Przedmiotem studiów uczyniłam inicjatywy upamiętniające

Nr wniosku: 222262, nr raportu: 18730. Kierownik (z rap.): mgr Marta Maria Duch-Dyngosz
Przedmiotem studiów uczyniłam inicjatywy upamiętniające lokalnych Żydów podejmowane w
dawnych sztetlach – niewielkich miejscowościach zamieszkałych przed wojną przez liczne i różnorodne
społeczności żydowskie. Założyłam, że przywoływanie ich wielowiekowej obecności w lokalnej przestrzeni
wiąże się trudną pamięcią Zagłady. Celem moich badań było wskazanie warunków społecznych, w których
upamiętnianie może prowadzić do przepracowywania, a w których do nadużycia pamięci. Za studia
przypadku posłużyły mi trzy miejscowości: Bobowa, Dąbrowa Tarnowska i Rymanów, gdzie w ostatnich
latach odrestaurowano synagogi, gdzie wokół żydowskiego dziedzictwa kulturowego zaczęły być
organizowane obywatelskie i odgórne inicjatywy, np.: dni pamięci, festiwale, marsze pamięci. Co więcej,
Bobowa i Rymanów należą do najważniejszych destynacji chasydów, pielgrzymujących do grobów
cudownych cadyków znajdujących się na żydowskich cmentarzach w Polsce. W obu miejscowościach
synagogi są dziś własnością reprezentantów żydowskich społeczności i pełnią funkcję religijną, służąc
przyjeżdżającym chasydom. Przypadek Dąbrowy Tarnowskiej jest inny – właścicielem synagogi pozostają
władze miasta; pełni ona rolę instytucji kultury, gdzie prezentowana jest wystawa poświęcona żydowskiej i
katolickiej społeczności dawnego sztetla. W ramach studiów analizie poddałam różnego rodzaju źródła –
produkty pamięci: monografie, filmy dokumentalne, fotografie, pamiętniki, pomniki, foldery oraz praktyki
pamięci: rekonstrukcje, inscenizacje, uporządkowanie cmentarza, marsze pamięci, wycieczki śladami
żydowskiej historii i kultury. Wzięłam pod uwagę: obrazowanie relacji polsko-żydowskich, żydowskiego
dziedzictwa, miejsce Zagłady w dziejach Polski, jak i definicję tożsamości narodowej, wyróżniając trzy
dyskursy pamięci: krytyczny, afirmacyjny oraz etnonacjonalistyczny. W tym samym czasie interesowali
mnie aktorzy pamięci: osoby inicjujące i trwale zaangażowane w praktyki – liderzy pamięci; różnego typu
aktorzy instytucjonalni (reprezentujący np. szkołę, Kościół, organizacje pozarządowe) oraz indywidualni
(najstarsi mieszkańcy, ocalali i potomkowie lokalnych Żydów, zwykli mieszkańcy). W celu poznania ich
motywacji, postaw, źródeł wiedzy, treści pamięci, sposobów przekazywania pamięci, oraz ich stosunku do
upamiętniania przeprowadziłam z reprezentantami aktorów pogłębione wywiady indywidualne oraz
zogniskowane wywiady grupowe. Podczas badań terenowych prowadziłam również obserwację praktyk
pamięci.
W analizie interesowało mnie, czy i w jaki sposób upamiętnianie mierzy się z trzema obszarami,
poddawanymi przez członków danej społeczności zbiorowemu milczeniu lub zapominaniu: wielowiekową
żydowską obecnością; Zagładą i jej następstwami w lokalnej przestrzeni; postawami wobec Żydów i
antysemityzmem. Studia przypadku w Rymanowie, Bobowej i Dąbrowie Tarnowskiej scharakteryzowałam
odpowiednio poprzez trzy kategorie: spotkania (uznanie i miejsce dla ekspresji żydowskiej perspektywy),
nostalgii (afirmacja wielokulturowego sąsiedztwa, egzotycznej Inności) i ukrycia (kult przeszłości grupy
własnej – narodu ofiar i bohaterów). W przypadku rymanowskiego upamiętnienia, składające się na nie
praktyki i produkty należy uznać za idące w kierunku stworzenia przestrzeni społecznej, w której możliwy
jest proces mierzenia się z trudną pamięcią. Dzieje się tak m.in. dzięki oddolnemu charakterowi
podejmowanych inicjatyw, obecności aktorów pamięci reprezentujących różne pokolenia, instytucje,
tożsamości, oraz uznanie żydowskiej pamięci jako równoprawnej w lokalnej przestrzeni. Pozostałe dwa
przypadki tworzą warunki, które prowadzą do nadużycia pamięci – upamiętnianie przykrywa obszary
poddane milczeniu i zapominaniu zbiorowemu.
Projekt sytuował się w obrębie społecznych studiów nad pamięcią. Badania pozwoliły po pierwsze,
zbudować model dualności pamięci, biorący pod uwagę sprawczość i refleksyjność aktorów pamięci, relacje
między pamięcią oficjalną i nieoficjalną, rolę tego, co miało miejsce w przeszłości oraz materialność. Po
drugie, studia umożliwiły rozpoznanie sprawstwa i potencjału kontr-pamięci tego, co materialne. W
kontekście dawnych sztetli jest to należąca do Żydów własność nieruchoma i ruchoma, prywatna i należąca
do podmiotów prawnych. Z jednej strony, materia jest dziś świadectwem przeszłych wydarzeń,
przedwojennej obecności zamordowanych Żydów, oraz różnych losów żydowskich rzeczy. Z drugiej, oprócz
funkcji nośnika pamięci, materialność służy jako rama pamięci: jest odniesieniem dla praktyk i produktów
pamięci, skłania do ich podjęcia, ukierunkowuje je, nadaje formę oraz treść. Po trzecie, uzyskane wyniki
pozwoliły podjąć dyskusję z popularną koncepcją w relacjach polsko-żydowskich – „traumy kulturowej
świadków Zagłady” jako nieadekwatną i mogącą blokować proces pojednania. Po czwarte, analiza pozwoliła
mi wyróżnić warunki społeczne, w których upamiętnianie może prowadzić do przepracowywania, a w
których do nadużycia pamięci.