Rekolekcje – odpowiedzialność za uczniów, rola nauczycieli

STAN PRAWNY: MARZEC 2011
Rekolekcje – odpowiedzialność za uczniów, rola nauczycieli
Opracował: Patryk Kuzior
Podstawa prawna:

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu
organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz.U. z 1992 r. Nr 36 poz. 155 ze zm.).
Pomimo upływu 20 lat od przywrócenia w Polsce nauczania religii w szkołach publicznych zasadność tego posunięcia w
pewnych kręgach nadal budzi kontrowersje. Co jakiś czas odżywa też dyskusja na temat tego, czy obowiązujące
regulacje dotyczące sposobu organizowania nauki religii w szkołach respektują proklamowany w Konstytucji rozdział
kościołów i związków wyznaniowych od państwa i czy w praktyce realizowana jest zasada świeckości państwa w duchu
tolerancji dla swobody wyznania.
Zbliżające się święta wielkanocne to m.in. dla osób identyfikujących się z – najliczniejszym w Polsce – Kościołem
katolickim okres rekolekcji wielkopostnych, które nie pozostają bez wpływu na to, co dzieje się w szkołach publicznych.
Warto więc przyjrzeć się regulacjom prawnym, które odnoszą się do tych kwestii, aby zadbać o właściwą organizację
pracy szkoły w tym czasie.
Zgodnie z art. 12 ust. 1 Ustawy o systemie oświaty publiczne przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja organizują
naukę religii na życzenie rodziców, publiczne szkoły ponadgimnazjalne na życzenie bądź rodziców, bądź samych
uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie. Warunki i sposób wykonywania przez
szkoły zadań związanych z organizacją religii określa Rozporządzenie MEN z 1992 r. w sprawie warunków i sposobu
organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. Rekolekcji wielkopostnych dotyczy § 10 tego
Rozporządzenia. Choć przepis ten przy pierwszym odbiorze może wydawać się dość lakoniczny, to jednak jego
szczegółowa analiza pozwala odpowiedzieć na szereg pytań, jakie mogą się nasuwać w kontekście właściwej pracy w
szkoły w okresie rekolekcji.
Zgodnie z ust. 1 tegoż paragrafu uczniowie uczęszczający na naukę religii uzyskują trzy kolejne dni zwolnienia z zajęć
szkolnych w celu odbycia rekolekcji wielkopostnych, jeżeli religia lub wyznanie, do którego należą, nakłada na swoich
członków tego rodzaju obowiązek. Z punktu widzenia zasady równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych o
uregulowanym statusie prawnym w naszym kraju rozwiązanie to należy ocenić krytycznie. Przepis uprzywilejowuje
bowiem te kościoły i związki wyznaniowe, które w swych praktykach religijnych przewidują rekolekcje wielkopostne, nie
dając analogicznego prawa do zwolnienia z zajęć na czas innych praktyk religijnych stosowanych przez wyznania, którym
rekolekcje wielkopostne są obce.
Abstrahując jednak od głębszych rozważań na temat konstytucyjności omawianego Rozporządzenia, w pierwszej
kolejności należy zauważyć, że zacytowany wyżej przepis wyznacza podmiotowy zakres zwolnienia z obowiązku
uczestniczenia w zajęcia szkolnych. Ze zwolnienia tego korzystają bowiem wyłącznie uczniowie, którzy uczęszczają na
naukę religii – w domyśle: organizowaną przez szkołę. Jeżeli zatem jakiś uczeń nie uczęszcza na lekcje religii w szkole, to
nawet jeśli należy do kościoła czy związku wyznaniowego, który takie praktyki przewiduje, zwolnienie z zajęć mu nie
przysługuje. Posługując się wnioskowaniem prawniczym a contrario, należy także stwierdzić, że uczniowie
nieuczęszczający na naukę religii zobowiązani są do uczestnictwa w zajęciach szkolnych, nawet jeśli większość uczniów
danej szkoły w określonym czasie korzysta ze zwolnienia.
Wymiar zwolnienia z zajęć szkolnych został jasno określony w przepisie na trzy kolejne dni. Nie jest zatem zgodne z
Rozporządzeniem takie rozwiązanie, w którym uczniowie, uczęszczając na normalne zajęcia przewidziane planem
nauczania, uzyskują zwolnienie (przerwę w zajęciach) jedynie w wymiarze kilku godzin na czas właściwych rekolekcji (np.
na czas udziału w mszy świętej).
Z przepisów nie wynika także, by szkoła miała prawo sprawdzić sposób wykorzystania przez ucznia przysługującego mu
zwolnienia. Innymi słowy, szkoła nie może wymagać, by katecheci sprawdzali obecność uczniów na nabożeństwach czy
też innego rodzaju spotkaniach i obrzędach religijnych, składających się na program rekolekcji. Odrębną kwestią,
pozostającą jednak w gestii kościoła albo związku wyznaniowego, jest natomiast kwestia sprawdzenia sposobu realizacji
przez uczniów obowiązków jako członków określonej wspólnoty religijnej, a także ewentualnie wpływu udziału lub braku
uczestnictwa w określonych praktykach religijnych na ocenę ucznia z religii.
Chociaż można spotkać się z różnymi interpretacjami kwestii, czy uczestnictwo uczniów w rekolekcjach zwalnia dyrektora
i nauczycieli z obowiązku zapewnienia uczniom bezpieczeństwa, to jednak wydaje się, że analiza przepisów prawa daje
jednoznaczne rozwiązanie tego problemu. Otóż zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 5a Ustawy o systemie oświaty dyrektor szkoły
wykonuje zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom w czasie zajęć organizowanych
przez szkołę lub placówkę. Jednocześnie z § 2 Rozporządzenia MENiS z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie
bezpieczeństwa i higieny w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach wynika, że dyrektor zapewnia bezpieczne
i higieniczne warunki pobytu w szkole lub placówce, a także bezpieczne i higieniczne warunki uczestnictwa w zajęciach
organizowanych przez szkołę lub placówkę poza obiektami należącymi do tych jednostek. Rekolekcji wielkopostnych nie
sposób jednak uznać za zajęcia organizowane przez szkołę. Przesądza o tym brzmienie § 10 ust. 1 zdanie 3
wspomnianego na początku Rozporządzenia o organizowaniu nauki religii w szkołach. W myśl tego przepisu szczegółowe
zasady dotyczące organizacji rekolekcji są przedmiotem odrębnych ustaleń między organizującymi rekolekcje a szkołą.
Skoro zacytowany przepis wymienia jako odrębne podmioty „organizujących rekolekcje” oraz „szkołę”, to nie ma
racjonalnych powodów, by szkole przypisywać rolę organizatora. Zapewnienie bezpieczeństwa uczniom uczestniczącym
w rekolekcjach jest zatem zadaniem kościoła lub związku wyznaniowego, natomiast bezpieczeństwo uczniów, którzy nie
korzystają ze zwolnienia z zajęć i przychodzą do szkoły, należy do dyrektora i podległych mu pracowników szkoły. Choć
problem ten pozornie może wydawać się nieistotny, może mieć jednak praktyczne znaczenie, np. w sytuacji zaistnienia
wypadku lub innego zdarzenia z udziałem uczniów i konieczności ustalenia osób odpowiedzialnych.
Zgodnie z kolejnym zdaniem ust. 1 § 10 Rozporządzenia pieczę nad uczniami w czasie rekolekcji zapewniają katecheci.
Biorąc pod uwagę, że w przeciętnej wielkości szkole tygodniowa liczba godzin zajęć z religii rodzi potrzebę zatrudnienia
jednego–dwóch katechetów, sprawowanie pieczy w czasie rekolekcji nad grupą kilkudziesięciu lub nawet kilkuset uczniów
wyłącznie przy zaangażowaniu nauczycieli katechetów z tej szkoły w praktyce jest zadaniem niemożliwym do wykonania.
Nie zmienia to jednak faktu, że jest to problem kościoła albo związku wyznaniowego, który pełni funkcję organizatora
rekolekcji. Organizator powinien zatem przedsięwziąć takie środki, które uczniom zapewnią opiekę i bezpieczeństwo w
czasie rekolekcji.
Oczywiście katecheci mogą zwrócić się do dyrektora szkoły z prośbą o pomoc w organizacji rekolekcji, jednak należy
wyraźnie podkreślić, że dyrektor, jak również podlegli mu nauczyciele nie mają prawnego obowiązku angażowania się w
sprawy kościoła czy związku wyznaniowego. W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że zgodnie z § 10 ust. 1 zdanie 3
Rozporządzenia w sprawie organizowania nauki religii szczegółowe zasady dotyczące organizacji rekolekcji są
przedmiotem odrębnych ustaleń między organizującymi rekolekcje a szkołą. Pod pojęciem „odrębnych ustaleń” należy
rozumieć możliwość zawarcia porozumienia pomiędzy szkołą a organizującym rekolekcje kościołem albo związkiem
wyznaniowym, dotyczącego szczegółowych kwestii związanych z organizacją rekolekcji. Ponieważ przepis nie przewiduje
formy, w jakiej ma zostać zawarte owo porozumienie, dopuszczalna jest każda forma, w tym także forma ustna.
Wspomniane „odrębne ustalenia” powinny być wyrazem woli obu stron, a więc w sensie prawnym zgodnymi
oświadczeniami woli równouprawnionych podmiotów. Warto podkreślić, że organizator rekolekcji, a więc kościół czy też
związek wyznaniowy, nie może narzucać swojej woli dyrektorowi lub stawiać mu wymagań, na przykład co do
oddelegowania nauczycieli do sprawowania opieki nad uczniami w czasie rekolekcji.
Trzeba też powiedzieć, że dyrektor szkoły, deklarując pomoc w organizacji rekolekcji ze strony jednostki, którą kieruje,
musi pamiętać, że jako pracodawca nie może zupełnie swobodnie dysponować swoimi pracownikami i nie może na
przykład polecić nauczycielom podjęcia się opieki nad uczniami w czasie ich uczestnictwa w rekolekcjach. Kwestia
wyznania jest indywidualną sprawą każdego pracownika i nikt nie może być zmuszany czy też czuć się zmuszanym do
brania udziału w określonych praktykach religijnych. Dopuszczalne jest natomiast ustalenie, że uczniowie uczestniczący w
rekolekcjach w danym dniu o określonej godzinie zbiorą się na przykład na terenie szkoły i pod opieką wyznaczonych
nauczycieli zostaną odprowadzeni na miejsce, w którym odbywają się rekolekcje i przekazani pod opiekę katechetów.
Analogicznie po zakończeniu rekolekcji nauczyciele – o ile tak zostanie uzgodnione pomiędzy szkołą a kościołem albo
związkiem wyznaniowym – mogą odprowadzić uczniów w określone miejsce.
Przepisy nie określają wprost, kto reprezentuje kościół albo związek wyznaniowy w kwestii dokonania uzgodnień ze
szkołą w sprawie organizacji rekolekcji. Wydaje się jednak, że najwłaściwszą osobą jest nauczyciel katecheta zatrudniony
w szkole.
Stosownie do § 10 ust. 2 Rozporządzenia o terminie rekolekcji dyrektor szkoły powinien być powiadomiony co najmniej
miesiąc wcześniej. Z przepisu tego wynika, że w zasadzie ustalony przez kościół albo związek wyznaniowy termin
rekolekcji jest wiążący dla szkoły. Dyrektor nie ma właściwie prawnej możliwości nieudzielenia zwolnienia z zajęć uczniom
w danym czasie. Oczywiście w sytuacji, kiedy termin wyznaczony przez organizatora rekolekcji z jakichś powodów nie
odpowiadałby szkole, nic nie stoi na przeszkodzie, by dyrektor wystąpił z prośbą o jego zmianę. Zaznaczyć jednak trzeba,
że ewentualna zmiana terminu zależna jest od uznania kościoła albo związku wyznaniowego.
Biorąc pod uwagę, że rekolekcje zaburzają normalny tryb pracy szkoły, kościół nie może zaskakiwać ustalonym przez
siebie terminem. Zwrot „dyrektor szkoły powinien być powiadomiony” należy rozumieć jako obowiązek po stronie kościoła
do wcześniejszego powiadomienia o wybranym terminie rekolekcji. Choć nie wynika to wprost z przepisu prawa, to jednak
przyjąć należy, że skrócenie minimalnego terminu uprzedniego powiadomienia byłoby możliwe wyłącznie w sytuacji,
gdyby szkoła przystała na takie rozwiązanie.
Może się oczywiście zdarzyć i tak, że na terenie szkoły prowadzona jest nauka więcej niż jednego wyznania, które
przewiduje dla wiernych obowiązek uczestnictwa w rekolekcjach. W takim wypadku zwolnienie z zajęć przysługuje
oczywiście wszystkim uczniom uczęszczającym na lekcje religii, przy czym każdy z organizatorów ma suwerenne prawo
do ustalenia własnego terminu rekolekcji. Ponieważ ustalenie różnych terminów rekolekcji może znacząco
dezorganizować pracę szkoły, prawodawca nałożył na kościoły i związki wyznaniowe obowiązek dążenia do ustalenia
wspólnego terminu rekolekcji wielkopostnych. Na gruncie tego przepisu nie można jednak domniemywać obowiązku
osiągnięcia konsensusu co do terminu, obowiązek będzie natomiast wypełniony, jeśli kościoły i związki wyznaniowe
podejmą działania na rzecz wypracowania porozumienia. Jeśli wspólny termin nie zostanie ustalony, szkoła będzie
musiała udzielić zwolnienia z zajęć uczniom w różnych terminach, ustalonych przez poszczególne kościoły i związki
wyznaniowe.