docPrzewodnik dla przedsiębiorców
download 
Reklamacja Transkrypt
Przewodnik dla przedsiębiorców
Przewodnik dla przedsiębiorców WSTĘP Własność intelektualna (IP), obejmująca własność przemysłową oraz prawo autorskie i prawa pokrewne, pełni bardzo istotną funkcję we współczesnym świecie i nowoczesnych gospodarkach opierających swój rozwój na wiedzy oraz innowacyjności. Właściwa ochrona dóbr intelektualnych, a także efektywne zarządzanie prawami wyłącznymi decyduje niejednokrotnie o uzyskaniu przez przedsiębiorstwa, uczelnie, jak i inne podmioty przewagi konkurencyjnej. IP dotyczy rozwiązań technicznych (wynalazki i wzory użytkowe), wytworów o charakterze estetycznym i funkcjonalnym (wzornictwo przemysłowe), oznaczeń zapewniających zdolność odróżniającą i budujących renomę rynkową produktów (znak towarowy, oznaczenie geograficzne), a także szerokiej kategorii utworów chronionych prawem autorskim (utwory literackie, naukowe, muzyczne, projekty architektoniczne, programy komputerowe czy bazy danych). Niniejszy poradnik pt. „Własność intelektualna” stanowi zwieńczenie projektu, w ramach którego ukazało się osiem edycji biuletynu podejmującego wiele ciekawych kwestii, ważnych szczególnie dla przedsiębiorców prowadzących działalność innowacyjną. Jestem przekonana, że ta publikacja, podobnie jak wcześniejsze numery biuletynu, przyczyni się do dalszego podnoszenia świadomości i popularyzacji wiedzy oraz zainteresowania problematyką ochrony własności intelektualnej w wielu środowiskach, w tym zwłaszcza wśród przedsiębiorców i przedstawicieli świata nauki. Gratulując Redakcji podjęcia i realizacji tego przedsięwzięcia, pragnę również wyrazić nadzieję, że szerokie spektrum podjętych w nim tematów oraz ich wysoki poziom merytoryczny, będą zachętą do powszechnego wykorzystania własności intelektualnej w rozwoju przedsiębiorstw, uczelni i innych organizacji. Z życzeniami twórczej lektury dr Alicja Adamczak Prezes Urzędu Patentowego RP 3 WYNALAZEK ABC patentowania Paulina Dukaczewska Wynalazek jako przejaw innowacyjności firmy W ostatnich latach popularne stało się pojęcie innowacyjności. Jako innowacyjni chcą być postrzegani przede wszystkim przedsiębiorcy, ponieważ wzrost konkurencyjności firm jest ściśle związany ze wzrostem poziomu ich innowacyjności. O innowacyjności można mówić na wielu płaszczyznach funkcjonowania przedsiębiorstw. Jedną z nich jest poszukiwanie nowych pomysłów na gruncie techniki. Zdarza się także, że nowe rozwiązania, czy też nowe zastosowanie już istniejących projektrów, powstają przypadkowo lub przy okazji zupełnie innych poszukiwań. W każdym z wymienionych przypadków możemy mieć do czynienia z wynalazkiem. Nie ma formalnej czy też formalno-prawnej definicji wynalazku – ani w polskich aktach prawnych, ani w zagranicznych. Próżno także poszukiwać definicji wynalazku w międzynarodowych konwencjach patentowych. 4 Cechy wynalazku Wynika to z istoty pojęcia wynalazku. W krajowych aktach prawnych – w Polsce ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (Dz. U. z 2003 r. Nr 119 poz. 117, ze zm.) – znaleźć możemy jedynie cechy, które musi posiadać wynalazek mogący podlegać opatentowaniu. Z pewnością, łatwiej jest sprecyzować, czym wynalazek nie jest, aniżeli próbować to pojęcie dookreślić. Należy zwrócić uwagę na rozdzielność pojęć „wynalazek” i „odkrycie”. Odkryciem jest opisanie istniejącego w przyrodzie stanu rzeczy. Wynalazek zaś zawsze stanowi rozwiązanie problemu technicznego, czy to poprzez skonstruowanie nowego produktu, czy też poprzez opracowanie nowego procesu. Zdarza się, że dzięki jakiemuś odkryciu można dojść do wynalazku. Oczywiście, wszystko to przy udziale człowieka, najczęściej myślącego nieschematycznie i kreatywnie. Aby na wynalazek można było uzyskać ochronę w postaci prawa wy- łącznego, musi on być rozwiązaniem nowym, a więc nie stanowić części dotychczasowego stanu techniki. Ponadto musi posiadać poziom wynalazczy, czyli nie może to być rozwiązanie oczywiste dla znawcy. Rozwiązanie musi również nadawać się do przemysłowego stosowania, czyli powinna istnieć możliwość uzyskiwania według wynalazku wytworu (lub też wielokrotnego wykorzystywania sposobu będącego przedmiotem wynalazku) w jakiejkolwiek działalności przemysłowej, nie wyłączając rolnictwa. Droga do rozwiązania I tu zaczyna się istotna rola przedsiębiorcy, którego pracownik jest potencjalnym wynalazcą. Nie należy, oczywiście, wykluczać sytuacji, w której sam przedsiębiorca dokonuje wynalazku. W firmie najistotniejszym elementem sprzyjającym innowacyjności, w tym dążeniu do dokonywania wynalazków, jest otwartość na nowe rozwiązania, WYNALAZEK kreatywność oraz sprawny proces decyzyjny. Pierwszym krokiem jest trafna identyfikacja potrzeby lub też problemu dotyczącego stosowanych rozwiązań technicznych, a następnie poszukiwanie sposobu jego rozwiązania. Ten etap wydaje się najtrudniejszy, a na jego powodzenie składa się wiele elementów, często niezależnych od osoby czy zespołu pracującego nad nowym rozwiązaniem. Ważne jest skoncentrowanie się na prowadzonych pracach oraz szybkie „wyłowienie” właściwej drogi. Kolejnym istotnym etapem są prace badawcze dotyczące nowego rozwiązania. Przede wszystkim należy zapoznać się ze stanem techniki związanym z obszarem, na którym prowadzone są prace, czy też na którym poszukujemy rozwiązań. Może się bowiem zdarzyć tak, że rozwiązanie naszego problemu lub sposób zaspokojenia naszej potrzeby zostały już wynalezione. Lepiej, żeby się nie okazało, że praca i niemałe środki finansowe poszły na marne. Albo że zastosowanie naszego rozwiązania na skalę przemysłową narusza patent należący do osoby trzeciej. Aby zapobiec tego typu sytuacjom, należy dokładnie zapoznać się z dostępnymi rozwiązaniami naukowymi w danej dziedzinie. Źródeł tej wiedzy należy poszukiwać w zasobach rejestrów urzędów właściwych do wydawania decyzji o udzieleniu ochrony w postaci prawa wyłącznego – w Polsce jest to Urząd Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej (zobacz ramkę). Ponadto należy sięgnąć do opracowań naukowych oraz publikacji pokonferencyjnych z danego zakresu tematycznego, jak również do fachowej literatury, czasopism naukowych, technicznych czy popularnonaukowych, katalogów firmowych i rozmaitych wydawnictw handlowych. EUREKA Innowacyjne połączenie Wynalazków można dokonywać w najbardziej tradycyjnych dziedzinach gospodarki. Instytut Obróbki Plastycznej (INOP) w Poznaniu opracował nowatorski „sposób łączenia elementów o cylindrycznym zarysie ścian zewnętrznych, szczególnie rur”. Pod taką nazwą zgłoszono wynalazek do Urzędu Patentowego RP, również korzystając ze wsparcia w ramach z poddziałania 5.4.1 „Wsparcie na uzyskanie/ realizację ochrony własności przemysłowej” Programu Innowacyjna Gospodarka. Technologia ta pozwala na trwałe łączenie rur na zimno, bez spawania czy zgrzewania. Na wynalazek – jak często bywa – pracowników naprowadził przypadek. Podczas walcowania rura nagniotła się na tuleję tak silnie, że trudno było ją wyjąć. Inżynierowie spostrzegli, że połączenie jest stabilne i opracowali technologię podobnego łączenia rur z dwóch różnych materiałów. Wynalazki znalazły zastosowanie w urządzeniach budowanych w INOP – pierwsze z nich pracują dla zakładów Fläkt Bovent w Ożarowie Mazowieckim i są wykorzystywane do wyrobu części do systemów wentylacyjnych i klimatyzacyjnych. Patent czy tajemnica firmy? Jeśli nie odnajdziemy rozwiązania identycznego z naszym, należy rozpocząć kolejny etap – prób, mających na celu udoskonalenie wynalazku. Gdy już uzyskany efekt, do którego dążyliśmy, następnym ważnym krokiem jest podjęcie decyzji dotyczącej objęcia wynalazku ochroną patentową albo też chronienia go jako know-how przedsiębiorcy. Nie zawsze ubieganie się o ochronę patentową jest opłacalne, nawet w sytuacji gdy nasz wynalazek spełnia wszystkie wymogi patentowalności. I to wcale nie z powodu kosztów urzędowych czy tych ponoszonych przy korzystaniu z usług wyspecjalizowanego rzecznika patentowego. Nie zawsze bowiem otrzymanie prawa wyłącznego w postaci patentu związane jest z uzyskiwaniem wymiernych korzyści finansowych. > 5 WYNALAZEK > Podejmując decyzję o ubieganie się o patent, musimy mieć wiedzę, czy na nasz wynalazek istnieje rynek zbytu oraz czy będziemy mogli znaleźć potencjalnych licencjobiorców. Dodatkowo – czy koszty uzyskania patentu nie będą większe niż przychody z licencji, a także, jaka jest potencjalna możliwość skonstruowania wynalazku zbliżonego do naszego rozwiązania, które mogłoby posiadać zdolność patentową. Trzeba też Wynalazek 6 Maksymalny okres ochrony 20 lat Minimalny koszt zgłoszenia 550,00 zł Możliwości ochrony za granicą w przypadku dokonania zgłoszenia – tak Średni okres przyznawania prawa ochronnego w UP RP 7 lat wiedzieć, czy będziemy wynalazek eksploatować we własnym przedsiębiorstwie oraz czy może się on okazać łakomym kąskiem dla innych przedsiębiorców. Jeśli tak, wówczas należy rozważyć złożenie w UP RP wniosku patentowego oraz ustalić ewentualne zasady licencjonowania naszego rozwiązania lub warunki sprzedaży praw do niego. Najbardziej znanym przykładem dotyczącym opłacalności ochrony w postaci know-how jest kazus coca-coli. Gdyby bowiem wynalazca tego napoju opatentował jego skład, gdy opracował recepturę (to jest w 1886 r.), po 20 latach przeszedłby on do tak zwanej domeny publicznej. Właściciel prawa z patentu po upływie tego okresu traci swój monopol. Oznacza to, że każdy mógłby wytwarzać napój o składzie identycznym jak coca-cola, o ile oczywiście miałby takie możliwości techniczne. Każdy mógłby produkować napój o identycznym składzie w celach komercyjnych. Strzeżenie receptury jako know-how w tym przypadku okazało się znacznie lepszym rozwiązaniem. Know-how pozostaje bowiem tajemnicą dopóty, dopóki jesteśmy w stanie je chronić. Opatentowanie wynalazku zapobiega jego powielaniu i wykorzystywaniu praktycznie na całym świecie, ale też wymaga ujawnienia w urzędzie patentowym istoty rozwiązania, w celu wskazania zastrzeżeń patentowych. Zakres ujawnienia określają przepisy prawne – musi ono zawierać opis wynalazku ujawniający jego istotę, w taki sposób, by umożliwiało to zrozumienie w stopniu niezbędnym do jego zrealizowania. Ochrona w postaci know-how nie wymaga ujawnienia w jakikolwiek sposób ani też rejestracji w jakimkolwiek urzędzie. Ochronę – czy to w postaci patentu, czy też know-how – możemy traktować alternatywnie, choć często obie te formy wzajemnie się uzupełniają. Ochrona patentowa nie wyklucza również równoległej ochrony prawnej w postaci na przykład wzorów użyt- kowych lub wzorów przemysłowych. Na przykład produkt australijskiej spółki ITL Corporation, pod nazwą Donorcare®, jest chroniony nie tylko patentem, ale też jako wzór użytkowy i przemysłowy. Jest to urządzenie służące do pobierania krwi, którego wyjątkowość polega na zminimalizowaniu możliwości skaleczenia zużytą igłą, poprzez zastosowanie automatycznego jej zabezpieczenia bezpośrednio po wyjęciu z żyły. Donocare® odniósł sukces zarówno na rynku australijskim, jak i na całym świecie, ponieważ jego zastosowanie zaspokajało istotną globalną potrzebę. Zgłoszenie patentowe Jeśli zdecydujemy się na dokonanie zgłoszenia patentowego, musimy przygotować dokumentację zgłoszeniową oraz określeić państwa, w których rozwiązanie powinno zostać objęte ochroną. Związane jest to z terytorialnym zasięgiem patentu. Ochrona patentowa uzyskana na mocy decyzji wydanej przez UP RP będzie obejmowała swoim zakresem wyłącznie terytorium Polski. Dokonując zgłoszenia w czasie, w którym istnieje możliwość skorzystania z pierwszeństwa (w przypadku patentów jest to 12 miesięcy od daty dokonania pierwszego prawidłowego zgłoszenia wynalazku), WYNALAZEK Przejrzyj bazy danych UP RP: www.uprp.pl/patentwebaccess/databasechoose.aspx?language=polski. Tu znajdziesz również listę urzędów udostępniających nieodpłatnie swoje bazy patentowe: www.wipo.int/ipdl//en/resources/links.jsp. warto wskazać państwa, w których będziemy ubiegać się w najbliższym czasie o patent. W takim przypadku umowy i porozumienia międzynarodowe umożliwiają nam skorzystanie z różnych procedur zgłoszeniowych – ich wybór pozwoli znacznie zredukować koszty zgłoszeń. W ramach opłat za dokonanie zgłoszenia oraz uzyskanie patentu uwzględnia się stawki urzędowe, uzależnione od liczby stron opisu, zastrzeżeń i rysunków. Powinniśmy też pamiętać o opłatach za utrzymanie patentu (po jego uzyskaniu), które są zróżnicowane w kolejnych latach utrzymywania ochrony. Samego zgłoszenia może dokonać, zgodnie z przepisami prawa, wynalazca, czyli osoba będąca twórcą wynalazku. Jeżeli mamy do czynienia z wynalazkiem, który powstał w wyniku realizacji obowiązków wynikających ze stosunku pracy (bądź też innej umowy cywilno-prawnej), prawo dokonania zgłoszenia może przysługiwać pracodawcy lub zamawiającemu. Kwestię tę można uregulować w umowie zawartej pomiędzy pracodawcą/zleceniodawcą a pracownikiem/zleceniobiorcą w sposób odmienny, albo też w wewnętrznym regulaminie przedsiębiorstwa. Może się zdarzyć, że wynalazek powstanie przy udziale pracodawcy, na przykład z użyciem jego sprzętu, jednak poza obowiązkami wynikającymi z umowy o pracę. Wówczas prawo do uzyskania patentu przysługuje twórcy wynalazku, zaś pracodawca nabywa z mocy ustawy prawo do niewyłącznego korzystania z nowo powstałego rozwiązania we własnym zakresie. W przepisach prawa przewidziana jest sytuacja, gdy wynalazku dokonuje kilka osób. Wówczas prawo do niego przysługuje wszystkim współtwórcom. Są oni również wymienieni wspólnie w zgłoszeniu patentowym. Jeżeli współtwórcy są jednocześnie zgłaszającymi, patent, o ile zostanie przyznany, przysługuje im łącznie. Promocja i kontrakt Ważne, by przed dokonaniem zgłoszenia, utrzymywać swoje rozwiązanie w tajemnicy. Ujawnienie wynalazku może bowiem zniweczyć jedną z bezwzględnych cech, które wynalazek musi posiadać, by mieć zdolność patentową – cechę nowo- ści. W konsekwencji oznacza to utratę zdolności patentowej. Kiedy dokonamy zgłoszenia patentowego, warto przedsięwziąć kroki zmierzające do komercjalizacji wynalazku. Duże możliwości daje zgłoszenie wynalazku na wystawę albo do konkursu naukowego. W ten sposób możemy zaprezentować swoje rozwiązanie potencjalnym nabywcom lub licencjobiorcom, a także inwestorom. Jeśli znajdziemy już odbiorców czy też licencjobiorców dla naszego wynalazku, pozostaje podpisać umowę. Pamiętajmy, że wszelkie umowy powstają na „złe czasy” – póki współpraca układa się dobrze i obydwie strony są usatysfakcjonowane pod każdym względem, nikt do umowy nie zagląda. Po umowę strony sięgają wówczas, gdy zaczyna dziać się źle. • Autorka jest prawnikiem i politologiem specjalizującym się 7 w prawie własności intelektualnej. WZÓR UŻYTKOWY Porządkowanie pojęć Paweł Koczorowski Wzór użytkowy bez tajemnic Utarło się przekonanie, że wzór użytkowy to jest „mały wynalazek”. Taki prawie wynalazek, wynalazek w cudzysłowie. Do tego traktowany z taryfą ulgową, bo przecież podczas badania wzoru użytkowego ekspert Urzędu Patentowego nie sprawdza, czy wzór użytkowy ma poziom wynalazczy. Wystarczy, że jest nowy, żeby można było otrzymać ochronę na wzór użytkowy. Aha, musi być oczywiście użyteczny, ale to akurat wydaje się proste: a co nie jest użyteczne? Skoro ubiegam się o ochronę wzoru użytkowego, to przecież znaczy, że według mnie jest użyteczny. Czyż nie? 8 Traktowanie wzoru użytkowego jako namiastki wynalazku nie jest właściwe. Wzór użytkowy jest samodzielnym, można powiedzieć: pełnoprawnym rodzajem własności przemysłowej, tak samo ważnym jak wynalazek czy wzór przemysłowy albo znak towarowy. Jednakże wokół pojęcia wzoru użytkowego nagromadziło się sporo nieporozumień, które warto po kolei wyjaśnić. Sztuka + przemysł = użyteczność? Przede wszystkim: wzór użytkowy jest często mylony ze wzorem przemysłowym. Wzięło się to zapewne z docenienia znaczenia sztuki użytkowej, intencjonalnie łączącej walory artystyczne z zaletami użytkowymi. I chociaż sztuka użytkowa jest tak wiekowa jak wszelka wytwórczość, to awansowała do rangi sztuki dopiero w XX wieku. Spoiwem łączącym wzory użytkowe ze sztuką użytkową jest właśnie użyteczność, czyli zorientowanie się na praktyczne aspekty wytworu. To jest pierwszy powód, dla którego wzory użytkowe są postrzegane jako bliższe sztuce niż technice. Drugi powód pomieszania pojęć tkwi w nazwie wzoru przemysłowego, która wydaje się akcentować przemysłowy, a więc w domyśle techniczny aspekt rozwiązania. Skutek: wzór użytkowy może wydawać się bliższy sztuce, a wzór przemysłowy – bliższy technice. Zrobił się nam bałagan pojęciowy, który teraz spróbuję uporządkować. Wytwory, które zgodzilibyśmy się pokazać na wystawie sztuki użytkowej, mogą być chronione jako wzory przemysłowe. Przemysłowe nie dlatego, że zawierają jakąkolwiek myśl techniczną, lecz dlatego, że mogą być wytwarzane w sposób przemysłowy, czyli mogą być powielane. W biuletynie „Własność Intelektualna” nr 2/2010 podałem przykład wytworu, który może być chroniony jako wzór przemysłowy: dzbanek z dzióbkiem zawiązanym na supełek. Taki dzbanek nie jest oczywiście użyteczny w sensie technicznym, bo nalewanie z niego kawy do filiżanki dałoby opłakany skutek. Może on natomiast pełnić funkcję zdobniczą i być produkowany seryjnie, na przykład w przemyśle pamiątkarskim lub jako gadżet reklamowy. Walory zdobnicze są więc najważniejszą cechą wzorów przemysłowych, które nb. były dawniej nazywane wzorami zdobniczymi. Uporawszy się z przywiązaniem wzoru przemysłowego do sztuki WZÓR UŻYTKOWY użytkowej, zajmę się teraz odwiązaniem i odsunięciem od niej wzoru użytkowego. Użyteczność musimy w tym przypadku rozumieć tak, jak ją określa ustawa o prawie własności przemysłowej (pwp). „Wzór użytkowy uważa się za rozwiązanie użyteczne, jeżeli pozwala ono na osiągnięcie celu mającego praktyczne znaczenie przy wytwarzaniu lub korzystaniu z wyrobów” (art. 94 ust. 2 pwp). O ile wzór przemysłowy jest zorientowany na funkcje zdobnicze przedmiotu, o tyle wzór użytkowy ma być przede wszystkim użyteczny – bez względu na jego estetykę. A skoro z punktu widzenia ochrony wzoru użytkowego wrażenie estetyczne wywoływane przez wzór użytkowy jest nieistotne, to i jego powiązanie ze sztuką jest wątłe. Wytwory sztuki użytkowej mogą być chronione jako wzory przemysłowe nie dlatego, że zawierają jakąkolwiek myśl techniczną, lecz dlatego, że mogą być wytwarzane w sposób przemysłowy, czyli mogą być powielane. Stosowalny przemysłowo = użyteczny? Tu pojawia się również pierwsza istotna różnica pomiędzy wzorem użytkowym a wynalazkiem. Otóż o ile wynalazek, żeby można go było opatentować, musi nadawać się do przemysłowego stosowania (art. 24 pwp), o tyle wzór użytkowy musi być tylko (a może: aż?) użyteczny. Na czym polega różnica pomiędzy użytecznością wzoru a przemysłową stosowalnością wynalazku? Porównajmy z zacytowanym wyżej określeniem użyteczności, jak w ustawie rozumiana jest stosowalność przemysłowa. „Wynalazek uważany jest za nadający się do przemysłowego stosowania, jeżeli według wynalazku może być uzyskiwany wytwór lub wykorzystywany sposób, w rozumieniu technicznym, w jakiejkolwiek działalności przemysłowej, nie wykluczając rolnictwa” (art. 27 pwp). Nie wdając się w niektóre niuanse tego przepisu, jak podkreślenie, że rolnictwo (w domyśle: także rybołówstwo, leśnictwo, łowiectwo, zbieractwo itd.) może być postrzegane jako produkcja przemysłowa, poszukajmy podobieństw i różnic pomiędzy ustawowym rozumieniem użyteczności i przemysłowej stosowalności: 1. Warunek, że wzór użytkowy powinien umożliwić osiągnięcie praktycz- nego celu przy wytwarzaniu wyrobów, jest podobny, ale szerszy niż samo uzyskiwanie wytworu według wynalazku. Praktycznym celem przy wytwarzaniu wyrobu może być na przykład zwiększenie komfortu pracy, poziomu zadowolenia pracownika. Wzorem użytkowym może być zawieszana nad stanowiskiem czasza w kształ- wzór użytkowy Maksymalny okres ochrony 10 lat Minimalny koszt zgłoszenia 550 zł (w postaci elektronicznej: 500 zł) plus opłaty dodatkowe za więcej niż 2 wynalazki, ponad 20 stron itd. Możliwości ochrony za granicą data pierwszeństwa w procedurze PCT; wzór użytkowy występuje w prawie patentowym niektórych państw Średni okres przyznawania prawa ochronnego w UP RP ok. 2 lat od daty zgłoszenia (w tym ustawowe 18 mies. przed ogłoszeniem o zgłoszeniu – można skrócić) cie melonika, wygłuszająca niepożądane dźwięki. Zapewne nie miałaby poziomu wynalazczego i przez to nie uzyskałaby patentu, ale będąc nową (czy widział ktoś melonikopodobny pochłaniacz dźwięków?), może być chroniona jako wzór użytkowy. 2. Z kolei wykorzystywanie, w sensie technicznym, wynalezionego sposobu nie znajduje odpowiednika > 9 WZÓR UŻYTKOWY > w określeniu użyteczności. Sposoby mogą być patentowane, ale nie mogą być chronione jako wzory użytkowe. Warto zwrócić uwagę, że pojęcie użyteczności ogniskuje się na osiągnięciu celu o praktycznym znaczeniu przy wytwarzaniu wyrobów, a nie na samym procesie wytwarzania. Ważne jest zatem, żeby wzór użytkowy umożliwiał osiągnięcie tego celu, z pominięciem kwestii, jak ten cel można osiągnąć. 10 3. Dla odmiany, w określeniu przemysłowej stosowalności nie ma żadnej wzmianki o korzystaniu z wyrobów. Wynalazki wiążą się bezpośrednio lub pośrednio z wytwórczością. Wzór użytkowy może natomiast uzyskać ochronę, jeżeli jego użyteczność realizuje się w samym korzystaniu z wyrobu. Na przykład deska surfingowa zapewniająca większą szybkość uzyskiwaną dzięki nowemu wyprofilowaniu strony dennej może być chroniona wzorem użytkowym, gdyż zawodnik korzystający z niej osiągnie cel mający dla niego praktyczne znaczenie: prędzej dotrze do mety. Taka deska może też być chroniona patentem (jako wynalazek), ale nie ze względu na zalety przy korzystaniu z niej, lecz dlatego, że można ją przemysłowo wytwarzać. Tak jak zabawki: jako wynalazki są przemysłowo stosowalne w tym sensie, że można je produkować, lecz jako wzory użytkowe mogą być chronione, jeżeli korzystanie z nich prowadzi do osiągnięcia określonego, praktycznego celu (wychowawczego, edukacyjnego, zdrowotnego itp.). Z powyższego zestawienia wynika, że ustawowe rozumienie użyteczności tylko częściowo pokrywa się z ustawowym sensem stosowalności przemysłowej. Obu pojęć nie można utożsamiać. Są rozwiązania użyteczne, które nie są przemysłowo stosowalne i na odwrót. Występują sytuacje, w których lepiej jest chronić rozwiązanie jako wzór użytkowy, a zdarzają się i takie, w których właściwa jest ochrona patentowa. Definicja Rozprawiwszy się z – wydawałoby się: intuicyjnie zrozumiałym – pojęciem użyteczności wzoru użytkowego, spróbuję teraz rozebrać na części jego ustawową definicję. Tu spotykamy się z drugą ważną różnicą pomiędzy wynalazkiem a wzorem użytkowym. Ustawa pwp nie definiuje wynalazku i ogranicza się do określenia warunków koniecznych do tego, żeby wynalazek mógł być chroniony patentem. „Patenty są udzielane – bez względu na dziedzinę techniki – na wynalazki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania” (art. 24 pwp). Rozumienie pojęcia „wynalazek” ustawa pozostawia intuicji. Natomiast pojęcie wzoru użytkowego zostało precyzyjnie wyłożone w ustawie: „Wzorem użytkowym jest nowe i użyteczne rozwiązanie o charakterze technicznym, dotyczące kształtu, budowy lub zestawienia przedmiotu o trwałej postaci” (art. 94 ust. 1 pwp). Jak rozumieć atrybuty wzoru użytkowego, których posiadanie warunkuje uzyskanie ochrony? Nowość. Atrybut nowości jest wymagany we wszystkich rodzajach własności przemysłowej oprócz oznaczenia geograficznego, ale rozumienie nowości jest w każdym przypadku nieco inne. Nowość wynalazku i wzoru użytkowego bada się w odniesieniu do wszelkich dokonań, które nastąpiły w technice: wynalazki i wzory użytkowe są uważane za nowe, jeżeli nie są częścią stanu techniki (por. art. 25 ust. 1 pwp). Techniczny aspekt nowości ma podstawowe znaczenie dla ochrony, bo pozwala na oddzielenie zastrzeganego rozwiązania od wcześniejszych dokonań nietechnicznych. Na przykład obraz przedstawiający oświetlone lampą wnętrze z postaciami i przedmiota- Wynalazki i wzory użytkowe są uważane za nowe, jeżeli nie są częścią stanu techniki. WZÓR UŻYTKOWY mi, na którym żaden obiekt nie rzuca cienia, nie jest przydatny do podważenia nowości lampy bezcieniowej, o ile na obrazie malarz nie pokazał szczegółów technicznych tej lampy, prowadzących do efektu braku cienia. Brak cieni na obrazie może być nierealistyczną wizją artysty, a nie dowodem, że wymyślił on lampę bezcieniową. Użyteczność. Temu zagadnieniu poświęciliśmy wystarczająco dużo uwagi, więc przejdźmy do następnego atrybutu: Charakter techniczny. Wymóg posiadania przez wzór użytkowy waloru techniczności pojawił się już przy atrybucie nowości, lecz ustawa nie zostawia niedopowiedzeń: wzór użytkowy musi proponować rozwiązanie zaliczane do jakiejś dziedziny techniki, a więc musi to być rozwiązanie sprowadzające się do oddziaływania na materię. Nie chodzi o „trudną materię” w „technice negocjacji” lub „oporną materię” w „technice uczenia”, ale o materię fizyczną (korpuskularną, falową) i oddziaływanie na nią. Wzór użytkowy będzie użyteczny, jeżeli oddziaływanie za jego pomocą na materię będzie prowadziło do osiągnięcia celu o praktycznym znaczeniu. Przyjemność czerpana z patrzenia na przedmiot nie jest następstwem jego oddziaływania na materię, aczkolwiek przedmiot jest widoczny dzięki oddziaływaniu na światło, które ten przedmiot emi- tuje lub odbija. Wzór użytkowy musi oddziaływać na materię, powodując wystąpienie przewidywalnego, mierzalnego i powtarzalnego skutku, prowadzącego do osiągnięcia praktycznie istotnego celu. Kształt, budowa lub zestawienie. Wzór użytkowy jest przedmiotem. Musi mieć ściśle określony kształt, może też składać się z elementów o określonych kształtach (zestawienie przedmiotu). Istnieje tu podobieństwo pomiędzy wzorem użytkowym i wzorem przemysłowym, który też jest określany za pomocą kształtów. Tu jednak podobieństwo się kończy, bo – jak już zauważyliśmy – kształt we wzorze przemysłowym pełni funkcję estetyczną, a we wzorze użytkowym jest wynikiem rozwiązania pewnego problemu technicznego. Pojęcia „ładny”, „brzydki”, „estetyczny” nie mają sensu w odniesieniu do wzoru użytkowego. Wzorem użytkowym może być zestaw elementów, na przykład klocków do budowania, albo zestaw płyt i elementów profilowanych do samodzielnego zmontowania regału. Atrybutem wzoru użytkowego może też być budowa przedmiotu, ale tylko budowa związana z ukształtowaniem elementów składowych i – w ograniczonym zakresie – z koniecznymi dla opisania budowy cechami materiałowymi. Na przykład element wzoru użytkowego może być ze stali – jeżeli jest twardy i wytrzymały, ze styropianu – gdy ważny jest mały DOBRY WZÓR Wielofunkcyjna kabina Spółka Water Jet od lat jest związana ze sportami motorowodnymi. Sprzedawała głównie sprowadzane z zagranicy łodzie motorowe i skutery. Wymagania użytkowników szybko się jednak zmieniają, a oferowany sprzęt nie zawsze trafia w gust klientów. Firma postanowiła oprzeć się na wiedzy i doświadczeniu własnych pracowników i opracować projekt nowej kabiny do łodzi patrolowych, ratunkowych i transportowych. Na to przedsięwzięcie pozyskała 5,3 mln zł dotacji z Programu Innowacyjna Gospodarka (działanie 4.2 „Stymulowanie działalności B+R przedsiębiorstw oraz wsparcie w zakresie wzornictwa przemysłowego”). Water Jet dzięki dotacji stworzy też nowoczesna linię produkcyjną. Wprowadzi na rynek wygodną i funkcjonalną kabinę nowego typu, w której np. kierujący łodzią może stać w wygodnej, wyprostowanej pozycji. Opracowana konstrukcja ma rozwiązania ułatwiające korzystanie z zamontowanego sprzętu i bezpieczne poruszanie się po pokładzie. Podstawową zaletą jest zaś to, że konstrukcja jest wielofunkcyjna – o tym, czy dana łódka będzie karetką ratunkową, czy łodzią patrolową, decydować ma wyposażenie montowane na indywidualne życzenie klienta. > 11 WZÓR UŻYTKOWY > 12 ciężar właściwy, z gumy – jeśli jest elastyczny itp. Wzorem użytkowym nie może być układ (elektroniczny, mechaniczny), gdyż w układzie nie jest istotny kształt elementów składowych, ale ich cechy funkcjonalne, zapewniające działanie całego układu. Natomiast ochroną może być objęta i obudowa radioodbiornika, i płytka do montażu elementów elektronicznych. Określenie „budowa przedmiotu” należy rozumieć wąsko, nie odnosi się ono do budowy związku chemicznego ani do budowy domu. Trwała postać. Nazwa rodzaju własności przemysłowej „wzór użytkowy” nie bez przyczyny zawiera słowo „wzór”. Otrzymanie ochrony na wzór oznacza uzyskanie monopolu na produkowanie wytworów według tego wzoru, czyli identycznych. Przedmioty niemające trwałej postaci (np. ciecz, pasta, proszek, zaprawa tynkarska, wsyp puchowy do kołder, torebka foliowa z solą) przybierają postać określoną przez otoczenie, np. przez kształt naczynia, fakturę podłoża. Takie przedmioty nie mogą być produkowane według wzorca kształtu, zatem nie mogą być chronione jako wzory użytkowe. Wymóg trwałej postaci wzoru użytkowego oznacza, że jego kształt lub budowa nie może się istotnie zmieniać w trakcie normalnego użytkowania. Lizak, co prawda, zachowuje trwałą postać od chwili produkcji do rozpoczęcia jego konsumpcji, ale jego przeznaczeniem nie jest pakowanie, transport, wystawienie w sklepie ani sprzedaż. Użyteczność lizaka pojawia się w czasie korzystania z tego wyrobu, a to nieuchronnie prowadzi do zmiany kształtu. Lizak nie ma trwałej postaci przy jego użytkowaniu i dlatego nie może być chroniony jako wzór użytkowy. Natomiast atrapa lizaka, przeznaczona do pokazywania w sklepie (np. w oknie wystawowym) lub do używania jako rekwizyt (w teatrze, filmie), może uzyskać ochronę jako wzór użytkowy. Konwersja Na zakończenie warto wspomnieć o przepisie ustawy pwp wskazującym z jednej strony na powiązanie wynalazku ze wzorem użytkowym, a z drugiej strony podkreślającym ich odmienność. Zgodnie z art. 38 pwp zgłoszenie wynalazku można przekonwertować na zgłoszenie wzoru użytkowego nawet w okresie dwóch miesięcy od daty uprawomocnienia się decyzji o odmowie udzielenia patentu. Taka konwersja ma sens na przykład wtedy, gdy ekspert w badaniu wynalazku postawił zarzut braku poziomu wynalazczego. Przypomnijmy: atrybut poziomu wynalazczego nie jest konieczny do uzyskania ochrony na wzór użytkowy. Nie ma sensu dokonywanie konwersji, jeżeli wynalazek nie jest nowy, nie nadaje się do przemysłowego sto- sowania (na ogół nie będzie wtedy również użyteczny) lub rozwiązania nie można zaliczyć do żadnej dziedziny techniki. W takich przypadkach zarzuty postawione wynalazkowi przeniosłyby się na wzór użytkowy, skutkując odmową udzielenia ochrony. Nie ma też sensu konwertowanie na wzór użytkowy wynalazku, który jest sposobem, zastosowaniem albo wytwór nie ma określonego kształtu lub z innych względów nie spełnia wymogów art. 94 pwp. Możliwość konwersji jest ograniczona do procedury zgłoszeniowej, dlatego nie można przekonwertować udzielonego patentu na wynalazek na prawo ochronne na wzór użytkowy. Konwersja przeciwna, to znaczy ze zgłoszenia wzoru użytkowego na zgłoszenie wynalazku, nie jest możliwa, między innymi dlatego, że maksymalny czas ochrony wzoru użytkowego (10 lat) jest o połowę krótszy od maksymalnego czasu ochrony wynalazku. Jest to ważne ze względu na interes potencjalnych konkurentów, którzy mogą zakładać, że ewentualna ochrona wzoru użytkowego definitywnie zakończy się po 10 latach, licząc od daty zgłoszenia. Wówczas wzór użytkowy przejdzie do domeny publicznej i każdy będzie mógł z niego legalnie korzystać, bez opłat. • Autor artykułu jest ekspertem w Departamencie Badań Patentowych Urzędu Patentowego RP. WZÓR PRZEMYSŁOWY Design sprzedaje produkt Piotr Zakrzewski Wzór przemysłowy jako źródło przewagi konkurencyjnej przedsiębiorcy Cena, wygoda użytkowania oraz jakość wykonania to najczęściej wymieniane w analizach rynku konsumenckiego czynniki, jakimi kierują się Polacy, decydując o zakupie danego produktu. Cóż jednak z tego, że oferowany towar jest w atrakcyjniej cenie i zawiera wiele innowacji technicznych, kiedy jego mało ergonomiczny kształt, zbyt duży rozmiar i nieciekawa kolorystyka mogą przesądzić o rezygnacji klienta z zakupu? Okazuje się, że estetyka, a także funkcjonalność odgrywają istotną rolę w strategii sprzedaży oraz marketingu produktu. Coraz częściej firmy reprezentujące różne branże – począwszy od odzieżowej, poprzez artykuły gospodarstwa domowego, a skończywszy na przemyśle meblarskim – uzyskują przewagę konkurencyjną dzięki zastosowaniu interesującego designu. Jest on przedmiotem własności przemysłowej, który w żadnym razie nie stanowi przeciwieństwa rozwiązań technicz- nych (wynalazku czy wzoru użytkowego), ale raczej ich dopełnienie i wartość dodaną produktu. W istocie „wzór przemysłowy to emanacja sztuki użytkowej” 1. Twórca wzoru od początku zakłada konieczność jego wielokrotnego odtwarzania, urzeczywistniającego się w masowej produkcji. Ciekawy design może więc posiadać zarówno ekskluzywny komplet wypoczynkowy, jak też zestaw naczyń codziennego użytku. Design znajduje zastosowanie praktycznie w każdej dziedzinie życia, nie powinno zatem dziwić, że wzór przemysłowy może odnosić się do długopisu, telefonu komórkowego, biżuterii, ale również do nowego modelu samochodu czy tramwaju. Świadczą o tym liczne i cenione w świecie prace polskich designerów i studentów uczelni artystycznych. Wiele z nich można podziwiać na wystawach, organizowanych przez wiodące w zakresie wzornictwa, krajowe instytucje – Zamek Cieszyn czy Instytut Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie. Ważne miejsce zajmują w tej 1 K. Szczepanowska-Kozłowska, „Wzór przemysłowy. Między funkcjonalnością a estetyką”, Zeszyty Urzędu Patentowego RP dziedzinie działania Urzędu Patentowego RP, który realizując swoją misję edukacyjną, upowszechnia wiedzę dotyczącą także szeroko rozumianego designu. Zasadne wydaje się ustalenie na początku kwestii definicyjnych, by następnie przejść do możliwości wykorzystania wzornictwa przemysłowego w strategii danej organizacji. Czym jest wzór przemysłowy Poruszając się w obrębie prawa własności przemysłowej, warto zdawać sobie sprawę z istnienia trzech fundamentalnych zasad, związanych z ochroną wzorów przemysłowych – chodzi o tryb rejestrowy, terytorialność i ograniczony zakres czasowy. Po pierwsze, w celu uzyskania prawa wyłącznego (w tym przypadku prawa z rejestracji), należy dokonać zgłoszenia w wyspecjalizowanej instytucji ds. własności przemysłowej, przeważnie krajowym urzędzie patentowym. Po drugie, wybór stosownej procedury (krajowej, regionalnej > 13 WZÓR PRZEMYSŁOWY > bądź 14 międzynarodowej) wpływa na zakres terytorialny ochrony. Przykładowo – jeśli przedsiębiorca zdecyduje się na dokonanie zgłoszenia krajowego, jedynie w polskim urzędzie patentowym, firmy w pozostałych państwach będą mogły zgodnie z prawem wykorzystywać jego wzór przemysłowy, jednak bez możliwości zgłoszenia go do ochrony, ze względu na brak nowości w skali światowej (o czym dalej). Wreszcie, należy pamiętać, że ochrona ma określone ramy czasowe – w przypadku wzoru przemysłowego wynosi ona 25 lat, licząc od daty dokonania zgłoszenia. Właścicielem prawa wyłącznego jest twórca. Ale nie zawsze – prawo własności przemysłowej przewiduje sytuację, w której np. wzór przemysłowy powstał w wyniku wykonywania przez twórcę obowiązków wynikających ze stosunku pracy. Prawo do uzyskania monopolu przysługuje wtedy pracodawcy (zob. art. 11 pwp). Polski ustawodawca definiuje wzór przemysłowy jako „nową i posiadającą indywidualny charakter postać wytworu lub jego części, nadaną mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę lub materiał wytworu oraz przez jego ornamentację”. Zatem dwie cechy konstytuujące wzór to nowość oraz indywidualny charakter. Wzór przemysłowy uważa się za nowy, jeśli przed datą zgłoszenia nie został udostępniony publicznie przez stosowanie, wystawienie lub ujawnienie w inny sposób. Czy zatem firma odzieżowa, która przed dokonaniem zgłoszenia w urzędzie patentowym, zdecydowała się zaprezentować najnowszą kolekcję na pokazie mody, bezpowrotnie traci możliwość uzyskania ochrony? Nie do końca, gdyż wiele krajowych regulacji, w tym polska ustawa, przewidują tzw. ulgę w nowości (z ang. grace period), pozwalającą zgłaszającym mimo ujawnienia wzoru, ubiegać się w określonym czasie o prawo z rejestracji – polskie przepisy mówią o okresie 12 miesięcy przed datą dokonania zgłoszenia. Upublicznienie wzoru należy jednak udokumentować w celu przeciwdziałania ewentualnym naruszeniom dokonywanym przez konkurencję. Ulga w nowości jest rozwiązaniem sprzyjającym, zwłaszcza sektorowi MŚP – pozwala na przesunięcie w czasie decyzji o zgłoszeniu – okres ten może zostać spożytkowany na badanie reakcji konsumentów na wdrożenie rynkowe nowego produktu, co w przypadku negatywnego wyniku pozwala zaoszczędzić środki przeznaczone na ochronę wzoru. Od zasady pierwszeństwa istnieją również dwa wyjątki obejmujące pierwszeństwo konwencyjne (wynikające z przepisów umów międzynarodowych, w których za datę pierwszeństwa uznaje się pierwsze zgłoszenie w jednym z państw – stron porozumienia, a kolejne może zostać dokonane w przypadku wzorów przemysłowych w ciągu 6 miesięcy) oraz pierwszeństwo z wystawy (możliwość ubiegania się o ochronę, jeżeli zgłoszenie zostało dokonane w ciągu 6 miesięcy od daty wystawienia wzoru przemysłowego na wystawie międzynarodowej oficjalnej lub oficjalnie uznanej na zasadach określonych w regulacjach międzynarodowych). Ponadto przepisy pwp zastrzegają, że wzór uważa się za identyczny z udostępnionym publicznie wówczas, gdy różni się od niego jedynie nieistotnymi szczegółami. To ostatnie pojęcie nie zostało wprawdzie zdefiniowane, należy jednak zakładać, że ustawodawca miał na myśli identyczność bądź znaczące podobieństwo cech istotnych, wymienionych w zgłoszeniach obydwu wzorów. Indywidualny charakter wzoru przemysłowego wyraża się w różnicy pomiędzy ogólnym wrażeniem, jakie wywołuje on na zorientowanym użyt- Urząd patentowy zarejestruje wzór, który nie został wcześniej ujawniony i nie posiada identycznego poprzednika. WZÓR PRZEMYSŁOWY kowniku, a wrażeniem wywołanym przez inny, wcześniej upubliczniony wzór. Swoistą regułą jest to, że powinno się porównywać przedmioty tego samego rodzaju – inaczej bowiem można postrzegać ornament stanowiący element płytek ściennych, a inaczej, gdy widnieje on na opakowaniu czekoladek. Przy czym, podobnie jak w przypadku terminu „nieistotne szczegóły”, ustawodawca nie wyjaśnia pojęcia „zorientowany użytkownik”. Mimo braku jednomyślności w doktrynie można przyjąć, że zorientowanym użytkownikiem w zakresie np. designu lodówek jest zarówno doświadczony sprzedawca z działu AGD, jak i klient, który dokonał rozpoznania rynku poprzez porównanie ofert różnych producentów sprzętu kuchennego. Podsumowując, urząd patentowy zarejestruje wzór, który nie został wcześniej ujawniony i nie posiada identycznego poprzednika. Tylko na podstawie zewnętrznych właściwości produktu ocenia się jego nowość i indywidualny charakter. Nie mają na to wpływu cechy nieuwidocznione podczas używania przedmiotu przez ostatecznego użytkownika2. Zgłaszający często 2 W doktrynie nie zostało jednoznacznie rozstrzygnięte, czy przy rozpatrywaniu zgłoszenia należy definitywnie odrzucić wszystkie wewnętrzne cechy produktu jako cechy wzoru – K. Szczepanowska-Kozłowska dopuszcza możliwość wskazania zarówno cech zewnętrznych, jak i wewnętrznych, o ile wnioskodawca wykaże, że te ostatnie tworzą pewną postać produktu, dostępną dla odbiorcy w trakcie używania (por. Wzór przemysłowy. Między funkcjonalnością…, s. 11). popełniają błąd, podając – obok charakterystyki zewnętrznej wzoru – także jego właściwości techniczne (funkcjonalność), które z założenia nie mogą być chronione jako wzór przemysłowy. Wyjątek stanowią wzory dotykowe wykonane z materiałów o specyficznych właściwościach – wtedy także chroni się postać produktu (a nie sam materiał, który został użyty do jego wytworzenia). Szczególne cechy można przedstawić za pomocą fotografii przedmiotu w różnych pozycjach, obrazujących np. jego elastyczność. Wyłączone spod ochrony są wzory przemysłowe, których jedyna forma pozwala na osiągnięcie rezultatu technicznego. Chodzi tu o połączenia mechaniczne części typu must fit, stosowane np. w samochodach3. Zgłoszenie wzoru i uzyskanie prawa z rejestracji przez jedną firmę uniemożliwiłoby w tej sytuacji produkcję części o tym samym kształcie przez inne koncerny – ewidentne ograniczenie konkurencyjności przyniosłoby negatywne skutki w postaci wysokich cen. Problematykę tę podjęła w swoich pracach legislacyjnych Unia Europejska – rezultatem działań na szczeblu międzynarodowym było przyjęcie dyrektywy dotyczącej tzw. klauzuli napraw. Jej odzwierciedlenie stanowi art. 106 pwp – „ochrona 3 Przy czym wyjątkiem od tej zasady są mechaniczne połączenia produktów modułowych (casus klocków LEGO), których istotną cechą jest możliwość wielokrotnego składania i łączenia (must lift), co wpływa na wartość rynkową produktu. z tytułu prawa rejestracji wzoru nie przysługuje wytworowi, który stanowi część składową wytworu złożonego, używaną do naprawy tego wytworu w taki sposób, by przywrócić mu jego wygląd początkowy”. Konkludując powyższe ustalenia, popatrzmy, które elementy samochodu mogłyby podlegać ochronie prawem z rejestracji wzoru przemysłowego. Na pewno sama linia auta, wygląd deski rozdzielczej, kształt foteli, ale także elementy dodatkowe składające się na tuning samochodu, np. spoilery czy alufelgi. Wyjątek stanowiłyby zderzak (klauzula napraw), rura wydechowa (ze względu na osiągnięcie rezultatu technicznego, część must fit) albo jeden z elementów silnika (niewidoczny dla ostatecznego użytkownika auta, a jedynie dla specjalisty, np. konstruktora czy też mechanika samochodowego). Strategie ochrony wzoru przemysłowego Po przeanalizowaniu aspektów definicyjnych warto zastanowić się nad właściwym sposobem ochrony wzoru przemysłowego. Z pewnością wybór ten będzie zdeterminowany szerszą strategią organizacji, rodzajem wzoru i jego rynkowym potencjałem oraz dostępnością środków finansowych. Mamy do wyboru kilka ścieżek. > 15 WZÓR PRZEMYSŁOWY > DOBRY WZÓR Limuzyna dla konia Projekt wielkopolskiej spółki Debon dowiódł, że innowacje w dziedzinie transportu zwierząt hodowlanych mogą przynieść sukces rynkowy. W rozwijaniu nowych pomysłów pomaga zrozumienie rynku, doświadczenie i umiejętność współpracy. Jeśli nowy produkt spotka się z zainteresowaniem klientów, nie pozostanie nic innego, jak wdrożyć go do produkcji i wprowadzić na rynek. Wielkopolska firma Debon Sp. z o.o. ma ogromne doświadczenie w produkcji przyczep, stajni i boksów dla koni. To sprawiło, że konstruktorzy z Krzemieniewa przygotowali kilka rozwiązań modernizacyjnych, które mogły znacznie poprawić warunki transportu zwierząt. Przyczepy, opracowane w ramach prac własnego działu B+R, mają ogromną przewagą nad dotychczas produkowanymi modelami. Obniżenie środka ciężkości ułatwiło wprowadzanie do nich konia. Nowa konstrukcja jest lżejsza i pozwala zmniejszyć zużycie paliwa. Spadły też koszty montażu i transportu morskiego (dotychczasowe przyczepy trzeba było demontować). Ujednolicone ramy pozwalają na produkcję opartą na wielkoseryjnych podzespołach. 16 1. Ochrona prawno-autorska. Polskie regulacje przewidują możliwość ochrony wzoru jako utworu w rozumieniu przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. System ten nie wymaga ze strony użytkownika dopełnienia żadnych formalności, warunkiem dla powstania ochrony jest uzewnętrznienie utworu, czyli możliwość zapoznania się z nim przez osoby trzecie. Przykładem może być prezentacja nowej kolekcji mebli na targach wyposażenia wnętrz. Należy pamiętać, że wprawdzie ochrona ta jest dłuższa niż okres trwania prawa z rejestracji, jednak egzekucja roszczeń na podstawie przepisów prawa autorskiego bywa znacznie trudniejsza. Ponadto ustawa pwp wyraźnie wskazuje, że po wygaśnięciu prawa z rejestracji, ochrona autorskich praw majątkowych nie ma zastosowania w stosunku do wytworów wytworzonych według wzoru przemysłowego. W praktyce oznacza to między innymi utratę potencjalnych korzyści majątkowych, wynikających z posiadanego wcześniej monopolu. 2. Niezarejestrowany wzór przemysłowy. Z kolei prawo wspólnotowe, wychodząc naprzeciw przedsiębiorcom wytwarzającym produkty o krótkim cyklu trwałości, wprowadziło na obszarze Unii Europejskiej możliwość uzyskania trzyletniej ochrony, licząc od daty ujawnienia wzoru. W istocie jest to dobre rozwiązanie, np. dla producentów odzieży pod- danych dyktatowi mody i przemijającym trendom. Pozwala do minimum zredukować koszty na ochronę, z drugiej strony ogranicza jej trwanie i zamyka ścieżkę dalszej wyłączności po upływie wspomnianego czasu. 3. Ochrona na podstawie prawa własności przemysłowej. Podmiot korzystający z trybu rejestrowego ma do wyboru procedurę krajową, regionalną oraz międzynarodową. Decydując się na ochronę na terytorium Polski, należy dokonać zgłoszenia w Urzędzie Patentowym RP za pomocą odpowiedniego formularza, który oprócz danych zgłaszającego, powinien zawierać ilustrację wzoru przemysłowego oraz opis. Konieczne jest także wniesienie opłaty za zgłoszenie. Szczegółowe informacje na ten temat można znaleźć na stronie internetowej Urzędu, w zakładce „wzory przemysłowe”. Warto wiedzieć, że wzór przemysłowy jako jedyny spośród wszystkich przedmiotów własności Wybór ścieżki ochrony wzoru przemysłowego jest elementem strategii organizacji. WZÓR PRZEMYSŁOWY Wzór przemysłowy Maksymalny okres ochrony • 25 lat liczone od daty dokonania zgłoszenia na podstawie przepisów pwp • 70 lat od śmierci twórcy (autorskie prawa majątkowe) w przypadku ochrony na podstawie przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych Minimalny koszt zgłoszenia 300 zł Możliwości ochrony za granicą • ochrona wzoru wspólnotowego na terenie całej Unii Europejskiej (procedura regionalna) • międzynarodowa ochrona na podstawie przepisów Porozumienia Haskiego (system administrowany przez WIPO) Średni okres przyznawania prawa ochronnego w UP RP • 3-4 miesiące do momentu wydania decyzji warunkowej o udzieleniu prawa z rejestracji przemysłowej, podlega badaniu formalnoprawnemu – ekspert Urzędu sprawdza m.in. poprawność informacji zawartych w zgłoszeniu, nie przeprowadza natomiast badania merytorycznego. Ewentualne kwestie sporne pomiędzy podmiotami obrotu gospodarczego rozstrzygane są najczęściej już po udzieleniu prawa z rejestracji. Rozpatrywanie zgłoszenia trwa zwykle około 3 miesięcy, zaś prawo z rejestracji udzielane jest na 25 lat i podzielone na 5-letnie okresy, w których konieczne jest dokonywanie opłat za utrzymanie ochrony – w przeciwnym razie Urząd wydaje decyzję o jej wygaśnięciu. O ochronę wzoru na terenie Unii Europejskiej można ubiegać się przed Urzędem Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (OHIM) na podstawie rozporządzenia w sprawie wzorów wspólnotowych. Przepisy pozwalają na uwzględnienie wielu wzorów w jednym zgłoszeniu, co z kolei wpływa znacząco na redukcję początkowych opłat. Zaletą procedury jest uzyskanie poprzez de facto jedno postępowanie ochrony na obszarze wszystkich państw Wspólnoty. Ochronę międzynarodową wzorów przemysłowych umożliwia natomiast Porozumienie Haskie, administrowane przez Światową Organizację Własności Intelektualnej (WIPO). Podobnie jak w procedurze przed OHIM, dokonanie jednego zgłoszenia pozwala uzyskać ochronę we wszyst- kich państwach będących stronami porozumienia, które zostały wyznaczone przez zgłaszającego. W obu przypadkach zgłoszenia można dokonać bezpośrednio w OHIM lub WIPO bądź za pośrednictwem Urzędu Patentowego. Wybór ścieżki ochrony wzoru przemysłowego jest elementem strategii organizacji. W dużym stopniu decyduje o potencjalnych zyskach, wpływa na zagospodarowanie części rynku oraz kształtuje potencjał podmiotu względem konkurencji. Nie sposób jednak nie analizować strategii w szerszym kontekście, biorąc pod uwagę możliwą kumulację przedmiotów własności przemysłowej i udzielanych na nie praw wyłącznych. Często bowiem w jednym produkcie można odnaleźć rozwiązania techniczne w postaci wynalazków chronionych patentami, których siłę rynkową wzmacnia znany i ceniony wśród konsumentów znak towarowy, jak również użyteczność oraz estetyka produktu osiągane dzięki zastosowaniu ciekawego designu. Tę swoistą symbiozę dr Robert Blaich, niegdyś jeden z czołowych designerów Philipsa, określił krótkim, ale bardzo trafnym zdaniem: „wzornictwo sprzedaje technologię”. • Autor jest pracownikiem Urzędu Patentowego RP. 17 PRAWA AUTORSKIE Działalność twórcza Adam Wiśniewski Prawa autorskie w działalności przedsiębiorstw Problematykę prawa autorskiego najczęściej kojarzymy ze środowiskiem kultury, sztuki, nauki – intuicyjnie dostrzegając, iż przedsiębiorcy prowadzący działalność w tym zakresie z pewnością powinni się zainteresować także prawem autorskim. Nie mamy wątpliwości, że dotyczy ono działalności rozgłośni radiowych, wydawnictw, galerii sztuki etc. Czy jednak tylko ich? 18 Przedmiotem chronionym przez prawo autorskie jest utwór, to znaczy „każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze”. Utworem jest dobro niematerialne i nie powinno się go mylić z nośnikiem, na którym został utrwalony. Utworem może być zatem powieść, wiersz lub piosenka czy program komputerowy, zaś książka, płyta CD to jedynie przedmioty. Skoro utworem jest rezultat działalności twórczej człowieka, warto też pamiętać, iż do tej kategorii nie należą na przykład różne „twory przyrody”, do powstania których człowiek się nie przyczynił. Utworem nie jest więc muszla, piękny kamień czy perła – a przynajmniej do czasu, gdy człowiek zechce wykorzystać je do uzewnętrznienia w nich swej oryginalności. Ta sama muszla bowiem pomalowana przez kogoś, rzeźba wykonana w kamieniu bądź perła wykorzystana jako element biżuterii jak najbardziej może spełniać ustawowe cechy utworu. Co podlega ochronie Ochroną prawa autorskiego objęte są wyłącznie sposoby wyrażenia, nie zaś odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania czy koncepcje matematyczne. Chroniona prawem autorskim jest więc forma artykułu naukowego czy dokumentacji technicznej, ale z pewnością nie zawarta w nim treść (wiedza). Dlatego między innymi konieczna jest ochrona patentowa wynalazku (lub pozostawienie go w tajemnicy przedsiębiorstwa – na zasadach know how), gdyż prawem autorskim można by ochronić ewentualnie formę opisu rozwiązania technicznego, ale nie zapewniłoby ono wyłączności przy jego zastosowaniu w przemyśle. Dzieło kwalifikowane jest jako utwór, jeśli cechuje się indywidualnym charakterem. Indywidualność dzieła to jego oryginalność, „piętno osobiste”, które nadał mu autor. Orzecznictwo sądów wskazuje, iż nawet niewielki poziom oryginalności dzieła skutkuje powstaniem ochrony autorsko-prawnej, co spowodowało, że za utwory uznano nawet instrukcję bhp, kalendarz czy instrukcję obsługi urządzenia. Dodatkowo należy zauważyć, iż ochrona autorsko-prawna utworu powstaje tylko w zakresie, w którym spełnia on przesłankę indywidualnego charakteru. Utworem może być na przykład zbiór przepisów dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej (mimo iż akty normatywne są wyłączone spod ochrony prawa autorskiego), a indywidualny charakter przejawi się w oryginalnym doborze materiałów (wybór przepisów z różnych ustaw) oraz ich uszeregowaniu. W tym przypadku ochrona prawa autorskiego nie będzie dotyczyła poszczególnych prze- PRAWA AUTORSKIE pisów zamieszczonych w zbiorze, a jedynie elementów oryginalnych (doboru i uszeregowania treści). Spełnienie przesłanek utworu jest niezależne od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Utwór może mieć charakter samoistny, gdy nie znalazły się w nim żadne twórcze elementy innego utworu, lub niesamoistny, które jest dziełem zależnym (opracowanie, np. tłumaczenie na język obcy utworu) oraz dziełem z zapożyczeniami. Przytoczona powyżej definicja utworu wskazuje, iż jest to pojęcie bardzo szerokie. Ustawa o prawach autorskich i prawach pokrewnych wskazuje wprawdzie katalog dzieł, które są utworami, jest on jednak otwarty i nie wyklucza istnienia innych, niewymienionych w nim dzieł spełniających cechy utworu. Przedmiotem prawa autorskiego w szczególności są utwory: • wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe) • plastyczne • fotograficzne • lutnicze • wzornictwa przemysłowego • architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne • muzyczne i słowno-muzyczne • sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne • audiowizualne (w tym filmowe). Przedmiotami prawa autorskiego z mocy ustawy nie są: akty normatywne lub ich urzędowe projekty; urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole; opublikowane opisy patentowe lub ochronne; proste informacje prasowe. Od kiedy trwa ochrona Ochroną prawa autorskiego objęte są wyłącznie sposoby wyrażenia, nie zaś odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania czy koncepcje matematyczne. Ochrona prawem autorskim utworu powstaje z chwilą jego ustalenia w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności. Ustalenie dzieła to takie jego uzewnętrznienie, które umożliwia osobom innym niż autor jego percepcję. Ustalenia dzieła nie należy mylić z jego utrwaleniem. Improwizacja utworu muzycznego przed zgromadzonym audytorium będzie stanowi- ła jego ustalenie niezależnie od tego, czy wykonanie to zostanie nagrane lub utrwalone w postaci zapisu nutowego. W przeciwieństwie do prawa własności przemysłowej, powstanie ochrony prawem autorskim nie wymaga żadnych formalności. Nie prowadzi się więc urzędowych rejestrów chronionych utworów. Nawet zastosowanie tzw. noty copyright, poprzedzonej charakterystycznym znakiem ©, z punktu widzenia powstania ochrony nie ma żadnego znaczenia. Zważywszy, że przyjęta przez prawodawcę koncepcja utworu chronionego prawem autorskim jest bardzo szeroka, trzeba zauważyć również, iż z dziełami podlegającymi ochronie stykamy się praktycznie na co dzień. W działalności prowadzonej przez przedsiębiorcę warto pamiętać, iż utworem mogą być między innymi różnego rodzaju projekty graficzne (np. strony internetowej, broszury informacyjnej), logo firmy bądź kampanii reklamowej, używane w niej elementy muzyczne, projekty wzornictwa przemysłowego (produktów, opakowań), zdjęcia, opis prowadzonej działalności, dokumentacja techniczna itd. Nie chcąc narazić się na posądzenie o naruszenie cudzych praw autorskich, a tym bardziej na odpowiedzialność z tego tytułu, konieczna jest każdorazowa weryfikacja kwestii tytułu prawnego do korzystania z wszelkich cudzych utworów. > 19 PRAWA AUTORSKIE > Podmioty prawa autorskiego 20 Prawa autorskie powstają na rzecz twórcy, którym jest zawsze osoba fizyczna. W przypadku wspólnego dokonania utworu przez kilka osób, prawa przysługują współtwórcom. Domniemywa się przy tym, że wielkości udziałów współtwórców są równe. Niemniej jednak każdy z nich może żądać określenia wielkości udziałów przez sąd, na podstawie wkładu pracy twórczej. Szczególną sytuację stanowi tak zwany przypadek twórczości pracowniczej. Twórczość pracownicza ma miejsce przy łącznym spełnieniu dwóch przesłanek: twórcą jest osoba będąca pracownikiem, a utwór powstał w wyniku realizacji przez twórcę obowiązków ze stosunku pracy. Dokonywanie utworów nie musi stanowić samodzielnego obowiązku wprost wynikającego z umowy o pracę bądź innych dokumentów z zakresu prawa pracy. Wystarczy, by wynikał z nich obowiązek świadczenia pracy twórczej, zaś utwór powstał przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych. Prawa majątkowe do utworu stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy nabywa pracodawca (w wyniku przyjęcia utworu pracowniczego). Nabycie autorskich praw majątkowych do utworu pracowniczego na- stępuje jednakże tylko w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. W umowie pracodawca może ustalić z pracownikiem inne zasady dotyczące praw autorskich. Odmienną zaś regulację przyjęto w sytuacji instytucji naukowych, gdy przedmiotem twórczości pracowniczej jest utwór naukowy – w takim przypadku instytucji naukowej przysługuje jedynie prawo pierwszeństwa publikacji. Oczywiście, autorskie prawa osobiste, chroniące więź twórcy z utworem, pozostają zawsze przy osobie pracownika-twórcy. Co jest zbywalne, a co nie Prawa autorskie dzielą się na osobiste i majątkowe. Autorskie prawa osobiste to prawa do: autorstwa utworu, oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności oraz nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Chronią one więź twórcy z jego utworem. Są niezbywalne (jakiekolwiek postanowienia umowne o ich zrzeczeniu się lub przekazaniu są nieważne) i nieograniczone w czasie. Autorskie prawa majątkowe to wyłączne prawo do korzysta- nia z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Wygasają z upływem 70 lat, liczonych od śmierci autora. Autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy. Uprawniony może nie przenosić na inny podmiot autorskich praw majątkowych, a jedynie dopuścić go do korzystania z utworu, w takim przypadku umowę nazywamy „licencją”. W umowach o przeniesienie autorskich praw majątkowych oraz umowach licencyjnych należy wyraźnie określić pola eksploatacji utworu. Umowa może dotyczyć tylko pól eksploatacji, które są znane w chwili jej zawarcia. Odrębne pola to: • w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu – wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową • w zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono – wprowadzanie do ob- Chcąc prowadzić działalność gospodarczą profesjonalnie, chrońmy wyniki własnej twórczości i nie naruszajmy praw innych podmiotów. PRAWA AUTORSKIE rotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy • w zakresie rozpowszechniania utworu w sposób inny niż określony w powyższym punkcie – publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym. Zarządzanie prawami i odpowiedzialność Pamiętać należy także o tym, że zarządzaniem autorskimi prawami majątkowymi, w tym także pobieraniem opłat za korzystanie z utworu (tantiemy) oraz wypłacaniem honorariów autorskich, zajmują się organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi, np. Stowarzyszenie Autorów ZAIKS czy Związek Producentów Audio-Video (ZPAV), Związek Stowarzyszeń Artystów Wykonawców (STOART) czy Związek Polskich Artystów Fotografików (ZPAF). W niektórych okolicznościach, dopuszczalne jest korzystanie z cudzego utworu bez zgody uprawnionego z tytułu praw autorskich, czyli tzw. dozwolony użytek. Bez zezwolenia twórcy wolno na przykład nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w za- kresie własnego użytku osobistego (dozwolony użytek osobisty). Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego. Ustawodawca ograniczył zastosowanie dozwolonego użytku osobistego w przypadkach utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego, elektronicznych baz danych, a także programów komputerowych. Warto pamiętać również, iż dopuszczalne jest cytowanie czy wykorzystywanie utworów do celów edukacyjnych i naukowych. Dozwolony użytek nie może jednak naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. Wraz z ochroną utworów w ustawie o prawie autorskim uregulowano kwestię tzw. praw pokrewnych. Ich przedmiotami są: • artystyczne wykonanie utworu lub dzieła sztuki ludowej • fonogram lub wideogram • nadanie programu • pierwsze wydanie oraz wydanie naukowe i krytyczne. Nie wolno zapominać także o tym, iż podobnie jak w przypadku innych praw własności intelektualnej naruszenie praw autorskich czy praw pokrewnych (tzn. nieuprawnione wkroczenie w zakres cudzego pra- wa wyłącznego) zagrożone jest dotkliwą odpowiedzialnością zarówno cywilnoprawną, jak i karną. Odpowiedzialność za naruszenie cudzych praw wyłącznych następuje również w wyniku działań nieumyślnych. Interesująca witryna internetowa, ciekawy wystrój kawiarni, przyciągające uwagę opakowanie produktu czy atrakcyjne logo kampanii promocyjnej – to elementy cenione przez przedsiębiorców niezależnie od branży, w której prowadzą działalność, bo między innymi dzięki temu zyskują akceptację klientów. Warto więc być kreatywnym, ale nie należy zapominać o tym, że dobra intelektualne chronione są prawami własności intelektualnej, w tym także prawami autorskimi. Chcąc prowadzić działalność gospodarczą profesjonalnie, chrońmy wyniki własnej twórczości i nie naruszajmy praw innych podmiotów. Takie świadome zarządzanie własnością intelektualną może się przyczynić do sukcesu prowadzonych przedsięwzięć. • Źródła: • Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) • J. Barta, R. Markiewicz, „Prawo autorskie”, Warszawa 2010 Autor jest pracownikiem Urzędu Patentowego RP. 21 ZNAK TOWAROWY Wyróżnik Edyta Demby-Siwek Znaki towarowe w prawie polskim Czym jest znak towarowy oraz jakie funkcje pełni? 22 Znakiem towarowym może być każde oznaczenie przedstawione w sposób graficzny lub takie, które da się w sposób graficzny wyrazić, jeżeli nadaje się ono do odróżniania w obrocie towarów jednego przedsiębiorstwa od tego samego rodzaju towarów innego przedsiębiorstwa. (art. 120 ust. 1 ustawy Prawo własności przemysłowej – dalej pwp). Takie ujęcie znaku towarowego oznacza, iż został on zdefiniowany przez pryzmat jego podstawowej funkcji, którą jest funkcja pochodzenia. Znak towarowy, pełniąc ją, przekazuje wiadomość, że dany produkt lub usługa pochodzi od konkretnego przedsiębiorcy bądź grupy przedsiębiorców powiązanych ze sobą zależnościami o charakterze gospodarczym, organizacyjnym lub prawnym. Pochodną funkcji oznaczenia pochodzenia jest funkcja jakościowa. Pełniąc ją, znak przekazuje informację, że towary nim opatrzone posiadają na stałym poziomie cechy istotne z punktu widzenia nabywców, które wpływają na pozytywną bądź negatywną ocenę oznaczanych nim produktów. Znak towarowy stanowi również ważne narzędzie reklamy nastawionej na pozyskanie nowej klienteli oraz utrzymanie dotychczasowej. Pełni zatem funkcję reklamową, dzięki której wpływa na popyt towarów poprzez kształtowanie gustów i upodobań nabywców. Wszystkie te funkcje może pełnić tylko takie oznaczenie, które da się przedstawić graficznie, jest zmysłowo postrzegalne oraz jednolite i samodzielne względem towarów, do których oznaczania służy. Czy i w jaki sposób chronić swój znak towarowy? Podstawowa kwestia, przed którą staje przedsiębiorca zamierzający stosować dany znak towarowy, to decyzja co do jego rejestracji. Znak towarowy to nie tylko oznaczenie zarejestrowane w Urzędzie Patentowym RP czy w innym właściwym organie, ale także każde oznaczenie używane w celu odróżniania towarów lub usług. W praktyce działalności gospodarczej zdarza się, że przedsiębiorcy bardzo swobodnie podchodzą do kwestii ochrony znaków towarowych, w tym sensie, że używając ich, posługują się symbolem ® pomimo braku na nie rejestracji. Jest to praktyka bezwzględnie niedopuszczalna – sygnując znak bez uprzedniej jego rejestracji symbolem ®, popełniają wykroczenie, które przez art. 308 pwp jest zabronione i grozi karą grzywny. Przy rozstrzyganiu dylematu dotyczącego rejestracji znaku należy pamiętać, iż ochrona wynikająca z rejestracji jest zdecydowanie mocniejsza. W przypadku stwierdzenia dokonania naruszenia zarejestrowanego znaku ściganie takiego wykroczenia jest ułatwione z uwagi na uproszone postępowanie dowodowe. Postępowanie w takiej sytuacji sprowadza się do przedstawienia dowodu, iż w chwili naruszenia znak był już zgłoszony do ochrony. Dowodem takim jest np. wyciąg z rejestru znaków towarowych. Jeżeli przedsiębiorca nie zadba o rejestrację znaku towarowego, którym się posługuje w obrocie, może oczywiście także dochodzić jego ochrony, ale już nie na podstawie prawa własności przemysłowej, tylko na podstawie kodeksu cywilnego, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji czy prawa autorskiego. Ponadto, zwlekanie z decyzją ZNAK TOWAROWY o rejestracji jest o tyle niebezpieczne, że inny przedsiębiorca może wcześniej dokonać rejestracji takiego samego znaku na swoją rzecz, uzyskując w ten sposób uprzywilejowany status podmiotu chronionego na podstawie pwp. Rejestracja znaków towarowych jest możliwa w ramach trzech procedur: krajowej, wspólnotowej i międzynarodowej. We wszystkich tych systemach zasadą jest, iż jedno zgłoszenie może dotyczyć tylko jednego znaku. W celu uzyskania ochrony w ramach systemu krajowego dokonuje się zgłoszenia znaku w Urzędzie Patentowym RP ze wskazaniem towarów bądź usług, do których oznaczania jest on przeznaczony, oraz wnosi się Jeżeli przedsiębiorca nie zadba o rejestrację znaku towarowego, którym się posługuje w obrocie, może oczywiście także dochodzić jego ochrony, ale już nie na podstawie prawa własności przemysłowej, tylko na podstawie kodeksu cywilnego, ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji czy prawa autorskiego. stosowną opłatę. Głównym elementem takiego zgłoszenia jest podanie, którego wzór znajduje się na stronie internetowej Urzędu Patentowego. Natomiast szczegółowo zawartość zgłoszenia określa Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 8 lipca 2002 r. w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń znaków towarowych. Wysokość opłat obowiązujących w postępowaniu rejestrowym określa obecnie Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 sierpnia 2001 r. w sprawie opłat związanych z ochroną wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych. Zgłoszenie znaku towarowego UP RP ogłasza w „Biuletynie Urzędu Patentowego” niezwłocznie po upływie trzech miesięcy od jego dokonania. Od tego dnia osoby trzecie mogą przesyłać uwagi co do istnienia okoliczności uniemożliwiających udzielenie prawa ochronnego na znak będący przedmiotem zgłoszenia. Przed dokonaniem ogłoszenia UP RP koncentruje się na formalnej weryfikacji zgłoszenia, sprawdzając jego kompletność, poprawność oraz wniesienie wymaganej opłaty. W przypadku stwierdzenia braków Urząd Patentowy wzywa do uzupełnienia dokumentacji. Jeśli nie stanie się to w wyznaczonym terminie, postępowanie jest umarzane. Po badaniu formalnym następuje ocena merytoryczna zgłoszonego znaku, czyli badanie przez Urząd Patentowy, czy spełnione są ustawowe warunki do uzyskania prawa ochronnego. Przesłanki uzyskania prawa ochronnego, nazywane inaczej prze- szkodami rejestracji, można podzielić na: przeszkody bezwzględne, które generalnie wykluczają ochronę dla określonych znaków towarowych, oraz przeszkody względne, które uniemożliwiają ochronę ze względu na wcześniejsze prawa osób trzecich. Przeszkody bezwzględne wykluczają udzielenie ochrony na oznaczenia, które: • nie mogą być znakami towarowymi (wymogi określone art. 120 pwp – por. punkt pierwszy) • nie mają dostatecznych znamion odróżniających • ich używanie narusza prawa osób trzecich • są sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami • ze swej istoty mogą wprowadzać odbiorców w błąd • zostały zgłoszone w złej wierze • zawierają nazwy/oznaczenia, które nie mogą bez zezwolenia być częścią znaków towarowych • zawierają symbole, których używanie obrażałoby uczucia religijne, patriotyczne lub tradycję narodową • stanowią formę bądź właściwość towaru, które są niezbędne lub zwiększają jego wartość. Przeszkody względne to przede wszystkim identyczność lub podobieństwo do wcześniejszego znaku towarowego lub oznaczenia geograficznego. Jeżeli Urząd Patentowy stwierdzi, że zachodzi któraś z wyżej wymienionych przesłanek, wydaje decyzję o odmowie udzielenia > 23 ZNAK TOWAROWY > prawa ochronnego. Ta decyzja może być zaskarżona w ciągu dwóch miesięcy w trybie wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy. W przypadku spełnienia wszystkich ustawowych warunków wymaganych do uzyskania prawa ochronnego UP RP wydaje decyzję o jego udzieleniu. Po wydaniu takiej decyzji Urząd dokonuje wpisania udzielonego prawa ochronnego do rejestru wydaje uprawnionemu z tego prawa świadectwo ochronne oraz dokonuje ogłoszenia o udzielonym prawie w „Wiadomościach Urzędu Patentowego”. Od dnia ogłoszenia o rejestracji osoby trzecie mogą w ciągu 6 miesięcy wnieść do Urzędu uzasadniony sprzeciw. Co zyskujemy dzięki prawu ochronnemu? 24 Poprzez rejestrację znaku towarowego – niezależnie od tego, w jakim systemie dokonaliśmy rejestracji – uzyskujemy prawo wyłącznego używania znaku towarowego w sposób zarobkowy lub zawodowy. Prawo to jest skuteczne na określonym terytorium i w wyznaczonym czasie ochrony. Ochrona znaków towarowych zarejestrowanych i chronionych w Polsce trwa 10 lat, licząc od daty zgłoszenia znaku i może być na wniosek uprawnionego, po uiszczeniu stosownych opłat, przedłużana na kolejne okresy dziesięcioletnie. Ustawa pwp wyznacza treść wyłącznego prawa ochronnego z jednej strony przez przykładowe wskazanie prerogatyw uprawnionego, a z drugiej strony przez wyczerpujące określenie przypadków używania przez osoby trzecie znaku takiego samego lub podobnego, których uprawniony z rejestracji nie może zakazać. Używanie znaku towarowego polega w szczególności na: umieszczaniu tego znaku na towarach objętych rejestracją lub ich opakowaniu i wprowadzeniu tych towarów do obrotu, umieszczaniu znaku na dokumentach związanych z wprowadzeniem towarów do obrotu lub związanych ze świadczeniem usług oraz posługiwaniu się nim w celu reklamy. Prawo do używania znaku zarejestrowanego jest nie tylko przywilejem uprawnionego, ale również jego obowiązkiem. Jeżeli bowiem od dnia rejestracji znak towarowy nie był używany w ciągu nieprzerwanego okresu pięciu lat może on zostać wygaszony na wniosek osoby mającej w tym interes prawny. Obowiązek używania zarejestrowanego znaku towarowego jest podyktowany dążeniem do wymuszenia rzeczywistego używania znaku przez uprawnionego. Tylko takie używanie leży we właściwie rozumianym interesie konsumentów i przedsiębiorców, ponieważ jedynie w ten sposób możliwe jest zmniejszenie ogólnej liczby chronionych znaków i konfliktów między oznaczeniami. Czego uprawniony nie może nam zakazać? Wyłączność używania znaku nie daje jednak monopolu absolutnego i jest ograniczona przepisami ustawy oraz wyznaczona funkcjami znaku towarowego. I tak, uprawniony nie może zakazać osobom trzecim używania w obrocie: • ich nazwisk lub adresu • oznaczeń wskazujących w szczególności na cechy i charakterystykę towarów, ich rodzaj, ilość, jakość, przeznaczenie, pochodzenie czy datę wytworzenia lub okres przydatności • z arejestrowanego oznaczenia lub oznaczenia podobnego, jeżeli jest to konieczne dla wskazania przeznaczenia towaru, zwłaszcza gdy chodzi o oferowane części zamienne, akcesoria lub usługi • zarejestrowanego oznaczenia geograficznego, jeżeli prawo do jego używania przez te osoby wynika z innych przepisów ustawy (art. 156 ust. 1 pwp). Jeżeli od dnia rejestracji znak towarowy nie był używany w ciągu nieprzerwanego okresu pięciu lat może on zostać wygaszony na wniosek osoby mającej w tym interes prawny. ZNAK TOWAROWY Używanie takie jest dozwolone przez osoby trzecie tylko wówczas, gdy odpowiada ono usprawiedliwionym potrzebom używającego i nabywców towarów oraz jednocześnie jest zgodne z uczciwymi praktykami w produkcji, handlu lub usługach. Prawo ochronne na znak towarowy nie jest również skuteczne wobec używacza uprzedniego, tj. osoby, która prowadząc działalność gospodarczą w niewielkim zakresie, używała w dobrej wierze oznaczenia zarejestrowanego następnie jako znak towarowy na rzecz innej osoby. Osoba taka ma prawo nadal bezpłatnie używać tego oznaczenia w nie większym niż dotychczas zakresie. Takie ograniczenie zostało wprowadzone, aby uwzględnić interesy drobnych przedsiębiorców. Ograniczeniem w używaniu znaku przez podmiot uprawniony z rejestracji jest też tzw. wyczerpanie prawa. Chodzi w tym przypadku o ograniczenie monopolu tego podmiotu wyłącznie do pierwszego wprowadzenia do obrotu przez niego lub za jego zgodą sygnowanego znakiem towaru. Jeżeli zatem towar, na którym chroniony znak został umieszczony, zostanie sprzedany, jego nabywca może ten towar odsprzedać bez obawy o zarzut naruszenia prawa ochronnego przysługującego określonemu przedsiębiorcy. Uprawniony z tytułu rejestracji znaku nie może zakazać innemu podmiotowi, działającemu w dobrej wierze, używania dla celów prowadzenia działalności gospodarczej zbieżnej z tym znakiem nazwy, jeżeli nazwa ta nie jest wykorzystywana celem oznaczania towarów i jeśli nie zachodzi możliwość wprowadzenia odbior- ców w błąd, np. z uwagi na różny profil działalności obu podmiotów. A jeżeli jest nas kilku? W praktyce regułę stanowi dysponowanie prawami ochronnymi na znaki towarowe odrębnie przez pojedynczych przedsiębiorców, którzy dążą do identyfikacji swojej działalności w obrocie gospodarczym. Wyjątkowo dopuszczalne jest jednak wspólne używanie tego samego znaku towarowego przez dwóch lub więcej przedsiębiorców. Nie chodzi tu jednak o zgodę jednego przedsiębiorcy na posługiwanie się jego znakiem przez innego przedsiębiorcę, co w praktyce przyjmuje formułę licencji, ale o łączne, równoczesne przysługiwanie prawa ochronnego co najmniej dwóm współuprawnionym podmiotom. Prawo przewiduje taki rodzaj wspólnego używania (wspólne prawa ochronne oraz wspólne znaki towarowe). Znaki towarowe chronione wspólnym prawem ochronnym są przeznaczone do równoczesnego używania przez kilku przedsiębiorców, którzy działają wspólnie. Przy czym takie wspólne używanie znaku nie jest sprzeczne z interesem publicznym i nie ma na celu wprowadzenia odbiorców w błąd, m.in. co do pochodzenia towarów. Natomiast wspólne znaki towarowe to znaki, w stosunku do których prawo ochronne uzyskiwane jest przez reprezentującą przedsiębior- ców organizację. Znaki te informują o integracji pewnej grupy przedsiębiorców, których efekty działalności wykazują wspólną cechę. Szczególną postacią znaku wspólnego jest znak towarowy gwarancyjny wskazujący na pewną cechę, która jest wspólna dla wszystkich towarów lub usług opatrywanych tym znakiem i przez to umożliwia ich odróżnienie w obrocie (określona właściwość, pochodzenie geograficzne). To, z jakiego przedsiębiorstwa pochodzi towar lub usługa, jest kwestią wtórną. Funkcją tego rodzaju znaku jest przede wszystkim informacja o charakterystycznej właściwości towaru lub usługi. Zarówno do zgłoszenia znaku w celu uzyskania wspólnego prawa ochronnego, jak i do zgłoszenia wspólnego znaku towarowego i wspólnego znaku towarowego gwarancyjnego należy dołączyć regulamin znaku. Określa on w szczególności sposób jego używania, wspólne właściwości towarów, zasady kontroli tych właściwości oraz skutki naruszenia regulaminu. Regulamin wspólnego znaku towarowego gwarancyjnego powinien dodatkowo określać szczegółowo kryteria oraz tryb uznawania przez uprawnioną organizację prawa przedsiębiorców do używania znaku. • Autorka jest naczelnikiem Wydziału Prawnego i Oznaczeń Geograficznych 25 w Departamencie Badań Znaków Towarowych w Urzędzie Patentowym RP. ZNAK TOWAROWY Sporne oznaczenia Karol Cena Naruszenie znaku towarowego wskutek podobieństwa Roztropny przedsiębiorca, przygotowując się do wprowadzenia na rynek produktu opatrywanego nowym oznaczeniem, zgłasza je najpierw w Urzędzie Patentowym RP w celu uzyskania prawa ochronnego. Udzielone prawo ochronne gwarantuje, że inny podmiot nie uzyska ochrony na taki sam znak towarowy dla tych towarów i usług, które wyznaczają zakres ochrony znaku wcześniejszego. Przez uzyskanie prawa ochronnego uprawniony nabywa wyłączne prawo do używania znaku towarowego na całym obszarze Polski. Urząd Patentowy, rozpatrując kolejne zgłoszenia znaków towarowych, zobowiązany jest sprawdzać, czy znak taki nie jest identyczny lub podobny do znaków towarowych zarejestrowanych wcześniej i korzystających z ochrony. O ile stwierdzenie identyczności znaków towarowych nie stwarza problemów dotyczących oceny porównawczej, to uznanie znaków towarowych za podobne na tyle, że powstaje ryzyko wprowadzenia odbiorców w błąd, nie jest już jednoznaczne. 26 Osoba zainteresowana (przedsiębiorca uprawniony do znaku towarowego zarejestrowanego wcześniej) może nie dostrzegać zagrożenia związanego z możliwością uzyskania ochrony na inny znak towarowy, uznając, że znaki te mogą koegzystować na rynku bez obawy, iż przeciętny odbiorca pomyli je lub uzna, że pochodzą od jednego przedsiębiorcy. Bywa jednak i tak, że to w ocenie Urzędu Patentowego nie istnieją przeszkody dla udzielenia prawa ochronnego na znak towarowy, a uprawniony do znaku towarowego zarejestrowanego wcześniej uznaje, że udzielone prawo wkracza i narusza jego prawa wyłączne. Takiemu uprawnionemu nie pozostaje nic innego, jak wystąpić do Urzędu Patentowego o unieważnienie prawa ochronnego na znak towarowy z uwagi na podobieństwo do znaku towarowego chronionego na jego rzecz. Wystąpienie z takim w wnioskiem uruchamia postępowanie sporne, w którym wnioskodawca powinien wykazać, że przywoływane w sprawie znaki towarowe są podobne, przeznaczone są do oznaczania towarów identycznych lub podobnych oraz że występowanie na rynku tak oznaczanych towarów lub usług stwarza ryzyko wprowadzenia odbiorców w błąd. Zgodnie z ustaloną praktyką oraz orzecznictwem, oznaczenia powinny być oceniane jako całość, gdyż sama powtarzalność wyodrębnionych elementów lub zbieżność członów oznaczeń nie musi determinować stworzenia ryzyka wprowadzenia odbiorców w błąd. Dlatego, mając na uwadze całościową ocenę znaku towarowego, należy zwrócić uwagę na proporcje w sile odróżniającej poszczególnych elementów, a także ich oryginalność i sposób ich postrzegania, miejsce w znaku i kontekst, w jakim poszczególne elementy zostały użyte. Dokonanie oceny porównawczej powinno się odbywać na różnych płaszczyznach postrzegania, z uwzględnieniem ogólnego wrażenia, jakie znaki wywierają na odbiorcy. Wypracowane zasady oceny podobieństwa dokonywane przez Urząd Patentowy RP w rozumieniu przepisów W 2011 r. wpłynęło do Urzędu Patentowego 569 wniosków inicjujących postępowanie sporne. W tym czasie Urząd wydał 736 decyzji, z czego 436 dotyczyło spraw o unieważnienie prawa ochronnego na znaki towarowe. Na skutek powyższych postępowań unieważniono 140 praw, co oznacza, że 32 % wniosków uznanych zostało przez składy orzekające za zasadne. ZNAK TOWAROWY pwp pozwalają na jej zobiektywizowanie. Niemniej, co podkreśla Urząd, każda sprawa ma indywidualny charakter, który wyklucza automatyzm sprowadzony do bilansu różnic i podobieństw. Sposób postrzegania znaków towarowych oraz wnioski dotyczące ich podobieństwa AB LOGIC magazynowanie, wynajem magazynów, pakowanie produktów i towarów, przewóz samochodami ciężarowymi, pośrednictwo w transporcie obrazują poniżej przedstawione przykłady zaczerpnięte z praktyki orzeczniczej, a zatem odnoszące się do rzeczywistych sporów zainicjowanych przez podmioty, które uznały, że udzielenie prawa ochronnego spowodowało naruszenie prawa do ich znaku towarowego oraz konflikt N ABX LOGISTICS usługi w zakresie transportu drogowego, kolejowego, powietrznego, morskiego i rzecznego, usługi w zakresie transportu towarów, usługi w zakresie przechowywania, magazynowania i składowania towarów STOLNAYA napoje alkoholowe P STOLICHNAYA napoje alkoholowe AGUSIA towary: lalki N AGATKA lalki GIRL’S SECRET kosmetyki, odzież P BIG BĄBEL wyroby cukiernicze, czekolady i lody N DSL metalowe sprzączki do pasków P WOMEN’SECRET kosmetyki, odzież BIG BABOL wyroby cukiernicze, słodycze DIESEL wyroby rymarskie, ubrania, obuwie, nakrycia głowy FAHNENEID wyroby perfumeryjne P FAHRENHEIT wyroby perfumeryjne O’LEARY artykuły perfumeryjne i kosmetyczne P L’ORÉAL wyroby perfumeryjne i kosmetyczne CRYSTAL preparaty do zmywania podłóg, pasty do podłóg i mebli, środki do czyszczenia glazury, preparaty antystatyczne do celów domowych, preparaty do prania JAX środki i preparaty myjące N MAGIC CRYSTALS preparaty do czyszczenia, polerowania, szorowania, ścierania, do usuwania kamienia, brudu i innych osadów P AJAX produkty kosmetyczne i preparaty do czyszczenia, środki myjące, środki do prania, preparaty do odtłuszczania P – podobne N – niepodobne interesów. Urząd Patentowy ponownie, tym razem na wniosek i w trybie spornym, rozpatrywał zasadność zarzucanego podobieństwa. W tabelce, po lewej, znajdują się znaki, na które Urząd udzielił prawa ochronnego pomimo istnienia znaku wcześniejszego (słownego lub słowno-graficznego) zarejestrowanego na rzecz innego podmiotu. Po prawej wskazane są znaki wcześniejsze, przeciwstawione w sporze. Pod znakami towarowymi znajdują się wykazy towarów wyznaczające zakres ochrony znaków, które również podlegały ocenie podobieństwa. Niezależnie od podobieństwa towarów także ich charakter, sposób obrotu, miejsce i częstotliwość zakupu miały wpływ na unieważnienie prawa lub oddalenie wniosku. Zainteresowany przedsiębiorca, który korzysta z ochrony znaku towarowego i dostrzega stosowanie podobnego oznaczenia w obrocie, powinien uprzednio sprawdzić, czy znak taki jest chroniony w Urzędzie Patentowym. Wniosek o unieważnienie prawa ochronnego na znak towarowy, po sprawdzeniu wymogów formalnych, przesyłany jest uprawnionemu do kwestionowanego prawa w celu zajęcia przez niego stanowiska. Kulminacją postępowania o unieważnienie prawa ochronnego jest rozprawa poprzedzająca wydanie decyzji. • Autor jest Zastępcą Dyrektora Departamentu Orzecznictwa w Urzędzie Patentowym RP27 oraz ekspertem-orzecznikiem. OZNACZENIA GEOGRAFICZNE Marketing poprzez ochronę Paweł Siedlecki Jak skutecznie chronić tradycyjne i regionalne wyroby Dążenia większości państw i firm skupione są na podwyższaniu innowacyjności, inwestowaniu w cyfryzację i digitalizację społeczeństwa. Czy zatem w dobie wysokich technologii i globalizacji społeczeństwa inwestowanie w produkcję tradycyjnych wyrobów jest zasadne? Liczba zgłaszanych do ochrony oznaczeń geograficznych zdaje się przeczyć temu trendowi. Producenci tradycyjnych towarów, inwestując w receptury sprawdzone oraz tradycyjne, pokazują, że może się to opłacać. W celu ochrony tradycyjnie wytwarzanych wyrobów stosuje się zapisy ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (Dz. U. z 2003 r., Oznaczenie geograficzne Maksymalny okres ochrony bezterminowo pod warunkiem wytwarzania Minimalny koszt zgłoszenia 300 zł Możliwości ochrony za granicą ochrona na terenie całej Unii Europejskiej Rozporządzenie Rady (WE) Nr 509/2006, Rozporządzenie Rady (WE) Nr 510/2006) 28 Średni okres przyznawania prawa ochronnego w UP RP ok. 1 roku Nr 119, poz. 1117, z późn. zm., dalej: pwp), a dokładnie zapisy dotyczące oznaczeń geograficznych. W rozumieniu ustawy Oznaczeniem geograficznym w rozumieniu pwp określa się oznaczenia słowne odnoszące się (bezpośrednio lub pośrednio) do nazwy miejsca, regionu lub kraju (teren), które identyfikują towar jako pochodzący z tego terenu, jeżeli określona jakość, dobra opinia lub inne cechy towaru są przypisane przede wszystkim pochodzeniu geograficznemu tego towaru (art. 174). Najczęściej oznaczeniami geograficznymi są wyroby przemysłowe, rzemieślnicze, płody rolne lub produkty naturalne. Warto pamiętać, że nie możemy zarejestrować usług jako oznaczenie geograficzne. Dodatkowo oznaczeniami geograficznymi są nazwy regionalne lub oznaczenia pochodzenia służące do wyróżnienia towarów, które pochodzą z określonego terenu i posiadają szczególne cechy, które można przypisać właściwościom geograficznym (art. 175). Warto pamiętać, iż towary zarejestrowane jako oznaczenia geograficzne mogą być wytworzone z surowców lub półproduktów pochodzących z innych terenów aniżeli te, na których dany produkt jest wyrabiany. Zwykle teren ten jest większy od obszaru wytworzenia lub przetworzenia produktu. W tym przypadku konieczne jest jednak zagwarantowanie tego, że co najmniej jeden etap produkcji Towary zarejestrowane jako oznaczenia geograficzne mogą być wytworzone z surowców lub półproduktów pochodzących z innych terenów aniżeli te, na których dany produkt jest wyrabiany. OZNACZENIA GEOGRAFICZNE odbywał się na określonym obszarze geograficznym. Należy też zapewnić odpowiedni system kontroli, który pozwoli na przestrzeganie szczególnych warunków wytwarzania produktów. Towary, które możemy chronić za pomocą oznaczenia geograficznego, dzielimy zwykle na dwie podstawowe kategorie: przemysłowe i rolno-spożywcze. Towary przemysłowe ze względu na swoją specyfikę rejestrowane są w Urzędzie Patentowym RP, natomiast w przypadku ochrony towarów rolno-spożywczych organem odpowiedzialnym za rejestrację jest Minister ds. Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W Polsce dotychczas żaden podmiot nie zdecydował się na ochronę towaru przemysłowego, a jedynie rolnospożywczego (pełna lista zgłoszonych oznaczeń geograficznych wymieniona jest w tabeli – patrz obok). Z perspektywy przedsiębiorcy kluczową kwestią jest możliwość ubiegania się o zarejestrowanie danego oznaczenia geograficznego. W przypadku pozostałych rodzajów własności przemysłowej – wynalazku czy wzoru przemysłowego – zgłaszającym może być osoba fizyczna lub przedsiębiorstwo. W przypadku oznaczeń geograficznych zgłoszenia może dokonać: • organizacja, która jest upoważniona do reprezentowania interesów producentów na danym terenie, która posiada potwierdzenie możliwości reprezentowania • organ administracji rządowej lub samorządu terytorialnego, właści- wy ze względu na teren, z którego dane oznaczenie geograficzne jest zgłaszane. Dotychczas wśród zgłaszających znalazły się m.in. Regionalny Związek Hodowców Owiec i Kóz w Nowym Targu czy Jurajska Izba GospodarChronione oznaczenia geograficzne 1. Miód wrzosowy z Borów Dolnośląskich 2. Rogal świętomarciński 3. Wielkopolski ser smażony 4. Andruty kaliskie 5. Truskawka kaszubska 6. Fasola korczyńska 7. Miód kurpiowski 8. Suska sechlońska 9. Kiełbasa lisiecka cza. W zgłoszeniu organ rejestrujący zwykle wskazuje grupę przedsiębiorstw, które będą mogły produkować towar posiadający oznaczenie geograficzne. W związku z tym może dojść do sytuacji, w której przedsiębiorca produkujący dany towar nie został uwzględniony w zgłoszeniu. Podmiot rejestrujący Regionalny Związek Pszczelarzy we Wrocławiu Grupa Producentów Środka Spożywczego „Rogal Świętomarciński” producenci/przetwórcy z Wielkopolski Lokalna Organizacja Turystyczna Ziemi Kaliskiej Kaszubskie Stowarzyszenie Producentów Truskawek Stowarzyszenie Producentów Fasoli w Nowym Korczynie Kurpiowsko-Mazowiecki Związek Pszczelarzy w Ostrołęce Stowarzyszenie Producentów Owoców i Warzyw w Ujanowicach Konsorcjum Producentów Kiełbasy Lisieckiej 10. Obwarzanek krakowski Jurajska Izba Gospodarcza 11. Śliwka szydłowska Kółko Rolnicze w Szydłowie, Spółdzielnia Producentów Owoców DOBRYSAD w Szydłowie oraz Stowarzyszenie Producentów Owoców w Szydłowie 12. Jabłka łąckie Stowarzyszenie Łącka Droga Owocowa 13. Chleb prądnicki 14. Miód drahimski 15. Kołocz śląski/kołacz śląski 16. Jabłka grójeckie > producent/przetwórca z Krakowa (Antoni Madej) Stowarzyszenie Producentów „Miody Drahimskie” Konsorcjum Producentów „Kołocza Śląskiego” Stowarzyszenie Sadów Grójeckich 29 OZNACZENIA GEOGRAFICZNE > Wówczas 30 przedsiębiorca ma prawo złożyć do organu rejestrującego wniosek o wpisanie do rejestru producentów produktów, którym przyznano dane oznaczenie geograficzne. Konieczne jest jednak w tej sytuacji oświadczenie podmiotu uprawnionego (czyli organizacji lub organu administracyjnego) potwierdzające spełnienie przez towary przedsiębiorstwa wymogów związanych z oznaczeniem geograficznym. Podmiot uprawniony z tytułu prawa z rejestracji ma również prawo do wykreślenia z rejestru przedsiębiorstwa w sytuacji, gdy jego towary nie spełniają wymogów określonych w zgłoszeniu. Warto pamiętać, że zgłoszenie może dotyczyć tylko i wyłącznie jednego towaru. Oznaczenie geograficzne jest jedynym rodzajem własności przemysłowej, który nie odnosi się do innowacyjności. Podstawą rejestracji oznaczenia geograficznego jest gwarancja jakości, tradycyjnej receptury lub innej cechy, która wiąże towar z danym obszarem geograficznym. Cechą charakterystyczną oznaczenia geograficznego jest bezterminowy charakter, co oznacza, że oznaczenie raz zgłoszone praktycznie może obowiązywać w nieskończoność. Istnieje jednak pewne odstępstwo od tej reguły – mianowicie w razie nieużywania oznaczenia przez okres pięciu lat prawo do korzystania z niego wygasa. Prawo z rejestracji na oznaczenie geograficzne wygasa również w przypadku zrzeczenia się prawa organizacji lub organu upo- Chronione nazwy pochodzenia 1. Bryndza Podhalańska 2. Oscypek 3. Podkarpacki miód spadziowy 4. Redykołka 5. Wiśnia nadwiślańska 6. Karp zatorski 7. Fasola Piękny Jaś z Doliny Dunajca/fasola z Doliny Dunajca 8. Fasola wrzawska 9. Miód z Sejneńszczyzny/ Łoździejszczyzny ważnionego do korzystania, ale jedynie za zgodą wszystkich podmiotów uprawnionych do używania. Czemu służy oznaczenie geograficzne Oznaczenie geograficzne służy przede wszystkim celom marketingowym. Przedsiębiorstwo uprawnione do używania znaku ma prawo do umieszczania charakterystycznego logotypu oznaczenia geograficznego na towarach lub ich opakowaniach, które są objęte prawem ochronnym. Dodatkowo Podmiot rejestrujący Regionalny Związek Hodowców Owiec i Kóz Regionalny Związek Hodowców Owiec i Kóz Wojewódzki Związek Pszczelarzy w Rzeszowie (grupa producencka) Regionalny Związek Hodowców Owiec i Kóz Spółdzielnia Producentów Owoców i Warzyw NADWIŚLANKA Lokalna Grupa Producencka Karpia Zatorskiego Spółdzielnie „Dolina Dunajca”, Stowarzyszenie „Dolina Dunajca” Stowarzyszenie Producentów Fasoli Tycznej „Piękny Jaś” we Wrzawach Terenowe Koło Pszczelarzy w Sejnach (Polska) oraz Regionalny Związek Pszczelarzy w Łodziejach (Litwa) przedsiębiorca ma prawo do oferowania, wprowadzania do obrotu ww. towarów oraz do posługiwania się tą informacją w reklamie. Produkty, w stosunku do których zarejestrowano oznaczenie geograficzne, są odbierane przez klientów jako te, które mają określoną jakość, dobrą opinię i inne cechy wpisane w pochodzenie geograficzne tego towaru. Taka informacja może skłonić do zakupu danego towaru. Przykładowo, znajdując się w Poznaniu 11 listopada i chcąc spróbować tradycyjnego rogala, zakupimy ten oryginalny, nazywający się „rogal świętomarciński”, a nie np. „rogal Marcina” czy „święty rogal”. Zrejestrowanie „rogala świętomarcińskie- OZNACZENIA GEOGRAFICZNE Gwarantowana tradycyjna specjalność Podmiot rejestrujący Miód pitny: Póltorak/Dwójniak/ Trójniak/Czwórniak Krajowa Rada Winiarstwa i Miodosytnictwa przy Stowarzyszeniu Naukowo-Technicznym Inżynierów i Techników Przemysłu Spożywczego 2. Olej rydzowy „SemCo” S. G. N. i P. Krystyna Just, Instytut Włókien Naturalnych – Tłocznia Oleju, Krzysztof Gałkowski – Zakład Wytłaczania Oleju i Wyrób Kitu, Zakład Doświadczalno-Dydaktyczny Uprawy Roli i Roślin w Gorzyniu 3. Pierekaczewnik Konsorcjum Producentów Pierekaczewnik 4. Kiełbasa jałowcowa Związek „Polskie Mięso” 5. Kiełbasa myśliwska Związek „Polskie Mięso” 6. Kabanos Związek „Polskie Mięso” 1. go” jako oznaczenia geograficznego ułatwia konsumentowi wybór oryginalnie przygotowanego wypieku, nad czym zwykle czuwa specjalnie do tego celu wskazany organ. Zatem każdy przedsiębiorca produkujący towar z oznaczeniem geograficznym informuje konsumentów, że został on przygotowany z zachowaniem tradycyjnych receptur i najwyższej jakości. Rozszerzenie ochrony Przedsiębiorcy zainteresowani rozszerzeniem ochrony swoich produktów mogą skorzystać również z innych możliwości, które gwarantuje Komisja Europejska. W ramach wspólnotowego systemu ochrony oznaczeń geograficznych zgłasza się produkty rolne i spożywcze oraz napoje spirytusowe. Dzięki tej procedurze możliwe jest zarejestrowanie nazwy pochodzenia, oznaczenia geograficznego 1 oraz tradycyjnej specjalności2. Dwie pierwsze odnoszą się do miejsca pochodzenia produktu, natomiast trzecia podkreśla jego tradycyjny charakter – czy to ze względu na skład, czy też sposób produkcji. Procedura rejestracji przebiega na dwóch poziomach: krajowym (postępowanie przed właściwym organem państwa członkowskiego – aktualnie w Polsce jest to Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi) 1 Rozporządzenie Rady (WE) Nr 510/2006 z dnia 20 marca 2006 r. w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych. 2 Rozporządzenie Rady (WE) nr 509/2006 z dnia 20 marca 2006 r. w sprawie produktów rolnych i środków spożywczych będących gwarantowanymi tradycyjnymi specjalnościami. oraz wspólnotowym (postępowanie przed Komisją Europejską)3. W tabelach na str. 29-31 znajdują się dotychczas zarejestrowane oznaczenia, wraz ze wskazaniem podmiotu rejestrującego. Produkowanie towarów opartych na tradycyjnych recepturach oraz szczególne cechy związane z danym obszarem geograficznym mogą się przełożyć na sukces marketingowy. Aby to się powiodło, konieczne jest zgłoszenie oznaczenia geograficznego do ochrony oraz, co ważne, utrzymanie ciągłości produkcji. Wciąż poszerzająca się lista zgłaszanych produktów (w latach 2011 i 2012 zgłoszono również: ser koryciński swojski oraz jagnięcinę podhalańską) zdaje się potwierdzać, że inwestowanie w wyroby tradycyjne pochodzące z określonego obszaru geograficznego to kusząca alternatywa wobec sieciowych produktów światowych korporacji. • 3 Procedura odbywa się w oparciu zarówno o przepisy wspólnotowego rozporządzenia nr 510/2006, jak i przepisy krajowe, w szczególności ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych. Autor jest specjalistą w Fundacji ProRegio. 31 KNOW-HOW Wartość nieujawniona Bartłomiej Musiał Ochrona własności intelektualnej poprzez zachowanie tajemnicy przedsiębiorstwa Prowadząc działalność, gromadzimy zasoby wiedzy pozwalające nam skutecznie konkurować. Zebrane doświadczenie bywa na tyle cenne, że wykorzystanie go przez innych przedsiębiorców mogłoby wyraźnie wpłynąć na poziom naszych przychodów. 32 Jak chronić zdobytą przewagę konkurencyjną? By odpowiedzieć na to pytanie, należy przede wszystkim zbadać, co chcemy chronić. Pomysły przekuwane są w projekty konkretnych, innowacyjnych produktów. Produkty te mogą być chronione prawem autorskim (jako utwory) lub prawem własności przemysłowej jako wzory użytkowe, przemysłowe albo wynalazki. Przypomnijmy, że ochronę patentową można uzyskać wyłącznie dla wynalazków, tj. nowych rozwiązań technicznych posiadających poziom wynalazczy i nadających się do przemysłowego zastosowania. Wynalazkami nie są odkrycia i teorie naukowe, metody matematyczne, plany, zasady i metody dotyczących działalności umysłowej lub gospodarczej. Wzorem użytkowym jest nowe i użyteczne rozwiązanie o charakterze technicznym dotyczące kształtu, budowy lub zestawienia przedmiotu o trwałej postaci. Wzór przemysłowy to nowa i posiadająca indywidualny charakter postać produktu lub jego części, nadana mu w szczególności przez cechy linii, konturów, kształtów, kolorystykę, strukturę lub materiał produktu oraz przez jego ornamentację. Prawo autorskie chroni wyłącznie utwory jako przejawy działalności twórczej o indywidualnym charakterze, pod warunkiem ucieleśnienia ich w jakiejkolwiek formie. Ochroną prawa autorskiego nie są objęte odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Jak zatem chronić cenną dla nas wiedzę, gdy przybiera ona formę procedur, zasad czy metod dotyczących działalności gospodarczej i jako taka nie podlega ochronie prawem autorskim ani jako własność przemysłowa? Albo mogłaby podlegać tej ochronie, ale wolimy ze stra- tegicznych względów nie ujawniać tego rozwiązania? Pojęcie know-how W polskim systemie prawnym jedynie ustawa z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych zawiera definicję omawianego pojęcia. Zgodnie z treścią art. 21 ust. 1 pkt 1 ww. ustawy przez know-how rozumieć należy informacje związane ze zdobytym doświadczeniem w dziedzinie przemysłowej, handlowej lub naukowej. Natomiast Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 31 lipca 2003 r. (sygn. akt III SA 1661/2001, „Monitor Podatkowy” 2003/9 str. 2) w taki sposób określił to pojęcie: (…) jest to zespół informacji poufnych, istotnych i zidentyfikowanych we właściwej formie. Termin „poufny” oznacza, że przedmiot umowy nie jest powszechnie dostępny i znany. Termin „istotny” oznacza, że informacje są ważne i niebanalne, zaś termin „zidentyfikowany” oznacza, że know-how jest KNOW-HOW opisane lub utrwalone w taki sposób, aby możliwe było sprawdzenie, że spełnia ono kryterium poufności i istotności. Na podstawie powyższych definicji można przyjąć, że know-how to zespół istotnych dla nas informacji dotyczących prowadzonej działalności gospodarczej, chronionych przed publicznym ujawnieniem poprzez odpowiednie ich utrwalenie i zabezpieczenie. Informacje składające się na tajemnicę nie podlegają ochronie jako utwory w rozumieniu prawa autorskiego ani jako wzory przemysłowe, wzory użytkowe lub wynalazki. Poniżej kilka przykładów know-how. Przedsiębiorca, analizując dane dotyczące ruchu ulicznego w okolicach jego bazy logistycznej, ustalił optymalną trasę dojazdu do głównych węzłów komunikacyjnych Know-how to zespół istotnych dla nas informacji dotyczących prowadzonej działalności gospodarczej, chronionych przed publicznym ujawnieniem poprzez odpowiednie ich utrwalenie i zabezpieczenie oraz optymalne godziny wyjazdów z bazy. Pozwoliło to uniknąć korków, skrócić czasu przejazdów i zredukować koszty paliwa, a w efekcie obniżyć ceny towarów. Taka wiedza, jako że nie podlega ochronie jako utwór ani wynalazek czy wzór przemysłowy lub użytkowy, może stanowić know-how przedsiębiorcy. Jest ona cenna. Pozwala bowiem obniżyć koszty i zyskać przewagę konkurencyjną. Know-how może dotyczyć wiedzy o odbiorcach towarów lub usług. Przedsiębiorca, współpracując z wieloma podmiotami, stworzył bazę informacji o klientach. W bazie znalazły się dane dotyczące zainteresowań klientów, ich preferencji w sposobach kontaktu, wyboru towarów, charakteru. Zgromadzone dane ułatwiają przedsiębiorcy nawiązywanie kontaktu z klientem i przyczyniają się do poprawy wyników sprzedażowych. Informacje są więc cenne, gdyż przekładają się na sukces rynkowy. Uzyskanie dostępu do takiej bazy przez konkurencję zniszczyłoby przewagę. Jako know-how chronione są także przepisy kulinarne i inne receptury. Przedsiębiorca może opracować wyjątkowy przepis na potrawę serwowaną w jego restauracji. Danie charakteryzujące się wyjątkowym smakiem może zapewnić sukces nie tylko na lokalnym rynku. Przepisy kulinarne nie stanowią utworu w rozumieniu prawa autorskiego. Nie są też chronione prawem własności przemysłowej. Stanowią know-how jako cenna rynkowo wiedza. Przykładem przepisu know-how jest receptura coca-coli (zobacz też rozdział dotyczący wynalazków, str. 4-7). Przyjmując założenie, że możliwe byłoby opatentowanie receptury napoju, należy wskazać, że w tym przypadku korzystniejszym rozwiązaniem jest chronienie know-how. Gdyby uzyskano patent, ochrona dawno by wygasła i każdy mógłby czerpać korzyści z produkcji napoju o identycznym smaku. Know-how jako tajemnica firmy Know-how objęte jest ochroną prawną, jeżeli stanowi tajemnicę przedsiębiorstwa. Zgodnie z definicją z art. 11 ust. 4 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 16 kwietnia 1993 r.: przez tajemnicę przedsiębiorstwa rozumie się nieujawnione do wiadomości publicznej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne informacje posiadające wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności. W związku z powyższym, aby dana informacja mogła być kwalifikowana jako objęta tajemnicą przedsiębiorstwa, muszą zostać spełnione łącznie trzy warunki. Po pierwsze, informacja nie może zostać ujawniona > 33 KNOW-HOW > publicznie. Po drugie, istotna jest jej 34 wartość gospodarcza. Oznacza to, że wszelkie informacje pozbawione znaczenia gospodarczego, czyli takie, których ujawnienie nie mogłoby w praktyce narazić przedsiębiorcę na straty czy utratę zysków (nie spowodowałoby też poprawy pozycji rynkowej konkurencji lub pogorszenia pozycji rynkowej przedsiębiorcy) nie mogą być uważane za tajemnicę przedsiębiorstwa. Po trzecie, należy podjąć działania, które zabezpieczą informacje przed ich ujawnieniem. Należy zapewnić odpowiednie warunki techniczne, procedury oraz udzielić pracownikom lub współpracownikom odpowiedniej informacji. Zabezpieczenia techniczne mogą polegać na zapewnieniu bezpieczeństwa systemu informatycznego przed nieautoryzowanym dostępem, umieszczaniu dokumentów w zamykanych szafach, stosowaniu systemów monitoringu itp. Procedury stosowane w przedsiębiorstwie powinny gwarantować taki obieg informacji, który uniemożliwi dostęp osób trzecich i zapobiegnie wynoszeniu nośników z danymi poza przedsiębiorstwo. Pracownicy, którzy uzyskują dostęp do tajemnic przedsiębiorstwa, powinni mieć świadomość, jaki jest status tych informacji. Można przez odpowiednie oznaczenie dokumentów (np. pieczątką lub kiem: „tajemnica przedsiębiorstwa”, „tajne” itp.). W przypadku informacji przekazywanych ustnie należy sporządzić protokół ze wskazaniem, jakie informacje uznaje się za objęte tajemnicą. Ochrona tajemnicy przedsiębiorstwa Zgodnie z art. 11 ust. 1 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji – czynem nieuczciwej konkurencji jest przekazanie, ujawnienie lub wykorzystanie cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa albo ich nabycie od osoby nieuprawnionej, jeżeli zagraża lub narusza interes przedsiębiorcy. Czyn nieuczciwej konkurencji może zostać przypisany także osobie, która świadczyła pracę lub współpracowała z przedsiębiorcą na podstawie umowy cywilno-prawnej, przez okres trzech lat od ustania łączącego strony stosunku prawnego. W związku z powyższym nie ma konieczności zawierania z pracownikami lub byłymi pracownikami lub współpracownikami dodatkowych umów, których przedmiotem jest ustalenie zasad zachowania tajemnicy przedsiębiorstwa. W razie dokonania opisanego wyżej czynu przedsiębiorca, którego interes został naruszony lub zagrożony, może, na podstawie art. 18 ust. 1 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, dochodzić od osoby, która dopuściła się ujawniania tajemnicy, m.in. zaniechania niedozwolonych działań oraz usunięcia ich skutków oraz naprawy wyrządzonej szkody poprzez zapłatę odszkodowania. Przy czym odszkodowanie może obejmować zarówno rzeczywiście poniesioną szkodę, jak i utracone korzyści, które przedsiębiorca uzyskałby, gdyby do ujawnienia tajemnicy nie doszło. Gdy pracownik ujawni know-how Jak wspomniano wyżej, także pracownik może odpowiadać za ujawnienie tajemnicy przedsiębiorstwa. Należy jednak pamiętać o konieczność spełnienia, przytoczonych wyżej warunków uznania danej informacji za tajemnicę przedsiębiorstwa. Zgodnie z art. 100 ust. 1 pkt 4 kodeksu pracy do obowiązków pracownika Procedury stosowane w przedsiębiorstwie powinny gwarantować taki obieg informacji, który uniemożliwi dostęp osób trzecich i zapobiegnie wynoszeniu nośników z danymi poza przedsiębiorstwo. KNOW-HOW należy zachowywanie w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę. Ujawnienie przez pracownika know-how, stanowi działanie narażające pracodawcę na szkodę i może być podstawą do rozwiązania stosunku pracy. Pracownik, który w sposób zawiniony dopuścił się takiego zachowania, może również zostać pociągnięty do odpowiedzialności odszkodowawczej. Zgodnie z kodeksem pracy pracownik będzie zobowiązany do naprawienia szkody bez ograniczeń, jeżeli ujawnienie know-how nastąpiło z winy umyślnej. W przypadku winy nieumyślnej odpowiedzialność ograniczona jest do trzykrotności miesięcznego wynagrodzenia. Powyższe ograniczenie nie dotyczy osób współpracujących z przedsiębiorcą na podstawie umów cywilno-prawnych. Najczęstszym przypadkiem wykorzystywania przez pracownika know-how jest założenie przez niego własnej działalności lub przejście do konkurencji. Ograniczeniu ryzyka może służyć zawarta z pracownikiem umowa o zakazie konkurencji. Pracodawca może zakazać pracownikowi, zawierając z nim odrębna pisemną umowę, działalności konkurencyjnej, a także świadczenia pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność. Umowa może dotyczyć zarówno okresu zatrudnienia jak i czasu po ustaniu stosunku pracy. W ostatnim przypadku praco- dawca musi liczyć się z obowiązkiem zapłaty pracownikowi odszkodowania w wysokości nie niższej 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji. Obowiązek zapłaty odszkodowania dotyczy również podobnych umów zawieranych ze współpracownikami. Ochrona know-how w negocjacjach Przedsiębiorca zamierzający nawiązać współpracę z innym podmiotem gospodarczym często zmuszony jest do ujawnienia na etapie negocjacji informacji stanowiących know-how. Ochronę w toku negocjacji zapewnia art. 72 kodeksu cywilnego. Strona uzyskująca informacje nie może ich wykorzystać ani ujawniać, jeżeli strona ujawniająca zastrzegła ich poufność. W razie naruszenia zakazu strona, która przekazała informacje, może dochodzić naprawienia szkody oraz wydania korzyści uzyskanych przez drugą stronę w związku z wykorzystaniem lub ujawnieniem informacji. Należy pamiętać, że warunkiem odpowiedzialności jest zastrzeżenie poufności informacji poprzez wyraźne poinformowanie drugiej strony, jakie informacje stanowią tajemnicę przedsiębiorstwa. Powszechną praktyką jest zawieranie przed przystąpieniem do negocjacji umów o zachowaniu w tajemnicy informacji poufnych (NDA) i protokołowanie negocjacji. Zapis protokołu może posłużyć jako dowód zastrzeżenia poufności know-how. Umowy, których przedmiotem jest know-how Know-how może być przedmiotem obrotu gospodarczego. Można je zbywać. Brak również przeszkód, by udostępniać know-how jak utwory objęte prawem autorskim, udzielając licencji. Zawierając umowę licencyjną, należy między innymi określić czas, na jaki udzielana jest licencja. Umowa powinna też jasno określać, czy licencjobiorca może korzystać z know-how wyłącznie. Zawarcie umowy sprzedaży know-how w zasadzie uniemożliwi przedsiębiorcy korzystanie z niego. Chyba, że przedsiębiorca zastrzeże sobie prawo do korzystania z know-how na podstawie licencji. • Autor jest radcą prawnym. 35 STRATEGIA Opłaty za ochronę Anna Tomtas-Anders Zarządzanie kosztami ochrony własności intelektualnej Zarządzanie własnością intelektualną w przedsiębiorstwie jest procesem wieloetapowym i wielopoziomowym, na który wpływa wiele czynników. Należą do nich właściwe zrozumienie finansowych kwestii związanych z ochroną oraz rodzaj wdrażanej innowacji. Polska gospodarka na tle innych państw Unii Europejskiej stale dynamicznie się rozwija. Czy przy postępujących zmianach będzie w stanie w najbliższych latach równie skutecznie radzić sobie z negatywnymi konsekwencjami potencjalnych kryzysów? Obecnie to przede wszystkim zaawansowane technologie pozwalają osiągać przewagę konkurencyjną – stąd od kilku już lat najlepszą alternatywą dla polskich przedsiębiorców i naukowców wydaje się inwestowanie w innowacje. 36 Diagnoza i metoda Innowacje nie istnieją jednak bez wcześniejszego wysiłku intelektualnego człowieka, a jednym z kluczowych elementów odnoszących się do innowacji jest umiejętne zarządzanie wygenerowaną własnością intelektualną. W naszym kraju wciąż brakuje świadomości, jak ważne dla firmy powinno być inwestowanie w dobra intelektualne oraz w ich skuteczną ochronę. W raporcie „Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?”1 wskazuje się, że od 2005 r. udział nakładów B+R przedsiębiorstw w PKB Polski praktycznie się nie zmienił i stanowi jedynie ok. 14% średnich nakładów przedsiębiorstw z pozostałych krajów UE. Dodatkowo MŚP, które samodzielnie wypracowały innowacyjne rozwiązania w latach 2006-2008, było jedynie 13,8%. Również 1 Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryftu? Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej, 2012 r. bardzo niski odsetek ogólnej liczby MŚP, bo jedynie 7%, podpisało umowę o współpracy z innymi firmami lub instytucjami, która prowadziłaby do wypracowania innowacyjnego rozwiązania. Ponadto z danych Urzędu Patentowego2 za 2010 r. wynika, że wśród wszystkich krajowych podmiotów zgłaszających wynalazki do ochrony zaledwie 22% stanowiły przedsiębiorstwa (pozostałe podmioty to: szkoły wyższe i inne placówki naukowe – 49%, osoby fizyczne – 29%). Należymy do państw, w których przedsiębiorstwa i jednostki naukowe rzadko decydują się na rozszerzenie ochrony na inne państwa. W 2010 r. do Europejskiego Urzędu Patentowego wpłynęło z Polski tylko 205 ze 150 961 wszystkich zgłoszeń. Powyższe dane wskazują, że polskie podmioty sektora badawczo-rozwojowego wciąż nie traktują inwestycji w innowacje i zarządzanie nimi jako realnej alternatywy umożliwiającej podniesienie konkurencyjności. Wśród przyczyn takiej sytuacji wskazuje się brak środków zarówno na działalność B+R, jak i na ochro2 Raport roczny 2010, Urząd Patentowy RP. STRATEGIA nę własności intelektualnej, w szczególności wśród przedstawicieli MŚP. Powodem jest również brak stałej współpracy z jednostkami naukowymi oraz nieświadomość korzyści, jakie mogą wynikać z wdrażania innowacyjnych rozwiązań. Jednym z kluczowych elementów prowadzących do podniesienia innowacyjności polskich przedsiębiorstw jest umiejętne zarządzanie własnością intelektualną, które zależy od wielu czynników i zmiennych3. Cały proces zarządzania dobrami intelektualnymi generuje koszty, które wciąż dla wielu przedsiębiorców są największa barierą. Jeśli już dysponujemy dobrem intelektualnym, konieczne jest podjęcie decyzji, czy warto je chronić, a jeśli tak, to, czy 3 Poszczególne elementy procesu zarządzania własnością intelektualną zostały omówione szczegółowo w artykule A. Tomtas-Anders, Więcej niż ochrona,, w: Własność Intelektualna, nr 3/2010, Fundacja ProRegio. Jednym z elementów sprawnego procesu zarządzania dobrami niematerialnymi jest dokładna analiza finansowa, która wykaże, czy inwestowanie w nasze dobro będzie opłacalne, czy nie. dokonać zgłoszenia i uzyskać prawa wyłączne, czy może nie ujawniać informacji podmiotom trzecim i w ten sposób wprowadzić zarządzanie przez know-how. Jednym z elementów sprawnego procesu zarządzania dobrami niematerialnymi jest dokładna analiza finansowa, która wykaże, czy inwestowanie w nasze dobro będzie opłacalne, czy nie. Przed dokonaniem ochrony warto wiedzieć, czy będziemy w stanie skutecznie bronić się przed naruszeniami. Jeśli nie – inwestowanie w ochronę może okazać się bezzasadne. Decydując się na formalną ochronę poszczególnych rodzajów własności przemysłowej, mamy do wyboru dwie podstawowe ścieżki ochrony: krajową i międzynarodową (w tym procedurę regionalną). Procedura krajowa W Urzędzie Patentowym RP (zgodnie z ustawą z 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (Dz. U. z 2003 r., Nr 119, poz. 1117, z późn. zm.) możliwe jest zgłoszenie następujących rodzajów własności przemysłowej: wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych, topografii układów scalonych. Polscy przedsiębiorcy najczęściej wybierają ochronę w formie zgło- szenia do krajowego urzędu patentowego. Jednak często nie są świadomi kosztów, jakie będą musieli ponieść na początku oraz w trakcie całego okresu ochrony, przez co ich działania odnoszące się do ochrony okazują się w wielu przypadkach nieskuteczne. Podstawowym dokumentem określającym wysokość Przedmiot własności przemysłowej Wynalazki Rok 2010 3203 Wzory użytkowe 879 Wzory przemysłowe 1723 Znaki towarowe 14 080 Źródło: Raport roczny 2010 UP RP opłat związanych z ochroną jest Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 lutego 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opłat związanych z ochroną wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych (Dz. U. nr 41 poz. 241). W rozporządzeniu odnaleźć można m.in. koszty zgłoszenia, koszty wystawienia świadectwa patentowego czy koszty utrzymania ochrony. W przypadku wynalazku lub wzoru użytkowego zgłaszający musi liczyć się na początku z kosztami za zgłoszenie w wysokości 550 zł (zgłoszenie elektroniczne 500 zł). Dodatkowo, jeśli zgłaszający będzie zainteresowany ochroną wynalazku przez pełne 20 lat, poniesie łączny koszt > 37 STRATEGIA > w wysokości 14 630 zł, 38 ponieważ konieczne jest dokonywanie opłat za każdy kolejny rok ochrony. Zgłaszający oprócz kosztów zgłoszenia wynalazku, powinien uwzględnić również przygotowanie wniosku. Działania te można zlecić rzecznikowi patentowemu lub wyspecjalizowanej kancelarii prawniczej. Koszt usługi jest bardzo zróżnicowany i zależy od zakresu prac. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 grudnia 2003 r. w sprawie opłat za czynności rzeczników patentowych (Dz. U. Nr 212, poz. 2076) określa minimalne kwoty za, m.in. sporządzenie opisu wynalazku albo wzoru użytkowego wraz zastrzeżeniami patentowymi lub ochronnymi oraz ze skrótem opisu (1000 zł) czy innych usług związanych z przygotowaniem zgłoszenia. Pełen katalog kosztów minimalnych zawarty jest w rozporządzeniu, należy jednak pamiętać, że podane kwoty dotyczą najniższych stawek, które w rzeczywistości mogą być kilkakrotnie wyższe w zależności od specyfiki zgłoszenia. Decydując się na zgłoszenie wynalazku, konieczne jest na początku procedury dokonanie tzw. badania czystości patentowej. Badanie to umożliwia uniknięcie sytuacji, w której okaże się, że stworzony wynalazek został już wcześniej zgłoszony przez inny podmiot. Dzięki temu możliwe jest zminimalizowanie potencjalnych strat finansowych związanych nie tylko z przygotowaniem zgłoszenia, ale również z potencjal- nymi kosztami administracyjnymi (opłata za zgłoszenie). Chroniąc formalnie inne rodzaje własności przemysłowej, zgłaszający również ponosi koszty. Zgłoszenie do ochrony wzoru użytkowego i znaku towarowego kosztuje tyle samo co zgłoszenie wynalazku. Za zgłoszenie wzoru przemysłowego i oznaczenia geograficznego zapłacimy 300 zł, natomiast w przypadku topografii układów scalonych – 250 zł. Odrębnie kształtują się koszty ochrony w podziale na lata, gdzie w przypadku wzoru przemysłowego (łączny koszt ochrony dla 25 lat: 10 400 zł) i topografii (łączny koszt ochrony dla 10 lat: 1350 zł) opłatę uiszcza się co 5 lat, znaku towarowego (10-letnie okresy ochrony: 400 zł) co 10 lat, a wzoru użytkowego (łączny koszt ochrony dla 10 lat: 2550 zł) w 2i 3-letnich okresach. Procedura międzynarodowa Właściciel danego dobra intelektualnego oprócz procedury krajowej ma do wyboru możliwość rozszerzenia ochrony na inne państwa w ramach procedury regionalnej oraz międzynarodowej. Dzięki członkostwu Polski w licznych konwencjach i układach istnieje możliwość skorzystania z wielu procedur, które znacząco obniżają koszty ochrony międzynarodowej. Nie można jed- nak zapominać, że koszty ochrony międzynarodowej w porównaniu do kosztów krajowych są zwykle kilkunastokrotnie wyższe i uzależnione od liczby państw, w których chcemy zabezpieczyć dane rozwiązanie. Dlatego decyzję dotyczącą wyboru kraju powinna poprzedzać szczegółowa analiza, nie tylko finansowa, ale przede wszystkim potencjału danego rynku, możliwości obrotu produktem bazującym na własności intelektualnej oraz sprawdzenie, czy na rynku istnieje silna, czy słaba konkurencja. Regionalna. Jeśli przedsiębiorca zdecyduje się na ochronę np. wynalazku, wówczas ubieganie się o patent jest ułatwione dzięki przynależności danego państwa do regionalnych porozumień międzyrządowych dotyczących udzielania praw wyłącznych. Organy wykonawcze takich porozumień odgrywają często podobną rolę jak urzędy krajowe. Zaliczamy do nich: •E uropejską Organizację Patentową (EPO) •A frykańską Organizację Własności Intelektualnej (OAIP) •E uroazjatycka Organizację Patentową (EAPO) •U rząd Harmonizacji Rynku Wewnętrznego (OHIM). W Polsce najczęściej wybieraną jest procedurą ochrony wynalazku jest EPO. Decydując się na ochronę w ra- STRATEGIA mach Konwencji o udzielaniu patentów europejskich z 1973 r., możemy na podstawie jednego zgłoszenia uzyskać ochronę w 38 państwach. Koszty, z jakimi zgłaszający musi się liczyć, to m.in.: • Koszt przekazania zgłoszenia z UP RP do EPO – 300 zł • Dokonanie zgłoszenia w wersji papierowej – 200 euro (w wersji elektronicznej 115 euro) • Jeżeli zgłoszenie zawiera więcej niż 35 stron, to za każdą kolejną stronę wymagana jest dopłata w wysokości 14 euro • Opłata za poszukiwanie, w którym weryfikuje się nowość i poziom wynalazczy – 1165 euro • Opłata za badanie – 1555 euro • Opłata za wyznaczenie jednego lub więcej państwa do ochrony – 555 euro. W chwili uzyskania patentu europejskiego w terminie 3 miesięcy konieczne jest dostarczenie tłumaczeń zgłoszenia na języki państw, które zostały wskazane oraz uiszczenie opłaty za publikację i kolejne okresy ochrony wg stawek danego kraju. Przyjmuje się, że wybór procedury przed EPO będzie opłacalny w sytuacji, gdy zgłaszający jest zainteresowany ochroną w pięciu i więcej państwach. Ścieżka regionalna możliwa jest również w przypadku ochrony znaków towarowych i wzorów przemysłowych przed Urzędem Harmonizacji Rynku Wewnętrznego w Alicante (OHIM: Office for Harmonization in the Internal Market). Koszt zgłoszenia znaku towarowego, wynosi 1050 euro (w przypadku zgłoszenia elektronicznego 900 euro), a wzoru przemysłowego 120 zł za przekazanie przez UP RP + 350 euro za zgłoszenie w OHIM. Międzynarodowa. Procedura międzynarodowa umożliwia uzyskanie ochrony w dowolnym państwie. Pomocne znów mogą się okazać konwencje i układy, na podstawie których możliwe jest dokonanie jednego zgłoszenia, które będzie obowiązywać w kilku państwach. Przykładowo, międzynarodowa ochrona wynalazku dzięki członkowsku Polski w Układzie waszyngtońskim z 1970 r. o współpracy patentowej (PCT) możliwa jest w 144 państwach (stan na styczeń 2012 r.). Koszty, z jakimi zgłaszający musi się liczyć, to m.in. opłata za przekazanie zgłoszenia (UP RP: 300 zł) do Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO). Pozostałe podstawowe koszty to m.in. opłata za zgłoszenie międzynarodowe – 1330 CHF oraz za poszukiwanie 1785 euro. W trybie międzynarodowym można chronić zarówno znaki towarowe (na podstawie Porozumienia madryckiego z 1891 r.), jak i wzory przemysłowe (na podstawie Porozumienia Haskiego z 1999 r.), których zgłoszenia podobnie jak w przypadku wynalazku dokonuje się w Biurze WIPO. Tajemnica też kosztuje Skoro ochrona formalna tak dużo kosztuje, to może lepiej, by nowe rozwiązanie pozostało tajemnicą firmy? Decydując się na ochronę za pomocą know-how, również musimy się liczyć z wydatkami, które poniesiemy na wdrożenie w przedsiębiorstwie określonych procedur. Wśród nich wymienia się m.in. opracowanie regulaminu zarządzania know-how i postępowania z dokumentami, szkolenia pracowników, odpowiedni system motywacji pracowników czy wprowadzenie licznych prawnych rozwiązań regulujących odejście pracownika z firmy oraz zachowanie poufności. Oprócz tego dokumenty dotyczące know-how muszą być przechowywane w odpowiednio zabezpieczonym miejscu, by żadna osoba z zewnątrz nie mogła się zapoznać z ich treścią. Okazuje się więc, że ochrona nieformalna także wymaga zaangażowania środków finansowych. Przy wyborze tej ścieżki ochrony przedsiębiorca powinien przede wszystkim przeanalizować, czy będzie w stanie skutecznie utrzymać rozwiązanie w tajemnicy. • Autorka jest Dyrektorem Generalnym Fundacji ProRegio. 39 FINANSE Koszt i zysk Marek Kotecki Wycena wdrożenia technologii Podstawowym pytaniem, jakie sobie zadajemy, chcąc wprowadzać do swojego przedsiębiorstwa nową technologię opartą na własności przemysłowej, jest pytanie o jej wartość. W biznesie każda innowacja musi dawać szansę na większy zysk. W przeciwnym razie jej wdrażanie staje się ekonomicznie nieefektywne. O ile wycena wartości produktu czy technologii od lat znanej i wdrażanej w innych przedsiębiorstwach jest w dużym przybliżeniu możliwa, o tyle w przypadku innowacyjnych produktów i technologii jest to zadanie dużo trudniejsze. Ile wart jest nasz patent? To pytanie, na które bardzo ciężko znaleźć odpowiedź. Może warto więc zapytać, ile na naszym patencie możemy zarobić? Wartość 40 Zacznijmy od oszacowania wartości własności intelektualnej. Trudność w wycenie wynika z niematerialnego charakteru wytworów ludzkiego umysłu. Choć mogą one być odzwierciedlone w materialnych przedmiotach, jednak nie ma możliwości wcześniejszej weryfikacji rynkowej, co wpływa na wysokie ryzyko błędu. Mimo tych ograniczeń, istnieją metody pozwalające na dokonywanie wyceny własności intelektualnej. Mówiąc o wycenie, myślimy o wycenie praw wyłącznych do własności intelektualnej. Celem jej przeprowadzania jest gospodarcze wykorzystanie własności intelektualnej, najczęściej traktowane jako obrót technologią lub konieczność ujęcia jej w sprawozdaniu finansowym spółki. Podstawowym pojęciem na stałe związanym z wyceną jest wartość. Wartość to właśnie ten czynnik, który mierzymy. Istnieje szereg alternatywnych koncepcji wartości, a do najczęściej używanych należą: • Wartość odtworzeniowa – rozumiana jako sumaryczne zestawienie kosztów, które trzeba by ponieść, aby stworzyć na nowo dany przedmiot. W tym przypadku wartość rozumiana jest jako koszt poniesiony na stworzenie i opracowanie własności intelektualnej. • Wartość rynkowa – rozumiana jako faktyczna cena, za jaką można by sprzedać dany przedmiot. Wartość jest więc tym, co faktycznie ktoś byłby w stanie nam za prawa wyłączne do własności intelektualnej zapłacić. • Wartość ekonomiczna – rozumiana jako suma przyszłych korzyści finansowych czerpanych z danego przedmiotu. Wartość w tym wypadku rozumiana jest jako użyteczność, a więc potencjalny zysk, jaki możemy dzięki własności intelektualnej osiągnąć. Jak widzimy, każda z wymienionych koncepcji rozumie wartość inaczej. Oczywiście, powyższe koncepcje nie stanowią zamkniętego katalogu. Wyróżniamy także tzw. wartość godziwą, którą definiuje art. 28 ust. 6 ustawy o rachunkowości: za wartość godziwą przyjmuje się kwotę, jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a zobowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformo- FINANSE wanymi, nie powiązanymi ze sobą stronami. Jest to pojęcie zbliżone do rynkowej koncepcji wartości. Istnieje także pojęcie wartości zastąpienia, które wiąże się z koncepcją wartości odtworzeniowej. Wartość zastąpienia stanowi sumę kosztów, wymaganych dziś do zakupu nowego składnika zastępującego inny, który będzie pozwalał osiągać takie same korzyści ekonomiczne jak poprzednik. Przy tak wielu koncepcjach wartości rodzi się pytanie: którą wybrać? Wybór powinien przede wszystkim zależeć od celu dokonywania wyceny, np. w przypadku sprzedaży praw wyłącznych warto wykorzystać koncepcję wartości rynkowej. Często wybór podyktowany jest zasadami rachunkowości, jak w przypadku konieczności ujęcia własności intelektualnej w księgach rachunkowych – wtedy powinniśmy dokonać wyboru koncepcji wartości godziwej. Metody wyceny W powiązaniu z koncepcjami wartości możemy wyróżnić trzy podstawowe metody wyceny. Z koncepcją wartości odtworzeniowej wiąże się metoda kosztowa, z koncepcją wartości rynkowej – metoda rynkowa (porównawcza), natomiast z koncepcją wartości ekonomicznej – metody dochodowe. Metoda kosztowa sprowadza się do określenia wszystkich kosztów, jakie zostały poniesione, aby dana własność intelektualna powstała. Są to nie tylko koszty samego wytworzenia, ale także poniesione wydatki związane z ochroną w Urzędzie Patentowym oraz z rozpoczętym procesem komercjalizacji. Metoda kosztowa jest łatwym sposobem obliczenia wartości, jednak ze względu na nastawienie na przeszłość jej wyniki są mało precyzyjne, ponieważ uwzględniamy tylko poniesiony koszt, nie myśląc o potencjalnym zysku. Kolejnym problemem są zróżnicowane nakłady, jakie trzeba ponieść na opracowanie innowacji. Często prostsze i „tańsze” innowacje mogą osiągnąć dużo większy sukces rynkowy niż innowacje kreacyjne1, których stworzenie niejednokrotnie wiąże się z poniesieniem bardzo wysokich kosztów. Wyceniając technologię metodą rynkową, porównujemy naszą własności intelektualną z podobnymi, które stanowiły już przedmiot transakcji gospodarczych. Na podstawie takich transakcji określamy przedział wartości, w jakim znajduje się nasza technologia. W zależności od jej specyficznych cech, wyceniamy ją wyżej (np. szeroka ochrona patentowa, zaawansowany etap wdrażania na rynek) lub niżej (np. wąska ochrona patentowa, wstępny etap wdrożenia i wysokie potrzeby kapitałowe). 1Innowacja przełomowa EUREKA Gaz pod szkłem Czy można sobie wyobrazić kuchenkę gazową z płytą ceramiczną? Z oporem przychodzi zaakceptowanie takiego rozwiązania, ale kuchenki w technologii „gaz pod szkłem” są produkowane przez jedną z polskich firm już od kilku lat. Dynaxo, mała firma z Wielkopolski, w 2007 r. z powodzeniem wprowadziła na niemiecki rynek turystyczną wersję kuchenki w tej technologii (skorzystała przy tym z funduszy Unii Europejskiej). W latach 20082011 przystąpiła do realizacji projektu nowej generacji płyty ceramicznej na gaz do zastosowania w gospodarstwie domowym. Sama technologia „gaz pod szkłem” nie jest zupełnie nowa, ale przy współpracy z dwiema instytucjami badawczo-rozwojowymi (Zakładem Innowacyjno-Wdrożeniowym Elektroniki AV w Dzierżoniowie oraz z Instytutem Nafty i Gazu w Krakowie) firma z Wronek udoskonaliła ją i opatentowała siedem rozwiązań. Bezpieczną i ekologiczną kuchenkę udało się wprowadzić do produkcji dzięki skorzystaniu z kolejnej dotacji, tym razem z Programu Innowacyjna Gospodarka (wsparcie na projekty celowe i wdrożenia). > 41 FINANSE > Porównanie 42 dokonywane jest w oparciu o podobną technologię z tej samej branży. O ile porównanie z branżą nie stanowi większego problemu, o tyle znalezienie podobnej technologii jest już dużo bardziej problematyczne. Za granicą, szczególnie na rynku amerykańskim, udostępnia się standardy wyceny dotyczące poszczególnych branż. Wyznaczają one przedziały wartości dla innowacji z konkretnej branży, np. biotechnologii czy IT. Niestety, polski rynek nie wypracował podobnych standardów. Trudno znaleźć dane na temat przeprowadzonych transakcji, a jeszcze trudniej na temat ich wartości, ponieważ przedsiębiorstwa zwykle starają się utrzymywać takie informacje w tajemnicy. To wszystko powoduje, że stosowanie metody rynkowej w polskich warunkach jest bardzo trudne. Stosowanie powyższych metod jest użyteczne wówczas, gdy chcemy prawa wyłączne do własności intelektualnej sprzedać lub udzielić licencji na korzystanie z nich. Natomiast, gdy naszym celem jest wdrożenie technologii do przedsiębiorstwa, jej wartość powinniśmy traktować jako potencjalny zysk, który może nam ona przynieść. Takie właśnie podejście cechuje metodę dochodową. W tym wypadku traktujemy wdrożenie innowacji jako swoistą inwestycję w przedsiębiorstwo oraz szacujemy potencjalne przychody, które możemy z niej uzyskać. Z punktu widze- nia przedsiębiorstwa wdrażającego innowacje jest to więc najbardziej użyteczna metoda. W ramach niej najlepiej wykorzystywać narzędzia służące do wyceny opłacalności projektów inwestycyjnych. analizy finansowej – analizy opłacalności projektu. Wdrożenie własności intelektualnej jako projekt inwestycyjny Dla każdej inwestycji należy przeprowadzić szczegółową analizę jej opłacalności. Trzeba uwzględnić wszystkie koszty związane zarówno z bieżącym wykorzystaniem technologii (koszty stałe, takie jak np. opłaty za utrzymanie ochrony patentowej czy bieżące zużycie energii), jak i koszty całej inwestycji (np. budowa hali, zakup maszyn itp.). W następnej kolejności należy oszacować potencjalne zyski, które firma osiągnie dzięki realizacji projektu inwestycyjnego. Całość sprowadza się do policzenia, czy koszty są równoważone przez zyski w przyjętym przez nas przedziale czasowym. Korzystnym narzędziem do przeprowadzania powyższej analizy jest tzw. metoda NPV (ang. Net Present Value – wartość bieżąca netto). Metoda ta pozwala na uaktualnienie wartości przyszłych kosztów i przychodów przy wykorzystaniu stopy dyskonta. Wprowadzenie innowacyjnego rozwiązania do przedsiębiorstwa wiąże się każdorazowo z określonymi nakładami inwestycyjnymi. Może to być budowa nowej hali produkcyjnej, w której rozpoczniemy produkcję, zakupienie nowoczesnego parku maszynowego, ale także zakup praw wyłącznych do technologii oraz stworzenie w oparciu o nią nowej linii produkcyjnej. Każdorazowo przeprowadzając taką inwestycję, musimy dokładnie oszacować szanse, jakie daje jej wdrożenie oraz zdiagnozować ryzyko niepowodzenia. Trzeba pamiętać, aby projekt wdrożeniowy wpisywał się w długofalową strategię rozwoju firmy. Jego wstępną ocenę można przeprowadzić, stosując np. powszechnie znaną analizę SWOT danego produktu lub technologii w kontekście jej wdrożenia do naszej firmy. Pozwala ona na identyfikację słabych i mocnych stron oraz szans i zagrożeń. Jest to bardzo prosta analiza, która może być wyłącznie zaczątkiem do bardziej pogłębionej Analiza opłacalności inwestycji Dyskontowanie Dyskontowanie opiera się na założeniu, że wartość pieniądza w czasie spada. Wartość 100 zł w roku n może FINANSE NPV – wartość bieżąca netto NPV = n CFt ∑ (1+r) t t=1 – I0 odpowiadać wartości 90 zł w roku n+2 i odwrotnie, wartość 100 zł w roku n+2 może odpowiadać współczesnej wartości 110 zł. Spadek wartości pieniądza w czasie może wynikać ze wzrostu gospodarczego oraz inflacji. Stopę dyskonta najczęściej wyznaczamy w oparciu o poziom WIBOR2 (jeżeli inwestycja realizowana jest w złotówkach) lub np. EURIBOR3 (inwestycja realizowana w euro), który następnie powiększamy o wartość odpowiednią dla konkretnej branży4. Naturalnie, nie jest to jedyna metoda wyznaczania stopy dyskonta, jednak analiza pozostałych metod znacznie wykroczyłaby poza zakres niniejszego artykułu. Stopa dyskonta może być także zewnętrznie narzucona, jak to ma miejsce w przypadku projektów współfinansowanych z funduszy europejskich i tworzonych dla ich potrzeb analiz finansowych. Aby powyższe rozważanie podeprzeć przykładem, rozważmy idealną sytuację, w której firma uzyskuje rocznie 2 Wysokość oprocentowania pożyczek złotówkowych na rynku międzybankowym. 3 Wysokość oprocentowania pożyczek międzybankowych w strefie euro. 4 Procent wynikający ze wypracowanych standardów, dotyczących poszczególnych branż. CFt – saldo przepływów pieniężnych w roku t t – kolejny rok planowanego użytkowania technologii (0,1, 2, …, n) n – liczba lat w okresie użytkowania technologii r – przyjęta stopa dyskontowa I – nakłady początkowe stałe przychody z jednej z prowadzonych przez siebie działalności, w wysokości 100 000 zł. Chcąc urealnić tę wartość, zastosujemy stałą stopę dyskonta na poziomie 5%. W roku n+1 zdyskontowane zyski wyniosą więc 95 000 zł, natomiast w roku n+2 już tylko 90 250 zł. Obliczanie NPV Jak widać na przedstawionym wzorze, obliczanie NPV sprowadza się w uproszczeniu do zdyskontowania przepływów pieniężnych w każdym z analizowanych lat (a więc pomniejszenie przychodów o koszty), a następnie zsumowania i pomniejszenia ich o wartość inwestycji (nakłady początkowe). Jeżeli NPV okaże się ujemne, inwestycja jest nieopłacalna. Natomiast im wyższą wartość dodatnią osiągnie, tym opłacalność inwestycji jest większa. NPV jest jedną z prostszych metod pozwalających na obliczanie rentowności inwestycji związanej z wdrożeniem nowej technologii w przedsiębiorstwie. Do jej dodatkowych atutów należy również nieskomplikowana konstrukcja tego narzędzia, bowiem do korzystania z niego wystarczy znajomość podstawowych funkcji programu MS Excel. Wdrożenie Każda decyzja związana z inwestycją wdrożeniową powinna być poprzedzona analizą jej opłacalności. Z perspektywy przedsiębiorstwa planującego wdrożenie nowej technologii powinno się dokonywać wyceny w oparciu o metody dochodowe, a więc dające szansę na weryfikację potencjalnego zysku czy straty. Jedną z najprostszych jest opisana metoda NPV. W parze z nią można korzystać również z bardziej rozbudowanych, np. IRR5. 5 Internal Rate of Return (Wewnętrzna stopa zwrotu) – wskaźnik dyskonta przy którym NPV = 0. Autor jest specjalistą w Fundacji ProRegio. 43 fundusze ue Konstruowanie nowego budżetu Jakub Anders Wsparcie finansowe na wdrażanie innowacji po roku 2013 Obecna sytuacja ekonomiczna w Unii Europejskiej skłania do poszukiwania stabilnych zasobów finansowych. Komisja Europejska, konstruując nowy budżet, chce oprzeć go na solidnych fundamentach oraz zmniejszyć składki wpłacane przez państwa członkowskie. 44 W trakcie planowania bieżącej perspektywy finansowej główną ideą jej twórców było m.in. dążenie do stworzenia gospodarki opartej na wiedzy i wspieranie zrównoważonego rozwoju. Natomiast wysokość kolejnego budżet na lata 2014-2020 w głównej mierze opierać będzie się na komunikacie: Europa 2020 – Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Jest to wieloletni program rozwoju społeczno-gospodarczego krajów UE, który jest następstwem zreformowanej Strategii Lizbońskiej. Europa 2020 ma zapewnić krajom Unii Europejskiej wyjście z obecnego kryzysu i przygotować ich gospodarki na wy- zwania następnego dziesięciolecia. Proces planowania formy i wysokości kolejnej perspektywy finansowej przez Komisję Europejską (KE) rozpoczął się w lipcu 2011 r. Europa 2020 Strategia opublikowana w marcu 2010 r. jest nowym, wieloletnim programem rozwoju społeczno-gospodarczego krajów UE. Projekt podkreśla potrzebę wspólnego działania państw członkowskich UE na rzecz: poprawienia sytuacji ekonomicznej panującej na rynkach europejskich, konieczności wdrażania nowych reform, globalizacji, starzenia się społeczeństwa oraz racjonalnego wykorzystania zasobów. Aby osiągnąć powyższe działania, UE zaproponowała trzy główne priorytety: inteligentny, zrównoważony wzrost oraz wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu. Unia określiła również pięć celów, do których Europa powinna dążyć i osiągnąć je przed rokiem 2020: • wskaźnik zatrudnienia wynoszący 75% • przeznaczenie (zwiększenie) środków na inwestycje w badania i rozwój (3% PKB) • osiągnięcie celów 20/20/20 w zakresie klimatu i energii • podniesienie poziomu wykształcenia – co najmniej 40% młodego pokolenia powinno zdobywać dyplom uczelni wyższej, a liczbę osób przedwcześnie kończących naukę należy zminimalizować do 10% • zmniejszenie liczby osób zagrożonych ubóstwem o 20 mln. Powyższe cele są ze sobą wzajemnie związane i od ich osiągnięcia zależy sukces krajów UE. Strategia Europa 2020 nakierowuje nas na działania, jakich powinniśmy się podjąć, aby ożywić europejską gospodarkę. Działania te są ambitne (zwłaszcza dla krajów takich jak Polska), ale i realne do osiągnięcia. Jak twierdzi Jose Manuel Barroso: „Europa musi powrócić na ścieżkę rozwoju i na niej pozostać”. fundusze ue Budżet UE Zgodnie z zapisami art. 311 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TfUE) Unia pozyskuje niezbędne środki do osiągnięcia swoich celów i należytego prowadzenia swoich polityk. Budżet UE jest finansowany całkowicie z zasobów własnych, bez uszczerbku dla innych dochodów. W bieżącej perspektywie finansowej na lata 2007-2013 procentowy udział wpływów do budżetu UE w znacznej części oparty był na zasobach pochodzących z dochodów narodowych brutto krajów członkowskich (prawie 76%). Zamieszczony poniżej wykres pokazuje, jak w dalszej części kształtował się procentowy wkład instrumentów finansowych. Z kolei obecna sytuacja ekonomiczna w Europie skłania do poszukiwania stabilnych zasobów finansowych. Komisja Europejska, konstruując budżet, chce oprzeć go na solidnych fundamentach oraz zmniejszyć składki wpłacane przez państwa członkowskie. Proponuje, aby dotychczasowe zasoby uzupełnić o nowe zasoby własne, w skład których wszedłby podatek od transakcji finansowych oraz nowy zreformowany podatek VAT, przy równoczesnej rezygnacji z obecnych wpływów z VAT oraz przy zapewnieniu, iż budżet na lata 2014-2020 będzie składnią klarownych i sprawiedliwych podziałów środków finansowych, a zasoby oparte na dochodzie na- rodowym państw członkowskich zostaną znacznie ograniczone i uproszczone. TfUE w sposób klarowny przedstawia proces tworzenia i finansowania budżetu. W pierwszej kolejności KE przedkłada wniosek zawierający projekt budżetu Parlamentowi Europejskiemu (PE) i Radzie. Rada przyjmuje swoje stanowisko w sprawie projektu budżetu i przekazuje je PE. Jeśli w terminie 42 dni od przekazania, PE zatwierdzi stanowisko lub nie podejmie żadnej decyzji, budżet uważa się za przyjęty. Z kolei jeśli PE przyjmie poprawki, to poprawiony projekt budżetu przekazywany jest Radzie i Komisji, przy jednoczesnym zwołaniu komitetu pojednawczego, w którego skład wchodzą przedstawiciele i członkowie Rady i PE. Zadaniem komitetu pojednawczego jest osiągnięcie porozumienia w sprawie budżetu, a Komisja Europejska podejmuje starania na rzecz zbliżenia stanowisk Rady i PE. Tworzenie nowego budżetu powinno zostać oparte na kilku zasadach, do których zaliczamy: • zasadę jedności – dochody i wydatki UE powinny zostać ujęte w budżecie stanowiącym jednolity dokument • zasadę uniwersalizmu – dochody nie mogą być przypisywane do określonych wydatków • zasadę równowagi budżetowej – brak możliwości wystąpienia deficytu budżetowego; jeśli on wystąpi, powinien zostać uchwalony budżet uzupełniający lub korygujący • z asadę sporządzania budżetu na rok – ma zastosowanie w przypadku konstruowania wieloletniego budżetu • z asadę specjalizacji wydatków – wszystkie wydatki powinny być przypisane konkretnym celom. Budżet ogólny UE powinien być w stu procentach sfinansowany z zasobów państw członkowskich UE, > Procentowy udział wpływów do budżetu Unii Europejskiej Zasoby oparte na podatku VAT 11,3% 11,6% 75,9% 1,2% Cła, opłaty rolne i opłaty cukrowe Inne (np. podatki od pracowników instytucji UE, kary finansowe od przedsiębiorstw za łamanie prawa konkurencji i innych przepisów) Zasoby oparte na dochodzie narodowym brutto (DNB) 45 fundusze ue WIELOLETNIE RAMY FINANSOWE (UE-27) (w mln euro – ceny z 2011 r.) ŚRODKI NA ZOBOWIĄZANIA Ogółem (2014-2020) 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 64 705 66 587 68 137 69 957 71 593 73 762 76 169 490 909 w tym: spójność społeczna, gospodarcza i terytorialna 50 468 51 543 52 542 53 609 54 798 55 955 57 105 376 020 Trwały wzrost gospodarczy: zasoby naturalne 57 386 56 527 55 702 54 861 53 837 52 829 51 784 382 927 42 244 41 623 41 029 40 420 39 618 38 831 38 060 281 825 Bezpieczeństwo i obywatelstwo 2 532 2 571 2 609 2 648 2 687 2 726 2 763 18 535 Globalny wymiar Europy 9 400 9 645 9 845 9 960 10 150 10 380 10 620 70 000 Administracja 8 542 8 679 8 796 8 943 9 073 9 225 9 371 62 629 6 967 7 039 7 108 7 191 7 288 7 385 7 485 50 464 142 565 144 009 145 088 146 369 147 340 148 921 150 708 1 025 000 1,08% 1,07% 1,06% 1,06% 1,05% 1,04% 1,03% 1,05% 133 851 14 278 135 516 138 396 142 247 142 916 137 994 972 198 1,01% 1,05% 0,99% 1,00% 1,01% 1,00% 0,94% 1,00% Inteligentny wzrost gospodarczy sprzyjający włączeniu społecznemu w tym: wydatki związane z rynkiem i płatności bezpośrednie w tym: wydatki administracyjne instytucji ŚRODKI NA ZOBOWIĄZANIA OGÓŁEM jako procent DNB ŚRODKI NA PŁATNOŚCI OGÓŁEM jako procent DNB Źródło: Komisja Europejska 46 fundusze ue > w przypadku wystąpienia różnicy pomiędzy wydatkami a wpływami nie ma możliwości zaciągania na niego pożyczek. 2014 – co dalej? Jak wynika z propozycji KE do budżetu 2014-2020, główną jego ideą jest wspieranie inteligentnego i długofalowego rozwoju. Zgodnie z takim podejściem motorem rozwoju regionów będzie inwestowanie w kierunkach: badania i rozwój, edukacja, rozwój małych i średnich przedsiębiorstw czy politykę spójności, której ideą jest mocne ukierunkowanie na realizację w kolejnych latach założeń określonych w Strategii Europa 2020, z większym naciskiem na osiągnięcie konkretnych rezultatów i wyników. Dlatego kolejne propozycje programów i instrumentów finansowych będą charakteryzować się ukierunkowaniem na rezultaty oraz uproszczonym sposobem realizacji projektów współfinansowanych ze środków UE. Innowacją w przyszłym budżecie będzie nowy fundusz rozbudowy infrastrukturalnej, zarządzany bezpośrednio przez KE – Connecting Europe Facility (CEF) – Łącząc Europę – związany z polityką spójności. Ideą tego instrumentu jest wykorzystanie środków finansowych w celu wzmocnienia projektów, których rezultatem byłoby zwiększenie łączności w Europie (w tym: infrastruktury transportowej, energetycznej i technologii informacyjno-komunikacyjnej). KE deklaruje powstanie różnego rodzaju narzędzi, dzięki którym państwa członkowskie będą dążyły do osiągnięcia określonych wyników i efektywnej realizacji polityki spójności, np. koncentracja na wyznaczonych celach, by skutecznie zrealizować priorytety zawarte w Strategii Europa 2020. KE proponuje zwiększenie zasobów na programy dotyczące rozwoju młodych ludzi, w tym na edukację i szkolenia oraz kulturę. KE zapowiada również wzrost środków na badania i innowacje, ku zwiększeniu konkurencyjności Europy na rynku globalnym. Jako główne kryterium przyznania pomocy po 2013 r. KE proponuje poziom dobrobytu liczony jako PKB na jednego mieszkańca, co jest dobrą wiadomością dla Polski. W tej perspektywie mielibyśmy do czynienia z trzema, a nie dwoma, jak obecnie, grupami regionów: • regiony słabiej rozwinięte – PKB na mieszkańca wyniosłoby mniej niż 75% średniej UE (wówczas dofinansowanie ze środków UE wynosiłoby do 85% kosztów kwalifikowalnych) • r egiony przejściowe – PKB na mieszkańca przekraczałoby 75%, ale byłoby niższe niż 90% średniego poziomu UE (wówczas dofinansowanie ze środków UE wynosiłoby do 60% kosztów kwalifikowalnych) • regiony rozwinięte – PKB na mieszkańca wyniosłoby powyżej 90% średniej UE (wówczas dofinansowanie ze środków UE wynosiłoby do 50% kosztów kwalifikowalnych). W tabeli na str. 46 przedstawiona została propozycja wydatków, jakie zostały zaproponowane przez KE na poszczególne zobowiązania. Przewidziano, że wyniosą one 972 mld euro, co stanowi o 5% więcej niż obecny budżet. Polska nadal byłaby największym beneficjentem pomocy z UE. Jednakże na ostateczną wielkość budżetu Polska musi jeszcze poczekać co najmniej do końca 2012 r., gdyż zakłada się, że negocjacje będą trwały do połowy roku, a budżet zostanie uchwalony w końcówce bieżącego roku. Niemniej jednak trzeba uwzględnić fakt, iż obecny kryzys ekonomiczny nie sprzyja szybkiemu ich ukończeniu (ostatnie negocjacje trwały 2 lata) oraz to, że najwięksi płatnicy netto (Niemcy, Francja i Wielka Brytania) nie zgadzają się z propozycją KE. Zatem data zakończenia negocjacji to nawet I połowa 2013 r. • Autor jest Dyrektorem Finansowym Fundacji ProRegio. 47 REFORMA SZKOLNICTWA Szkoły nowych umiejętności Joanna Nyga Własność intelektualna w szkolnictwie wyższym Od lat zadajemy sobie pytanie, jak zapewnić właściwą współpracę nauki z gospodarką i zwiększyć skuteczność transferu technologii z nauki do przemysłu. Ostatnie zmiany w prawie idą w dobrym kierunku. 48 Świat własności intelektualnej, w którym funkcjonujemy i z którym codziennie się stykamy, jest rozległy i wielowymiarowy. Z wynikami ludzkiej kreatywności spotykamy się na każdym kroku – zarówno w życiu prywatnym, jak i przy okazji prowadzenia działalności naukowej czy gospodarczej. Codziennie czytamy prasę, włączamy ulubioną płytę, przeglądamy strony internetowe lub kupujemy ubrania, ale rzadko zastanawiamy się nad tym, że są to efekty pracy twórczej innych osób. A jeszcze rzadziej przychodzi nam do głowy, że te rezultaty twórczego działania mogą być chronione prawami własności intelektualnej. Aby efektywnie i bezpiecznie funkcjonować w dzisiejszym świecie, musimy posiadać choćby elemen- tarną wiedzę w tym zakresie,żeby korzystać z dóbr intelektualnych innych osób – musimy wiedzieć, jak to robić, by nie spotkać się z zarzutami naruszenia cudzych praw. Z drugiej strony sami jesteśmy kreatywni, więc warto chronić wyniki własnej twórczości. Należy o tym pamiętać, zwłaszcza prowadząc działalność gospodarczą. Właściwie chroniona własność intelektualna może stać się jednym z najcenniejszych składników budujących wartość firmy – ma wpływ na uzyskanie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa, a więc na odniesienie sukcesu rynkowego. Dlatego tak ważne – z perspektywy budowania gospodarki innowacyjnej, opartej na wiedzy – jest podnoszenie świadomości przedsiębiorców w zakresie ochrony własności intelektualnej, a jeszcze ważniejsze wydaje się kształcenie przyszłych przedsiębiorców, żeby zapewnić właściwą współpracę nauki z przemysłem i zwiększyć skuteczność transferu między tymi sektorami. Spółki celowe Zagadnienia te znalazły się także w ubiegłorocznej nowelizacji ustawy prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. z 2011 r., Nr 84, poz. 455). W art. 4 ust. 4 pojawił się zapis dotyczący współpracy uczelni z otoczeniem społeczno-gospodarczym. Celem takiej współpracy ma być w szczególności prowadzenie badań naukowych i prac rozwojowych na rzecz podmiotów gospodarczych. Jedną z form współpracy ma być tworzenie przez uczelnie tzw. spółek celowych (jako spółki akcyjne lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością), o których mowa w art. 86a ustawy. Głównym zadaniem spółki ma być komercjalizacja wyników badań naukowych lub prac rozwojowych. Wyniki badań naukowych i prac rozwojowych, w szczególności uzyskane prawa własności przemysłowej, są przekazywane przez uczelnię spółce w formie aportu. Spółka może być utworzona przez jedną lub kilka uczelni zarówno publicznych, jak i niepublicznych REFORMA SZKOLNICTWA (art. 86b). Może ją utworzyć rektor – za zgodą senatu uczelni lub innego organu kolegialnego – i powierzyć jej zarządzanie prawami własności przemysłowej uczelni w zakresie komercjalizacji. Dywidenda wypłacana uczelni przez spółkę celową ma być przeznaczana na działalność statutową szkoły wyższej. Elastyczne programy kształcenia Inną formą współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym może być udział pracodawców w opracowywaniu programów kształcenia i procesie dydaktycznym (art. 4 ust. 4) w ramach uzyskanej przez uczelnie swobody w tworzeniu programów studiów (art. 6 ust. 1, pkt 4b oraz art. 8 ust. 2). Uczelnie zostały zobowiązane do uregulowania kwestii zarządzania prawami własności intelektualnej oraz zasad komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych, które do tej pory regulowane były w polskich szkołach wyższych na podstawie uchwały senatu lub zarządzenia rektora. Natomiast w nowelizacji ustawy art. 86c nakłada na senat szkoły wyższej (a w przypadku szkół niepublicznych – organ wskazany w statucie) obowiązek uchwalenia regulaminu zarządzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz prawami własności przemysłowej, a także zasad komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych, który ma określić: • prawa i obowiązki uczelni, pracowników oraz studentów i doktorantów w zakresie ochrony i korzystania z praw autorskich i praw pokrewnych oraz praw własności przemysłowej • zasady wynagradzania twórców • zasady i procedury komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych • z asady korzystania z majątku uczelni wykorzystywanego do komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych oraz świadczenia usług naukowo-badawczych. Nowe kryteria oceny uczelni Kolejną zmianę, która ma wpływ na zagadnienia zarządzania prawami wyłącznymi w uczelniach, wprowadza nowa ustawa o zasadach finansowania nauki. Art. 16 ust. 1 mówi, że w razie dokonania wynalazku, wzoru użytkowego lub wzoru przemysłowego w wyniku prac lub zadań finansowanych przez Ministra, prawo do uzyskania patentu na wynalazek albo prawa ochronnego na wzór użytkowy, jak również prawa z rejestracji wzoru przemysłowego przysługuje pod- miotowi, któremu Minister przyznał środki finansowe na naukę, chyba że umowa między Ministrem a podmiotem otrzymującym środki finansowe na naukę albo decyzja o przyznaniu środków stanowią inaczej. Należy także zauważyć, że nauczyciele akademiccy podlegają okresowej ocenie – zgodnie z art. 132 ust. 1 znowelizowanej ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym – również w zakresie przestrzegania prawa autorskiego i prawa własności przemysłowej. Jak się wydaje, ocena ta powinna dotyczyć m.in. przestrzegania zasad uczelnianego regulaminu zarządzania własnością intelektualną oraz komercjalizacji wyników badań naukowych i prac rozwojowych. Oceniana jest również jakość działalności naukowej lub badawczo-rozwojowej jednostek naukowych, w tym także działających w ramach uczelni – nowe zasady oceny określa art. 42 ustawy o zasadach finansowania nauki. Kompleksową ocenę jakości działalności naukowej lub badawczo-rozwojowej jednostek naukowych przeprowadza – nie rzadziej niż co 4 lata – Komitet Ewaluacji Jednostek Naukowych powołany przez ministra nauki i szkolnictwa wyższego. Podstawowe kryteria oceny to poziom naukowy prowadzonych badań naukowych lub prac rozwojowych oraz efekty działalności naukowej w odniesieniu do standardów międzynarodowych, w tym – oprócz > 49 REFORMA SZKOLNICTWA > publikacji i monografii naukowych – m.in. opracowane nowe technologie i materiały, patenty, prawa ochronne na wzory użytkowe, a także licencje i wdrożenia. Warto zauważyć także, że od kilku lat w prestiżowym rankingu szkół wyższych Fundacji Edukacyjnej „Perspektywy” i dziennika „Rzeczpospolita” jednym z kryteriów oceny jest innowacyjność uczelni – istotne znaczenie mają udzielone szkołom wyższym prawa własności przemysłowej. Nauczanie ustawiczne W Polsce od 2006 r. trwają prace nad wprowadzeniem Krajowych Ram Kwalifikacji (KRK) w odniesieniu do Europejskich Ram Kwalifikacji – narzędzia polityki uczenia się przez całe życie (lifelong learning), do czego zobowiązały nasze państwo m.in. założenia Deklaracji Bolońskiej, postanowienia konferencji w Bergen z 2005 r. oraz zalecenie Parlamentu Europejskiego. Wprowadzenie Krajowych Ram Kwalifikacji pozwoli na: 50 • stworzenie systemu ułatwiającego realizację koncepcji uczenia się przez całe życie, który umożliwi weryfikację efektów uczenia się pozaformalnego (w ramach np. kursów, szkoleń, staży) i niefor- malnego (np. w życiu codziennym, w pracy zawodowej) • zwiększenie elastyczności systemu edukacji – m.in. przez możliwość szybkiego reagowania na potrzeby społeczeństwa i rynku pracy, dzięki np. autonomii uczelni w zakresie tworzenia kierunków studiów i kształtowania programów nauczania • zwiększenie mobilności – poprzez stworzenie warunków ułatwiających uznawanie w innych krajach, zwłaszcza w państwach członkowskich UE, kwalifikacji nadawanych w Polsce – dzięki odniesieniom do poszczególnych poziomów Europejskich Ram Kwalifikacji. Wśród przewidywanych korzyści można wymienić m.in. większą przejrzystość krajowego systemu kwalifikacji i edukacji, lepsze dopasowanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy, wyższą liczbę zatrudnianych absolwentów i osób znajdujących się na rynku pracy, większą mobilność pracowników – europejską i krajową. Pracobiorcy – otrzymując dzięki Krajowym Ramom Kwalifikacji informacje nt. kwalifikacji – będą mogli lepiej orientować się w możliwościach wykorzystania posiadanych umiejętności, a dzięki temu zwiększyć swoje szanse na zatrudnienie. Uzyskają pomoc w planowaniu kształcenia się oraz kariery zawodowej i będą bardziej zmotywowani do nauki. Przedsiębiorcy dzięki Krajowym Ramom Kwalifikacji będą mogli np. łatwiej określić umiejętności osób starających się o pracę, rozpoznać brak wymaganych umiejętności. Określając potrzeby szkoleniowe, będą powszechniej tworzyć plany rozwoju zasobów ludzkich. Trójkąt efektów Nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym wprowadziła Krajowe Ramy Kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego (art. 9, ust. 1, pkt. 2), które zostały określone szczegółowo w rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. (Dz. U. z 2011 r. Nr 253, poz. 1520). W KRK efekty Akty prawne • Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. prawo o szkolnictwie wyższym •R ozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 2 listopada 2011 r. w sprawie krajowych ram kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego • R ozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki •U stawa z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki REFORMA SZKOLNICTWA uczenia się podzielone są na trzy grupy: 1. Wiedza – zbiór faktów, zasad, teorii i praktyk powiązanych z dziedziną pracy lub nauki. 2. Umiejętności – umysłowe (np. myślenie logiczne) oraz praktyczne (np. korzystanie z materiałów i narzędzi), które oznaczają zdolność do zastosowania wiedzy przy wykonywaniu zadań i rozwiązywaniu problemów). 3. Kompetencje społeczne (udowodniona – w pracy, nauce oraz rozwoju osobistym – zdolność stosowania posiadanej wiedzy i umiejętności). W przywołanym rozporządzeniu w sprawie Krajowych Ram Kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego w efektach kształcenia dla poszczególnych obszarów kształcenia – w zakresie posiadanej przez absolwentów wiedzy i umiejętności – znalazły się również zagadnienia związane z ochroną własności intelektualnej i zarządzania prawami wyłącznymi, co oznacza, że każdy absolwent studiów wyższych powinien – jak zapisano w rozporządzeniu – znać i rozumieć podstawowe pojęcia i zasady z zakresu ochrony własności przemysłowej i prawa autorskiego oraz konieczność zarządzania zasobami własności intelektualnej. Nowy przedmiot Do chwili wprowadzenia Krajowych Ram Kwalifikacji dla szkolnictwa wyższego kwestie ochrony własności intelektualnej w procesie kształcenia studentów były uregulowane Rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 12 lipca 2007 r. w sprawie standardów kształcenia dla poszczególnych kierunków oraz poziomów kształcenia, a także trybu tworzenia i warunków, jakie musi spełniać uczelnia, by prowadzić studia międzykierunkowe oraz makrokierunki (Dz. U. z 2008 r., Nr 164, poz. 1166), które weszło w życie 1 października 2008 r. Obowiązek wprowadzenia zagadnień ochrony własności intelektualnej do standardów nauczania objął prawie wszystkie kierunki studiów. W związku z wprowadzeniem obowiązku nauczania wszystkich studentów w zakresie zagadnień ochrony własności intelektualnej pojawiła się potrzeba przygotowania odpowiedniej liczby wykładowców, których wiedza i umiejętności pozwoliłyby na prowadzenie zajęć z tego przedmiotu. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom, Urząd Patentowy RP zainicjował prace nad utworzeniem studiów podyplomowych dla przyszłych wykładowców przedmiotu „ochrona własności intelektualnej”. W ramach współpracy Urzędu z czterema polskimi uniwersytetami: Jagiellońskim, Warszawskim, Łódzkim i Marii Curie-Skłodowskiej, został opracowany program studiów podyplomowych oraz program kształcenia studentów, a także materiały dydaktyczne. W 2009 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Politechnice Świętokrzyskiej przeprowadzono projekt pilotażowy, który zweryfikował proponowany system kształcenia studentów. Natomiast pierwsza edycja studiów podyplomowych dla wykładowców rozpoczęła się w październiku 2010 r. na dwóch uczelniach – Uniwersytecie Warszawskim i Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej. Studia są bezpłatne, otwarte dla pracowników wszystkich polskich uczelni oddelegowanych przez władze szkoły wyższej. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (priorytet IV, działanie 4.2), potrwa do końca roku akademickiego 2013/2014, zaś studia podyplomowe ukończy rocznie ok. 100 wykładowców, którzy następnie na swoich uczelniach będą mogli prowadzić zajęcia z ochrony własności intelektualnej. • Autorka jest pracownikiem Urzędu Patentowego RP. 51 RAPORT Satysfakcjonujący wzrost wiedzy Skrót raportu z badań ewaluacyjnych biuletynu „Własność Intelektualna” Projekt realizowany przez Fundację ProRegio pn. „Przedsiębiorco, chroń swój pomysł! Biuletyn własności intelektualnej dla przedsiębiorców” polegał na wydawaniu bezpłatnego biuletynu „Własność Intelektualna” . Głównym celem projektu było podniesienie poziomu wiedzy na temat ochrony własności intelektualnej wśród firm aktywnych w sferze innowacji oraz aplikujących o dotacje unijne na swój rozwój w ramach regionalnych programów operacyjnych. 52 Wiedza przekazywana w biuletynie miała dotyczyć przede wszystkim metod ochrony wygenerowanej własności intelektualnej oraz jej wykorzystania przez przedsiębiorców stosujących i wdrażających zaawansowane technologie. Projekt skierowany był do przedsiębiorców mających siedzibę na terenie Polski, rokujących innowacyjnie (aplikujących o dotacje unijne), wśród któ- rych istnieje potrzeba zdobycia wiedzy na temat różnych form ochrony własności intelektualnej. W ramach projektu wydano osiem numerów biuletynu „Własność Intelektualna”, które ukazywały się co kwartał. Każda edycja biuletynu miała oddzielny motyw przewodni, który determinował tematykę zawartą w poszczególnych edycjach. Problematyka własności intelektualnej poruszana w biuletynie koncentrowała się na następujących obszarach: • I edycja biuletynu dotyczyła podstawowych kwestii związanych z ochroną własności intelektualnej wśród przedsiębiorców • II edycja biuletynu dotyczyła znaczenia, ochrony oraz roli wzoru przemysłowego dla przedsiębiorstw • III edycja biuletynu dotyczyła zarządzania własnością intelektualną w przedsiębiorstwie • IV edycja biuletynu dotyczyła patentowania • V edycja biuletynu dotyczyła znaku towarowego • V I edycja biuletynu dotyczyła transferu technologii • V II edycja biuletynu dotyczyła przeniesienia praw do własności intelektualnej • V III edycja biuletynu dotyczyła naruszenia praw do własności intelektualnej. Każda edycja biuletynu zawierała liczne artykuły odpowiadające poruszanej problematyce. Były to między innymi wywiady z osobami z branży ochrony własności intelektualnej; przykłady dobrych praktyk opartych na prawie własności intelektualnej; praktyczne porady ekspertów zagranicznych oraz krajowych; informacje na temat aktualnych wydarzeń dotyczących ochrony własności intelektualnej oraz informacje dotyczące funduszy europejskich na ochronę własności intelektualnej. Biuletyn „Własność Intelektualna” był dystrybuowany na dwa sposoby. Pierwszym z nich była wysyłka w postaci listu poleconego do przedsiębiorców rokujących innowacyjnie, drugim zaś – możliwość pobrania biuletynu ze strony internetowej w formie elektronicznej w formacie PDF. RAPORT Wyniki przeprowadzonych badań W badaniu wzięło udział 600 respondentów, co stanowi dokładnie 30% przedsiębiorców otrzymujących biuletyn „Własność Intelektualna”. Średni czas powstania firm, w których przeprowadzono badanie, przypada na rok 2001. Najstarsza pośród badanych założona została w 1952, natomiast najmłodsza w zeszłym roku. Prawie cztery na dziesięć firm posiadają zastrzeżony znak towarowy, ponad co trzecia – prawa autorskie (odpowiednio 39% i 31%). Niespełna jedna czwarta badanych firm (24%) posiada zastrzeżony wzór przemysłowy, a jedynie 16 % posiada patent. Zdecydowana większość badanych przedsiębiorców deklaruje nakłady nieprzekraczające 10% na badania i rozwój w stosunku do dochodów, które generuje ich przedsiębiorstwo. Prawie co piąta firma zawiera się w przedziale od 10% do 30%. Jedynie co setne przedsiębiorstwo na badania i rozwój przeznacza powyżej 30%. Badanym zadano pytanie dotyczące wiedzy na temat własności intelektualnej przed otrzymaniem pierwszego numeru biuletynu i po sięgnięciu po ostatni, czyli ósmy. Ocena odbywała się na siedmiostopniowej skali, gdzie wyższy wynik wskazywał wyższy poziom wiedzy. Widoczny jest wyraźny wzrost poziomu wiedzy na temat własności intelektualnej po przeczytaniu biuletynu „Własność Intelektualna” wydawanego przez Fundację ProRegio. Kolejne pytanie dotyczyło popularności konkretnych tematów poruszanych w biuletynie. Respondenci mogli zaznaczyć trzy odpowiedzi, które były dla nich najciekawsze. Badanych najbardziej zainteresowała tematyka ochrony własności intelektualnej we współczesnej gospodarce, na świecie i w polskim systemie prawnym (odpowiednio 27%; 24,8%; 24,3% wskazań). Co ważne, ponad trzech spośród czterech przedsiębiorców jest skłonnych w przyszłości pogłębić swoją wiedzę na temat własności intelektualnej i możliwości jej ochrony. Jedynie niewiele ponad co dwudziesta osoba jest przeciwna tej opinii (odpowiednio 78%; 6%). Dla ponad 90% badanych ochrona własności intelektualnej we współczesnej gospodarce jest ważna lub raczej ważna (92%). Co setna osoba uważa, że jest to raczej nieważna kwestia. Zdecydowana większość respondentów uważa, że polskie rozwiązania prawne sprzyjają pełnej ochronie własności intelektualnej (77%). Prawie co czwarty badany uważa przeciwnie lub jest niezdecydowany (23%). Prawie 90% badanych, a więc zdecydowana większość, pytana o wpływ ochrony własności Jak oceniłby/-aby Pan/i poziom swojej wiedzy na temat własności intelektualnej przed otrzymaniem pierwszej edycji biuletynu „Własność Intelektualna” wydawanego przez Fundację ProRegio? PRZED 3,71 PO 5,68 Który temat biuletynu „Własność Intelektualna” najbardziej Pana/ią zainteresował? ochrona własności intelektualnej we współczesnej gospodarce 27% ochrona własności intelektualnej na świecie 24,8% ochrona własności intelektualnej w polskim systemie prawnym 24,3% prawne zabezpieczenie własności intelektualnej 24,2% prawo autorskie dla przedsiębiorców 24% transfer technologii i komercjalizacja wynalazku 23,5% problematyka własności przemysłowej, patentu, know-how 23,3% komercjalizacja wynalazków – możliwości i ograniczenia 22,5% problematyka wzornictwa (wzoru) przemysłowego 21% rola znaku towarowego w przedsiębiorczości 20,3% zarządzanie własnością przemysłową 18,5% sprzedaż praw do własności intelektualnej > 17% 53 RAPORT > intelektualnej na rozwój innowacyjnych przedsiębiorstw, uważa, że ma ona zdecydowanie duży lub raczej duży wpływ. Niespełna co dziesiąty badany nie potrafi jednoznacznie odpowiedzieć na powyższe pytanie (odpowiednio 89%; 9%). Symptomatyczne jest to, iż ponad czterech na pięciu przedsiębiorców nigdy nie ubiegało się o dotację na uzyskanie lub realizację ochrony własności przemysłowej (81%). Warte zauważenia jest jednak to, iż spora część badanych zamierza w przyszłości o powyższą dotację się ubiegać (63%). Ponad połowa respondentów nie wie o naruszeniu lub nie spotkała się z naruszeniem praw własności intelektualnej w ramach prowadzenia działalności gospodarczej. Prawie jedna trzecia nie spotkała się z tym faktem, natomiast 16% deklaruje, że Czy w stosunku do produktów i usług oferowanych przez Pana/i przedsiębiorstwo dokonano kiedykolwiek w przeszłości naruszeń praw własności intelektualnej? takie naruszenia w stosunku do ich produktów lub usług miały miejsce. Podsumowując projekt realizowany przez Fundację ProRegio pn. „Przedsiębiorco, chroń swój pomysł! Biuletyn własności intelektualnej dla przedsiębiorców” polegający na wydawaniu i rozprowadzaniu bezpłatnego biuletynu „Własność Intelektualna”, należy zauważyć, że zdecydowana większość badanych (ok. 90%) uważa ochronę własności intelektualnej za ważną, podobny odsetek respondentów jest przekonanych, że ochrona własności intelektualnej ma wpływ na rozwój innowacyjnych przedsiębiorstw. Co niezwykle istotne w kontekście dokonywania ewaluacji projektu – wśród przedsiębiorców otrzymujących bezpłatny biuletyn „Własność Intelektualna” nastąpił wyraźny wzrost poziomu wiedzy na ten temat. NIE 31% TAK 16% 54 NIE WIEM 53% Co więcej, poruszana w poszczególnych edycjach pisma tematyka cieszyła się podobnym zainteresowaniem czytelników. Jakkolwiek badania pokazują, że najczęściej wskazywanym obszarem tematycznym – jako najbardziej interesującym – była ochrona własności intelektualnej we współczesnej gospodarce (27%) oraz ochrona jej na świecie (24,8%) i w Polsce (24,3%), to jednak zagadnienia najniżej ocenione – sprzedaż praw do własności intelektualnej (17%) oraz zarządzanie własnością intelektualną (18,5%) – wskazywane były przez niemal co piątego czytelnika. Oznaczać to zatem może, że biuletyn wydawany przez Fundację ProRegio odniósł niebywały sukces, a potwierdzeniem tego przekonania może być fakt, że trzy czwarte respondentów – przedsiębiorców rokujących innowacyjnie – wyraziło chęć dalszego poszerzania wiedzy na temat własności intelektualnej i możliwości jej ochrony. Raport ewaluacyjny przygotowało Centrum Badań Społecznych i Samorządowych Magdalena Ruks-Wojtkowiak Dotacje na innowacje Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego