ABC Konstytucji

PRAWO NA CO DZIEŃ
ABC Konstytucji
cz. 2 – Najważniejsze instytucje w RP
Sądy i Trybunały
Zgodnie z art.175 Konstytucji wymiar sprawiedliwości
w RP sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy
administracyjne oraz sądy wojskowe.
Niezwykle ważną zasadą postępowania sądowego jest jego
instancyjność. Oznacza to że każde postępowanie powinno
być co najmniej dwuinstancyjne. Innymi słowy, od postanowienia wydanego w I instancji powinno służyć prawo
odwołania się do sądu wyższej instancji.
Sądy powszechne
Sądami powszechnymi są: sądy rejonowe, sądy okręgowe
i sądy apelacyjne. Do właściwości sądów powszechnych
należy rozstrzyganie wszelkich spraw z zakresu prawa
karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, które nie należą, na
podstawie ustaw, do właściwości Sądu Najwyższego, sądów
szczególnych lub innych organów orzekających.
Sądy okręgowe zgodnie z zasadą instancyjności systemu
sądownictwa, rozpatrują środki odwoławcze od orzeczeń
sądów rejonowych. Jeżeli na podstawie przepisów sądy
okręgowe rozpatrują sprawy w pierwszej instancji, to odwołania od ich orzeczeń rozpatrują sądy apelacyjne. Sądy
apelacyjne rozpatrują ponadto kasacje od orzeczeń zapadłych w drugiej instancji w sądach okręgowych.
W skład sądów powszechnych wchodzą: prezes, wiceprezes i sędziowie. Prezesów sądów powszechnych powołuje
Minister Sprawiedliwości. Wszystkie sądy powszechne są
podzielone na wydziały, w których rozpatrywane są sprawy
z zakresu poszczególnych dziedzin prawa.
Podstawową zasadą, na jakiej opiera się sądownictwo
jest zasada niezawisłości sądu. Sędziowie w sprawowaniu
swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji
oraz ustawom. Do konstytucyjnych gwarancji niezawisłości
sędziowskiej należy: a) sposób ich powoływania, b) sposób
usunięcia ze stanowiska, c) niedopuszczalność przeniesienia, d) immunitet sędziowski, e) status materialny, f) niepołączalność, g) apolityczność.
Ad a) Sędziów powołuje Prezydent na wniosek Krajowej
Rady Sądownictwa. Na stanowisko sędziego może być
powołana osoba, która: 1) posiada obywatelstwo polskie
i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) ma nieskazitelny charakter, 3) ukończyła wyższe studia prawnicze,
4) odbyła aplikację sądowa lub prokuratorską, 5) złożyła
egzamin sędziowski lub prokuratorski, 6) pracowała w charakterze asesora co najmniej rok, 7) ukończyła 26 lat.
Źródła:
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia
1997 r. (Dz. U. z 16 lipca 1997 Nr 78 poz. 483).
Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale
Konstytucyjnym (Dz. U z 1997 r. Nr 102 poz. 643).
Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu
(Dz. U z 1993 r. Nr 38 poz. 172).
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o Krajowej Radzie
Sądownictwa (Dz. U z 2001 r. Nr 100 poz. 1082)
Ustawa z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym
(Dz. U z 1994 r. Nr 13 poz. 48)
Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw
Obywatelskich (Dz. U z 1991 r. Nr 109 poz. 471)
Ad b) Konstytucja gwarantuje sędziom nieusuwalność. Dlatego złożenie sędziego z urzędu, zawieszenie w urzędowaniu, przeniesienie do innej siedziby lub na inne stanowisko
wbrew jego woli może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia
sądu i tylko w przypadkach określonych w ustawie. Sędziowie mogą być również przeniesieni w stan spoczynku
w przypadku uniemożliwiających mu sprawowanie jego
urzędu choroby lub utraty sił. Sędziowie przechodzą w stan
spoczynku po osiągnięciu wieku emerytalnego określonego
w ustawie.
Ad c) Jedynie w dwóch sytuacjach sędzia może zostać przeniesiony. Przeniesienie sędziego do innej siedziby lub na
inne stanowisko wbrew jego woli może nastąpić wyłącznie
na mocy orzeczenia sądu i tylko w przypadkach określonych
w ustawie. Druga sytuacja to taka, kiedy zmienia się ustrój
sądów lub granice okręgów sądowych, wówczas jest jednak
wymagana zgoda sędziego, a w przypadku, kiedy sędzia zgody takiej nie wyrazi, można przenieść go w stan spoczynku
z pozostawieniem mu pełnego uposażenia.
Ad d) Sędzia nie może być, bez uprzedniej zgody sądu
pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony
wolności. Nie może być również zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa,
jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie
powiadamia się właściwego miejscowo prezesa sądu, który
może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.
Ad e) Konstytucyjny przepis nakazuje zapewnić sędziom
warunki pracy i wynagrodzenia odpowiadające godności
urzędu oraz zakresowi ich obowiązków.
Ad f) W rozdziale dotyczącym Sejmu i Senatu konstytucja
ustanowiła zakaz łączenia stanowiska sędziego ze sprawowaniem mandatu posła i senatora.
VITAMINA C++ 6/2004
21
PRAWO NA CO DZIEŃ
Ad g) Sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej
nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów
i niezawisłości sędziów.
Sąd Najwyższy
Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów
powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. W skład
Sądu Najwyższego wchodzą: Pierwszy Prezes, prezesi oraz
sędziowie. SN dzieli się na cztery Izby: Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych; Cywilną; Karną i Wojskową. Na czele stoi Pierwszy Prezes, który kieruje pracami
Sądu Najwyższego. Na sześcioletnia kadencję powołuje go
Prezydent Rzeczypospolitej wybierając spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów
Sądu Najwyższego.
Do kompetencji Sądu Najwyższego należy:
1) rozpoznawanie kasacji przysługujących stronie od wyroku lub postanowienia wydanego przez sąd drugiej
instancji i kończącego postępowanie w sprawie;
2) podejmowanie uchwał mających na celu wyjaśnienie
przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce,
lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie;
3) podejmowanie uchwał zawierających rozstrzygnięcia zagadnień prawnych, budzących wątpliwości w konkretnej
sprawie;
4) rozpatrywanie innych spraw należących na podstawie
ustaw do właściwości Sądu Najwyższego.
Naczelny Sąd Administracyjny
Naczelny Sąd Administracyjny oraz inne Sądy administracyjne
sprawują kontrolę działalności administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami
uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej.
Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego powołuje
Prezydent na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów
przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Naczelnego
Sądu Administracyjnego.
Krajowa Rada Sądownictwa
Na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów stoi
Krajowa Rada Sądownictwa.
Krajowa Rada Sądownictwa może występować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie zgodności
z Konstytucją aktów normatywnych w zakresie, w jakim
dotyczą one niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
Do kompetencji Rady należy między innymi:
a) rozpatrywanie kandydatur na stanowiska sędziów Sądu
Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego,
sądów powszechnych i sądów wojskowych oraz przedstawianie Prezydentowi RP wniosków o ich powołanie;
b) rozpatrywanie i rozstrzyganie wniosków o przeniesienie
sędziego na inne miejsce służbowe ze względu na powagę
stanowiska sędziego;
c) wyrażenie zgody na dalsze zajmowanie stanowiska przez
sędziego, który przekroczył 65 lat życia,
22
VITAMINA C++ 6/2004
d) wypowiadanie się w sprawie zasad etyki zawodowej
sędziów;
e) wyrażanie stanowiska co do propozycji zmian ustroju sądów, a także w innych sprawach dotyczących warunków
ich funkcjonowania;
f) zapoznawanie się z projektami aktów normatywnych
dotyczących sądownictwa.
Krajowa Rada Sądownictwa składa się z:
1) Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Ministra Sprawiedliwości, Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego i osoby powołanej przez Prezydenta Rzeczypospolitej,
2) Piętnastu członków wybranych spośród sędziów Sądu
Najwyższego, sądów powszechnych, Sądów administracyjnych i sądów wojskowych,
3) Czterech członków wybranych przez Sejm spośród
posłów oraz dwóch członków wybranych przez Senat
spośród senatorów.
Krajowa Rada Sądownictwa wybiera spośród swoich członków przewodniczącego i dwóch wiceprzewodniczących.
Kadencja członków Krajowej Rady Sądownictwa trwa
cztery lata.
Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:
1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,
2) zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej
zgody wyrażonej w ustawie,
3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi
umowami międzynarodowymi i ustawami,
4) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii
politycznych,
5) skarg konstytucyjnych.
Trybunał Konstytucyjny rozstrzyga także spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami
państwa.
Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Orzeczenia te
podlegają ogłoszeniu w organie urzędowym, w którym akt
normatywny był ogłoszony. Jeżeli akt nie był ogłoszony,
orzeczenie ogłasza się w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”.
Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności
z konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu
normatywnego, na podstawie którego zostało wydane
prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi
podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji
lub innego rozstrzygnięcia.
Wniosek do Trybunału Konstytucyjnego
Z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego wystąpić
mogą:
1) Prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek Senatu,
PRAWO NA CO DZIEŃ
Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu
Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli i Rzecznik Praw Obywatelskich;
2) Krajowa Rada Sądownictwa
3) organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego,
4) ogólnokrajowe organy związków zawodowych oraz ogólnokrajowe władze organizacji pracodawców i organizacji
zawodowych,
5) kościoły i inne związki wyznaniowe.
Oprócz wyżej wymienionych także inne podmioty, które
określa Konstytucja.
Z wnioskiem o rozstrzygniecie sporu kompetencyjnego
pomiędzy centralnymi, konstytucyjnymi organami państwa
mogą wystąpić Prezydent RP, Marszałek Sejmu, Marszałek
Senatu, Prezes Rady Ministrów, Pierwszy Prezes Sądu
Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego
i Prezes Najwyższej Izby Kontroli.
Trybunał składa się z 15 sędziów wybieranych indywidualnie przez Sejm na 9 lat spośród osób wyróżniających się
wiedzą prawniczą. Ponowny wybór do składu Trybunału
jest niedopuszczalny.
Prezesa i Wiceprezesa powołuje Prezydent RP spośród
kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne
Sędziów TK.
Niezwykle istotny jest fakt, że sędziowie TK w sprawowaniu
swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji.
Trzeba podkreślić, że w okresie zajmowania stanowiska nie
mogą należeć do partii politycznej, związku zawodowego
ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i sędziów.
Immunitet
Sędzia TK nie może być, bez uprzedniej zgody TK, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony
wolności. Sędzia nie może być zatrzymany lub aresztowany,
z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa,
jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia
prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu jednak
niezwłocznie powiadamia się Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie
zatrzymanego.
Trybunał Stanu
Za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania,
odpowiedzialność konstytucyjną ponosi się przed Trybunałem Stanu.
Odpowiedzialność taką ponoszą: Prezydent, Prezes Rady
Ministrów oraz członkowie Rady Ministrów, Prezes Narodowego Banku Polskiego, Prezes Najwyższej Izby Kontroli,
członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby,
którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem, oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.
Postępowanie w sprawie odpowiedzialności konstytucyjnej obejmuje trzy fazy: 1) postępowanie przygotowawcze
(wstępne), które odbywa się w Sejmie (w przypadku Prezydenta w Zgromadzeniu Narodowym), 2) postępowanie
przed Trybunałem Stanu, mające charakter dwuinstancyjny,
3) postępowanie wykonawcze.
Postępowanie przygotowawcze obejmuje:
1) złożenie wniosku do Marszałka Sejmu,
2) skierowanie tego wniosku przez Marszałka do Komisji
Odpowiedzialności Konstytucyjnej,
3) podjęcie przez Komisję uchwały zawierającej wniosek
bądź o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej, bądź o umorzenie postępowania i przedstawienie
jej Sejmowi;
4) podjęcie przez Sejm uchwały o postawieniu w stan
oskarżenia, wybranie dwóch oskarżycieli i skierowanie
uchwały do Trybunału, bądź podjecie uchwały o umorzeniu postępowania.
Wstępny wniosek o postawienie Prezydenta w stan oskarżenia może być złożony do Marszałka Sejmu przez 140
członków Zgromadzenia Narodowego. W stosunku do
pozostałych osób wniosek taki może być złożony przez
Prezydenta i co najmniej 115 posłów.
Uchwała o postawienie w stan oskarżenia Prezydenta
musi być podjęta przez Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 głosów ogólnej liczby członków Zgromadzenia
Narodowego. W stosunku do pozostałych osób objętych
właściwością Trybunału Stanu uchwałę o pociągnięciu do
odpowiedzialności podejmuje Sejm większością 3/5 ustawowej liczby posłów.
Trybunał Stanu składa się z przewodniczącego, 2 zastępców
przewodniczącego i 16 członków wybieranych przez Sejm
spoza grona posłów i senatorów na czas kadencji Sejmu.
Zastępcy przewodniczącego Trybunału oraz co najmniej
połowa członków TS powinni mieć kwalifikacje wymagane
do zajmowania stanowiska sędziego. Przewodniczącym
Trybunału Stanu jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego.
Członkowie TS w sprawowaniu funkcji sędziego TS są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.
Członkom Trybunału Stanu przysługuje immunitet taki jak
członkom Trybunału Konstytucyjnego, z tym, że o zatrzymaniu powiadamia się przewodniczącego Trybunału Stanu.
Organy kontroli i ochrony państwa
Najwyższa Izba Kontroli
Zgodnie z Konstytucją NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej i podlega Sejmowi.
Działanie NIK oparto na zasadach kolegialności, wyraża się
to w powoływaniu Kolegium Najwyższej Izby Kontroli.
Kompetencje Najwyższej Izby Kontroli Konstytucja określa
w następujący sposób:
- NIK kontroluje działalność organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych
osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności,
celowości i rzetelności.
- NIK może kontrolować działalność organów samorządu
terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych
komunalnych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności.
VITAMINA C++ 6/2004
23
PRAWO NA CO DZIEŃ
- NIK może również kontrolować z punktu widzenia
legalności i gospodarności działalność innych jednostek
organizacyjnych i podmiotów gospodarczych w zakresie,
w jakim wykorzystują one majątek lub środki państwowe
lub komunalne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa.
Konstytucja formułuje także obowiązki NIK wobec Sejmu.
Najwyższa Izba Kontroli zobowiązana jest przedkładać
Sejmowi:
1) analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki
pieniężnej,
2) opinię w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów,
3) informacje o wynikach kontroli, wnioski i wystąpienia,
określone w ustawie.
Niezależnie od powyższych obowiązków NIK przedstawia
Sejmowi coroczne sprawozdanie ze swojej działalności.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli
Prezesa Najwyższej Izby Kontroli powołuje Sejm za zgodą
Senatu na 6 lat i może go ponownie powołać tylko raz.
Wprowadzono także w stosunku do Prezesa zakaz łączenia
tego stanowiska z przynależnością do partii politycznych
i pełnieniem innych funkcji publicznych. Konstytucja stanowi, że Prezes NIK nie może zajmować innego stanowiska,
z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych, a także, że Prezes NIK nie
może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani
prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić
z godnością jego urzędu.
Konstytucja ustanawia również immunitet: Prezes NIK
nie może być bez uprzedniej zgody Sejmu pociągnięty do
odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Nie
może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia
go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku
postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia
się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe
zwolnienie zatrzymanego.
Rzecznik jest w swojej działalności niezawisły, niezależny
od innych organów państwowych i odpowiada jedynie przed
Sejmem na zasadach określonych w ustawie.
Immunitet Rzecznika jest ukształtowany podobnie jak
w przypadku członków Trybunału Stanu i Trybunału Konstytucyjnego. O zatrzymaniu Rzecznika powiadamia się
Marszałka Sejmu.
Rzecznik Praw Obywatelskich corocznie informuje Sejm
i Senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania
wolności i praw człowieka i obywatela.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji stoi na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego
w radiofonii i telewizji.
Organ ten stanowi konstytucyjna, gwarancję ochrony
wolności środków masowego przekazu. KRRiTV jest organem kolegialnym. Jej członkowie są powoływani przez
Sejm, Senat i Prezydenta Rzeczypospolitej. W skład Rady
wchodzi 9 członków: 4 powoływanych przez Sejm, 2 przez
Senat i 3 przez Prezydenta, spośród osób wyróżniających
się wiedza i doświadczeniem w zakresie środków masowego
przekazu. KRRiTV jest organem działającym permanentnie, a jej skład jest odnawiany co 2 lata, na zasadzie rotacji.
Kadencja członka Rady wynosi 6 lat, przy czym nie wygasa
ona jednocześnie dla wszystkich członków, lecz co 2 lata
dla 1/3 składu Rady.
Członek KRRiTV nie może należeć do partii politycznej,
związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej
nie dającej się pogodzić z godnością pełnionej funkcji.
Do zadań Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji należy m.in.:
1) projektowanie, w porozumieniu z Prezesem Rady
Ministrów, kierunków polityki państwa w dziedzinie
radiofonii i telewizji,
Rzecznik Praw Obywatelskich
2) określenie, w granicach upoważnień ustawowych, warunków prowadzenia działalności przez nadawców,
Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw
człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych.
3) podejmowanie, w zakresie przewidzianym ustawą, rozstrzygnięć w sprawach koncesji na rozpowszechnianie
i rozprowadzanie programów,
Zgodnie z postanowieniami Konstytucji Rzecznik Praw
Obywatelskich jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na 5 lat. Kandydatów na urząd Rzecznika zgłaszać
może Marszałek Sejmu oraz grupa posłów w liczbie co
najmniej 35. Uchwała Sejmu w sprawie powołania RPO
zapada bezwzględna większością głosów w obecności co
najmniej połowy ogólnej liczby posłów. Podjęta przez Sejm
uchwała trafia następnie do Senatu, który ma miesiąc na
to by odnieść się do propozycji Sejmu. Milczenie Senatu
w tym terminie oznacza akceptację. Uchwała Senatu zapada
zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy
ogólnej liczby senatorów.
4) sprawowanie, w granicach określonych ustawą, kontroli
działalności nadawców,
Rzecznik Praw Obywatelskich nie może zajmować innego
stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych.
24
Rzecznik nie może należeć do partii politycznej, związku
zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie
dającej się pogodzić z godnością jego urzędu.
VITAMINA C++ 6/2004
5) organizowanie badań treści i odbioru programów radiowych i telewizyjnych,
6) określanie opłat abonamentowych, opłat za udzielanie
koncesji oraz wpis do rejestru.
Konstytucja przyznaje Radzie prawo do wydawania rozporządzeń oraz podejmowania uchwał w sprawach indywidualnych. Uchwały podejmowane są przez KRRiTV bezwzględną większością głosów ustawowej liczby członków.
Robert Zugaj
[email protected]