DWIE KONSTYTUCJE KWIETNIOWE Dnia 17 października 1997 r

RO CZNIKI
Tom
NAUK
VIII
PRAWNYCH
-
1 998
GRZEGORZ GÓRSKI
L u b lin
DW IE K O N STY TU C JE K W IE T N IO W E
D ni a 17 p a źd zi er ni ka 1997 r. w e sz ł a w ż y ci e u c h w a l o n a p r z e z Z g r o m a d z e ­
nie N a r o d o w e 2 k wi et ni a tegoż roku K o ns t y t uc j a R z e c z y p o s p o l i t e j Polskiej.
Jej p o w st a wa n iu , p ro ce so wi u c h w a l a n i a i z a t w i e r d z a n i a w r e f e r e n d u m p o ­
w s z e c h n y m to wa r zy s zy ł y n a m i ę t n e spory. N i e s po s ób j e d n a k nie z a u w a ż y ć ,
że nie r ozs tr zygnięt y został p r o b le m wielkiej wagi, a m i a n o w i c i e k w e s t i a
o b o w i ą z y w a n i a Konstyt ucj i k w i e t ni ow ej z 1935 r. I nie j e s t to t y lk o p yt ani e
o wa ż ne skądinąd k wes ti e ciągłości p a ń s t w o w o ś c i p ol s ki ej cz y o s t o s u n e k do
tzw. PRL -u . Jest to k w e st i a f u nd a m e n t a l n a , t r z e b a b o w i e m o d p o w i e d z i e ć na
pytanie: co z punktu w i d z e n i a og ól ni e p r z y j ę t yc h n o r m i z a s a d p r a w n y c h
stało się z K o n st y tu c ją k w i e t ni o wą ?
Je d ną z n a jw aż n ie j s z y ch z asa d o d n o s z ą c y c h się d o tzw. t e m p o r a l n e g o
zakresu o b o w i ą z y w a n i a p r a w a j e s t u zn an i e , iż akt p r a w n y o b o w i ą z u j e d opót y,
do póki nie z os tanie u c h y l o n y m o c ą późni ej w y d a n e g o akt u p r a w n e g o 1. M o ż ­
na p owi ed zi eć , iż o c z yw i s to ś ć tej z as ad y nie j e s t k w e s t i o n o w a n a w ż a d n y m
c y w i l i z o w a n y m s ys te mi e p r a w n y m . P o p r a w n e s to s o w a n i e k la u zu l d e r o g a c y j ­
nych j e st j e d n y m z n a j w a ż ni e js z yc h w e r y f i k a t o r ó w p o z i o m u l egislacji w d a ­
ny m p or z ąd k u p r a w n y m . T r z e b a j e d n a k p a m i ę t a ć , że nie z a w s z e k l au z ul e
d e r og a cy j ne są z a pi s y w a n e w w y d a w a n y c h a kt ac h p r a w n y c h . K o n s e k w e n c j ą
takich sytuacji są kolizje n o rm p r a w n y c h , do k t ó r y c h r o z w i ą z y w a n i a stosuje
się specj alne z as a dy -
w t ym w y p a d k u z a s ad ę le x p o s te r io r d e r o g a t leg i
prio ri. N ad tym, czy w p r zy p a d k u Ko ns t yt uc ji z 1935 r. m o ż e m y m ó w i ć o
s tos owaniu tej zasady, z a s t a n o w i m y się w dalszej części t ych r o z wa ż ań .
1 J. B o g u c k a, S. B o g u c k i. O d e ro g a c ji i p o ję c ia c h p o k re w n y c h ,
„ P a ństw o
i P ra w o ” , 1992, z. 6, s. 80 n.; A. R e d e I b a c h. W stęp do p r a w o z n a w s tw a , P o z n a ń 1993,
s. 98; J. K o w a 1 s k i. W stęp do tuniki o p a ń stw ie i p ra w ie . W a rs z a w a 1976, s. 218-219.
Z a n i m do tego p r z ej d z i em y , ustalić j e d n a k n a leży, czy i j a k ro zwi ąz an a
z o s ta ł a k w e s t i a d er og a c ji Ko ns ty t u c ji kwi et ni owe j.
K o n t r o w e r s j e z w i ą z a n e z u c h w a l e n i e m konst yt ucji w latach 1934—19352
s p o w o d o w a ł y , że kie dy j e s i e n i ą 1939 r. o d b u d o w y w a n o j u ż we Francji p o l ­
skie i ns tytuc je p a ń s t w o w e , p o w a ż n i e r o z w a ż a n o m o ż l i w o ś ć o de j śc i a od s t os o ­
w a n i a p r z e p i s ó w o b o w i ą zu j ą c ej K o ns tyt uc ji . W k o ń c u j e d n a k , także pod
w p ł y w e m a r g u m e n t ó w z d e k l a r o w a n y c h d o t ą d p r z e c i w n i k ó w Konst yt ucji , obóz
gen. W . S i k o r s k i e g o z a a k c e p t o w a ł jej r e g u l ac j e 3. W z go d zi e ż p r ze pi sa mi tej
Kon s ty t uc j i u s t a n o w i o n e zost ały n a j w y ż s z e wł a d z e p a ń s t w o w e R z e c z y p o s p o l i ­
tej: P r e z y d e n t RP, P r e ze s R a dy M i n i s t r ó w i R a d a M i n i s t r ó w or az Nac ze ln y
W ó d z . Z a p e w n i ł o to R z e c z yp o s po l i t e j p r a w n o - p a ń s t w o w ą c i ą gł oś ć i m i ę d z y ­
n a r o d o w e u z n a n i e 4.
Stan taki p r z et r w ał do p o ł o w y 1945 r., kie dy to m i ę d z y n a r o d o w e uznanie
u zy s k a ł p o w o ł a n y n a p o d s t a w i e z a wa r t y c h w Jał cie i M o s k w i e p o r o z um ie ń
t r z ec h m o c a r s t w -
U S A , Z S R R i Wi el ki ej Bryt ani i -
T y m c z a s o w y Rząd
Jedności Narodowej.
W t y m czasie, od k o ń c a lipca 1944 r., dzi ałał y j u ż na części u w o l n i on y ch
s po d ok u pa cj i n ie mi e cki ej t e r e n ów Polski cent r alnej s truktury c/uasi- rz ądowe
- tzw. Pol ski K om i t et W y z w o l e n i a N a r o d o w e g o ( P K W N ) i j e g o e kspoz ytur y,
k t ó r e od p o c z ą t k u 1945 r. p r z y br a ły n a z w ę tzw. R z ą d u T y m c z a s o w e g o . Obok
t ych
s t ru kt ur o c h a r a kt e rz e
administracyjnym
od
31 XII 1943 r. działała
także, a s p i ru j ą c a do roli n a j wy ż sz e j r epr ezent acji N a r o d u - t y m c z a s o w e g o
p a r l a m e n t u, t zw. K r a j o w a R a d a N a r o d o w a ( K RN ),
P o m i ę d z y l i pc e m 1944 r. a l i pc em 1945 r. m i e l i ś my z at e m d o c zyni enia
z s y t u a c j ą f u n k c j o n o w a n i a d w ó c h , n i e z a l eż ny c h od siebie a p a r a t ów p a ń s t w o ­
w yc h . P i e r ws z y, w post aci n a j w y ż s z y c h wł a dz RP w Anglii i ich k r aj owy ch
e k s p o z y t u r - D e l e g a t a R z ą d u R P n a Kraj - W i c e p r e m i e r a R zą du RP i Kr aj o­
■ P rz y g o to w a n y w 1933 r. projekt Konstytucji w y w o ła ł gw a łto w n y sprzeciw opozycji.
M im o to 26 I 1934 r. zostało p r z edsta w ion e Sejm ow i spra w oz d anie z prac Komisji K onstytu­
cyjnej wraz z tezami nowej Konstytucji. Kiedy posłow ie opozycji, d e m onstrują c swój sp rzeciw
w ob e c projektu, opuścili salę obrad, pozostali p osłowie, reprezen tujący obó z rządzący,
uchwalili K o nsty tucję w dru g im i trzecim czytaniu. C hoć było to w y ra źne naruszenie procedur
p rz ew id z ia n y c h w Konsty tucji z 1921 r., to niemal po roku, 16 I 1935 r., Senat także przegło­
sow ał projekt z p o pra w kam i, które Sejm p o now nie przyjął 23 III 1935 r. Po miesiącu, 23 IV
K on stytu c ję pod pisa ł P re z y den t R P i w eszła o na w życie na stępne g o dnia.
3 Szerzej pisze o tym W. Rostocki (S to so w a n ie K o n sty tu c ji K w ietn io w ej ir o kre sie II w ojnr
św ia to w ej. Lublin 1988, s. 8-9).
4 T a m ż e ; zob. także m oje uwagi w pracy: G. G ó r s k i. U strój P o lskieg o Państw a
P o d ziem n eg o u latach 1 9 3 9 -1 9 4 4 , Lublin 1945.
wej Ra dy Mi ni st r ów , działał n a p o d s t a w i e p r z e p i s ó w K on s t y t u c j i z 1935 r.
i miał uz na ni e s poł ec znośc i m i ę d z y n a r o d o w e j , w y ł ą c z y w s z y Z S R R i p a ń s t w a
z w ią za ne z III Rzeszą. Drugi oś r odek, a wi ęc w y m i e n i o n e wy że j tzw. R z ą d
T y m c z a s o w y i tzw. K r a j o w a R a d a N a r o d o w a , nie s z uk a ł „ u z a s a d n i e n i a swej
l egalności w p r z e d w o j e n n y m p o r z ą d k u p r a w n y m , lecz b e z p o ś r e d n i o w woli
narodu**5. O d r zu c aj ąc „ ko n s ty tu cj ę z 1935 r. j a k o f a s z y s t o w s k ą i n a r z u c o n ą
n a ro d o w i siłą”, ośr odek ten „jako j e d y n i e l eg al ną u z n a w a ł [...] k o n s ty t uc j ę
z 1921 r., której p o d s t w o w e i d e m o k r a t y c z n e z a ł o ż e n i a o b o w i ą z y w a ć mi ały
[...] do czasu z wo ł a n i a [...] S e j m u U s t a w o d a w c z e g o , k t ó r y mi ał u c hw al ić
n o w ą k o n s t y t u c j ę ”6.
Było to j e d n a k b ar dz o „ s w oi s t e ” o d w o ł a n i e się do K on s t y t u c j i m a r c o w e j ,
i to nie tylko dlatego, że ta nie p r z y w i d y w a ł a o c z y w i ś c i e t a ki c h instytucji j a k
P K W N czy KRN. W i a d o m o też pr zecież, że real ia lat 1 9 4 4 - 1 94 7 były j a s k r a ­
w y m z a p r z ec ze n i em „ d e m o k r a t y c z n y c h za s a d K on s t y t u c j i m a r c o w e j ” 7. Nie
s pos ób oprzeć się wr aż eni u, że K R N i P K W N , a p ó ź ni ej t a kż e R z ą d T y m ­
c za s ow y i T y m c z a s o w y Rz ąd J edności N a r o d o w e j ( T R N J ) z a s a d y te t r a k t o w a ­
ły w swej dzi ał al ności p r a w o d a w c z e j z u p eł n ie s w o b o d n i e , by nie p o w i e d z i e ć
inst r ument al ni e.
I nt e re s uj ą cy m j es t na t ym tle fakt, iż o ś r o d e k k o m u n i s t y c z n y p o z a
sferą
regulacji k on stytuc yj ne j, gdzie o b o w i ą z y w a ł y c a ł k o w i c i e „ r e w o l u c y j n e z a s a ­
d y ” , w pr ak ty c e r e cy p o w a ł niemal cały p oz o st a ł y p o r z ą d e k p r a w n y II R z e c z y ­
pospolitej. Ty l k o tam, gdzi e po j aw ia ł y się pilne k o n i e c z n o ś c i , c h o ć b y z u wa g i
na p ot rzebę b u d o w y n o w e g o ł adu s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e g o , n a s t ę p o w a ł y
o cz yw iś ci e b a r dz o szybkie zmi an y . J u ż p i e r w s z y d e k r e t P K W N , w y d a n y
31 VIII 1944 r . \ choć zawi er ał r egula cj e o d n o s z ą c e się d o z u p e ł n i e n o w y c h
5 F. S i c m i c ń s k i, P raw o k o n sty tu c y jn e , W a r s z a w a - P o z n a ń 1980, s. 42. Po d o b n e
w istocie koncepcje reprezentowali inni prom in entni konstytucjon aliści PRL : A. B u r d a.
P olskie ¡trawo p a ń stw o w e. W arsz a w a 1977, s. 110-111; Z. J a r o s z,
S. Z a w a d z k i.
P raw o konstytu cyjn e. W arsz a w a 1980.
S i e m i ę ń s k i, dz. cyt., s 42.
7 C oko lw iek by nie m ów ić o n e gaty w n yc h a sp ektach fu n k c jo n o w a n ia ustroju p a ń stw o w e g o
pod rządami Konstytucji m arcow ej, nic da się tego w ż aden sposó b p o ró w n a ć z realiam i lat
1 94 4 -1 9 4 7 . Fałszerstw a referendum z 1946 r. i w y b o ró w w 1947 r., w s z e c h o b e c n e tajne
służby, terror wojska, up olitycznienie i p o d p rz ą d k o w a n ie j e d n e m u ośro d k o w i d y sp o z y c y jn e m u
niemal w szystk ich dziedzin życia p ań stw o w e g o , w reszcie zanik su w ere n n o śc i zew nętrznej
i oparcie całego system u na obecności obcych w ojsk - to w s zy s tk o były e le m en ty , których
w ystę pow a nie czyniło d eklarację o re spektow a niu d e m o k ra ty c z n y c h zasad Konsty tucji
m arcowej zupełnie pustą.
8 Dekret z 31 VIII 1944 r. o w ym iarz e kary dla f a sz y s to w sk o -h itle ro w sk ic h z brodn iarzy
w innych zabójstw i zn ęcan ia się nad ludnością c y w iln ą i j e ń c a m i oraz dla z d r a jc ó w Narodu
Polskiego, Dz.U. R P nr 4, poz. 16.
materii p r a w n y c h , o d w o ł y w a ł się w p r os t do regulacji p r z e d w o j e n n e g o k o d e k ­
su p o s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o ' . Ko l e j n y akt p r a wn y , „ s z t a n d a r o w a ” regul acja
P K W N , czyli d ekr et z 6 IX 1944 r. o r ef or mi e r o l n e j 10, z aw i er ał wy ra ź ną
k l a uz u l ę
derogującą
przedwojenną
u s t a wę
o r ef or mi e
rolnej
z 1925 r 1 .
W i n n y m d e kr ec ie P K W N , z 7 IX 1944 r . 12, u c h y l o n o przepi s z p r z e d w o ­
j e nne j u st a wy o u b e z p i e cz en i u s p o ł e c z n y m or az z r o z p or z ą d z e n i a Ministra
Opi e ki Sp o łe c zn e j o d op ła t a c h za p o r ad y l e k a r s k i e 12. Dekr et P K W N z 23
w r z e ś n i a 1944 r. z p r z e pi s a mi w p r o w a d z a j ą c y m i K od e ks K a r ny W o j s k a P ol ­
s k i e g o 14 z a w ie r ał p r ze pi s d e r o gu j ą cy K o d e k s Ka rny W o j s k o w y z 1932 r.
or az w s ze l ki e w y d a n e
na j e g o p o d s t a w i e p r z e p i s y 15. W r e s z c i e
w latach
1 9 4 5 - 19 4 6 w y d a n y c h zostało d z ie w ię ć d e k r e t ó w z a w i e r a j ąc y c h n o w e regulacje
w za kr es i e p r a w a c y w i l n e g o 16. R ó w n o c z e ś n i e w y d a n o pr ze pi sy w p r o w a d z a ­
jące, kt ór e z a w i er a ł y w y r a ź n e k l au zu l e d e r o g uj ą c e pr ze pi sy o b o w i ą z u j ą ­
ce p r z ed 1 I X 1939 r . 17 W w y m i e n i o n y c h p r z y k ł a d o w o r óż n yc h obszar ach
r e g u l o w a n y c h d e c yz j am i
nowej
w ła d zy k i e r o w a n o się c ały czas d w o m a
p r z e sł a n ka m i : b ą d ź w y r a ź n ą r e ce pc j ą p r z e p i s ó w p r z e d w o j e n n y c h (wsz ędz ie
tam, g dz i e nie w k r ac z ał y n o w e regul acj e), b ą d ź w y r a ź n ą d e r o g a c j ą pr ze pi s ów
p r z e d w o j e n n y c h ( w s z ęd z ie tam, gdzi e u z n a w a n o , że są one s pr ze cz ne z kie­
r u nk a mi p r z e b u d o w y u st roju po li ty c zn e go , s p o ł e c z n e g o i g os po da r cz e go ).
M o ż n a z at e m p rzyj ąć, iż sfera regulacji k o n s ty t u c yj ny c h była z t ego p u n ­
ktu w i d z e n i a t r a k t o w a n a p rz ez ten o b ó z w y j ą t k o w o . T ak dal ece, że poza
u Przepisy d o ty cz ąc e konfiskaty m ien ia (art. 5 § 2).
111 D ekret z 6 IX 1944 r. o prz ep ro w a d z en iu re form y rolnej, Dz.U. R P nr 4, poz. 17.
11 D e ro g ac ję zaw ierał art. 21 dekretu.
12 Dekret z 7 IX 1944 r. o zniesieniu dopłat po bieran ych przez Ubcz.pieczalnie społeczne
od u b e zp iec z o n y ch , Dz.U . R P nr 4, poz. 19.
Art. 2 prz y w o łan e g o dekretu.
14 Dekret z 23 IX 1944 r. przepisy w p r o w ad z ają ce Kodeks Karny W ojska Polskiego.
Dz.U . R P nr 6, poz. 28.
1? Art. 1 prz y w o łan e g o dekretu.
D ekret z 29 VIII 1945 r. p raw o o so bow e (Dz.U . R P nr 40, poz. 223); dekret
z 25 IX 1945 p ra w o m ałż eń skie (Dz.U. RP nr 48, poz. 280); dekret z 22 I 1946 r. prawo
ro d zin ne (Dz.U. RP nr 6, poz. 52); dekret z 14 V 1946 r. praw o opiekuń c ze (Dz.U . RP nr 20,
poz. 135); dekret z 29 V 1946 r. praw o m ałż eń sk ie m ają tkow e (Dz.U . RP nr 31, poz. 196);
dekret z 8 X 1946 r. p raw o spa d k o w e (Dz.U . R P nr 60, poz. 328); dekret z 11 X 1946 r.
praw o rzec zo w e (Dz.U. R P nr 57, poz. 319); dekret z 1 1 X 1946 r. praw o o księgach
w ie cz y sty ch (Dz.U . RP nr 57, poz. 320); dekret z 12 XI 1946 r. przepisy og ólne prawa
c y w iln e g o (Dz.U , RP nr 67, poz. 369).
17 Szerzej na ten tem at zób. A. W o 1 t e r, P raw o cyw ilne. Z a ry s czy ści ogólnej.
W a r s z a w a 1986, s. 50-51.
ogól ny de kl a ra c ją poli tyczną, z a w ar t ą w tzw. M a n i f e ś c i e
PKWN
z lipca
1944 r . lx, o d r z u ca j ąc ą Kon s ty t uc j ę k w i e t n i o w ą j a k o „ b e z p r a w n ą ” i „f as zys t o w s k ę ” , r e wo lu cy jni e u s p o so b i o n y o ś r o d e k w ła d z y w p r a k t y c e wi ęcej t ym
akt em p r a w n y m się nie z aj mo wa ł . T r u d n o j e d n a k u zn a ć tę d e kl a r a c j ę za
p r aw ni e sk ut e c z ną der ogacj ę. Dl a w y k o n y w a n e j f a kt y c z n i e w ł a d z y nie mi ał o
to w ó w c z a s o c zy wi ś ci e ż a d ne g o z n a c z e n i a p r a k t y c zn e g o . O d s tr ony f or ma l n e j
j edn ak , trzeba to podkr eśl i ć,
K o n s ty t uc j a k w i e t n i o w a nie p r z e s t a ł a o b o ­
wi ą zywa ć.
W styczniu 1947 r., po k o n t r o w e r s y j n y c h w y b o r a c h 19, w y ł o n i o n y został
Sej m U s ta w o d a w c z y , który mi ał u c h wa l i ć n o w ą k on s ty tu cj ę . D o p i e r o j e d n a k
po ponad pięciu latach, po p r z ed ł uż e ni u j e g o ka de nc ji, u c h w a l o n a zost ał a
u s t a w a z a s a dn ic za p a ń s t w a o nowej j u ż n a z w i e - K o n s t y t u c j a Pol s ki ej R z e c z ­
pospolitej L u d o w e j 20. Z p unktu w i d z e n i a n in ie j sz y ch r o z w a ż a ń istot ne j es t
to, że Ko n st y tu c ja l ip co w a także nie o d n o s i ła się d o p r o b l e m u o b o w i ą z y w a n i a
Konst yt ucj i k w i e t n i o w e j 21. M o ż n a pr zyjąć, iż był to f o r m a l n y w y r a z n i e c h ę ­
ci z w y c ię s ki e g o obozu do „ f a s z y s t o w s k i e g o d z i e d z i c t w a ” . Z a s t a n a w i a j e d n a k ,
iż K on st yt uc j a li pc o wa nie o dn os i ł a się t ak że w o g ól e d o k we st ii o b o w i ą z y ­
wa ni a Konstytucji ma rc ow ej . A był to p r o b l e m istotny nie t y l ko dl a t eg o, że
f or ma ln e o b o w i ą z y w a n i e jej zasad w y n i k a ł o z de kl a ra c ji z aw a r te j w tzw.
M a ni f eś ci e P K W N . Dla prz yk ła du: o d w o ł a n i e się j u ż nie t y l k o d o d e m o k r a ­
tyc zn yc h zasad Konst yt ucji ma r co we j z na l a z ło się w ś r ó d p i e r w s z y c h regulacji
nowej wł a dz y - u st awa K R N z 11 w rz e ś n i a 1944 r. o o r g a n i z a cj i i z akr es i e
d ział ani a rad n a r o d o wy c h r e cy p o w a l a w p r os t d w a art yk uł y K o n s t yt u c j i m a r c o ­
wej z 1921 r.22
Sejm U s t a w o d a w c z y na p o cz ąt ku swej k adencji u c h wa l i ł d w i e u s ta w y
k o ns tyt ucyj ne, t w o r zą ce tzw. M a ł ą K o n s t y t u c j ę 23. R e g u l a c j e te t ak ż e r e cy p o wały wprost b ar dz o wiele p r ze p i s ó w Kons t yt ucji m a r c o w e j . M a ł a K o n s t y t u c j a
nie odn o s i ła się j e d n a k r ó w ni e ż ani do kwesti i o b o w i ą z y w a n i a Kons tytucj i
ls T ekst M anifestu ja k o Załącznik do Dz.U. R P nr 1.
|l; Dziś, po ujaw nieniu zawartośc i tzw. A rc h iw u m Bieruta, nic budzi ż ad n y c h w ątpliw ości
fakt, iż wybory styczniowe z 1947 r. zostały przez obóz rz ąd zący sfa łsz ow ane .
20 Dz.lJ. RP nr 33, poz. 232.
21 U stawa konstytucyjna z 22 VII 1952 r. p rzepisy w p r o w a d z a ją c e
(Dz.U. RP nr 33, poz. 233) nie zaw ierała ż adnych klauzul de rog ac yn ych .
K o n s ty tu c ję
PRL
22 U stawa z 11 IX 1944 r. o organizacji i zakresie d z ia łania rad n a r o d o w y c h - art. 11
(Dz.U. RP nr 5, poz. 22).
23 U stawa kon stytu cy jna z 4 II 1947 r. o w ybo rz e P r e z y d e n ta R P (Dz.U . R P nr 9, poz. 43)
oraz ustawa ko nstytucyjna z 20 U 1947 r. o ustroju i zakresie d ziałan ia n a jw y ż s z y c h org anó w
RP (Dz.U. RP nr 18 poz. 71).
k wi e t n i o w e j , ani też K on s t yt uc ji m a r c o w e j j a k o całości. K o n st yt u cj a m a r c o ­
wa, d e r o g o w a n a p o s t a n o w i e n i a m i Ko ns ty tu cji k w ie t n io we j , p rz ez Se jm U s t a ­
w o d a w c z y ani tym bardziej p r z ez K R N nie został a p r z y w r ó c o n a . Ale skoro
n o w a w ła d za , w b r e w t e o r e t y c z n y m d o g m a t o m o „ r e wo l u c yj ne j w o l i ” narodu,
s z u k ał a j a k i c h ś ź róde ł swej ko n st yt uc yj ne j l egit ymiz ac ji , s k o r o d ał a temu
w y r a z b e z p oś r e d n i w swej f u n d a m e n t a l n e j dekl ar acj i i d e o w o - po li t y c zn e j. czyli
w M a n i f e ś c i e P K W N , a p o ś r ed n i o p o p r z e z re ce pc ję części tych p r z ep is ów do
Ma łe j K o n s t y t u c j i 24, to p r z y j m u j ą c k o n s e k w e n t n i e p o w i n n a dać t emu wyraz
w swej aut orski ej j u ż Kons tytucj i li pc owe j z 1952 r., d er o gu j ą c Konstytucj ę
m a r c o w ą . Taki akt mi ał by z na c ze ni e nie tylko p o l it yc z ne i symb ol ic zn e,
m o ż n a go b y ł ob y u zn a ć w p e w n y m sensie także za s wo is t ą f or mę derogacji
K on st yt uc ji k wi et ni ow ej . To j e d n a k nie nast ąpi ł o, co z r o zu m i a ł e być może
j e d y n i e w k on t ek ś c i e owej r e wo lu cy jne j p r o w e n ie n cj i o b o z u r z ą d z ąc eg o i c h ę ­
ci p o d k r e ś l e n i a z e r w a n i a ze s t a r ym p o r zą d ki e m.
F o r m a l n ą k o n s e k w e n c j ą t aki ego s t a n o w i s k a o bo z u r z ą d z ą ce g o stało się
f a k t y c z n e u t r z y m a n i e m o c y o b o w i ą z uj ą c ej Ko n st yt uc ji k w i e t n i ow e j. Choć , co
t r ze ba p o w t ó r z y ć , nie mi ał o to ż a d n y c h k o n s e k w e n c j i p r a k t y c z n y c h w Kraju.
A b s t r a h u j e m y tu cały c zas od faktu, iż w s po sób n i e p r z e r w a n y na p ods ta wie
postanowień
Ko ns ty tu cji
k w i e t ni o we j
funkcjonował
o ś r o d ek
państwowy
w L o n d y n i e , u t r z y m y w a n y pr zez polskie, n i e p o d l e g ł o ś c i o w e w y c h od ź st wo .
D zi ęk i t e m u cały c za s K o n st y tu c ja k w i e t n i o w a była a k t e m p r a w n y m p r a kt y c z ­
nie o b o w i ą z u j ą c y m , c ho ć s t o s o w a n y m w w a r u n k a c h o d e r w a n i a od ter ytor ium
Kraju. T a k o n s t at a cj a m a istotne z n a c ze ni e dl a n a s z yc h p r zy s z ł y c h rozważań.
Z w r ó c i ć nal eży u w a g ę t ak że na fakt, iż w ł a d z e k o m u n i s t y c z n e ciągl e kie­
r owa ły się s wo i s tą „ d i a l e k t y c z n ą ” logiką. J uż p ie r w s z e akty p r a w n e wydane
po d r zą da mi
Kon st y tu cji P R L z aw ie r ał y kla uz ule d e r o ga c y j n e pr ze pis ów
p r z e d w o j e n n y c h ^ . T a k a p r a k t y k a t rwa ć bę dz ie p r a k ty c zn ie pr ze z cały okres
P RL . j e s z c z e b o w i e m p r ze z długi c zas w r ó ż nyc h sferach o b o wi ą zy wa ł y
re g ul a cj e p r a w n e z II R ze cz yp o s po l it ej . Z w r ó ć m y u w a g ę na j e s z c z e dwie
s z c z e g ó l n e regul acj e. W p r o w a d z o n e w 1964 r. k o de k s c y w i l n y i k od ek s p o ­
s t ę p o w a n i a c y w i l n e g o zast ąpi ły o b o w i ą z u j ą c e j e s z c z e re gu la cj e p r z e d w o j e n n e
24 Ł ąc zn ie d ru ga
Konstytucji m arcow ej.
z w y m ie n io n y c h
u staw
k o n stytu cyjn yc h
re c y p o w a ła
24
artykuły
2:1 D ekret z 6 V 1953 r. praw o górnicz e (Dz.U. nr 29 poz. 113) w art. 151 dcrogow ał
k ilk anaście regulacji dotąd o bo w ią zu jąc y c h , w tym np. austriacką ustaw ę z 1884 r.. a ro z p o ­
rządz en ie M inistra Spra w ie dliw ości z 26 VIII 1952 r. o ap lika n ta ch i asesorach są dowych
(Dz.U . nr 38, poz. 265) d e ro g o w alo a n alo giczny akt z 1932 r.
i w y r aź ni e j e d e r o g o w a ł y 26. P o d o b n i e r ze cz się m i a ł a z k o d e k s e m k a r n y m
i k o d ek s e m p o s t ę p o w a n i a k ar n e g o z 1969 r., kt ór e d e r o g o w a ł y s we o b o w i ą z u ­
j ą ce dotąd o d p o w i e d n i k i 27. Jest to j e s z c z e j e d e n d o w ó d n a to, j a k s wo i st ą
logiką p r a w n ą ki er ował y się ó w c z e s n e w ła dz e i że l o g i k a ta o d n o s i ł a się
pr akt yczni e wyłą cz nie do sfery regulacji k on s ty tu cy jne j.
M o ż n a przyjęć, że u k s zt a ł t o w a ne po 1944 r. wł a d z e, ż y w i ą c p r z e k o n a n i e ,
że hor yzont c z as o w y ich f u n k c j o n o w a n i a jest n i e o g r a n i c z o n y ' 8, po p ros tu
nie
p os tr zegał y
p r o b le mu
obowiązywania
Ko n s t yt uc ji
kwietniowej
jako
c ze goś więcej niż e gzotyki z wi ąz an ej z o ś r o d k i e m l o n d y ń s k i m .
T r u d n o j e d n a k z r oz u mi e ć , d la c ze g o po
1989 r. p r o b l e m ten nie został
w s pos ób p o wa ż n y rozstr zygni ęt y. U c h w a l o n a 17 p a ź d z i e r n i k a 1992 r. u s t a w a
k o n s t y t uc y j na 29, b ę d ą c a s w o i s t ym p o d s u m o w a n i e m p i e r w s z y c h lat pr ac k o n ­
s t ytucyjnych
w w a r u n k ac h o d z y s k a ne j
suwerenności,
derogowała jedynie
Ko ns ty tu c ję l ip co wą P R L z 1952 r. M i m o że j u ż wt e d y n i e k t ór e ś r o d o w i s k a
podnosi ły p r o bl e m k o n i ec zn o ś ci d er oga cj i K o n st yt uc ji k w i e t n i o w e j , to z a p e w ­
ne z uwa gi n a ró ż no r ak ie k o n s e k w e n c j e p o l i ty c zn e p r o b l e m ten z o s ta ł p o m i ­
nięty. Kl a uz ul a d e r o g u j ą c a k on st yt uc ję k w i e t n i o w ą z n a l az ł a się w p ro j e k c i e
konstyt ucji o p r a c o w a n y m pr zez S p o ł e c z n ą K o m i s j ę K o n s t y t u c y j n ą i z g ł o s z o n ą
do Z g r o m a d z e n i a N a r o d o w e g o j a k o Pr oj ek t O b y w a t e l s k i 30. N i e s te t y P a r l a ­
me nt w u ch wa lo n e j 2 k wi et ni a 1997 r. Ko ns t yt uc ji t ak ż e z a g a d n i e n i a t e go nie
rozstrzygnął.
Biorąc z at e m pod u w a g ę fakt, iż po 1944 r. f u n k c j o n u j ą c e na t er eni e P o l ­
ski wł adze p a ń s t w o w e nie d ok o n a ły de rog ac ji Ko n st y tu c ji k w i e t n i o w e j z 1935
r., należy p r zyj ąć za u z a s a d ni o n e t wi er dz e ni e, że akt ten nie ut raci ł swej
moc y obo wią zu ją cej .
:f' Ustawa z 23 IV 1964 r. przepisy w p r o w a d z a ją c e ko d e k s c y w iln y (Dz.U . nr l ó p o z . 94)
w art. III d erogo w ały m i n . kodeks z o b o w iąz ać z 1933 r. czy c zę ść ko d e k su h a n d lo w e g o
z 1934 r„
7 U stawa z 19 IV 1969 r. przepisy w p ro w ad z ają ce kod e ks k a rny (Dz.U . nr 13, poz. 96)
i ustawa z 19 IV 1969 r. przepisy w p ro w ad z ają ce ko dek s p o stę p o w a n ia k a r n e g o (Dz.U . nr 13,
poz. 97).
:i< M ożna tu prz ypo m nieć słynne po w ie d ze nie W. G o m u łki z 1945 r.: ,,W ła d z y raz
zdobytej nie od dam y!".
Ustawa ko nstytucyjna z 17 X 1992 r. o w z a je m n y c h sto su n k a c h m ię d z y władzą
ustaw odaw czą i w yk o n a w c zą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o sa m o r z ą d z ie terytorialny m
(Dz.U. nr 84, poz. 426).
311 W Projekcie O b yw atelskim Konstytucji w p rzepisach k o ń c o w y c h w art. 170 zapisa no,
iż z dniem wejśc ia w życie „uznaje się że [....] w y ga sły " p rzepisy Konstytucji / 1935 r.
O c z y w i ś c i e p r ze c i w n i c y tak s f o r m u ł o w a n e g o p o g l ą d u p o d n i o s ą a rgume nt ,
iż o n i e o b o w i ą z y w a n i u tej Ko n st yt uc ji d e c y du j e albo w s p o m n i a n a za sa da lex
p o s te r io r d e r o g a t le g i p r io r i, albo z a s ad a d e su e tu d o , czyli w y g a ś n i ę c i a mocy
o b o w i ą z u j ą c e j aktu p r aw n e g o . O b i e te k we s ti e w y m a g a j ą r o zw aż en i a.
1. P o d e j m u j ą c a na li zę p i e r w s z e g o z a r g u m e n t ó w , t rz eba od razu stwierdzić,
że d o k o n u j e się tu p o w a ż n e g o n a duż yc ia . P r z ed e w s z y s t k i m dl atego, że gdyby
tak m i a ł o być w istocie, to m o ż n a b ył ob y p r a k ty c zn ie p o m i n ą ć k lauzule d e r o ­
g a c y j n e w ł a ś ci w ie w k a ż d y m akci e p r a w n y m . P o c óż u ch yl a ć stary akt p r a ­
wny, s k or o i tak w i a d o m o , że o b o w i ą z y w a ć bę dz i e n ow y. W p r aw ie k o n s t y t u ­
c y j n y m p rz y ję c ie takiej za sa dy p r o w a d z i ł o b y do a b su r du i do z up e ł ne go
ni eł ad u p r a w n e g o . W kon kr et ne j sytuacji z a p r z e c z e n i e m tej a r gu me nt ac ji j est
j e d n a k p r zy j ę c ie kl auzul d e r o g a c y j n y c h tak w u s t a w i e k ons t yt uc yj ne j z 1992
r., j a k i w Ko ns ty t u c ji z 1997 r., a także p r a k ty c zn ie w c a ł y m u s t a w o d a w ­
st wi e P R L i III RP.
T r z e b a j e d n a k t ak że wz i ą ć p od u w a g ę to, iż z a s a d a le.\ p o s te r io r d e ro g a t
le g i p r io r i nie j e s t s u b st y tu t e m k lauzuli d e ro ga cyj ne j. P r z e ci w n ie , j e s t wł aśnie
k o n s e k w e n c j ą br aku z a s t o s o w a n i a kl auzuli d e ro g a cy jne j, z c ze g o w yn ik a ją
r ó ż n or a k i e koli zj e n o r m p r aw n y c h . S ko r o z a t e m p r z yj ą ć tę a r g u me n ta c ję , to
k o n s e k w e n t n i e w y n i k a z niej, iż część p r z e p i s ó w K o ns ty tuc ji kwi et ni owej
nadal o b o w i ą z u j e . W y n i k a ł o b y z tego, że w t ych o b sz a ra c h, w k tór ych p r ze ­
pisy Ko n st y tu c ji z 1935 r. nie m a j ą o d p o w i e d n i k ó w w r e gu la c ja ch K o n s t y t u­
cji z 1997 r., m a j ą one m o c wią ż ąc ą, w
myśl z wi ą za n ej z z a s a d ą lex p o s te ­
r io r d e r o g a t le g i p r io r i i nną zasadą, m i a n o w i c i e lex p o s te r io r g e n e ra lis non
d e r o g a t le g i p r io r i s p e c ia li. P od k re ś li ć j e d n a k nal eży raz j e s z c z e , iż próba
z a s t o s o w a n i a w od ni es ie ni u do o b o w i ą z y w a n i a Ko ns ty tu cj i z 1935 r. w s p o m ­
n i a ny c h wyżej z as ad p o t w i e r d z a j e d n a k tezę, że akt ten nie utracił w całości
swej m o c y o b ow i ą z u j ą c ej .
2. K o n s t y t u c j a z 1935 r. był a a kt e m, który s t o s o w a n y był w pr ak ty c e do
k o ń c a 1990 r. N a jej p o d s ta w ie f u n k c j o n o w a ł cały czas o ś r o de k n i e p o d l e g ł o ś ­
c i o w y w L o n d y n i e , uz na j ąc y c iągł ość p a ń s t w o w ą z II RP. T a k on s t a t a c j a ma
istotne z n a c ze ni e dla r o z w aż e ni a, czy w o dn i e s i e n i u d o tej konst yt ucj i może
m i e ć z a s t o s o w a n i e z a s a da d e s u e tu d o . Inaczej m ó w i ą c : j e s t kwe s t ią , j a k długi
ok re s musi mi ną ć , a by przyjąć, że p o j e g o u p ł y w i e p o w s t a j e p o w s z e c h ne
p r z e ś w i a d c z e n i e , iż d a ny akt j u ż nie o bo wi ą zu je . Jest oc z yw is te , że nie d y s ­
p o n u j e m y ż a dn y mi o b i e k t y w n y m i k ryt er iami, kt ór e p o z w o l i ł y b y stwierdzić,
czy w d a n y m p r z y p a d k u z a s ad a ta m o ż e mi eć z a s to s o wa n ie . T r z e b a byłoby
w k a ż d y m r azi e d o k o n a ć z n a c z n e g o wy si łk u, aby u d o w o d n i ć , że w „ po­
w s z e c h n y m p r z e k o n a n i u ” ( cz yim? ) K o n s t y t u c j a z 1935 r. p r ze s ta ł a o b o w i ą z y ­
wać. O c z y w i ś c i e wy s i łe k taki m o ż n a p o dj ąć , ale j e s t e m p r z e k o na n y, że nie
da się w żadnej m i er ze
u d o w o d n i ć czy w y k a z a ć i st n ie ni a w n a j n o w s z e j
historii m o me n tu , który p o zw ol ił b y n a m p rz y ją ć s k u t e c z n o ś ć d e s u e tu d o w s to ­
sunku do p o s t a no w i e ń Konst yt ucj i z 1935 r.
R e as umu j ąc : przyj ąć m o ż n a za u z a s a d n i o n ą tezę, iż m a m y d o c z y n i e n i a
z s ytuacj ą kuri ozal ną, czyli o b o w i ą z y w a n i e m w P a ń s t w i e P o l s k i m p r z e p i s ó w
d w ó c h konstytucji.