sytuacja producentów żywca wieprzowego i konsekwencje dla

480
STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU
Marcin Żekało
Roczniki Naukowe ● tom XV ● zeszyt 4
Marcin Żekało
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB w Warszawie
SYTUACJA PRODUCENTÓW ŻYWCA WIEPRZOWEGO
I KONSEKWENCJE DLA RYNKU WIEPRZOWINY W POLSCE
THE SITUATION OF PRODUCERS OF PIGS FOR FATTENING
AND THE IMPACT ON PORK MARKET IN POLAND
Słowa kluczowe: produkcja żywca wieprzowego, koszty produkcji, opłacalność
Key words: pigs for fattening production, costs of production, profitability
Abstrakt. Niekorzystna sytuacja producentów żywca wieprzowego w Polsce była wynikiem wielu przyczyn.
Obserwatorzy rynku wieprzowiny wskazywali m.in. na brak wsparcia rozwoju gospodarstw specjalizujących
się w produkcji trzody chlewnej, duże rozdrobnienie i małą skalę produkcji, małą siłę grup producenckich
oraz brak profesjonalizmu w zarządzaniu produkcją, w tym problemy z kontrolą kosztów produkcji. Z
pewnością poprawa sytuacji na rynku wieprzowiny wymaga wielu długotrwałych zabiegów na różnych
ogniwach tego łańcucha, natomiast na poziomie operacyjnym rolnicy mogą wesprzeć procesy decyzyjne
kalkulacjami ekonomicznymi kosztów produkcji. Gospodarstwa uczestniczące w systemie AGROKOSZTY
w wiodących w produkcji żywca wieprzowego regionach Wielkopolska i Śląsk oraz Mazowsze i Podlasie
(razem ponad 70% pogłowia krajowej trzody chlewnej) wykazywały straty z tej produkcji. Wskaźnik opłacalności kształtował się na poziomie 88,7 i 93,5%.
Wstęp
Stan pogłowia trzody chlewnej w Polsce budzi prawdziwy niepokój na krajowym rynku mięsa.
Według statystyki publicznej, liczebność świń (stan na koniec lipca 2012 r.) wykazała gwałtowny
spadek z poziomu 18,9 mln szt. w 2006 r. do 11,6 mln szt. w 2012 r., czyli w ciągu zaledwie
sześciu lat redukcja pogłowia wyniosła aż 38,6% [Rolnictwo w 2011 r… 2012]. Na koniec 2012
r. liczebność trzody spadła o kolejne 3,9% do poziomu 11,1 mln szt. Niestety prognozy ekspertów
zakładają dalszy ubytek krajowej trzody chlewnej. W ślad za gwałtownym spadkiem pogłowia świń
podążyło załamanie produkcji żywca. W latach 2006-2011 produkcja krajowa żywca wieprzowego
(uboje przemysłowe i gospodarcze
mln szt./mln pcs.
mln t
uwzględniające bilans eksportu i
2,774
2,775
import żywych zwierząt) zmniejszyła się o 13,8% – z poziomu 2774 tys.
t do 2391 tys. t. Spadkowy kierunek
produkcji trzody chlewnej w Polsce
w latach 2006-2011 został przedstawiony na rysunku 1.
Statystyki rynku wieprzowiny
obrazują sytuację, do której doprowadziło wiele czynników. Jak wskazują eksperci, dużym zaniedbaniem
był brak zapewnienia bezpośredniego wsparcia z funduszy unijnych dla
Rysunek 1. Produkcja trzody chlewnej i pogłowie świń w Polsce
producentów żywca wieprzowego
w latach 2006-2011
Figure 1. The number and production of pigs for fattening in
w celu perspektywicznego rozwoju
Poland in years 2006-2011
sektora. Po wstąpieniu Polski do
Źródło/Source: Rolnictwo w 2011 r… 2012
Sytuacja producentów żywca wieprzowego i konsekwencje dla rynku wieprzowiny w Polsce
481
Unii Europejskiej (UE) właściciele gospodarstw trzodowych tylko pośrednio mogli otrzymać
wsparcie na rozwój działalności, np. na zakup sprzętu do produkcji pasz. Możliwości większego
finansowania pojawiają się w przypadku zawiązania przez rolników grup producenckich, jednak
nie jest to jeszcze powszechna forma współdziałania wśród małych i średnich specjalistów produkujących wieprzowinę. W porównaniu z działaniem grupy producentów pojedyncze jednostki
mają często trudności z utrzymaniem wyrównanej produkcji i stabilnej jakości surowca, nie mają
też dużych możliwości negocjacji cen sprzedaży żywca i zakupu środków do produkcji, głównie
pasz. To właśnie mała skala oraz duże rozdrobnienie produkcji żywca wieprzowego w Polsce
rodzi duże problemy w utrzymaniu krajowej produkcji na stabilnym poziomie.
Należy jednak stwierdzić, że koncentracja produkcji postępuje, jednak dużo wolniej niż tempo
spadku pogłowia ogółem. Jeszcze w 2000 r. gospodarstwa utrzymujące poniżej 20 szt. świń stanowiły 72,4% ogółu gospodarstw trzodowych i skupiały 23,4% pogłowia. W 2012 r. odsetek małych
gospodarstw, w których utrzymywane było już niewiele ponad 10% pogłowia trzody chlewnej
zmienił się do 65% [Rolnictwo w 2011 r… 2012]. W tym samym czasie odsetek gospodarstw
mających ponad 200 szt. świń, które w 2000 r. stanowiły niespełna 1% wszystkich gospodarstw
trzodowych, wzrósł 3-krotnie w 2012 r. i zajmował w tym roku już prawie 48% pogłowia, zamiast
około 16% w 2000 r. Koncentracja produkcji być może zmieni także sytuację zakładów przetwórczych, których liczba niestety także spada. Okazuje się, że dobrze rozwinięte dzięki unijnym
dotacjom zakłady przetwórcze ciągle wykazują niewielką rentowność, a możliwości ubojowe
jednostek są tylko częściowo wykorzystywane. Wydaje się, że redukcja krajowego pogłowia
świń nie jest problemem zakładów mięsnych, ponieważ mogą one zaopatrzyć się w surowiec w
innych krajach UE, bez potrzeby budowania stałej bazy surowcowej opartej na rynku krajowym.
Ważnym z punktu widzenia ekonomiki jest problem kosztów produkcji, a szczególnie kosztów
związanych z paszami stosowanymi w żywieniu trzody chlewnej. Hodowla i chów trzody chlewnej
są silnie związane z produkcją roślinną, a opłacalność produkcji żywca wieprzowego jest uzależniona od cen zbóż paszowych [Blicharski 2011]. Relacja cen zboża paszowego do ceny żywca
wieprzowego jest czynnikiem decydującym o opłacalności produkcji trzody chlewnej. Relacja na
poziomie 1:9 liczona dla żyta wskazuje na opłacalność produkcji, natomiast jako granicę opłacalności przyjmuje się relację 1:7. Problemy z utrzymaniem korzystnej relacji żyto:żywiec zaczęły
się, gdy w 2007 r. ceny zbóż gwałtownie wzrosły i spowodowały załamanie opłacalności produkcji
żywca wieprzowego. Najbardziej niekorzystna relacja wystąpiła na przełomie 2007/2008 r. (1:4,7),
w późniejszych latach (2009-2010) ceny zbóż spadły, a relacje do cen żywca kształtowały się w
granicach 1:9-10. Niestety od września 2010 r. relacje cen żyta do cen trzody są znowu bardzo
niekorzystne dla chowu (poniżej 1:7), w tym wypadku wielu producentów wycofuje się z rynku.
Produkcja żywca wieprzowego w Polsce wykazuje zróżnicowanie terytorialne i można wskazać
tereny, na których ten kierunek produkcji jest znacznie częściej spotykany. Największa liczba
gospodarstw trzodowych występuje w województwach: wielkopolskim (33% pogłowia świń),
kujawsko-pomorskim (11,6%), łódzkim (8,9%) i mazowieckim (8,2%). Struktura gospodarstw
według skali chowu trzody chlewnej w tych województwach sprzyja rozwojowi produkcji żywca
wieprzowego. Małe gospodarstwa (do 20 szt. świń) stanowią niewielki odsetek – we wspomnianych województwach odpowiednio: 3,9, 5,7, 11,6 i 16,3% ogółu gospodarstw trzodowych,
natomiast duża skala produkcji (200 szt. i więcej) jest reprezentowana odpowiednio w 60,7, 43,2,
45,4 i 50,0%. Wysoki udział pogłowia i postępujące procesy koncentracji produkcji wskazują,
że prawdopodobnie w obrębie tych województw będzie w przyszłości skupiała się produkcja
krajowa żywca wieprzowego.
Celem badań była analiza opłacalności produkcji żywca wieprzowego w wiodących pod
względem produkcji żywca wieprzowego regionach rolniczych Wielkopolska i Śląsk (51,1%
pogłowia trzody ogółem) oraz Mazowsze i Podlasie (25,7% pogłowia trzody ogółem).
482
Marcin Żekało
Materiał i metodyka badań
Materiał do rozważań stanowiły rzeczywiste dane rachunkowe gromadzone w gospodarstwach
produkujących żywiec wieprzowy w 2 regionach wydzielonych na potrzeby FADN: Wielkopolska
i Śląsk (województwa: wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, dolnośląskie i opolskie) oraz Mazowsze i Podlasie (województwa: łódzkie, mazowieckie, podlaskie i lubelskie). Dane rzeczywiste
zgromadzono w 2011 r. według założeń metodycznych systemu Zbierania Danych o Produktach
Rolniczych „AGROKOSZTY”. W odniesieniu do produkcji żywca wieprzowego zastosowano
metodykę liczenia nadwyżki bezpośredniej [Augustyńska-Grzymek i in. 2000]. Jest to pierwsza
kategoria dochodowa, przy której obliczaniu od wartości produkcji odejmuje się koszty bezpośrednie poniesione na jej wytworzenie. W przypadku żywca wieprzowego wartość produkcji
podaje się w przeliczeniu na 100 kg żywca brutto (przyrost wagowy + waga zwierząt z zakupu).
Do wyceny wartości produkcji stosuje się średnioroczne ceny realizacji. Koszty bezpośrednich
w przypadku żywca wieprzowego, to: wymiana stada, pasze zakupywane oraz wytwarzane we
własnym gospodarstwie, czynsze dzierżawne za użytkowanie powierzchni paszowej krócej niż
1 rok, ubezpieczenia zwierząt, lekarstwa i środki weterynaryjne oraz koszty specjalistyczne (w tym
specjalistyczne wydatki, usługi oraz najem do prac specjalistycznych). Z rachunku do dochodu
z działalności pozyskiwane są także informacje z Polskiego FADN.
W opracowaniu podjęto także próbę określenia opłacalności, w tym także opłacalności bezpośredniej produkcji żywca wieprzowego, liczonej jako relacja wartości produkcji do kosztów
ogółem lub bezpośrednich w ujęciu procentowym [Skarżyńska 2011].
Wyniki badań
Rezultaty produkcyjno-ekonomiczne uzyskane w grupach gospodarstw w wybranych regionach rolniczych przedstawiono w tabeli 2. Ze względu na stosunkowo niewielką reprezentację
badanych gospodarstw (razem 102 jednostki) wyników nie należy utożsamiać z całą populacją
gospodarstw produkujących żywiec wieprzowy w tych regionach.
Badane gospodarstwa w wybranych regionach rolniczych wyróżniały się (względem 2 pozostałych regionów Małopolska i Pogórze oraz Pomorze i Mazury) stosunkowo dużą skalą produkcji,
a za sprzedaż żywca rolnicy otrzymali cenę wyższą niż średnio w kraju w 2011 r. (według GUS
średnio 4,52 zł/kg) [Fizyczne rozmiary… 2011]. Wartość produkcji pozwoliła na pokrycie kosztów
bezpośrednich i wypracowanie nadwyżki bezpośredniej na poziomie 51 i 36 zł w przeliczeniu
na 100 kg żywca brutto. Wśród kosztów bezpośrednich dużą część stanowiły koszty wymiany
stada, głównie zakup młodych zwierząt (56,7-58,1% kosztów bezpośrednich ogółem), natomiast
pasze ogółem (zakupione oraz własne) stanowiły 40,1%. Szacunkowe koszty pośrednie także
zostały pokryte, natomiast po uwzględnieniu kosztów amortyzacji w przypadku obu regionów
zanotowano stratę na poziomie wartości dodanej netto z działalności (tab. 1).
Wskaźnik opłacalności bezpośredniej produkcji żywca wieprzowego w regionie Wielkopolska
i Śląsk kształtował się na poziomie 112,6% (dla obserwacji w typowym obszarze zmienności w
granicach 102,3-122,5%), natomiast w regionie Mazowsze i Podlasie – 108,3% (typowy obszar
zmienności 101,5-121,8%). Po uwzględnieniu kosztów ogółem produkcji wskaźniki opłacalności
wyniosły odpowiednio dla regionów 88,7% (typowy obszar zmienności 76,5-92,8%) i 93,5%
(typowy obszar zmienności 70,1-89,8%).
Sytuacja producentów żywca wieprzowego i konsekwencje dla rynku wieprzowiny w Polsce
483
Tabela 1. Produkcja, koszty i dochody z produkcji żywca wieprzowego w badanej grupie gospodarstw w
2011 r. (dane rzeczywiste)
Table 1. Production, costs and income from pig for fattening production in surveyed group of farms in 2011
(actual data)
Średnio w badanych gospodarstwach/
Wyszczególnienie/Specification
Average in surveyed farms
jedn./units Wielkopolska Mazowsze
i Śląsk
i Podlasie
dt/gosp./
Produkcja żywca wieprzowego brutto/
576
420
dt/farm
Gross production of pigs for fattening1
Cena sprzedaży żywca wieprzowego/
zł/kg/PLN/
4,57
4,72
Selling price for pigs for fattening
kg
na 100 kg żywca brutto/
per 100 kg of gross live weight
457
472
Wartość produkcji ogółem/Total production value
Koszty bezpośrednie ogółem, z tego:/
406
436
Total specific costs, of which:
236
247
- wymiana stada/livestock replacement
94
128
- pasze z zewnątrz gospodarstwa/purchased feedingstuffs
- pasze własne towarowe/farm-produced marketable
69
50
feedingstuffs
7
11
- pozostałe/other
Nadwyżka bezpośrednia bez dopłat, w tym/
51
36
Gross margin, without subsidies:
zł/PLN
49
32
Koszty pośrednie rzeczywiste/Actual indirect costs 2
Wartość dodana brutto z działalności/
2
4
Gross value added from activity
41
31
Amortyzacja, w tym/Depreciation, in which:
14
9
- budynków i budowli/buildings
14
11
- maszyn i narzędzi/machinery and equipment
13
10
- środków transportu/vehicles
-39
-27
Wartość dodana netto z działalności/Net value added from activity
19
6
Koszty czynników zewnętrznych/Cost of external factors
-58
-33
Dochód z działalności/Income from activity
515
505
Koszty ogółem/Total costs
1
przyrost + waga zakupionych zwierząt/increases + weight of purchased animals, 2 koszty pośrednie
rzeczywiste bez kosztów czynników zewnetrznych /actual indirect costs without the cost of external factors
Źródło: opracowanie wlasne
Source: own study
Wnioski
Krajowa recesja w produkcji żywca wieprzowego spowodowała upadek wielu podmiotów na
rynku. Jednocześnie można wskazać regiony rolnicze (a nawet województwa), w których skupiać
się będzie przyszła produkcja trzody chlewnej. Postępująca koncentracja produkcji oraz znaczący
udział w krajowym pogłowiu trzody chlewnej wskazują na to, że preferowanymi regionami są
Wielkopolska i Śląsk oraz Mazowsze i Podlasie.
Badane gospodarstwa o dużej skali produkcji żywca wieprzowego w wiodących regionach
Wielkopolska i Śląsk oraz Mazowsze i Podlasie wykazywały straty z prowadzonej działalności,
uwzględniając koszty ogółem produkcji. Opłacalność produkcji w tych jednostkach kształtowała
się w granicach 70,1-92,8% dla typowych obserwacji w grupie badanych gospodarstw.
484
Marcin Żekało
Wyniki badań wskazały, że koszty bezpośrednie produkcji żywca wieprzowego związane
były głównie z zakupem młodych zwierząt (na wymianę stada) i z kosztami pasz z zakupu oraz
własnych. Wyjście z kryzysu na rynku wieprzowym przez uzyskanie opłacalności produkcji żywca
będzie ciągle zależało w bezpośredni sposób od relacji cenowych zbóż paszowych do cen żywca,
ale także od możliwości pozyskania dobrego materiału hodowlanego do prowadzenia dalszego
chowu trzody chlewnej.
Literatura
Augustyńska-Grzymek I. i in. 2000: Metodyka liczenia nadwyżki bezpośredniej i zasady typologii gospodarstw rolniczych, FAPA, Warszawa.
Bujoczek K. 2013: Rynek świń: historia upadku! Top Agrar, 3.
Blicharski T. 2011: Sytuacja na rynku trzody chlewnej, przyczyny kryzysu i prognozy, Trzoda Chlewna, Vol.
49, nr 11, s. 22-25.
Fizyczne rozmiary produkcji zwierzęcej w 2010 r. Tablice wynikowe. 2011: GUS, Warszawa.
Rolnictwo w 2011 r. 2012: GUS, Warszawa.
Skarżyńska A. 2011: Skala produkcji rolniczych działalności produkcyjnych a ich opłacalność, Rocz. Nauk
Roln., seria G, r. 98, z. 1, s. 1-21.
Summary
The unfavorable situation of pig producers in Poland seems to be the result of a number of reasons. Pork
market observers indicate, inter alia, to the lack of support for the development of farms specialised in pig
production, fragmentation and small-scale production, small power of producer’s groups and the lack of
professionalism in the management of production, including problems with the control of production costs.
Certainly improvement of the situation in the pork market requires a lot of long-term treatments, while at
the operational level farmers can support decision-making with economic calculations of production costs.
Farms participating in 2011 in the Agrokoszty system in the leading pig production regions Wielkopolska
i Śląsk and Mazowsze i Podlasie (including more than 70% of the national herd of pigs) showed economic
loss of this production. Profitability of production ratio was at 88.7% and 93.5%.
Adres do korespondencji
mgr inż. Marcin Żekało
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – PIB
ul. Świętokrzyska 20
00-002 Warszawa
tel. (22) 50 54 644
e-mail: [email protected]