omówienia wydawnictw źródłowych

OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH
Teki archiwalne. Materiały źródłowe. Tom 16,
Warszawa 1977, s. 235; tom 17, Warszawa 1978, s.
199.
W szesnastym tomie wydawnictwa źródłowego Naczelnej Dyrekcji Archiwów
Państwowych zamieszczonych zostało 6 opracowań przekazów archiwalnych
dotyczących problematyki polityczno-społecznej i wojskowej.
Pierwszą pozycję stanowi tekst dziennika podróży Bogusława Dönhoffa do
Warszawy w okresie 24 wrzesień — 9 październik 1780 roku, podany do druku przez
Tadeusza G r y g i e r a. Autor dziennika należał do prusko-książęcej rodziny, której
siedzibą był pałac w Drogoszach. Członkowie rodu Dönhoffów znaleźli się również w
służbie polskiej dochodząc w XVIII w. do wysokich godności zarówno świeckich, jak
i duchownych. Przekaz źródłowy pochodzi ze zbioru akt Dönhoffów z Drogoszy
przechowywanego w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Olsztynie.
Następną pozycją są raporty holenderskiego dyplomaty Karola Fryderyka
Ludwika Griesheima działającego w Warszawie w latach 1791—1795. Źródła
znajdujące się obecnie w Archiwum Haskim przygotował do druku Stefan
M e 1 1 e r.
Na uwagę zasługuje też „Raport Macieja Mielżyńskiego o sytuacji na i
Górnym Śląsku w latach 1920—1921”, który przygotował do druku i poprzedził
wstępem Bolesław W o s z c z y ń s k i. Publikowane źródło przechowywane jest w
Centralnym Archiwum Wojskowym. Zachowało się ono w postaci kopii. Referat
pisany przez Macieja Mielżyńskiego wkrótce po III powstaniu na Górnym Śląsku w
1921 roku zawiera wiele szczegółów, które wiążą się bezpośrednio z jego pracą na
tym terenie od grudnia 1920 roku.
Kolejną pozycję opublikowaną przez Krystynę
R y ż e w s k ą — stanowią
materiały dotyczące historii i działalności Ewangelickiego Kościoła Unijnego w
Polsce w latach 1920—1934. Źródła te pochodzą z przechowywanego w Archiwum
Akt Nowych zespołu Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Departament PolitycznoEkonomiczny, Wydział Organizacji Międzynarodowych — Referat Wyznań).
Następna pozycja dotyczy polskiej emigracji zarobkowej do Ameryki
Południowej przed II wojną światową. Artur
P a ł a s i e w i c z
opublikował
dokument Międzynarodowego Towarzystwa Osadniczego o emigracji polskiej do
Paragwaju w 1938 roku. Przekaz dotyczy legalnej i nielegalnej reemigracji z
Paragwaju oraz rozpatruje przyczyny tego ruchu i środki mające mu zapobiec.
Publikowany tekst pochodzi z Archiwum Akt Nowych (zespół akt Ministerstwa Spraw
Zagranicznych).
Tom 16 Tek Archiwalnych zamykają materiały dotyczące ostatniego przed
wybuchem
II
wojny
światowej
posiedzenia
Emigracyjnej, opracowane przez Edwarda
Międzyministerialnej
K o ł o d z i e j a
Komisji
i Janinę
Z a k r z e w s k ą. Są to: protokół z obrad oraz przygotowane przez Ministerstwo
Spraw Zagranicznych opracowanie oceniające stan i perspektywy emigracji z Polski.
Przekazy te przechowywane są w Archiwum Akt Nowych.
Tom siedemnasty Tek Archiwalnych zawiera siedem opracowań przekazów
źródłowych.
Pierwszą pozycję, podaną przez Stefana
M e 11 e r a,
stanowi instrukcja
władz holenderskich z roku 1791 dla wysłannika Holandii w Warszawie, w której
znalazło odbicie ówczesnej sytuacji międzynarodowej (tekst podano w brzmieniu
oryginalnym wraz z tłumaczeniem na język polski). Przekaz pochodzi z Archiwum w
Hadze.
Następne źródło to notatka W.F. Malinowskiego, długoletniego pracownika
Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji, pochodząca z lat 1801—1803, która
dotyczy samostanowienia narodów jako podstawie niezależnego politycznego bytu
narodów. Do druku pozycję podał Jerzy S k o w r o n e k, zaopatrując ją w obszerne
i szczegółowe przypisy.
Na uwagę badacza zasługuje opublikowany przez Agnieszkę M o c z u l s k ą
„Testament Henryka Andrzeja Hubolda Mackrotta”, szefa biura szpiegowskiego
Wielkiego Księcia Konstantego. Tekst pochodzący z roku 1830 znajduje się w
Archiwum Państwowym m. st. Warszawy.
Kolejna pozycja Mieczysława M o t a s a pochodząca z grudnia 1917 roku
dotyczy zarysu organizacji i działalności Komisariatu Polskiego przy Komisariacie
Ludowym do Spraw Narodowościowych RSFRR.
Jan
F r a n e c k i
i
Helena
K i s i e l
podali 28 raportów oraz
meldunków policji niemieckiej o Powstaniu Warszawskim 1944 roku. Pochodzą one z
zespołu akt gubernatora dystryktu radomskiego, przechowywanego w Wojewódzkim
Archiwum Państwowym w Radomiu.
Dwa końcowe opracowania traktują o latach powojennych Polski Ludowej.
Maria
T u r l e j s k a
opracowała protokoły i dokumenty związane z
organizowanymi w okresie 1945—1948 przez Ministerstwo Administracji Publicznej
— zjazdami wojewodów. Natomiast Bogdan
K r o l l
publikuje meldunki
wojewódzkich komisji społecznych oraz zestawienia liczbowe dotyczące likwidacji
analfabetyzmu w Polsce.
Początki
władzy
ludowej
w
Wielkopolsce.
Materiały źródłowe z wielkopolskich archiwów
państwowych
pod
redakcją
Stanisława
Nawrockiego. Warszawa 1976, s. 212.
Wydawnictwo Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych zawiera materiały
źródłowe z pierwszego półrocza 1945 roku przechowywane w archiwach
wielkopolskich: Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Poznaniu (z oddziałami w
Koninie i w Pile), Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Lesznie oraz
Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Kaliszu. Publikowane dokumenty w liczbie
112
obrazują
ówczesne życie
polityczne,
społeczno-gospodarcze
oraz
stan
administracji ogólnej. Są to w większości protokóły dotyczące powoływania nowych
władz i ich posiedzeń konstytucyjnych oraz pierwsze sprawozdania z ich działalności.
Odbudowa Warszawy w
Wybór dokumentów
latach 1944—1949.
i materiałów. Wstęp i
redakcja Jan Górski. Warszawa 1977, tom 1, s. 670;
tom 2, s. 517.
Dwutomowa pozycja wydawnicza — to zbiór dokumentów i materiałów
wyrażających stanowisko władz państwowych, i miejskich w kwestii odbudowy
Warszawy. Publikacja zawiera 254 przekazy źródłowe w układzie chronologicznym
(zgodnie z datą ich powstawania, wygłoszenia lub pierwodruku), które obrazują
istotne momenty odbudowy Warszawy, od chwili wyzwolenia w połowie września
1944 roku jej prawobrzeżnej dzielnicy — Pragi. Zamieszczono więc protokoły
posiedzeń zespołów i komisji powoływanych przez administrację miejską, materiały
informacyjne o podejmowanych pracach i komunikaty. Znalazły się teksty referatów o
odbudowie, rezolucje warszawskiej organizacji PPR i PPS, sprawozdania —
wydziałów Zarządu Miejskiego, Warszawskiej Dyrekcji Odbudowy, Biura Odbudowy
Stolicy i Stołecznego Funduszu Odbudowy Stolicy oraz zestawienia obiektów
zabytkowych podlegających ochronie. Podstawę źródłową wydawnictwa stanowią
materiały z archiwum Stanisława Tołwińskiego (Archiwum PAN) Archiwum
Państwowego m.st. Warszawy, Archiwum Akt Nowych, Centralnego Archiwum KC i
Archiwum KW PZPR, zbiór instytucji i osób prywatnych oraz tekstów publikowanych
w ówczesnych drukach i periodykach oficjalnych.
Historyka i archiwistę wojskowego zainteresować mogą szczególnie
następujące dokumenty: Z meldunku bojowego dowódcy 1 Dywizji Piechoty im. T.
Kościuszki, gen. bryg. Wojciecha Bewziuka z 14 września 1944 roku o wyzwoleniu
Pragi; Z komunikatów wojennych Naczelnego Dowództwa Radzieckiego z 14—16
września 1944 roku o wyzwoleniu Pragi i okolicznych miejscowości; Pismo
kierownika Wydziału Grup Operacyjnych, inż. A. Wiślickiego, do szefa Głównego
Zarządu Polityczno-Wychowawczego Wojska Polskiego, płka W. Grosza z 13
października 1944 roku w sprawie stosunków między wojskiem a przemysłem na
Pradze; Rozkaz nr 11 Naczelnego Dowództwa WP z 17 stycznia 1945 roku wydany z
okazji wyzwolenia Warszawy; Akt z 17 marca 1945 roku o rozminowaniu obszaru
miasta przez jednostki Sztabu Rozminowania m.st. Warszawy.
Wybór dokumentów i materiałów wypełniają ilustracje (zdjęcia ważnych
wydarzeń, codzienne życie mieszkańców stolicy, zniszczenia i odbudowa),
reprodukcje przekazów źródłowych oraz plany zabudowy dzielnic warszawskich.
O kształt II Rzeczypospolitej. Procesy chłopskie w
latach 1918—1923. Wybór dokumentów. Wstęp i
opracowanie:
Aleksander
Łuczak
i
Kazimierz
Przybysz. Warszawa 1977, s. 200.
Publikacja źródeł ogłoszona została przez Ludową Spółdzielnię Wydawniczą.
Materiały te pochodzące z różnych ogniw wymiaru sprawiedliwości, ukazują postawę
wsi polskiej w okresie kształtowania form ustrojowych, ekonomicznych i społecznych
państwa polskiego. Na treść wydawnictwa złożyły się archiwalia, obrazujące procesy
polityczne, jakie miały miejsce w latach 1918—1923 na wsi polskiej. Zbiór obejmuje
65 przekazów wytworzonych przez sądy różnych szczebli, organa prokuratorskie,
policyjne i administracyjne. Pochodzą one prawie ze wszystkich regionów kraju.
Jednak przeważają źródła dotyczące przede wszystkim sytuacji w powiatach
Lubelszczyzny, a zwłaszcza jej południowej części. Publikowane przekazy pochodzą z
Centralnego Archiwum. Komitetu Centralnego PZPR (zespoły akt sądowych,
więziennych oraz archiwum Teodora Duracza).
Protokoły posiedzeń Naczelnej Rady Ludowej na
Górnym Śląsku. Teksty źródłowe (1921—1922).
Do druku przygotował Edward Długajczyk. Instytut
Śląski w Opolu 1977, s. 202.
Po zakończeniu III powstania śląskiego w dniu 5 lipca 1921 roku kontrolę nad
obszarem plebiscytowym na Górnym Śląsku objęli ponownie alianci. W polskim
obozie zaistniała pilna potrzeba koordynacji wysiłków i powołania jednolitego
kierownictwa. W tych warunkach 30 lipca 1921 roku ukonstytuowała się Naczelna
Rada Ludowa na Górnym Śląsku. Celem jej działania było reprezentowanie interesów
miejscowej ludności wobec władz koalicyjnych i rządu polskiego oraz przygotowanie
administracji na ziemiach obszaru plebiscytowego, które miały przypaść Polsce.
Akta wytworzone przez Naczelną Radę Ludową przechowywane są w
Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Katowicach, gdzie tworzą odrębny zespół.
Ogółem opublikowano protokoły 44 posiedzeń plenarnych, w czasie których
omawiano problemy z dziejów górnośląskich pomiędzy likwidacją III powstania, a
zmianą suwerenności w czerwcu i lipcu 1922 roku. Uzupełnieniem protokołów są
odezwy do ludności, do polskich partii politycznych i związków zawodowych na
Górnym Śląsku oraz memoriał Naczelnej Rady Ludowej, Zjednoczenia Zawodowego
Polskiego i Centralnego Związku Zawodowego Polskiego do Międzysojuszniczej
Komisji Rządzącej i Plebiscytowej w Opolu z kwietnia 1922 roku.
Zamojszczyzna — Sonderlaboratorium SS. Zbiór
dokumentów polskich i niemieckich z okresu
okupacji hitlerowskiej. Pod redakcją Czesława
Madajczyka. Warszawa 1977, tom 1 s. 530, tom 2 s.
560.
Wydawnictwo
dotyczy
akcji
wysiedleńczej
ludności
polskiej
na
Zamojszczyźnie w latach 1941—1943. Ogółem z Zamojszczyzny deportowano do
obozów kilkadziesiąt tysięcy polskich chłopów, dziesiątki tysięcy skierowano na
roboty do Rzeszy. Wywieziono też do Niemiec w celu germanizacji 4,5 tysiąca dzieci.
W miejsce wysiedlonych osadzono kolonistów niemieckich: Niemców etnicznych
oraz Słoweńców, Alzatczyków, Lotaryńczyków i Luksemburczyków usuniętych z
ziemi ojczystej jako element uznany za niepewny politycznie, mimo przyznania im
państwowej przynależności niemieckiej. Zbiór obejmuje 414 pozycji wytworzonych w
okresie od 13 marca 1941 roku do 4 lipca 1944 roku oraz dwa aneksy. Materiały
pochodzą z zasobu następujących archiwów: Głównej Komisji Badania Zbrodni
Hitlerowskich
w
Polsce,
Wojskowego
Instytutu Historycznego, Centralnego
Archiwum Komitetu Centralnego PZPR, Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw
Wewnętrznych, Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego, Archiwum Akt
Nowych,
Wojewódzkiego
Archiwum
Państwowego
w
Lublinie,
Instytutu
Zachodniego w Poznaniu, Instytutu Historycznego im. Sikorskiego w Londynie,
National Archives w Waszyngtonie, Bundesarchiv w Koblencji oraz Archiwum
Wojskowego w Poczdamie.
W wydawnictwie zastosowano układ chronologiczny przekazów źródłowych.
Natomiast materiał zawarty w aneksie usystematyzowano w kolejności: I. Wysiedlenia
— obraz ogólny; II. Wysiedlenia poszczególnych miejscowości; III. Pacyfikacja wsi
Zamojszczyzny; IV. Obozy przesiedleńcze i więzienia; V. Dzieci Zamojszczyzny; VI.
Zbrojne przeciwdziałanie ruchu oporu — obraz ogólny; VII. Zbrojne przeciwdziałanie
— przebieg walk.
Dokumenty niemieckie są publikowane w wersji dwujęzycznej, oryginalnej i
w przekładzie na język polski. Każdy z przekazów został zaopatrzony w liczbę
porządkową ciągłą, regestr, tytuł (w przypadku gdy został nadany przez wystawcę),
sygnaturę
i
miejsce
przechowywania.
Opublikowano
kilkanaście
fotokopii
oryginałów.
Historyka i archiwistę wojskowego mogą zainteresować m.in. następujące
pozycje: rozkaz nr 77 komendanta Armii Krajowej S. Roweckiego z 24 grudnia 1942
roku o formach i taktyce walk w obronie Zamojszczyzny (t. I, s. 236); protokoły
posiedzeń emigracyjnego rządu polskiego w Londynie w sprawie odwetowych
bombardowań Niemiec za zbrodnie popełnione na Zamojszczyźnie (t. I, s. 251); raport
wachmistrza policji ochronnej Scherzera z 30 grudnia 1942 roku z działań zbrojnych
w okolicy Wojdy (t. I, s. 253); rozkaz z 30 grudnia 1942 roku w sprawie wymarszu
oddziałów Gwardii Ludowej na pomoc walczącym mieszkańcom wysiedlonej
Zamojszczyzny, wydany przez Główne Dowództwo GL, opublikowany w czasopiśmie
GL „Gwardzista” (t. I, s. 255); sprawozdanie komendanta 15 obwodu Batalionów
Chłopskich w Zamościu, W. Wyłupka ps. „Warta” z dnia 8 sierpnia 1943 roku o akcji
pacyfikacyjnej i walkach w obronie Zamojszczyzny (t. I, s. 318); rozkaz nr 2/43 z dnia
14 lutego 1943 roku komendanta 4 obwodu BCh w Tomaszowie, mjra F.
Bartłomowicza ps. „Grzmot”, w związku z walkami pod Zaborecznem i Różą (t. I, s.
400); fragmenty depesz organizacji podziemnych z kwietnia 1943 roku kierowanych
do Naczelnego Wodza w Londynie o wielkiej akcji pacyfikacyjnej okupanta na
Zamojszczyźnie (t. II, s. 11, 83); raporty oddziałów Gwardii Ludowej o wykonanych
akcjach odwetowych (t. II, s. 74—76, 85, 92, 173); informacja bieżąca o pacyfikacji
Lubelszczyzny (t. II, s. 84). Wśród działu relacji wymienić można: fragmenty
dziennika z lat okupacji (t. II,. s. 330); kartki o tragedii Zamojszczyzny (t. II, s. 332);
wspomnienia z okupacji Zamojszczyzny 1939—1944 (t. II, s. 346); akcje odwetowe
Batalionów Chłopskich (t. II, s. 451, 454, 457) oraz opisy bitwy pod Lasowicami (t. II,
s. 463) i Zaborecznem (t. II, s. 470).
Część końcową 2-tomowego wydawnictwa stanowią: wykaz skrótów, spis
przekazów, indeks nazwisk i pseudonimów oraz nazw geograficznych.
Archiwum Ruchu Robotniczego. Tom 4, Warszawa
1977, s. 271; tom 5, Warszawa 1977, s. 378.
Tom 4 wydawnictwa źródłowego otwiera pozycja opracowana przez
Żygunowa
i
A.M.
Oriechowa
J.K.
i zatytułowana „Nieznany dokument
programowy z początków polskiego ruchu robotniczego”. Odnaleziony materiał,
którego autorem był prawdopodobnie Stanisław Mendelson, powstał przypuszczalnie
w roku 1885.
Kolejny
przekaz
pt.
„Wspomnienia
Jana
Stróżeckiego”
do
druku
przygotowali: J. K a n c e w i c z, R. S t a n i s ł a w s k a, F. T y c h. Autor
publikacji należał do czołowych uczestników ruchu robotniczego w początkowym
rozwoju socjalizmu polskiego.
Na uwagę zasługuje również opracowanie źródłowe pt. „Julian Marchlewski
w rokowaniach polsko-radzieckich w październiku — grudniu 1919 roku”, wstępem i
przypisami opatrzone przez
A.
G a r l i c k i e g o.
Dokumenty dotyczą
pertraktacji w Mikaszewiczach prowadzonych pomiędzy delegacjami polskiego i
rosyjskiego Czerwonego Krzyża.
Lat trzydziestych dotyczą „Dokumenty polskiej lewicy socjalistycznej 1935—
1936”, które ogłosił
Z.
S z c z y g i e l s k i.
Wśród publikowanych materiałów
znajdują się: projekt programu PPS (1934—1935) oraz odezwy akcji „Polska
Podziemna”, powstałe w toku nielegalnej działalności propagandowej, skierowanej
przeciwko rządowi i systemowi sanacyjnemu (wydawała grupa byłych więźniów
brzeskich z H. Liebermanem i S. Dubois na czele).
Część dalszą wydawnictwa wypełniają: listy do Redakcji (Władysława
Gomułki — w sprawie protokołu pierwszego posiedzenia Krajowej Rady Narodowej i
Marii Turlejskiej — w sprawie marsza Gwardii Ludowej) oraz informacja o aktach
zespołu „Wojna domowa w Hiszpanii” w Centralnym Archiwum KC PZPR (około 6
mb, dotyczą również udziału polskich ochotników; zachowały się materiały osobowe
— ankiety, życiorysy uczestników wojny; część dotyczy brygad międzynarodowych).
Tom 5 poświęcony jest 60 rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji
Październikowej. Opublikowany zbiór dokumentów zawiera podstawowe enuncjacje
polityczne polskiego i rosyjskiego robotniczego ruchu rewolucyjnego w walce o
wspólne cele: o obalenie caratu, o wolność, o socjalizm. Ogółem zamieszczono 192
przekazy źródłowe datowane od 30 stycznia 1875 roku do 19 września 1923 roku. Są
to artykuły, odezwy, rezolucje, listy i uchwały będące świadectwem solidarności
polskich i rosyjskich robotników.
Na szczególną uwagę zasługują następujące dokumenty: Projekt statutu z
1878 roku sojuszniczej federacji między rosyjskim kołem socjalistów-propagandystów
i polskim związkiem socjalno-rewolucyjnej propagandy w Warszawie; Odezwa KC
partii Proletariat do Komitetu Wykonawczego partii Narodna Wola z 1 lutego 1884
roku; Umowa o współdziałaniu, zawarta w marcu 1884 roku między KC partii
Proletariat a Komitetem Wykonawczym partii Narodna Wola; List otwarty robotników
petersburskich do robotników polskich z 1892 roku w związku z majowym
wystąpieniem robotników łódzkich; Artykuł J. Plechanowa w piśmie ZZSP
„Przedświt” pt. „Na 1 Maja” z 1896 roku o stosunku rosyjskiego ruchu rewolucyjnego
do sprawy wolności Polski; Odezwa ZG SDKPiL „Do strajku, do walki” z 22 grudnia
1905 roku, nawołująca robotników polskich do solidarnego wystąpienia z
proletariatem Moskwy i Petersburga; Umowa zjednoczeniowa SDKPiL i SDPRR z
1906 roku, przyjęta na IV Zjeździe SDPRR; Uchwała wiecu żołnierzy 1 Polskiego
Pułku Zapasowego z maja 1917 roku o solidarności z proletariatem polskim i
rosyjskim; Odezwa ZG SDKPiL z listopada 1917 roku w związku ze zwycięstwem
Rewolucji Październikowej; Odezwa KC KPRP z 8 kwietnia 1920 roku, nawołująca
do walki o zawarcie pokoju z Rosją Radziecką.
Ostatnie dokumenty tomu dotyczą okresu zakończenia wojny domowej w
Rosji, utrwalenia się władzy radzieckiej i powstania ZSRR.