Prawo do rozwoju

Materiały opracowane w ramach projektu „Prawa człowieka – perspektywa globalna.
Scenariusze zajęć dla dzieci i młodzieży” dofinansowanego przez Ministerstwo
Edukacji Narodowej
Rozwój i prawo do rozwoju
Wprowadzenie
Polska jest jednym z najbardziej rozwiniętych krajów na świecie. Na co dzień nasza uwaga skupiona jest na wydarzeniach w Polsce i innych państwach Zachodu – krajach Unii Europejskiej czy Stanach Zjednoczonych. Państwa
te, poszerzone o inne kraje wysoko uprzemysłowione, takie jak Kanada czy Japonia, nazywane są krajami bogatej
Północy, bowiem na właśnie na półkuli północnej skupiona jest większość światowego bogactwa. Tymczasem
większość świata stanowią pozostałe kraje – zarówno pod względem ilości państw, obszaru czy liczby ludności. Dla
odróżnienia od bogatej Północy kraje te, wyraźnie uboższe, nazywane są coraz częściej krajami Południa. Termin
ten może zastąpić dotychczas używane pojęcia takie jak Trzeci Świat czy kraje rozwijające się. Globalne Południe
jest określeniem bardziej aktualnym i mniej wartościującym. Jednakże równie dobrze moglibyśmy mówić po prostu większość świata.
Zagadnienia związane z międzynarodową współpracą na rzecz rozwoju czy relacjami Północ-Południe nie są jeszcze dobrze znane w naszym kraju. W powszechnej świadomości panuje błędne przekonanie, że to kraje Zachodu
stanowią większość świata i jedyny punkt odniesienia dla nas. Kraje Południa są często pomijane jako rzekomo
mniej ważne i mniej interesujące Kontrastuje to z poziomem zrozumienia tej tematyki w innych krajach Unii Europejskiej, gdzie tematyka rozwojowa zdobyła trwałe miejsce w debacie publicznej, mediach i edukacji. Ważne jest,
aby podkreślić, że dotyczy to nie tylko byłych krajów kolonialnych lecz również innych państw – które nigdy nie
posiadały swoich kolonii ale uznają swoje zobowiązania wynikające z bogactwa i poziomu rozwoju społecznego.
To właśnie pojęcie rozwoju jest jądrem większości dyskusji o krajach Południa. Kraje te borykają się ze ubóstwem,
często skrajnym, ograniczeniem możliwości życiowych większości swych obywateli i obserwują stale pogłębiające
się dysproporcje gospodarcze oddzielające je od krajów bogatych. Dlatego też rozwój społeczny stanowi główne
wyzwanie dla większości krajów Południa, niezależnie od ich położenia na kuli ziemskiej, dorobku kulturowego, często ogromnego, czy od uwarunkowań geopolitycznych. Inne kwestie, często bardziej znane w Polsce, lecz mające
mniejsze lub tymczasowe znaczenie, takie jak konflikty zbrojne czy skutki klęsk żywiołowych, są jednak bardziej
konsekwencją niż przyczyną podstawowego wyzwania: braku wystarczającego poziomu rozwoju społecznego, który zapewniłby wszystkim ludziom godne warunki życia i możliwość korzystania ze swojego ze swojego potencjału
istoty ludzkiej.
W scenariuszach dla nauczycieli proponujemy definicję rozwoju sformułowaną przez Amartię Sena, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii i jednego z głównych współczesnych myślicieli zajmujących się walką z ubóstwem.
Stwierdził on, że ubóstwo nie polega na niskim poziomie dochodów lecz na ograniczeniu możliwości życiowych
dostępnych jednostce. W takim ujęciu niski poziom dochodów jest raczej przyczyną niż esencją ubóstwa. Walka
z nędzą polega – według Sena – na zwiększaniu możliwości życiowych i ograniczaniu różnych form zniewolenia,
którym poddany jest człowiek. Bowiem właśnie wachlarz dostępnych mu sposobności i faktyczna możliwość dokonywania wyborów jest podstawowym warunkiem kształtowania swojego losu zgodnie z własnymi dążeniami.
Człowiek bogaty to ten, który ma możliwość życia zgodnie z własnymi aspiracjami, a człowiek biedny to ten, który
nie ma wyboru ścieżki życiowej i realizacji swoich dążeń.
Opisane powyżej podejście teoretyczne ma istotne praktyczne konsekwencje dla rozumienia celu i sposobów walki
z ubóstwem. Celem pomocy rozwojowej nie jest wyłącznie, ani przede wszystkim, zwiększenie dochodów danej
społeczności lokalnej czy podwyższenie dochodu narodowego danego kraju. Głównym wyzwaniem jest zapewnienie, aby zwiększenie ilości środków przełożyło się na poszerzenie możliwości życiowych jak największej grupy
ludzi. W tym ujęciu ważne jest więc nie tylko ogólne bogactwo danej społeczności czy kraju, ale też równomierna
dystrybucja zasobów w społeczeństwie i tworzenie potencjału do dalszego rozwoju.
Copyright Polska Akcja Humanitarna
Rozwój i prawo do rozwoju
Drugim kluczowym zagadnieniem w prezentowanych scenariuszach zajęć jest pojęcie prawa do rozwoju. Jego
korzenie sięgają Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku i opierają się na powszechnej w dzisiejszym
świecie wierze, iż wszyscy ludzie mają prawa przysługujące im z samego faktu człowieczeństwa. Prawa te są powszechne, niezbywalne, niepodzielne i współzależne, to znaczy realizacja jednego jest zależna od stopnia realizacji
pozostałych.
Prawo do rozwoju zostało sformułowane i przyjęte na forum międzynarodowym po kilkudziesięciu latach dyskusji.
W 1986 roku ONZ proklamowała Deklarację Prawa do Rozwoju, która w artykule pierwszym opisuje rozwój jako
nienaruszalne prawo człowieka, na mocy którego każda osoba i wszystkie ludy są uprawnione do uczestnictwa w,
przyczyniania się do i korzystania z rozwoju gospodarczego, społecznego, kulturalnego i politycznego, w którym
wszystkie prawa człowieka i podstawowe wolności mogą być w pełni realizowane.
Przyjęcie prawa do rozwoju przez społeczność światową miało przełomowe znaczenie dla rozumienia pomocy
rozwojowej. Konsekwencją prawa do rozwoju jest bowiem fakt, że kraje uboższe mają prawo do pomocy ze strony
krajów bogatszych, a kraje bogate mają obowiązek udzielania wsparcia krajom biedniejszym w redukcji ubóstwa.
W ten sposób pomoc rozwojowa przestała być jedynie i oznaką dobrej woli państw bogatych, ale stała się ich
zobowiązaniem na arenie międzynarodowej. Co więcej pomoc świadczona uboższym nie może być podporządkowana interesom politycznym czy gospodarczym krajów Północy (co w praktyce niestety ma miejsce bardzo
często), gdyż jej celem jest w pierwszej kolejności wypełnienie obowiązku w stosunku do ludzi ubogich w krajach
globalnego Południa. Istotą każdego prawa człowieka jest bowiem fakt, że z praw jednej strony wynikają konkretne
zobowiązania dla drugiej.
Kraje Północy uznają – przynajmniej w deklaracjach – swoje zobowiązania wobec krajów Południa. Wszystkie zobowiązały się do realizacji Milenijnych Celów Rozwoju przyjętych w 2000 roku na szczycie ONZ. Ponadto kraje Unii
Europejskiej obiecały krajom Południa, że do 2015 roku zwiększą swoją pomoc rozwojową do 0,7 proc. produktu
krajowego brutto (PKB), a już w 2010 roku odsetek ten powinien wynosić 0,56 proc. PKB. Cele dla Polski, jako
jednego z nowych krajów członkowskich UE, są niższe i wynoszą: 0,17 proc. PKB w 2010 roku i 0,33 proc. PKB
w 2015 roku.
Jednakże smutną wiadomością dla nas wszystkich jest to, że Polska jak dotąd słabo wywiązuje ze zobowiązań dotyczących ilości i jakości pomocy dla krajów Południa. Pomimo wzrostu środków wydawanych na pomoc zagraniczną
do ok. miliarda złotych rocznie zaledwie ok. 3 procent tej kwoty trafia do krajów Afryki Subsaharyjskiej – regionu
o największych potrzebach. Co więcej większość polskich decydentów traktuje pomoc dla krajów Południa przede
wszystkim jako ustępstwo w stosunku do Unii Europejskiej, która wymaga od swoich członków zaangażowania we
współpracę rozwojową, niż jako nasze zobowiązanie wynikające z prawa do rozwoju przysługujące ludziom z krajów
Południa. Tymczasem nasz kraj mógłby być dumny z pomocy niesionej najuboższym, gdyby rzeczywiście Polska
wywiązywała się z obietnic dotyczących ilości i jakości pomocy.
Proponowane scenariusze zajęć podkreślają właśnie ten aspekt pomocy rozwojowej, przypominają fakt, że rozwój
jest prawem każdego człowieka, a nie tylko przywilejem dla tych, którzy urodzili się w krajach bogatych. Scenariusze stwarzają też nauczycielowi sposobność do zachęcenia młodzieży do szerszego zainteresowania się światem
i spojrzenia na siebie w perspektywie globalnej.
Literatura:
– Polska współpraca na rzecz rozwoju. Raport roczny 2007. Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Departament
Współpracy Rozwojowej, Warszawa 2008
– Polska pomoc zagraniczna. Raport z monitoringu przeprowadzonego przez organizacje pozarządowe, Grupa
Zagranica i Polska Zielona Sieć, Warszawa 2008
– Amartya Sen, Rozwój i wolność, Zysk i S-ka, Poznań 2002
– Paweł Bagiński, Katarzyna Czaplicka, Jan Szczyciński, Międzynarodowa Współpraca na rzecz Rozwoju, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2009
– Marek Marczyński, Od prawa do rozwoju do pomocy rozwojowej, w: Globalna Północ – Globalne Południe,
Instytut Globalnej Odpowiedzialności, Warszawa 2007
Rozwój i prawo do rozwoju
Copyright Polska Akcja Humanitarna