УДК (477.83)(0.067)«1865/1904» Maria KONOPKA LWOWSKIE

Maria Konopka
ɍȾɄ (477.83)(0.067)«1865/1904»
Maria KONOPKA
LWOWSKIE WYDANIA NA CZARNEJ LIĝCIE
ROSYJSKIEJ CENZURY W LATACH 1865–1904
Na liĞcie ksiąĪek niedopuszczonych przez cenzurĊ rosyjską (okoáo
967 ksiąĪek) znajdowaáy siĊ zarówno dzieáa literackie, jak i naukowe, religijne,
ksiąĪki dla dzieci i máodzieĪy. NajczĊĞciej grupĊ «zakwestionowanych w caáoĞci»
stanowiáy dzieáa historyczne, gáównie dotyczących historii Polski. KsiąĪki o tej
tematyce z góry byáy skazane na skreĞlenie. Wydania z literatury piĊknej trafiaáy na
listy zakazanych wydaĔ zarówno ze wzglĊdu na autora (utwory A. Mickiewicza,
J. Sáowackiego, T. Lenartowicza), jak i z powodu tematyki odnoszącej siĊ do kwestii
narodowych. Poznanie rozmiarów i efektów dziaáalnoĞci cenzury rosyjskiej wobec
lwowskich edycji pozwoli wskazaü zakres tematyczny odrzucanyɫh dzieá oraz
wskazanie tych z lwowskich nakáadców, którzy mimo podejmowanych staraĔ nie
zdoáali dotrzeü z czĊĞcią swych tytuáów do czytelnika w zaborze rosyjskim.
Sáowa kluczowe: ksiĊgarnie sortymentowo-nakáadowe Lwowa, cenzura,
XIX wiek.
CzĊĞciowe swobody, jakie Galicji przyniosáa era autonomii, wpáynĊáy na
oĪywienie rynku ksiąĪki we Lwowie. Nowe moĪliwoĞci i potrzeby potencjalnych
odbiorców – polonizacja administracji i szkolnictwa, swoboda stowarzyszeĔ –
sprawiáy, Īe w mieĞcie pojawiáy siĊ nowe ksiĊgarnie sortymentowo-nakáadowe,
dziaáalnoĞü wydawniczą podjĊáy licznie zakáadane towarzystwa, redakcje czasopism,
instytucje. Záagodzenie przepisów cenzuralnych – zmiana z cenzury prewencyjnej na
represyjną – dawaáo nakáadcom pewną swobodĊ w ksztaátowaniu repertuaru
wydawniczego, stwarzaáy szansĊ na zwiĊkszone zamówienia ze strony polonizowanych szkóá, inicjatyw spoáecznych, rozwijających siĊ instytucji naukowych,
kulturalnych. Obok czynnych firm, jak np. Karola Wilda, pojawiáy siĊ nowe
placówki, pierwsze juĪ w 1866 roku (KsiĊgarnia Franciszka Henryka Richtera,
póĨniej H. Altenberga), w nastĊpnym roku ksiĊgarnie zaáoĪyli: Wáadysáaw
Gubrynowicz do spóáki z Wáadysáawem Schmidtem, Gustaw Seyfarth wspólnie z
Damianem Czajkowskim, a przybyáy z emigracji Adam Dominik Bartoszewicz
rozpocząá dziaáalnoĞü wydawniczą – Wydawnictwo Biblioteki Mrówki, który od
1872 r. prowadziá KsiĊgarniĊ Polską. Korzystając z wprowadzonej liberalizacji
przepisów cenzuralnych nakáadcy podejmowali dziaáania mające zapewniü im
moĪliwoĞü utrzymania siĊ na rynku, ale w realizowanym repertuarze uwzglĊdniali
potrzeby róĪnych odbiorców spoáeczeĔstwa polskiego. Finansowali edycje dzieá
polskich romantyków, liczne publikacje z historii, geografii Polski, czy dotyczące
aktualnych problemów spoáecznych, oĞwiatowych. Z bogatej liczby ukazujących siĊ
278
Lwowskie wydania na czarnej liĞcie cenzury ...
pozycji tylko czĊĞü tytuáów mogáa trafiü na rynek warszawski regulowany surowymi
przepisami prewencyjnej cenzury rosyjskiej.
Cenzura w zaborze austriackim w dobie autonomii galicyjskiej opieraáa siĊ
na przepisach ustawy prasowej z 1862 r. oraz ustawy o postĊpowaniu karnym w
sprawach prasowych z 1873 r., której przepisy obowiązywaáy do 1918 roku1.
Bardziej liberalne regulacje prawne w zakresie kontroli sáowa drukowanego
nakáadaáy na wydawców odpowiedzialnoĞü za publikowane treĞci. Konfiskaty
nastĊpowaáy zwykle w przypadku krytyki wáadz paĔstwowych i dworu cesarskiego,
obrazĊ uczuü religijnych, rozbudzanie nienawiĞci narodowoĞciowej, klasowej,
religijnej, agitacji socjalistycznej, czy pornografii. CzĊstej ingerencji podlegaáy druki
ukraiĔskie, teksty o antypolskim i antyĪydowskim wydĨwiĊku, jak i antysemickie
druki polskie, które zdaniem cenzury naruszaáy zasady wspóáĪycia miĊdzy narodami.
Nowe moĪliwoĞci galicyjskich nakáadców staáy siĊ barierą w swobodnej
wymianie swych edycji z ksiĊgarzami zaboru rosyjskiego. Wydawcy i autorzy z
zaboru austriackiego starali siĊ nie wchodziü w konflikt z urzĊdnikami Warszawskiego
Komitetu Cenzury. Wydawnictwa realizowane z myĞlą o rynku zaboru rosyjskiego
uwzglĊdniaáy tamtejsze regulacje prawne. Nakáadcy pragnĊli w ten sposób
zminimalizowaü ryzyko strat finansowych ponoszonych w wyniku negatywnych
decyzji wáadz cenzury warszawskiej. Przy wydawnictwach seryjnych realizowano
nawet wariantowe tytuáy, którymi zastĊpowano tomiki mogące budziü zastrzeĪenia.
Prewencyjna cenzura w zaborze rosyjskim ulegáa po 1864 r. wyraĨnemu
zaostrzeniu. DziaáalnoĞü cenzorów podporządkowana byáa Warszawskiemu
Komitetowi Cenzury, który od 1867 r. podlegaá kuratorom rosyjskiego OkrĊgu
Naukowego Warszawskiego. Zajmowaá siĊ on kontrolą rĊkopisów záoĪonych do
druku oraz ksiąĪek sprowadzanych zza granicy, natomiast prasa, lokalna i
zagraniczna, pozostawaáa w gestii Wydziaáu Druków Periodycznych. Od 1869 r.
wáadze carskie powoáaáy do Īycia jedną instytucjĊ do sprawowania kontroli rynku
ksiąĪki – Warszawski Komitet Cenzury2, który swym nadzorem obejmowaá
wszystkie druki – zarówno wydawane w Warszawie, jak i zagraniczne. Do jego
obowiązków naleĪaáa teĪ kontrola miejscowych drukarni, litografii, ksiĊgarni i
innych instytucji kulturalnych (np. teatrów).
Przepisy cenzury w jednakowym stopniu dotyczyáy dzieá wydawanych w
zaborze rosyjskim, jak importowanych. Te ostatnie podlegaáy ĞciĞlejszemu
nadzorowi Komitetowi Cenzury Zagranicznej w Petersburgu i obejmowaáy wszystkie
wydawnictwa – ksiąĪki, broszury, periodyki – zarówno te sprowadzane przez
instytucje rządowe, jak i ksiĊgarnie czy osoby prywatne. KsiąĪki niebudzące
zastrzeĪeĔ cenzora trafiáy do odbiorcy, pozostaáe przekazywano do Komitetu, który
podejmowaá decyzjĊ o dopuszczeniu, lub odrzuceniu sprawdzanego wydawnictwa.
1
Przepisy cenzury austriackiej zobowiązywaáy nakáadcĊ do záoĪenia w prokuraturze egzemplarza
obowiązkowego przed wprowadzeniem go do obiegu, w przypadku ksiąĪek termin wynosiá 8 dni. Druk
uznany za nieprawomyĞlny byá wstrzymywany, o czym powiadamiano sąd, ten z kolei w ciągu oĞmiu
dni musiaá rozpatrzyü wniosek prokuratora. Dodatkowo nowelizacja ustawy z 1894 r. zobowiązywaáa
prokuratora do wskazania konkretnych fragmentów tekstu niezgodnych z obowiązującym prawem.
2
Warszawski Komitet Cenzury (Warszwaskij Cenzurnyj Komitiet), podporządkowany Zarządowi
Gáównemu do Spraw Druku przy Ministerstwie Spraw WewnĊtrznych w Petersburgu.
279
Maria Konopka
W przypadku zakwestionowania fragmentów ksiąĪka mogáa trafiü do obiegu po
zamalowaniu bądĨ wyciĊciu odpowiednich fragmentów3. Wydawnictwa zakwestionowane w caáoĞci byáy odsyáane do nadawcy na koszt adresata i wpisane na listy
zakazanych w caáoĞci4. Cenzura prewencyjna wydawnictw zagranicznych byáa
szczególnie czujna wobec druków z zaboru austriackiego (takĪe emigracyjnych) ze
wzglĊdu na treĞci edytowane w warunkach wzglĊdnej swobody druku i dowodziáa
ostrych restrykcji wobec dzieá importowanych, wiĊkszych niĪ w przypadku produkcji
miejscowej. Podstawowym zadaniem wáadzy cenzorskiej byáo strzec czystoĞci wiary
chrzeĞcijaĔskiej, nietykalnoĞci wáadzy i szacunku dla dworu carskiego i podstawowych praw kaĪdego obywatela. Zakazana byáa tym samym wszelka krytyka
aparatu administracyjnego paĔstwa i panujących w nim stosunków spoáecznych.
W latach 1865–1904 sprowadzono do Cesarstwa blisko 15 000 publikacji
polskojĊzycznych wydanych poza granicami Królestwa Polskiego5. Dla warszawskiego
rynku ksiĊgarskiego najwiĊksze znaczenie miaáy kontakty z nakáadcami galicyjskimi. Ich
oferta stanowiáa aĪ 72,2% wszystkich sprowadzanych druków polskojĊzycznych.
TrwaáoĞü kontaktów z odbiorcami zaboru rosyjskiego uáatwiaáa zapewne galicyjskim
wydawcom dostosowywaü swoją ofertĊ (przynajmniej czĊĞciowo) do wymagaĔ
zewnĊtrznej cenzury rosyjskiej, która dopuĞciáa do obiegu 73,3% nadesáanego
sortymentu. Bogata galicyjska oferta eksportowa, zapewne na skutek ostroĪnoĞci samych
wydawców, stanowiáa zaledwie 30% caáego jej dorobku6. Decydującą rolĊ wĞród
galicyjskich oĞrodków odgrywaáy dwa najwaĪniejsze – Kraków i Lwów, skąd
pochodziáo 90% wszystkich druków sprowadzonych z zaboru austriackiego7. ĝrednio
rocznie nadsyáano ze Lwowa ok. 95 publikacji, z których czĊĞü, choü nieznaczna w
stosunku do caáego transportu, byáa zakwestionowana w caáoĞci8.
Nakáadcy lwowscy na przestrzeni lat 1865–1904 wysáali do zaboru
rosyjskiego 3427 publikacji ksiąĪkowych (bez czasopism i kalendarzy). DuĪa ich
czĊĞü trafiáa na rynek bez zastrzeĪeĔ cenzury (2163), inne, w liczbie 339 egzemplarzy, wáadze rosyjskie dopuĞciáy warunkowo, po usuniĊciu zakwestionowanych
fragmentów9.
3
O wydawnictwach dopuszczonych na rynek przez rosyjska cenzurĊ po usuniĊciu z tekstu
zakwestionowanych fragmentów pisze szerzej J. Kostecki, M. Rowicka, Dozwoleno s iskluczenijem.
Ingerencje cenzury zagranicznej w latach 1869–1900. [w:] PiĞmiennictwo – systemy kontroli – obiegi
alternatywne. Studia z historii czytelnictwa, T. 1. Pod red. J. Kosteckiego i A. Brodzkiej, Warszawa
1993, s. 269–299.
4
J. Kostecki, Materiaáy do dziejów carskiej cenzury zagranicznej 1830–1914, Biuletyn Informacyjny
Biblioteki Narodowej 2001, nr 1, s. 22.
5
Publikacje te pochodziáy ze 163. oĞrodków, w tym: 40 z oĞrodków zaboru austriackiego, 39 z zaboru
pruskiego, 80 z zagranicy i 4 z terenu Królestwa Polskiego. Zob. J. Kostecki, Publikacje importowane
na rynku ksiĊgarskim zaboru rosyjskiego w latach 1865–1904, z problemów geografii kontaktów, [w:]
KsiąĪka i prasa w systemie komunikacji spoáecznej, przeszáoĞü, dzieĔ dzisiejszy, perspektywy. Pod red.
M. Judy, Lublin 2002, s. 52–53.
6
J. Kostecki, Publikacje importowane na rynku ksiĊgarskim..., s. 53.
7
Ibidem, s. 54.
8
Ibidem.
9
RozbieĪnoĞü pomiĊdzy podanymi liczbami a ustaleniami J. Kosteckiego, Trudny proces przenikania.
Cesarska cenzura zagraniczna wobec importu publikacji w jĊzyku polskim w latach 1865–1904,
Warszawa 2011, s. 257, wynika z pominiĊcia w niniejszym opracowaniu wydaĔ ogáoszonych przed erą
280
Lwowskie wydania na czarnej liĞcie cenzury ...
Przedmiotem zainteresowania niniejszego szkicu bĊdą tylko te z lwowskich
publikacji, które nie zyskaáy akceptacji cenzury rosyjskiej i jako szkodliwe w caáoĞci
zostaáy zakwestionowane. Zastrzec teĪ naleĪy, Īe w analizach pominiĊto kalendarze
oraz czasopisma, zazwyczaj poszczególne numery róĪnych tytuáów. UwzglĊdniono
wyáącznie wydawnictwa ksiąĪkowe lwowskich nakáadców. Ogóáem na listach dzieá
zabronionych do rozpowszechniania znalazáo siĊ (wedáug przyjĊtych kryteriów) 925
pozycji. Stanowiáy one 27% ogóáu wysáanych ze Lwowa dzieá. Liczba odrzuconych
pozycji wahaáa siĊ od kilku do kilkunastu pozycji w latach szeĞüdziesiątych i
początku lat siedemdziesiątych. W miarĊ zwiĊkszania siĊ eksportu lwowskich edycji
wzrastaáa liczba tytuáów wykazywanych jako zakazane i wahaáa siĊ od 33 w 1883 r.
do 43 w 1901 r., choü ich liczba róĪnie ksztaátowaáa siĊ na przestrzeni lat. Byáy one
wypadkową wielkoĞci produkcji w danym roku, liczby wysyáanych dzieá, ale teĪ
wynikiem nietrafionych decyzji nakáadców, czy przesadnie wyostrzonej uwagi
rosyjskich cenzorów. Lwowscy nakáadcy, zabiegając o pozyskanie cháonnego rynku
warszawskiego, byli zmuszeni uwzglĊdniaü przepisy rosyjskiej cenzury, ale nie
ustrzegáo ich to jednak przed czĊĞciowymi niepowodzeniami.
KsiąĪki do zaboru rosyjskiego wysyáali nakáadcy róĪnych kategorii:
zawodowi (ksiĊgarze, drukarze, wydawnictwa), redakcje czasopism, towarzystwa,
instytucje a takĪe indywidualni nakáadcy prywatni, czyniąc to zapewne za
poĞrednictwem ksiĊgarzy-sortymentystów. Szczególną aktywnoĞü w eksporcie
ksiąĪek wykazywaáy firmy ksiĊgarskie, stąd ich edycje najczĊĞciej znajdujemy w
wykazach pozycji w caáoĞci zakwestionowanych przez rosyjską cenzurĊ. ĝcisáą i
systematyczną wspóápracĊ z ksiĊgarzami warszawskimi wykazywaáy wiodące firmy
Lwowa: KsiĊgarnia Gubrynowicza i Schmidta (109 pozycji), KsiĊgarnia Polska10 (72
poz.), KsiĊgarnia K. Wilda (33), KsiĊgarnia Seyfartha i Czajkowskiego (28),
KsiĊgarnie H. Altenberga (26) i KsiĊgarnia F. H. Richtera (18). Ich eksport wahaá siĊ
od 109 do 18 pozycji. W konflikt z cenzurą rosyjską weszli równieĪ wáaĞciciele
mniejszych firm: KaĨmirz S. Jakubowski, Klemens àukaszewicz, Paweá Starzyk,
Stanisáaw Köhler, Wáadysáaw Beáza oraz antykwariusze – Zelman Igel, Israel Leon
Pordes, R. Landau. Ogóáem nakáadcy tej kategorii trafili na listy ksiąĪek w caáoĞci
zakazanych z 339 tytuáami.
Z innych zawodowych nakáadców Lwowa ksiąĪki wysyáaáy takĪe
wydawnictwa (50), drukarze (47). WspóápracĊ z ksiĊgarzami Warszawy podejmowaáy równieĪ liczne towarzystwa (148 pozycji), z których szczególną aktywnoĞcią
na tym polu wykazywaáy siĊ m. in.: Towarzystwo Pedagogiczne (28 zatrzymanych
pozycji), Macierz Polska (22). W mniejszym stopniu w konflikt z cenzurą rosyjską,
co związane byáo z ich ograniczoną dziaáalnoĞcią wydawniczą, weszáy redakcje
czasopism (36 pozycji) instytucje (27) i zgromadzenia zakonne (10).
Na uwagĊ zasáugują teĪ nadsyáane do Warszawy transporty ksiąĪek
zrealizowanych kosztem autorów, czy osób prywatnych, w czym zapewne
autonomiczną oraz tytuáów ogáoszonych wprawdzie z adresem Lwów, ale sfinansowanych przez obcych
nakáadców.
10
KsiąĪki do zaboru rosyjskiego wysáali kolejni wáaĞciciele KsiĊgarni Polskiej: Adam Dominik
Bartoszewicz – 41 ksiąĪek; wdowa Lea Klotylda Bartoszewiczowa – 5; Bernard Poáoniecki – 26 pozycji.
281
Maria Konopka
poĞredniczyli zawodowi sortymentyĞci. Z edycji tej grupy nakáadców cenzura
warszawska nie dopuĞciáa do obiegu 170 pozycji, tym samym naleĪaáa ona do
drugiej pod wzglĊdem liczby odrzucanych tytuáów11.
Oferta wysyáanych ze Lwowa ksiąĪek obejmowaáa dzieáa naukowe i
popularnonaukowe oraz literaturĊ piĊkną. Znacznie czĊĞciej zastrzeĪenia cenzorów
budziáy prace naukowe i popularnonaukowe oraz religijne, z których
zakwestionowano w caáoĞci 558 pozycji, choü proporcje druków z poszczególnych
dziaáów byáy róĪne i wahaáy siĊ od 123 do kilku pozycji.
Przedmiotem szczególnej uwagi i czujnoĞci cenzorów byáy publikacje o
tematyce historycznej, w efekcie trafiaáy one najczĊĞciej na listy w caáoĞci
zakwestionowanych pozycji (123 pozycje, 13,3%). Zakazem objĊte byáy przede
wszystkim prace odnoszące siĊ do historii Polski, zarówno te dotyczące nieodlegáej
przeszáoĞci, XVIII i XIX wieku, ale i epok dawniejszych. Decyzją cenzury nie trafiáy do
sprzedaĪy, np. dzieáo Leopolda Leona Sawaszkiewicza12 przybliĪające wyprawĊ wojsk
polskich na MoskwĊ w XVII i XIX wieku, czy Antoniego ĝwiątkiewicza13 opisujące
bitwĊ smoleĔską. Kwestionowane byáy równieĪ teksty nawiązujące do odlegáych czasów
ĞwietnoĞci Rzeczypospolitej, np. poĞwiĊcone sylwetce Kazimierza Wielkiego autorstwa
Lucjana Tatomira14, czy przypominające wydarzenie chrztu Litwy tegoĪ autora15.
Zakazem zostaáy teĪ objĊte dzieáa odnoszące siĊ do wydarzeĔ dotyczących Polski XVIII
w. Na listy trafiáy publikacje na temat Sejmu Czteroletniego16 i Konstytucji 3 Maja, m.in.
Ludwika Finkla, Waleriana Kalinki17 oraz Powstania KoĞciuszkowskiego18. Nawet
jubileuszowe wydanie z okazji piĊüsetlecia Uniwersytetu JagielloĔskiego Konstantego
Wojciechowskiego, Uniwersytet JagielloĔski i jego dzieje, w piĊüsetną rocznicĊ jego
zaáoĪenia19 stanowiáo w opinii cenzorów rosyjskich treĞci niebezpieczne dla Rosji.
ZastrzeĪenia wzbudziáa zapewne dedykacja nakáadcy – Macierzy Polskiej –
podkreĞlająca zasáugi Uczelni, «najstarszego ogniska wiedzy i oĞwiaty polskiej» (s. 3),
oraz przypomnienie sylwetek jej fundatorów i znanych polskich uczonych.
Publikacje odwoáujące siĊ do wydarzeĔ powstaĔczych, rewolucyjnych, i to
bez wzglĊdu na teren ich wystĊpowania, byáy konsekwentnie uznawane przez
cenzurĊ rosyjską za niebezpieczne i jako takie wpisywane na listy dzieá w caáoĞci
zabronionych do rozpowszechniania. Cenzura rygorystycznie skreĞlaáa pozycje
11
CzĊĞü zakwestionowanych przez rosyjską cenzurĊ – 102 poz. – nie miaáa uwidocznionego nakáadcy.
L. L. Sawaszkiewicz, Porównanie wypraw na MoskwĊ ĩóákiewskiego i Napoleona, wyd. 2, Lwów,
Wydawnictwo «Mrówki», 1871.
13
A. ĝwiątkiewicz, Ostatni szturm na SmoleĔsk r. 1611, Lwów, naká. W. Hoschek i Sp., 1892.
14
L. Tatomir, O królu Kazimierzu Wielkim. Wykáady popularne, Lwów, K. Wild, 1868.
15
L. Tatomir, Chrzest Litwy, w piĊüsetletnią rocznicĊ tego zdarzenia dziejowego, Lwów, naká. Macierz
Polska,1886.
16
E. àuniĔski, Sprawa Īydowska w czasie Sejmu Wielkiego, Lwów, Tow. «Przymierze Braci», 1891; A.
Sokoáowski, O Sejmie Czteroletnim, Lwów, naká. Tow. im. St. Staszica, 1891.
17
L. Finkiel, O Konstytucji 3-go Maja. W setną rocznicĊ jej nadania, Lwów, naká. Macierz Polska, 1891;
W. Kalinka, Konstytucja 3 Maja. (KwiecieĔ–czerwiec 1791). Stosunki europejskie i przygotowanie w
Warszawie do Konstytucji 3 Maja. Zamach stanu, Lwów, naká. Seyfarth i Czajkowski, 1888.
18
J. Zajączek, Historia rewolucji 1794 r. Przeká. z oryginaáu franc. H. Koááątaja, Lwów, KsiĊgarnia
Polska, 1882.
19
Tytuá ukazaá siĊ nakáadem Macierzy Polskiej w 1900 r.
12
282
Lwowskie wydania na czarnej liĞcie cenzury ...
tematycznie odnoszące siĊ do zrywów powstaĔczych Polaków – wydarzeĔ
poznaĔskich z 1848 r., Powstania Styczniowego czy Listopadowego. Te treĞci
zdecydowaáy, Īe w caáoĞci zakwestionowano prace m. in. Kazimierza Rakowskiego
o powstaniu poznaĔskim z 1848 roku20, czy poĞwiĊcone Powstaniu Styczniowemu
autorstwa np. Franciszka GawroĔskiego, Bolesáawa Limanowskiego21.
Z tych samych powodów listy zakazanych wydawnictw lwowskich
dopeániaáy edycje pamiĊtników i wspomnieĔ z wydarzeĔ powstaĔ narodowych, np.
wspomnienia Stefana GarczyĔskiego22, ogáoszone z okazji 50-tej rocznicy Powstania
Listopadowego, czy Zbiór pamiĊtników do historii powstania polskiego z r. 1830/31
(naká. A. Rayski, 1882) oraz wspomnienia uczestników wydarzeĔ 1863 roku –
Walerego Przyborowskiego, Aleksandra Zdanowicza23.
Obawy cenzury rosyjskiej przed narodową tematyką powodowaáy skreĞlenia
tekstów przypominających sylwetki sáawnych Polaków z odlegáej nawet przeszáoĞci,
bohaterów narodowych związanych z dawnymi wydarzeniami (np. Stefana
Czarneckiego24), ale przede wszystkim osób uczestniczących w pracach naprawy
Rzeczypospolitej w XVIII w. – Hugona Koááątaja, Stanisáawa Staszica, Tadeusza
KoĞciuszki25. Podobne decyzje zapadaáy w przypadku opracowaĔ dotyczących
ostatniego króla Polski, Stanisáawa Augusta Poniatowskiego26.
Z tych samych wzglĊdów cenzura rosyjska nie dopuszczaáa na swój rynek
caáoĞciowych opracowaĔ z historii Polski. Taką decyzje podjĊto m.in. w odniesieniu
do Dziejów Polski Józefa Szujskiego27, Historia narodu polskiego od początku aĪ do
teraĨniejszoĞci C. Goehringa28, czy popularnej pracy Henryka Schmitta Dzieje Polski
od jej początków aĪ do dni naszych29.
20
K. Rakowski, Powstanie poznaĔskie w 1848 r., Lwów, naká. Towarzystwo Wydawnicze, 1900.
F. GawroĔski, Rok 1863 na Rusi. [T. 1]. RuĞ Czerwona i Wschód, Lwów, H. Altenberg, 1902;
B. Limanowski, Historia ruchu narodowego od 1863 do 1864 r., T. 1-2, Lwów, KsiĊgarnia Polska,
1882; tegoĪ, Stuletnia walka narodu polskiego o niepodlegáoĞü, Lwów, naká., F. Niederreiter, 1894.
22
S. GarczyĔski, Wspomnienia z czasów wojny narodowej polskiej 1831 roku i Sonety wojenne, Lwów,
KsiĊgarnia Polska, 1881.
23
W. Przyborowski, PamiĊtniki powstaĔca z 1863 i 1864 r. (BoĔcza, ChmieliĔski, Bosak i Krzywda).
Wydaá i przypisami uzupeániá…, Lwów, KsiĊgarnia Polska, 1881; A. Zdanowicz, Noc Ğw. Marcina.
Wspomnienie z 1863 r., Lwów, H. Altenberg, 1902.
24
W. Czermak, O Stefanie Czarnieckim, sáawnym wodzu polskim, Lwów, Wyd. Macierzy Polskiej, 1896.
25
H. Schmitt, Ksiądz Hugo Koááątaj i jego przeĞladowcy. Szkic biograficzno-krytyczny, Lwów, naká.
autor, 1873: B. Limanowski, Ksiądz Hugo Koááątaj i jego przeĞladowcy. Szkic biograficzno-krytyczny,
Lwów, naká. Tow. im. St. Staszica, 1889; M. Báotnicka z Parvich, ĩywot Tadeusza KoĞciuszki, Lwów,
naká. Tow. im. St. Staszica, 1889.
26
W. OstroĪyĔski, Sprawa zamachu na Stanisáawa Augusta z 3 listopada 1771 r. przed sądem
sejmowym, Lwów, naká. Wá. àoziĔski, 1891; W H. Schmitt, Dzieje panowania Stanisáawa Augusta
Poniatowskiego. T. 1-2, Lwów, naká. autor, 1868.
27
J. Szujski, Dzieje Polski podáug ostatnich badaĔ spisane. T. 4, cz. 2. Królowie wolno obrani. Cz. 3.
Od r. 1748-1795. Dodatek: Dzieje porozbiorowe (1795–1864), Lwów 1869.
28
C. Goehring, Historia narodu polskiego od początku aĪ do teraĨniejszoĞci, z niem., poprawiona,
pomnoĪona przez J. Szweykowskiego, T. 1–5, Lwów, naká. autor, 1867.
29
H. Schmitt, Dzieje Polski od jej początków aĪ do dni naszych. Zdarzenia waĪniejsze z przeszáoĞci
narodu polskiego zestawiá w potocznym opowiadaniu, Lwów, naká. autor, 1869.
21
283
Maria Konopka
Podobne kryteria cenzura rosyjska stosowaáa w odniesieniu do opracowaĔ
dotyczących geografii, szczególnie geografii Polski. Byáy wĞród nich opracowania
monograficzne30, wspomnienia z podróĪy31, przewodniki, m.in. po Lwowie32.
Zmiany organizacyjne i programowe zachodzące w galicyjskim szkolnictwie
czasów autonomii, jego polonizacja sprawiáy, Īe publikacje z pedagogiki wysyáane
do Cesarstwa spotykaáy siĊ z caákowitym zakazem ich rozpowszechniania (79 poz.,
8,5%). Los taki spotykaá opracowania przybliĪające dzieje polskiego szkolnictwa w
poszczególnych prowincjach, np. Antoniego Karbowiaka o szkole pruskiej w
ziemiach polskich33, czy Romana Dmowskiego o szkole rosyjskiej w Polsce34.
ZastrzeĪenia budziáy teĪ prace omawiające dzieje polskiego szkolnictwa, jak np.
Alfreda SzczepaĔskiego Szkoáy w Polsce35 przedstawiającą rozwój oĞwiaty w Polsce
od XIV w. do 1866 roku, ze szczegóáowo omówionymi zaáoĪeniami reformy Komisji
Edukacji Narodowej, czy Antoniego Karbowiaka O ksiąĪkach elementarnych na
szkoáy wojewódzkie z czasów Komisji Edukacyjnej Narodowej, (1893).
Na listy cenzury trafiáy teĪ rozprawy przybliĪające zasady postĊpowania
dydaktycznego i wychowawczego, np. Edmunda Gergowicza, Dydaktyczno-pedagogiczne
rozprawy (naká. autor, 1876) czy Bronisáawa Trzaskowskiego, Szkice pedagogiczne (naká.
Tow. Pedagogiczne, 1895). Autor Szkiców podejmowaá kwestie wychowania i
wyksztaácenia máodzieĪy, ludu i kobiet. ZastrzeĪenia mógá wzbudziü rozdziaá 7., w którym
podkreĞlaá znaczenie wychowania máodzieĪy w duchu narodowym, a za gáówne zadanie
wychowawców máodzieĪy «ujarzmionego narodu» uwaĪaá budzenie uczuü patriotycznych
(s. 42). Takie przesáanie i wymowa ideowa rozprawy nie mogáa zyskaü akceptacji cenzury.
ZagroĪenia dla rosyjskiej polityki oĞwiatowej upatrywano w rozpowszechnianiu treĞci
przybliĪających czytelnikowi obowiązujące w Galicji przepisy szkolne w opracowaniu
Mieczysáawa Baranowskiego36.
WĞród odrzuconych pozycji znalazáa siĊ publikacja ksiĊdza katolickiego, dr
Alojzego Jougana O nadzorze domowym máodzieĪy37 podejmująca kwestie
wychowania moralnego i religijnego. Przyczyną takiej decyzji mogáy byü
przywoáane w tekĞcie wspomnienia powstaĔca L. ChodĨki (s. 18) oraz poáoĪenie
nacisku na intensywną pracĊ wychowawczą, ksztaátowanie postawy poĞwiĊcenia,
«wszak ofiarą i poĞwiĊceniem caáy nasz naród stoi» (s. 19). Takie wzorce
30
B. A. Baranowski, Geografia powszechna, Lwów, naká. Seyfarth i Czajkowski, 1906.
A. Kisielewski, Porzecze Wisáy. Wspomnienia z podróĪy z kilkunastoma drzeworytami, 1872;
E. Pawáowicz, Wspomnienia z nad Wilii i Niemna. Studia – podróĪe, Lwów, naká. autor, 1883.
32
S. Kunasiewicz, Przewodnik po Lwowie z zarysem historycznym miasta, z planem teatru, Lwów, naká.
K. Wild, 1878.
33
A. Karbowiak, Szkoáa pruska w ziemiach polskich, Lwów, naká. Tow. Nauczycieli Szkóá WyĪszych, 1904.
34
R. Dmowski, Ze studiów nad szkoáą rosyjską w Polsce, Lwów, naká. Red. «Teki», 1900.
35
A. SzczepaĔskiego Szkoáy w Polsce, Lwów, naká. autor, 1866.
36
M. Baranowski, Przepisy praktyki szkolnej obejmujące przegląd ustaw szkolnych krajowych i
paĔstwowych, regulamin, plany naukowe dla szkóá ludowych pospolitych i wydziaáowych, statut
organizacyjny nauki dopeániającej i przegląd rozporządzeĔ wáadz szkolnych, Lwów, naká. Gubrynowicz
i Schmidt, 1891.
37
A. Jougan, O nadzorze domowym máodzieĪy szkolnej. Rzecz czytana na Walnym Zgromadzeniu
Towarzystwa Nauczycieli Szkóá WyĪszych we Lwowie, Lwów, naká. Tow. Nauczycieli Szkóá WyĪszych, 1889.
31
284
Lwowskie wydania na czarnej liĞcie cenzury ...
wychowawcze nie byáy do zaakceptowania dla wáadz rosyjskich konsekwentnie
zwalczających wszelkie przejawy patriotyzmu, wspólnoty narodowej.
Obowiązujący w carskiej Rosji zakaz nauczania historii i geografii Polski
leĪaá u podstaw wpisywania na listĊ wydawnictw w caáoĞci niedopuszczonych do
rozpowszechniania prac dotyczących metodyki nauczania tych przedmiotów (np.
Stanisáaw ZaraĔski, O zmianach koniecznych w nauce dziejów ojczystych, 1874,
Tow. Pedagogiczne). Za niebezpieczne uznano równieĪ teksty poĞwiĊcone lekturom
máodzieĪy jako czynnika wychowawczego38, gáównie ze wzglĊdu na przywoáywane
w nich przykáady. Reforma szkolnictwa elementarnego i związane z nią zadania byáy
podejmowane przez Ğrodowisko galicyjskich pedagogów. RozbieĪnoĞü spojrzenia na
te kwestie decydowaáa o odrzuceniu publikacji o tej tematyce, jak i podrĊczników do
nauki czytania dla najmáodszych, np. Plany naukowe dla szkóá ludowych pospolitych
wraz z instrukcją, wydane nakáadem c.k. Rady Szkolnej Krajowej w 1893, czy
Pierwsza ksiąĪka do czytania i nauki jĊzyka polskiego dla szkóá ludowych, (naká.
Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich, 1884).
Przykáadem wnikliwej uwagi cenzorów rosyjskich moĪe byü wpisanie na
listy ksiąĪek zakazanych w caáoĞci pracy Józefa ĩuliĔskiego O nauczaniu historii
naturalnej w szkoáach ludowych. Odczyt miany z powodu nowego planu nauki przez
RadĊ Szkolną wydanego (K. Wild, 1876). Autor omawiaá w niej zakres i metodykĊ
nauczania przedmiotu obejmującego botanikĊ, fizykĊ, geologiĊ – treĞci zatem nie
odnoszące siĊ do tematyki zastrzeĪonej. Powodem odrzucenia mógá byü doáączony
dodatek 1 (s. 22–23) przynoszący tygodniowy wykaz godzin nauki, w tym i jĊzyka
ojczystego, w szkoáach ludowych i wydziaáowych. Dodatkowo plan ten zostaá
przygotowany przez RadĊ Szkolną Krajową.
Praktycznie wszystkie druki szkolne doczekaáy siĊ ze strony rosyjskiej
cenzury caákowitego zakazu wprowadzania ich do obiegu. PodrĊczniki, bez wzglĊdu
na poziom nauczania i przedmiot, trafiaáy na listĊ zakazanych w caáoĞci –
podrĊczniki geografii, historii, religii, nauki jĊzyka niemieckiego, ortografii polskiej,
wypisy, czytanki dla szkóá ludowych, gimnazjalnych czy realnych.
ZastrzeĪenia cenzury rosyjskiej dotyczyáy równieĪ publikacji z literaturoznawstwa. Rozwój badaĔ filologicznych w Galicji przyniósá szereg opracowaĔ
monograficznych poĞwiĊconych polskim twórcom. Obok nich powstawaáy mniejsze
objĊtoĞciowo, tzw. portrety literackie, analizy poszczególnych utworów, biografie pisarzy.
Z wysyáanych do zaboru rosyjskiego lwowskich wydaĔ z zakresu wiedzy o literaturze
zakwestionowanych zostaáo 44 pozycje (4,8%). Druki te podlegaáy zakazowi czĊĞciej niĪ
inne, ale z róĪnym natĊĪeniem na przestrzeni lat39. Podstawą skreĞlania czĊĞci tytuáów
stawaáy siĊ nazwiska autorów, którym byáy one poĞwiĊcone. Taki los spotkaá publikacje
omawiające Īycie i twórczoĞü Adama Mickiewicza, licznie ogáaszane z okazji setnej
38
K. J. Nitman, Literatura dla máodzieĪy jako czynnik wychowawczy w domu i w szkole, przegląd
wydawnictw z ostatnich lat kilku, Lwów, naká. H. Altenberg, 1893; F. Próchnicki, O czytaniu
waĪniejszych utworów literackich przez uczniów szkóá Ğrednich, lwów, naká. autor, 1897.
39
P. Szreter, Import wydawnictw zakwestionowanych w latach 1897–1914 w Ğwietle danych cenzury
rosyjskiej, [w:] Instytucje – publicznoĞü – sytuacje lektury. Studia z historii czytelnictwa pod red.
J. Kosteckiego, Warszawa 1991, s. 227.
285
Maria Konopka
rocznicy urodzin wieszcza, np. autorstwa Wáadysáawa Beázy40, Antoniego
Mazanowskiego41, Józefa Tretiaka42. Podobne decyzje zapadáy odnoĞnie opracowaĔ
dotyczących Juliusza Sáowackiego43, Zygmunta KrasiĔskiego44. Obok monografii
wieszczów skreĞlane teĪ byáy teksty dotyczące innych poetów polskich XIX w., np. Teofila
Lenartowicza45, Kornela Ujejskiego46. Do obiegu nie zostaáy dopuszczone prace
poĞwiĊcone Īyciu i twórczoĞci Stanisáawo-wa WyspiaĔskiego autorstwa Antoniego
Potockiego, czy omówienie dramatu Wyzwolenie w ujĊciu Zygmunta Wasilewskiego47.
Zakwestionowano równieĪ pozycje przybliĪające twórczoĞü dawniejszych poetów, np.
Jana Kocha-nowskiego48, czy Kajetana KoĨmiana49. Cenzura rosyjska nie dopuĞciáa do
obiegu takĪe podrĊcz-nikowych opracowaĔ z historii literatury polskiej m. in. Felicji
Boberskiej, Hermana Drobnera, Konstantego Wojciechowskiego50. Za niebezpieczne
uznane zostaáy takĪe sprawozdania Wydziaáu Koáa Literacko-Artystycznego51, które
przynosiáy informacje o dziaáalnoĞci towarzystwa, jego czáonkach, dokonaniach za rok
sprawozdaw-czy. W tych lapidarnych informacjach ujawniaáa siĊ skala swobód
galicyjskich w porównaniu z zaborem rosyjskim, np. w sprawozdaniu za rok 1897/98
odnotowano fakt odsáoniĊcia pomnika Aleksandra Fredry, wzniesionego staraniem Koáa,
wraz z wygáoszonymi z tej okazji tekstami, czy obchodach 35-lecia dziaáal-noĞci literackiej
«poety dzieci» – Wáadysáawa Beázy, którego teksty cenzura kwestionowaáa.
Z nauk humanistycznych zastrzeĪenia cenzorów wzbudziáy takĪe prace
ksiĊgoznawcze (13), z zakresu filozofii (10), sztuki, teatru i muzyki (8+4+11),
jĊzykoznawstwa (2). NiechĊtny stosunek wáadz rosyjskich do podnoszenia oĞwiaty
wĞród ludu i potrzeb czytelniczych okreĞlonych grup odbiorców zdecydowaá o
zakazie rozpowszechniania wydawnictwa poradnikowego poĞwiĊconego kwestiom
zakáadania czytelni ludowych autorstwa Józefa Baáabana52 oraz bibliografii
40
W. Beáza, U kolebki wieszcza. ĩywot Adama Mickiewicza. Popularnie skreĞliá…, Lwów,
H. Altenberg; 1898.
41
A. Mazanowski, Adam Mickiewicz od r. 1829–32. ĩycie, rozwój umysáowy, geneza dzieá, Lwów, naká.
autor; 1885.
42
J. Tretiak, Mickiewicz w Wilnie i Kownie. ĩycie i poezje, t. 1–3, Lwów, Gubrynowicz i Schmidt, 1884.
43
A. Maáecki, Juliusz Sáowacki, jego Īycie i dzieáa w stosunku do wspóáczesnej epoki, t. 1–2, Lwów,
naká. autor, 1866.
44
J. Boáoz Antoniewicz, «Ostatni» KrasiĔskiego, Lwów, naká. autor, 1889; T. Pini, Zygmunta
KrasiĔskiego tzw. «NiedokoĔczony poemat». Próba genezy, Lwów, Gubrynowicz i Schmidt, 1896.
45
J. Kasprowicz, Lirnik mazowiecki (Teofil Lenartowicz). Szkic literacki przez …autora «Moskwy
wobec Unii i Polski» oraz «ĩywota Karola Marcinkowskiego», Lwów, naká. Tow. im. S. Staszica, 1893.
46
T. Pini, Kornel Ujejski. Wspomnienie poĞmiertne, Lwów, naká. autor, 1897.
47
A. Potocki, Stanisáaw WyspiaĔski. Studium literackie, Lwów, Tow. Wydawnicze, 1902; Z. Wasilewski,
Nowy Konrad. (Rozbiór «Wyzwolenia» St. WyspiaĔskiego), Lwów, naká. Tow. Wydawnicze, 1903.
48
K. Wojciechowski, Jan Kochanowski z Czarnolasu, Lwów, naká. Macierz Polska, 1899.
49
K. Wojciechowski, Kajetan KoĨmian. ĩycie i dzieáa, Lwów, Gubrynowicz i Schmidt, 1897.
50
H. Boberska, Historia literatury polskiej ofiarowana máodym, uczącym siĊ Polakom. T. 1, z. 1–2,
Lwów, K. Wild, 1866; H. Drobnera, Rys historii literatury polskiej uáoĪony wg Chmielowskiego,
Kuliczkowskiego, MecherzyĔskiego i Nehringa, Lwów, 1887; K. Wojciechowski, ZwiĊzáy podrĊcznik
do historii literatury polskiej, Lwów, naká. KsiĊgarnia St. Köhlera, 1899.
51
Sprawozdanie Wydziaáu Koáa Literacko-artystycznego we Lwowie za rok 1894/5, Lwów, naká.
Koáo..., 1895; toĪ, za rok 1897/98, Lwów, naká. Koáo..., 1898.
52
J. Baáaban, Przewodnik dla zakáadających biblioteczki i czytelnie ludowe, Lwów, naká. autor, 1892.
286
Lwowskie wydania na czarnej liĞcie cenzury ...
wydawnictw ludowych w opracowaniu Olgerda NilczyĔskiego53. Decyzja odnoĞnie
tych pozycji wynikaáa teĪ z faktu, Īe wykazy te obejmowaáy tytuáy, które wzbudzaáy
zastrzeĪenia cenzury. Eliminacja z obiegu czytelniczego polskich treĞci narodowych
wpáynĊáa zapewne na odrzucenie popularnego Ğpiewnika Franciszka BaraĔskiego pt.
Jeszcze Polska nie zginĊáa54, czy Zbioru krakowiaków (1000) Ğpiewanych przy
róĪnych zabawach salonowych i towarzyskich (naká. M. F. Poremba, 1871).
Podobnych przyczyn zakazu rozpowszechniania moĪna upatrywaü w przypadku
pracy Józefa A. Rogosza przybliĪającej malarstwo Artura Grottgera, Jana Matejki55.
ZastrzeĪenia wzbudziáa równieĪ praca Wáadysáawa àoziĔskiego, Malarstwo
cerkiewne na Rusi, o czym mógá zdecydowaü fakt, Īe byáa to odbitka z «Kwartalnika
Historycznego» (1887). Cenzura rosyjska nie dopuĞciáa takĪe na rynek, ze wzglĊdu
na poruszanie treĞci, dzieáa Stanisáawa Schnür-Pepáowskiego pt. Teatr polski we
Lwowie (1780-1881), czy Zygmunta Gargasa Teatry cháopskie w Galicji56.
Wáadze rosyjskie zakazywaáy rozpowszechniania publikacji odwoáujących siĊ
czy przybliĪających idee socjalizmu, stąd na listach cenzury znalazáy siĊ prace:
Zygmunta Balickiego Uwagi krytyczne nad socjalizmem wspóáczesnym (naká. Red.
«Przeglądu Wszechpolskiego», 1898), Feliksa GawroĔskiego Socjalizm, jego historia i
zasady przez X. F. G. (naká. Seyfarth i Czajkowski, 1879), czy Sidney Webb Socjalizm
w Anglii, w przeká. J. W. (1897). Z dzieá filozoficznych zakwestio-nowano teĪ teksty
przybliĪające poglądy Andrzeja TowiaĔskiego57, zaáoĪenia mesjanizmu58, czy
poĞwiĊcone demokracji katolickiej w Polsce Leona Zbyszewskiego59.
ZastrzeĪenia cenzorów rosyjskich budziáy takĪe opracowania poĞwiĊcone
kwestiom spoáecznym, choü tych pozycji na listach znalazáo siĊ zdecydowanie mniej
niĪ wczeĞniej wspomnianych (35 pozycji – 3,8%). Byáy wĞród nich prace odnoszące
siĊ bezpoĞrednio do spraw spoáecznych w Rosji, np. Jana Rozwadowskiego Ruskie
bezrobocie w r. 1902. Uwagi o jego terenie (naká. autor, 1904). SytuacjĊ spoáeczeĔstwa
polskiego w zaborze rosyjskim ukazywaáa publikacja Romana Dmowskiego MáodzieĪ
polska w zaborze rosyjskim (Red. «Przeglądu Wszechpolskiego», 1876), czy wydana
anonimowo praca Bernarda Kalickiego Kwestia ruska (Gubrynowicz i Schmidt, 1871).
Autorzy zwracali w nich uwagĊ na wrogą politykĊ zaborcy wobec Polaków, akty
przeĞladowania i wynaradawiania. Wywody takie nie mogáy zyskaü akceptacji
cenzury. Na listy odrzuconych tytuáów trafiáy teĪ publikacje dotyczące kwestii
Īydowskich60 i rozwijającego siĊ ruchu emancypacji kobiet61.
53
O. NilczyĔski, Bibliografia wydawnictw ludowych 1848-1894 staraniem lwowskiego Koáa
Artystyczno-Literackiego wydana., Lwów, naká. Koáa Artystyczno-Literackie, 1894.
54
F. BaraĔski, Jeszcze Polska nie zginĊáa. PieĞni patriotyczne i narodowe. Cz. 1. Muzyka, Lwów, naká.
KsiĊgarnia Polska B. Poáonieckiego, 1902.
55
J.A. Rogosz, Artur Grottger, Jan Matejko. Studia o sztuce w Polsce, naká. Red. «Tygodnia», 1876.
56
S. Schnür-Pepáowski, Teatr polski we Lwowie (1780-1881), Lwów, KsiĊgarniĊ Gubrynowicza i
Schmidta, 1889; Z. Gargas, Teatry cháopskie w Galicji, Lwów, Tow. Wydawnicze, 1903.
57
A. Boleski, Andrzej TowiaĔski. Dwa odczyty, naká. Odrodzenie, 1904.
58
Cz. PieniąĪek, Mesjanizm i towiaĔszczyzna w ogólnym zarysie, naká. Red. «Tygodnia», 1876.
59
L. Zbyszewski, Demokracja katolicka w Polsce, Lwów, Gubrynowicz i Schmidt, 1896.
60
L. Caro, Kwestia Īydowska w Ğwietle etyki, táum. Bolesáaw Lewicki, Lwów, naká. Wydawn. «Gazety
Narodowej», 1893.
61
H. JasiĔskiego, Kobieta XIX stulecia. Studium ekonomiczno-spoáeczne, Lwów, naká. autor, 1880.
287
Maria Konopka
Znacznie rzadziej rosyjska cenzura odrzucaáa opracowania z nauk matematycznoprzyrodniczych (9), medycznych i weterynaryjnych (7), technicznych (1), rolniczych (4).
Wynikaáo to czĊĞciowo z liczby publikacji z tego zakresu w ogólnym dorobku
wydawniczym Lwowa, jak i mniejszej kontrowersyjnoĞci treĞci. Tym bardziej ciekawiü
moĪe umieszczenie na liĞcie dzieá niedopuszczonych do obrotu, np. pracy Józefa
Bzowskiego, Co to jest rola? Jak powstaáa, jakie są jej gatunki i jak ją rozpoznawaü,
(Macierz Polska, 1899), poradnika lekarskiego Jana Stelli-Sawickiego, Domowy poradnik
lekarski (Macierz Polską, 1883 r.), czy pracy Tadeusza ĩuliĔskiego O dziaáaniu kofeiny i
teiny jako teĪ kawy i herbaty na ustrój ludzki i zwierzĊcy (naká. autor, 1876). O decyzji
cenzury w tych przypadkach zdecydowaáy najpewniej czynniki poza merytoryczne – w
pierwszych dwu mógá byü nakáadca – Macierz Polska – i adresat, w trzecim zaĞ
informacja, Īe tekst byá przedstawiany na II ZjeĨdzie Lekarzy i Przyrodników Polskich we
Lwowie dnia 28 lipca 1875 r. Na liĞcie zakazanych znalazáa siĊ teĪ praca Kazimierza
Wodzickiego Zapiski ornitologiczne. IX. Oráy polskie (Gubrynowicz i Schmidt, 1886).
ZastrzeĪenia wzbudziá zapewne podtytuá opracowania – Oráy polskie, mogący (w opinii
cenzorów) przywoáywaü u czytelników narodowe skojarzenia.
Cenzura rosyjska byáa szczególnie uczulona na publikacje o tematyce religijnej,
stąd teksty te byáy czĊsto kwestionowane przez cenzurĊ rosyjską w caáoĞci. Taką decyzjĊ
podjĊto w odniesieniu do 99 poz. (10,7%). Stosunek wáadz rosyjskich do religii obcych,
w tym katolickiej, których dziaáalnoĞü uznawano za szkodliwą politycznie, a tym samym
niecenzuralną, byá konsekwentnie nieprzychylny62. Taki pogląd leĪaá u podstaw czĊstych
postanowieĔ cenzorów o niedopuszczeniu do rozpowszechniania takich tekstów, choü
wedáug ustaleĔ Daniela Olszewskiego63 ksiąĪki takie byáy wydawane w zaborze
rosyjskim. Szczególnie kategorycznie traktowano literaturĊ dewocyjną adresowaną do
ogóáu wiernych, powszechnie rozwijającą siĊ w XIX wieku. PrzewaĪaáy tu róĪnego
rodzaju modlitewniki, Ğpiewniki, koronki, nowenny, godzinki maryjne, gáównie polskich
autorów. Liczne wydania tej literatury odzwierciedlaáy powszechne w polskiej
religijnoĞci motywy maryjne. NajczĊĞciej na listy dzieá zakazanych w caáoĞci trafiaáy
modlitewniki i rozmyĞlania związane z naboĪeĔstwami majowymi64, rzadziej
62
P. Szreter, Rosyjska cenzura spraw duchowych wyznaĔ obcych w drugiej poáowie XIX i na początku
XX wieku, [w:] Instytucje – publicznoĞü – sytuacje lektury. Studia z historii czytelnictwa pod red.
J. Kosteckiego, T. 6, Warszawa 1997, s. 124–142.
63
D. Olszewski, KsiąĪka religijna na terenie Królestwa Polskiego w XIX wieku, «Rocznik
ĝwiĊtokrzyski», R. 16, 1989, s. 147–173.
64
MoĪna przywoáaü nastĊpujące pozycje: Z. Golian, Miesiąc Maryi zawierający Msze ĞwiĊte na
wszystkie dni maja oraz RozmyĞlania na kaĪdy dzieĔ z zapisków czynionych podczas konferencji
majowych Ğ.p. ks.…,Lwów, naká. K. àukaszewicz, 1887; O. HoáyĔski, Czytania majowe dla ludu czyli
zbiór czyli zbiór krótkich rozmyĞlaĔ i przykáadów na kaĪdy dzieĔ miesiąca maja z dodaniem litanii,
modlitw i pieĞni. Wydaá ks., cz. 1–4, Lwów, naká. wydawca, 1874–1876; F. La Lomia, T.J., Nowy
miesiąc Maryi. 33 rozmyĞlaĔ o 10 gáówniejszych ĞwiĊtych Matki Boskiej do odczytania w czasie
majowego naboĪeĔstwa lub teĪ do odprawienia nowenny przed kaĪdą uroczystoĞcią Maryi, uáoĪone
przed ponad 120 laty przez …obecnie przeáoĪone na jĊzyk ojczysty przez ks. L. Soleckiego, wikariusza
przy katedrze lwowskiej, Lwów, naká. táumacz, 1880; W. MrowiĔski, Miesiąc maj poĞwiĊcony czci
N. Maryi P. Z przykáadami, Lwów, 1885; L. Solecki, Jako czytania majowe. Wykáad godzinek o
niepokalanym poczĊciu NajĞw. Panny Maryi w rozmyĞlaniach na kaĪdy dzieĔ miesiąca maja z
przykáadami i áaskach i cudach Królowej Niebios z dod. PieĞni, Lwów, naká. autor 1882.
288
Lwowskie wydania na czarnej liĞcie cenzury ...
róĪaĔcowym65. Z innych prac o tematyce maryjnej cenzura zakwestionowaáa edycje
opisujące obrazy Matki Boskiej w Polsce66, czy kulcie Panny Maryi w Polsce67.
Do obrotu nie byáy dopuszczane takĪe teksty hagiograficzne oraz modlitewniki
związane z kultem ĞwiĊtych. Powszechny kult bá. (dziĞ ĞwiĊtego) Jana z Dukli owocowaá
licznymi edycjami przybliĪającymi jego zasáugi, czĊsto w poáączeniu z modlitwami
zanoszonymi za jego wstawiennictwem68. Na listy w caáoĞci zakazanych pozycji trafiáy
teĪ modlitewniki do Ğw. Antoniego z Padwy69, Ğw. Stanisáawa Kostki70.
Cenzorzy rosyjscy kategoryczne zabraniali rozpowszechniania równieĪ
edycji katechizmów i modlitewników, zarówno ogólnych, jak i szczególnego
przeznaczenia – dla dzieci, máodzieĪy, dla ludu71. Podobne decyzje podejmowano w
przypadku zbiorów kazaĔ72, takĪe kazaĔ niedzielnych, okolicznoĞciowych73.
DuĪą czĊĞü lwowskiej oferty stanowiáa literatura piĊkna (278 pozycji, 30,1%).
Wpáywaáy na to zapewne z jednej strony zainteresowania potencjalnych czytelników,
ale nie bez znaczenia byáy decyzje nakáadców. Zaostrzanie kryteriów cenzury
rosyjskiej skáaniaáo ich do wysyáanie mniej ryzykownej czĊĞci produkcji, jaką byáa
literatura piĊkna, choü i tu niejednokrotnie cenzura kategorycznie ingerowaáa74. Lista
pozycji zakwestionowanych w caáoĞci odbijaáa proporcje wyborów lwowskich
nakáadców, w których przewaĪaáa twórczoĞü wspóáczesnych prozaików polskich75.
Byli wĞród nich autorzy o ustalonej pozycji literackiej, których kolejne tytuáy czĊsto
ukazywaáy siĊ na rynku – Michaá Baáucki, Wilhelm Feldman, Zygmunt Kaczkowski,
65
Podniesienie ducha w tajemnicach róĪaĔca Ğw. czyli rozmyĞlania i czytania poboĪne na miesiąc
paĨdziernik, wielki post, miesiąc Maryi i gáówniejsze uroczystoĞci w roku z dodatkiem podrĊcznika
róĪaĔcowego. Táum. z franc. Jakub Maria Patlewicz, Lwów, Gubrynowicz i Schmidt, 1883.
66
S. Barącz, Cudowne obrazy Matki NajĞwiĊtszej w Polsce, zebraá i wydaá…, Lwów, naká. autor, 1891..
67
W. MrowiĔski, O czci Matki Boskiej w Polsce, Lwów, StraĪ Ğw. Wojciecha, 1886.
68
N. Golichowski, ĩywot báogosáawionego Jana z Dukli wraz z uwagami religijnymi, litanią,
modlitwami podczas oktawy i do Sakramentu pokuty, Lwów, 1878; tegoĪ, Nowenna do báogosáawionego
Jana z Dukli, doĞwiadczonego opiekuna w róĪnych przypadkach i potrzebach lwowskich, Lwów, naká.
dobrodzieje, 1887.
69
Ks.***, Nowenna do ĞwiĊtego Antoniego z Padwy. Z przykáadami, Lwów, Druk. Ludowa, 1896.
70
X** T. J., Nowenna do Ğw. Stanisáawa Kostki, Lwów, naká. Druk. Ludowa,. 1875.
71
Przykáadowo moĪna wymieniü: Z. Gorazdowski, Katechizm Ğw. KoĞcioáa katolickiego dla ludu,
Lwów, naká. autor, 1876; L. Solecki, KsiąĪka do naboĪeĔstwa dla máodzieĪy i dzieci z uwzglĊdnieniem
przystĊpujących do pierwszej spowiedzi, komunii i do sakramentu bierzmowania, wyd. 5, Lwów, 1882;
tegoĪ, Pacierz codzienny. KsiąĪka do naboĪeĔstwa dla máodzieĪy i dzieci, Lwów 1891; J. Nowakowski,
Droga do szczĊĞcia prawdziwego. KsiąĪka do naboĪeĔstwa, poĞwiĊcona szczególnie dla katolickiej
szkolnej máodzieĪy, Lwów 1885.
72
Na listy trafiáy m. in. pozycje: I. M. Isakowicz, Kazania niedzielne miane niegdyĞ przez wikarego
koĞcioáa orm.-kat. Stanisáawskiego, a dzisiejszego Arcybiskupa Lwowskiego obrz. orm.-kat., wyd. 2,
Lwów, naká. W. Maniecki, 1896; J.Ch. Janiszewski, DwadzieĞcia mów i kazaĔ przygodnych, Lwów,
O. HoáyĔski, 1878; E. Stateczny, Chrystus Jezus. Kazanie obejmujące gáówne zasady wiary
chrzeĞcijaĔskiej, Lwów 1900.
73
I.M. Issakowicz, Kazania na kaĪdą niedzielĊ w roku miane, Lwów, 1899, czy tegoĪ, Kazania o mĊce
PaĔskie i nauki przygodne. Ogólnego zbioru t. 2, wyd. 3, Lwów, naká. W. Maniecki, 1890.
74
P. Szreter ustaliá, Īe wydawcy lwowscy na przestrzeni lat (1897–1914) zmieniali swoją ofertĊ
eksportową i po 1900 r. zwiĊkszyli liczbĊ wysyáanych tytuáów z literatury piĊknej, jako budzącą mniej
zastrzeĪeĔ. Zob. P. Szreter, Import wydawnictw zakordonowych..., s. 224
75
Ta cecha importowanych wydawnictw z literatury piĊknej, podobnie jak lista popularnych autorów,
byáa wspólna dla transportów z wszystkich zaborów. Zob. J. Kostecki, Trudny proces..., s. 198–199.
289
Maria Konopka
Józef Ignacy Kraszewski, Zygmunt Miákowski, Józef A. Rogosz, Wáadysáaw
Sabowski, Paulina WilkoĔska, Gabriela Zapolska, Stefan ĩeromski. Wykazy tytuáów
prozy wspóáczesnej w caáoĞci niedopuszczonych do obrotu obejmowaáy powieĞci
osnute wokóá wydarzeĔ Powstania Styczniowego, rzadziej Listopadowego, bądĨ z
motywami powstaĔczymi wplecionymi w fabuáĊ. MoĪna przywoáaü teksty Michaáa
Baáuckiego ĩycie wĞród ruin (F.H. Richter, 1870), Wáadysáawa Czaplickiego
Bohaterska rodzina. Urywek z powstania 1863 r. Zdarzenie prawdziwe (KsiĊgarnia
Polska, 1883), Wáadysáawa Sabowskiego KrĊte drogi. PowieĞü z portretem (Wydawn.
«Mrówki», 1871), czy Stefana ĩeromskiego Rozdziobią nas kruki wrony (Polskie Tow.
Nakáadowe, 1901). Podobnie traktowano powieĞci nawiązujące do wypadków
poprzedzających WiosnĊ Ludów z lat 1846-1848. Stąd powieĞci Józefa A. Rogosza
przybliĪające wolnoĞciowe dąĪenia szlachty polskiej – Marzyciele. PowieĞü
historyczna z pierwszej poáowy wieku XIX., t. 1-3 (KsiĊgarnia Polska, 1881), czy Dla
idei. PowieĞü z niedalekiej przeszáoĞci, t. 1-2 (Seyfarth i Czajkowski, 1885) – nie
zyskaáy akceptacji cenzorów rosyjskich, mimo krytycznego stosunku autora do
opisywanych wydarzeĔ. Podobną decyzjĊ podjĊto w przypadku powieĞci Jana
Zachariasiewicza Noc królewska, powieĞü z ostatnich lat panowania Stanisáawa
Augusta (naká. F.H. Richtera, 1872) nawiązującej do czasów z koĔca XVIII wieku i
przypominającej sylwetkĊ ostatniego króla Stanisáawa Augusta Poniatowskiego.
Z innych powodów na listy odrzuconych tytuáów trafiáy powieĞci Stanisáawa
Przybyszewskiego (m. in. Dzieci szatana), Gabrieli Zapolskiej (np. Przedpiekle). O
zakazie ich rozpowszechniania zdecydowaáy tu gáównie wzglĊdy obyczajowe.
Znacznie rzadziej wĞród zakwestionowanych tekstów spotykamy utwory
poetyckie i sztuki dramatyczne, co odpowiadaáo caáoĞciowemu ich udziaáowi w
dorobku lwowskich wydawców. Znalazáy siĊ wĞród nich tomiki Adama Asnyka,
Wáadysáawa Beázy, Jana Kasprowicza, Ludwika Kondratowicza (Wáadysáaw
Syrokomla), Zygmunta KrasiĔskiego, Teofila Lenartowicza, Adama Mickiewicza,
Wincentego Pola, Juliusza Sáowackiego, by wymieniü tylko tych z poetów, których
tomiki byáy zatrzymane wielokrotnie. CzĊĞü tych twórców byáa teĪ autorami sztuk
dramatycznych i konsekwentnie, ze wzglĊdu na nazwisko, byáy skreĞlane jako
szkodliwe i niedopuszczane do obiegu.
Mniejszy udziaá literatury zagranicznej w produkcji wydawców lwowskich
zdecydowaá o znacznie skromniejszej ich obecnoĞci wĞród ksiąĪek odrzuconych,
zaledwie 16 pozycji. ZastrzeĪenia cenzorów budziáy utwory George’a Byrona, Wiktora
Hugo (NĊdznicy, czy dramat Król siĊ bawi w przekáadzie Wáadysáawa Sabowskiego),
czy twórców ukraiĔskich – Iwana Franki (Obrazki galicyjskie. I), Tomasza Padury
(PiĞma, K. Wild, 1874), a z dawniejszych autorów Dekameron Giovanniego Boccaccio.
Wáadze carskie szczególnie uwaĪnie kontrolowaáy importowane ksiąĪki dla
okreĞlonych grup odbiorców – dla dzieci i máodzieĪy (30 poz., 3,2%) oraz dla ludu (14).
Intencją autorów tych tekstów byáa realizacja okreĞlonych celów wychowawczych u
potencjalnych czytelników. Stąd wydawnictwa te czĊsto trafiaáy na listy ksiąĪek w
caáoĞci zakazanych. Poáowa tytuáów dla dzieci i máodzieĪy, co zwraca uwagĊ, stanowiáy
teksty ogáoszone w seriach (15 poz.): «Biblioteka dla MáodzieĪy» Towarzystwa
Pedagogicznego, «Biblioteczka Teatralna dla Dzieci i MáodzieĪy» H. Altenberga,
«Wydawnictwo Macierzy Polskiej». PrzewaĪaáy wĞród nich utwory polskich autorów:
290
Lwowskie wydania na czarnej liĞcie cenzury ...
Wáadysáawa Beázy, Wiktorii Hiblównej, Felicji Popáawskiej, Juliusza Starkla,
Wáadysáawa Zawadzkiego, rzadziej obcych – Edmunda Amicisa (De), Hansa Christiana
Andersena. Obok bajek, powiastek, byáy teĪ opowiadania i opisy historyczne76. Jeszcze
wyraĨniej przewaga edycji seryjnych byáa widoczna w ksiąĪeczkach dla ludu. W tej
grupie tylko jeden tytuá (sfinansowany przez autora, Juliana Horoszkiewicza, Listy o
rzeczach publicznych dla ludu, Cz. 1-2) nie przynaleĪaá do serii.
W latach 1864–1904 cenzura rosyjska, przypomnijmy, nie dopuĞciáa do
obiegu 925 pozycji zrealizowanych przez lwowskich nakáadców, co stanowiáo 27%
wszystkich publikacji wysáanych przez nich do zaboru rosyjskiego. Przewaga
liczbowa tytuáów dopuszczonych przez cenzorów warszawskich do obrotu zdaje siĊ
dowodziü rozeznania lwowskich wydawców w obowiązujących na tym terenie
przepisach i obostrzeniach cenzuralnych. DoĞwiadczenie zdobywali w tym zakresie
dziĊki systematycznie prowadzonemu eksportowi swych wydawnictw. OstroĪnoĞü
lwowskich wydawców w dobieraniu dzieá wysyáanych do zaboru rosyjskiego byáa
podyktowana kwestiami finansowymi, ale równieĪ pragmatyzmem, który miaá ich
zabezpieczaü przed naraĪeniem siĊ urzĊdnikom cenzury. W rzeczywistoĞci nie udaáo
siĊ im uniknąü odrzucenia czĊĞci wysyáanych ksiąĪek, co byáo nastĊpstwem
wnikliwoĞci cenzorów rosyjskich skáonnych do nadinterpretacji treĞci ocenianych
dzieá, ich przesáania czy przywoáaĔ. NajczĊĞciej na listy trafiaáy tytuáy odnoszące siĊ
do historii i kultury Polski, tradycji walk narodowowyzwoleĔczych.
DoĞwiadczenie i systematyczna wspóápraca zawodowa nakáadców Lwowa z
ksiĊgarzami warszawskimi zdecydowaáa o liczbie ksiąĪek wpisanych na listy dzieá
zakazanych w zaborze rosyjskim. WĞród nich najczĊĞciej widniaáy edycje KsiĊgarni
Gubrynowicza i Schmidta oraz KsiĊgarni Polskiej B. Poáonieckiego, ale liczną grupĊ
stanowiáy takĪe nakáady towarzystw, szczególnie Towarzystwa Pedagogicznego i
Macierzy Polskiej.
PowszechnoĞü edycji seryjnych w XIX wieku potwierdzaáa czĊstotliwoĞü ich
wystĊpowania w ofercie lwowskich nakáadców, które stanowiáy 17% (164 pozycje)
zakwestionowanych tytuáów. Na tĊ liczbĊ záoĪyáy siĊ przede wszystkim tomiki
popularnej «Biblioteki Mrówki» KsiĊgarni Polskiej (43 tytuáy w 71 zeszytach), ale
takĪe «Biblioteki dla MáodzieĪy» Towarzystwa Pedagogicznego, «Biblioteki
Macierzy Polskiej», «Biblioteki Narodowej» F. H. Richtera, czy «Biblioteki
Polskiej» Gubrynowicza i Schmidta.
Warto teĪ odnotowaü, Īe wĞród przesyáanych publikacji naukowych aĪ 101
pozycji odrzuconych byáo odbitkami z czasopism czy prac zbiorowych. Zdaje siĊ to
potwierdzaü traktowanie tego typu edycji na równi z ksiąĪkami, jako waĪnej formy
w dziaáalnoĞci nakáadowo-sortymentowej ze wzglĊdu na popularyzowanie zawartych
w nich treĞci.
76
R. Starkel, Opowiadanie o królu Janie Sobieskim w 200 letnią rocznicĊ oswobodzenia Wiednia,
Lwów, Tow. Pedagogiczne, 1883; W. Zawadzki, Zamki i koĞcioáy. OpowieĞci historyczne dla
máodzieĪy. Z ilustr. J. Kossaka, Lwów, naká. Seyfarth i Czajkowski, 1884; W. Zawadzki, Grody polskie.
Opis historyczny (Gniezna, Krakowa, CzĊstochowy, Warszawy, Wilna, Lwowa, Kijowa) dla dorastającej
máodzieĪy, 1866 i wyd. 2, Lwów, naká. Gubrynowicz i Schmidt, 1885.
291
Maria Konopka
Analiza materiaáu dowodzi, Īe swobody polityczne panujące w Galicji,
sprzyjające realizacji szerszej oferty wydawniczej, rzutowaáy równoczeĞnie na
pewne utrudnienia w kontaktach zawodowych z ksiĊgarzami zaboru rosyjskiego.
Dokonywane przez lwowskich nakáadców selekcje ksiąĪek wysyáanych do
Warszawy nie uchroniáy czĊĞci transportu przed wpisaniem ich na listy ksiąĪek
«zakwestionowanych w caáoĞci».
Ɇɚɪɿɹ ɄɈɇɈɉɄȺ. Ʌɶɜɿɜɫɶɤɿ ɜɢɞɚɧɧɹ ɜ «ɱɨɪɧɨɦɭ ɫɩɢɫɤɭ» ɪɨɫɿɣɫɶɤɨʀ
ɰɟɧɡɭɪɢ ɜ 1865–1904 ɪɨɤɚɯ.
ɋɟɪɟɞ ɤɧɢɠɨɤ, ɹɤɿ ɪɨɫɿɣɫɶɤɚ ɰɟɧɡɭɪɚ ɧɟ ɞɨɩɭɫɬɢɥɚ ɞɨ ɩɪɨɞɚɠɭ (ɛɥɢɡɶɤɨ
967 ɧɚɡɜ), ɮɿʉɭɪɭɜɚɥɢ ɥɿɬɟɪɚɬɭɪɧɿ, ɧɚɭɤɨɜɿ, ɪɟɥɿɝɿɣɧɿ ɬɜɨɪɢ ɿ ɧɚɜɿɬɶ ɜɢɞɚɧɧɹ ɞɥɹ
ɞɿɬɟɣ ɿ ɦɨɥɨɞɿ. Ƚɪɭɩɭ «ɩɨɜɧɿɫɬɸ ɡɚɛɨɪɨɧɟɧɢɯ» ɫɬɚɧɨɜɢɥɢ ɿɫɬɨɪɢɱɧɿ ɩɪɚɰɿ,
ɡɞɟɛɿɥɶɲɨɝɨ ɡ ɿɫɬɨɪɿʀ ɉɨɥɶɳɿ. Ʉɧɢɠɤɢ ɰɿɽʀ ɬɟɦɚɬɢɤɢ ɡɚɡɞɚɥɟɝɿɞɶ ɛɭɥɢ ɩɪɢɪɟɱɟɧɿ
ɧɚ ɜɢɤɪɟɫɥɟɧɧɹ. Ʌɿɬɟɪɚɬɭɪɧɨ-ɯɭɞɨɠɧɿ ɞɪɭɤɢ ɩɨɬɪɚɩɥɹɥɢ ɞɨ ɫɩɢɫɤɭ ɡɚɛɨɪɨɧɟɧɢɯ, ɹɤ ɱɟɪɟɡ ɨɫɨɛɭ ɚɜɬɨɪɚ (ɬɜɨɪɢ Ⱥɞɚɦɚ Ɇɿɰɤɟɜɢɱɚ, ɘɥɿɭɲɚ ɋɥɨɜɚɰɶɤɨɝɨ,
Ɍɟɨɮɿɥɚ Ʌɟɧɚɪɬɨɜɢɱɚ), ɬɚɤ ɿ ɱɟɪɟɡ ɬɟɦɚɬɢɤɭ, ɳɨ ɫɬɨɫɭɜɚɥɚɫɹ ɧɚɰɿɨɧɚɥɶɧɨɝɨ
ɩɢɬɚɧɧɹ. ȼɢɜɱɟɧɧɹ ɦɚɫɲɬɚɛɿɜ i ɧɚɫɥɿɞɤɿɜ ɞɿɹɥɶɧɨɫɬɿ ɪɨɫɿɣɫɶɤɨʀ ɰɟɧɡɭɪɢ ɫɭɩɪɨɬɢ
ɥɶɜɿɜɫɶɤɢɯ ɜɢɞɚɧɶ ɞɨɡɜɨɥɢɬɶ ɜɢɡɧɚɱɢɬɢ ɬɟɦɚɬɢɱɧɢɣ ɞɿɚɩɚɡɨɧ ɡɚɛɨɪɨɧɟɧɢɯ
ɬɜɨɪɿɜ ɬɚ ɧɚɡɜɚɬɢ ɬɢɯ ɜɢɞɚɜɰɿɜ, ɹɤɿ ɜ ɱɚɫɿ ɪɨɫɿɣɫɶɤɨʀ ɨɤɭɩɚɰɿʀ, ɩɨɩɪɢ ɜɫɿ ɡɭɫɢɥɥɹ,
ɧɟ ɡɦɨɝɥɢ ɡ ɱɚɫɬɢɧɨɸ ɫɜɨʀɯ ɞɪɭɤɿɜ ɩɪɨɛɢɬɢɫɹ ɞɨ ɱɢɬɚɱɚ.
Ʉɥɸɱɨɜɿ ɫɥɨɜɚ: ɤɧɢɝɚɪɧɿ Ʌɶɜɨɜɚ, ɚɫɨɪɬɢɦɟɧɬ, ɧɚɤɥɚɞ, ɰɟɧɡɭɪɚ,
XIX ɫɬɨɥɿɬɬɹ.
Mariia KONOPKA. Lviv Publications on the Russian Censors' «Blacklist»
from 1865 to 1904.
On the list of books that were blocked for sale by Russian censorship (about
967 titles), there figured literary, scientific, and religious works, and, even, books for
children and youth. Most often the group of «completely prohibited» titles were
historical works, especially those on Polish history. Books on this subject were
doomed in advance for blacklisting. Belletristic works also ended up on the blacklist,
either out of consideration of the author (works by A. Mickiewicz, J. Sáowacki,
T. Lenartowicz), or because the subject matter concerned the national question. The
study of the extent and consequences of Russian censorship against Lviv publications
allows us to determine the thematic range of the prohibited works, and to identify
those publishers, who, at the time of the Russian occupation, despite all efforts, could
not reach readers with part of their print runs.
Keywords: Lviv bookstores, publication catalog, edition, censorship,
19th century.
292