Hipotetyczne przyczyny agresji i przemocy wśród młodzieży.

Hipotetyczne przyczyny agresji i przemocy wśród młodzieży.
Opracował: mgr inż. Anna Skalbmierska
Mechanizmy powstawania agresywnego zachowywania się były przedmiotem
badań prowadzonych przez psychologów i fizjologów. Większość badaczy tłumaczy
przyczyny agresji uwarunkowaniami endo- i egzogennymi. Do uwarunkowań endogennych
należą czynniki biopsychiczne, jak zachowania neurotyczne i psychopatyczne. Chociaż wiele
lat temu szkoła badaczy biopsychicznych straciła część swych racji, to jednak wielu
psychologów i psychoterapeutów upatruje w funkcjonowaniu organizmu i osobowości
przyczyn agresji, przemocy i przestępczości wśród nieletnich. Zwraca się uwagę na częściej
występujące wśród nieletnich zachowujących się agresywnie przewlekłe choroby, defekty
fizyczne, urazy czaszki i mózgu. Jednak jak wskazują badania empiryczne defekty fizyczne i
obniżony poziom rozwoju umysłowego same w sobie nie determinują zachowań
agresywnych, przemocy i przestępstw popełnianych przez nieletnich. Oczywiście są one
czynnikami ułatwiającymi demoralizację lub zejście na drogę przestępstwa, ale jedynie w
przypadku zaistnienia określonych warunków, wśród których najważniejszym i decydującym
jest rozluźnienie więzi nieletniego dziecka z podstawowymi środowiskami opiekuńczo –
wychowawczymi - rodziną i szkołą.
D. Goleman wskazuje na dzieci, które mimo swego potencjału intelektualnego
(iloraz inteligencji powyżej przeciętnej) znajdują się w grupie najwyższego ryzyka, jeśli
chodzi o problemy takie, jak: nieukończenie szkoły, wpadnięcie w alkoholizm i zejście na
drogę przestępstwa i to nie bynajmniej dlatego, że brak im inteligencji, lecz że nie potrafią
dobrze pracować nad swym życiem emocjonalnym1.
Natomiast uwarunkowania egzogenne są o wiele bardziej zróżnicowane i groźne.
Szczególnie niekorzystny wpływ na zachowanie młodego człowieka wywiera brak więzi
emocjonalnej dziecka z rodzicami, nie zaspokajanie jego potrzeb, w szczególności
psychicznych: bezpieczeństwa, kontaktu z osobami bliskimi, miłości, akceptacji i uznania.
Na ogół docenia się znaczenie zaspokajania potrzeb biologicznych, mniej – potrzeb
społecznych, które bywają zaspokajane najczęściej w kontaktach z rówieśnikami lub – co
zdarza się dość często – deprawowane. Oprócz potrzeb ogólnych występujących u ludzi w
każdym wieku, istnieją potrzeby rozwojowe, właściwe zwłaszcza dla okresu dzieciństwa i
jego kolejnych etapów.
1
D. Goleman, Inteligencja... op. Cit.,s. 59.
Pojęcie zadań rozwojowych wprowadził do psychologii i pedagogiki Robert J.
Hevighurst. Zadaniami rozwojowymi lub życiowymi nazywa Hevighurst te rzeczy ,,...których
jednostka musi się nauczyć, aby była uważana przez innych i mogła sama siebie uznawać za
osobę rozumnie szczęśliwą i mającą sukcesy”2. Wypełnienie zadań rozwojowych ,,prowadzi
do poczucia szczęścia w wypełnianiu zadań późniejszych, podczas gdy niepowodzenie w ich
wypełnianiu prowadzi do poczucia nieszczęścia jednostki do dezaprobaty społecznej i
trudności z zadaniami późniejszymi”3.
W młodszym wieku szkolnym dziecko zaczyna już rozumieć znaczenie
społecznych standardów działania. Brak sukcesów w początkowym okresie nauki szkolnej
powoduje nie tylko zaburzenia motywacji do uczenia się, ale i rozleglejsze zaburzenia
rozwoju poznawczego i kształtowania się osobowości4. Niepowodzenie w nauce szkolnej
rodzi poczucie nieumiejętności dostosowania się do wymagań szkolnych i poczucie niższości.
Z tych względów stanowi poważne zagrożenie nie tylko do pełnienia przyszłych ról
społecznych,
ale także – a może przede wszystkim – dla rozwoju jego osobowości.
Podstawową potrzebą rozwojową tego okresu jest potrzeba uczenia się rzeczy nowych i
zdobywania sprawności cenionych w szerszym środowisku. Nierozerwalnie z tym związana
jest potrzeba wzoru. Nader ważną okazuje się więc atmosfera wychowawcza w rodzinie, a
zwłaszcza wywierające na nią wpływ stosunki emocjonalne między rodzicami. Szczególnie
mocno przeżywane i wywierające wpływ na dziecko są sytuacje rozwodowe rodziców,
nadużywanie przez nich alkoholu wraz ze wszystkimi konsekwencjami takich sytuacji. Dzieci
pozbawione poczucia bezpieczeństwa żyją w stałym lęku i napięciu. Blokada określonych
potrzeb – afiljacji, uznania społecznego oraz potrzeby samodzielności – pobudza do agresji.
Ponadto czynnikiem determinującym intensywność tego pobudzenia jest wielkość przeszkody
utrudniającej jej zaspokojenie. Im przeszkoda większa tym silniejsze pobudzenie do agresji.
Intensywność pobudzenia do agresji uwarunkowana jest również ilością doznanych uprzednio
frustracji. Jednostka narażona na nie w przeszłości reaguje na nowe niepowodzenia
agresywniej niż osoba, która ich poprzednio nie doznała5. W powstawaniu zachowań
agresywnych u dzieci istotną rolę odgrywa naśladownictwo modeli zachowania, z którymi
spotykają się one w środowisku rodzinnym. Zjawisko to wyjaśniane jest działaniem
2
R. J. Hevighurst: Developmental tasks and education. New york, London: Logman 1981, s. 2.
Jw.
4
Por. M. Tyszkowa: Czynniki determinującą pracę szkolną dziecka Warszawa 1964, Rozwój aktywności i
działalności dzieci. Warszawa 1990.
5
Z. Skorny: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa 1965 s.
3
mechanizmu identyfikacji. Osoba, która czymś grozi, która jest niebezpieczna, wroga, może
stać się obiektem identyfikacji. Nazywa się to identyfikacją z agresorem i polega na tym, iż
aby uniknąć kary, człowiek stara się postępować zgodnie z wymaganiami agresora6.
Stąd też w literaturze przedmiotu mówi się o agresji naśladowczej i frustracyjnej.
Agresja niejednokrotnie pełni rolę narzędzia umożliwiającego osiągnięcie celu. Stan taki jest
wynikiem uczenia się – zdobywania doświadczeń w środowisku rodzinnym. Jeśli rodzice
wyznają zasadę siły – uważają, że ten ma rację, kto jest silniejszy i sprytniejszy – to u ich
dzieci kształtują się podobne postawy sprzyjające występowaniu zachowań agresywnych i
traktowaniu ich jako ,,narzędzia” skutecznego działania. Doświadczenia wyniesione z domu
rodzinnego będzie dziecko w przyszłości przenosiło na kontakt z innymi ludźmi. W rodzinie
rodzą się pierwsze uczucia sympatii, przywiązania, życzliwości i miłości, ale tutaj także
budzić się mogą: strach, nieufność, egoizm, agresja. Swym nierozsądnym postępowaniem,
często gwałtownym zachowywaniem się rodzice wpływają na powstawanie reakcji lękowych
u dzieci. Dzieci ciągle ganione stają się nerwowe, źle się uczą, a chcąc choć przez chwilę
wzbudzić zainteresowanie rodziców swoją osobą, źle się zachowują. Dziecko agresywne,
doświadczające często przemocy w rodzinie, z reguły ma zaburzone relacje z otoczeniem,
gdyż nauczyło się przenosić swoją złość – z powodu doświadczonych przykrości – na innych
i w ten sposób odczuwać pewną ulgę. Nauczanie dzieci właściwego wyrażania swych uczuć
jest szczególnie ważne, gdyż nie umieją one panować nad emocjami.
Wśród uwarunkowań egzogennych mających niekorzystny wpływ na zachowanie
młodzieży wyróżnia się także
środki masowego przekazu stanowiące współczesny
zakamuflowany rodzaj przemocy psychicznej. Jak stwierdza J. Rudniański ,,w rezultacie ich
oddziaływania rozpowszechnia się określony klimat myślowy, w którym wartości wyższe,
zwłaszcza wartości uważane dotychczas za naczelne, zajmują miejsca dalekie”7. Telewizja
posiada zdolność oddziaływania na najważniejsze zmysły człowieka, zacierając różnice
między wyobraźnią odbiorcy a rzeczywistością. Wielu naukowców przyznaje telewizji rolę
wykraczającą poza ramy zwykłego środka masowego przekazu. Codziennie telewizja
dostarcza informacji o czyhających niebezpieczeństwach, wszechobecnej przemocy i jej
bezsilnych ofiarach. Publikowane wyniki badań, sondy i wywiady utwierdzają telewidza w
przeświadczeniu że jest bezbronny i osaczony. Niepokojące, iż pokazywana przemoc służy
nie tylko informowaniu, lecz coraz częściej staje się elementem rozrywki. Współczesny
6
J. Reykowski: Metodologiczne problemy psychologii współczesnej. Warszawa 1964, s.175.
J. Rudniański: Klasyfikacja, źródła i ocena przemocy w stosunkach międzyludzkich, Przemoc w życiu
codziennym. Praca zbiorowa pod red. B. Hołysta. P.T.H.P. Agencja Wydawnicza CB, Warszawa 1997,s.9,17
7
telewidz z trudem odnajduje program o przyjaźni, miłości i bezinteresowności. Epizodycznie
pokazuje się życie rodzinne, gdzie wzajemny szacunek, miłość i zaufanie pozwalają się
rozwijać i osiągać sukces życiowy. Lata dziewięćdziesiąte wprowadziły modę na tzw.
antywzory. Gangsterzy, bandyci i oszuści przedstawiani są w pozytywnym świetle. Z wielu
filmów możemy wywnioskować, że podział na ludzi uczciwych i nieuczciwych, społecznych
i aspołecznych jest sztuczny, gdyż skłonnościami do agresji Matka Natura obdarowała
wszystkich w równym stopniu. Filmy pokazują też, że awans często okupowany jest zdradą,
użyciem siły, szantażem. Młody widz, poznający zasady funkcjonowania w społeczeństwie,
przekonuje się, że w osiąganiu sukcesów pomaga zasada ,,cel uświęca środki”. Nic dziwnego
że, socjolodzy, pedagodzy i psycholodzy biją na alarm i ujawniając wyniki swoich badań
zwracają uwagę, iż telewizja stała się reklamą przemocy. Ani produkcja filmów
eksponujących nadużywanie siły, ani ich emisja nie są niebezpieczne dopóki przed szklanym
ekranem siedzą świadomi różnic istniejących między fikcją telewizyjną, a otaczającą
rzeczywistością telewidzowie. Telewizja nie wzbudzałaby tyle kontrowersji i nie dawałaby
podstaw do krytyki, gdyby nie fakt, iż najbardziej ,,intensywni” widzowie to w 30 % dzieci i
młodzież. Telewizja przejęła więc funkcje wychowawcze i socjalizacyjne. Wobec dzieci
odgrywa rolę niańki, natomiast młodzieży dostarcza wzorów postępowania, rozbudza
konsumpcyjne apetyty, popularyzuje modę na bycie twardym, bezwzględnym i silnym, zaś
niekoniecznie – inteligentnym.(...) Lansowany w telewizji populizm prowadzi do oferowania
publiczności coraz to gorszych programów, które akceptuje się jedynie dlatego,
że
przyprawione są pieprzem ostrymi dodatkami i konsumpcyjnymi stymulatorami, mówiąc
prościej przemocą, seksem i sensacjami. Przez coraz intensywniejsze stosowanie tych
środków przyzwyczaja się ludzi do sięgania po coraz mocniejsze dawki”8. Obrazy przemocy,
relacje, wizje lokalne niepostrzeżenie stają się ilustrowanym zbiorem instrukcji: jak bić by
zabić. A. Bandura zwraca uwagę na fakt, że telewizja uczy atakować, gdy tylko nadarzy się
okazja. Połączenie młodości, umiejętności i bezwzględności kreuje obraz współczesnego
bohatera ulicy. ,,Konsumowanie” telewizyjnej przemocy uczy, że użycie siły rozwiązuje
wiele problemów, pomaga w osiąganiu egoistycznych celów. Prowadzi do nasilania się
wandalizmu, stosowania przemocy w czasie demonstracji ulicznych, wzbudzania konfliktów
rasowych, politycznych i religijnych, coraz częstszych wykroczeń w ruchu ulicznym.
Programy rozrywkowe i informacyjne eksponujące przemoc stymulują do pojawiania się
zachowań ,,paraprzestępczych”, które w myśl obowiązującego prawa karnego nie są
8
K. R. Popper: Przeciwko nadużywaniu telewizji. ,, Odra” 1995 nr 7-8 s. 89.
przestępstwami, ale pozostają z przestępczością w silnym związku funkcjonalnym,
strukturalnym i czasowym. Zachowania te mogą poprzedzać przestępstwa lub im
towarzyszyć. Należą do nich: pasożytnictwo społeczne, wagary, ucieczki z domu,
uczestnictwo w bandach, chuligaństwo itp9. Sprawcami tego typu zachowań są zazwyczaj
dzieci i młodzież, czyli grupa poświęcająca najwięcej czasu oglądaniu telewizji i najbardziej
chłonna przygód i sensacji. Najczęściej z ekranowymi ,,czarnymi charakterami” utożsamiają
się ludzie młodzi, dorastający w atmosferze brutalności i braku zainteresowania i troski ze
strony rodziców. Natomiast mniej zagrożone są dzieci otoczone miłością rodziców i
akceptacją rówieśników, których wychowanie przebiega bez zakłóceń.
Młodzież ulegająca czarowi telewizji często ma wypaczony obraz świata i
zdehumanizowany wizerunek człowieka. Samoocena tych młodych ludzi jest bardzo niska i w
konsekwencji jest źródłem trudności w nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, słabej
odporności na frustracje, nieumiejętności przewidzenia skutków swego działania. Są to
wyraźne objawy zaburzeń charakterologicznych.
Do pozostałych uwarunkowań egzogennych zaliczamy deprywację różnorodnych
potrzeb dziecka, zwłaszcza potrzeby rozwoju, prestiżu, uznania i sukcesu, która może
powodować zaburzenia w zachowaniu i złe przystosowanie rodzinne i szkolne, co utrudnia
dalsze przystosowanie społeczne.
Kryzys wartości i autorytetów. Młodzież odrzuca wartości i autorytety związane z
poprzednią formacją, a w zamian nie otrzymuje poszukiwanych przez siebie wzorców
pozytywnych; stąd zbyt łatwowiernie uzależnia się od subkultur młodzieżowych i sekt
religijnych, w ten sposób kontestuje swój negatywny stosunek społeczny do systemu wartości
dorosłych; niestety często uzależniając się na trwale od nowych ,,wartości ” i środków
odurzających.
Niepowodzenia szkolne spowodowane niekorzystnymi warunkami pracy szkół,
błędami wychowawczymi, powodujące frustrację a często złe funkcjonowanie w grupie
rówieśniczej, ułatwiają tworzenie negatywnych grup młodzieżowych inicjujących tzw.
terroryzm
szkolny
i
akty
wandalizmu.
Dodatkowym
czynnikiem
pogłębiającym
niezadowolenie jest niezaspokojenie aspiracji stosunkowo licznej grupy młodzieży w trudnym
dla niej okresie rozwojowym, która po ukończeniu szkoły nie ma szans na dalszą pracę
lub edukację. Nie potrafią oni organizować wolnego czasu, który posiadają w nadmiarze i
9
M. H. Veillard-Cybulski: Nieletni przestępcy w świecie. Warszawa 1963 s. 66 i dalsze.
dlatego wielu z nich organizuje lub przyłącza się do nieformalnych grup rówieśniczych,
młodzieżowych subkultur.
Funkcjonowanie tych grup jest zagrażające z dwóch względów. Po pierwsze - normy w nich
obowiązujące wyzwalają przemoc wobec wszystkich nie będących członkami grupy, jak
również w stosunku do jej niesubordynowanych członków. Po drugie dochodzi w nich do
tworzenia systemu wartości pozwalającego nie tylko ulegać pokusie szkodzenia innym bez
odczuwania dystansu moralnego, ale także czerpać z tego tytułu poczucie własnej wartości.
Materializm pragmatyczny, który funkcjonuje dziś w skali globalnej dzięki
połączeniu rewolucji technologicznej z rewolucją informatyczną, a obecnie internetową
generuje konsumpcyjny styl życia. Przyczynia się do potęgowania egoizmu
i wzmaga
postawy agresywne i stosowanie przemocy w stosunkach między ludźmi.
Dokonując analizy źródeł zaburzeń w zachowaniu dzieci i młodzieży
przejawiających się w postawach agresywnych, aspołecznych i przemocy, które prowadzą do
trwałego nieprzystosowania społecznego, różnych form patologii i przestępstw należy
stwierdzić, że poza indywidualnymi czynnikami biopsychicznymi determinującą rolę
odgrywają społeczne czynniki środowiskowe. Zalicza się do nich: rozpad moralny rodziny,
nadużywanie alkoholu, pasożytnictwo społeczne brak jednolitego systemu wychowawczego
w relacji szkoła – dom – środowisko, kryzys autorytetów oraz rosnący kult pieniądza
prowadzący do powstania grup nieletnich uznających popełnianie przestępstw za określony
styl życia.10
10
Raport MEN opracowany przez E.Trybulską –Skoczelas (RNJO 70/5/96)Warszawa 96
BIBLIOGRAFIA
1. E. Aronson, Człowiek istota społeczna, Warszawa 1997
2. B. Fatyga, M. Szymańczak [red.], Raport o młodzieży, Warszawa 1992.
3. A. Hankała, Przemoc jako przejaw patologizacji więzi międzyludzkich, w: B. Hołyst
(red.), Przemoc w życiu codziennym, Warszawa 1997
4. A. Hankała, Przemoc jako przejaw patologizacji więzi międzyludzkich, w: B. Hołyst
(red.), Przemoc w życiu codziennym, Warszawa 1997.
5. R. J. Hevighurst: Developmental tasks and education. New york, London: Logman 1981.
6. B. Hołyst, ”Problemy młodego pokolenia. Studium z zakresu profilaktyki społecznej”,
Warszawa 1991.
7. A. Kłoskowska, Socjologia młodzieży: przegląd koncepcji, w: „Kultura i społeczeństwo”,
nr 2/1987
8.
L. Kołakowski, O przemocy, „Gazeta Wyborcza” nr 55, 1997/03/06.
9. D. Miller (red.), the Blackwell Encyclopaedia of Political Thought, Oxford 1987, za: A.
Zybertowicz, Prze moc i poznanie, Toruń 1995.
10. K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 1997.
11. A. Peyrefitte ( oprac.), B. Hołyst ( red.), Społeczeństwo wobec przemocy: Raport Komitetu
Badań nad przemocą, zbrodnią, występkiem, Warszawa 1982.
12. J. Pospiszyl, Przemoc w rodzinie, Warszawa 1994.
13. J. Rudniański, Klasyfikacja, źródła i ocena przemocy w stosunkach międzyludzkich, w: B.
Hołyst (red.), Przemoc w życiu codziennym, Warszawa 1997.
14. H. J. Schneider, Zysk z przestępstwa, Warszawa 1992.
15. Z. Skorny: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa 1965
16. Słownik języka polskiego, Warszawa 1978.
17. H. Świda-Ziemba, Wartości egzystencjalne młodzieży lat 90-tych, Warszawa 1995.
18. M. Tyszkowa: Czynniki determinującą pracę szkolną dziecka, Warszawa 1964, Rozwój
aktywności i działalności dzieci. Warszawa 1990.
19. P. Zimbardo, F. L. Ruch, Psychologia i życie, Warszawa 1998.
20.A. Zybertowicz, Przemoc i poznanie, Toruń 1995.