Pełny tekst - Wydawnictwa NIZP-PZH

Transkrypt

Terapia dietetyczno-ruchowa
ROCZN. PZH 2006, 57, NR 3, 283-294
283
Nr 3
ZBIGNIEW SZYGU£A1, WANDA PILCH2 , ZYGMUNT £. BORKOWSKI1, ANDRZEJ BRY£A1
WP£YW TERAPII DIETETYCZNO-RUCHOWEJ NA SK£AD CIA£A
U REDNIO OTY£YCH KOBIET I MÊ¯CZYZN
THE INFLUENCE OF DIET AND PHYSICAL ACTIVITY THERAPY ON THE
BODYS COMPOSITION OF MEDIUM OBESITY WOMEN AND MEN
Zak³ad Medycyny WF i Sportu
Zak³ad Fizjologii i Biochemii
Instytut Fizjologii Cz³owieka
Akademia Wychowania Fizycznego
31-571 Kraków, al. Jana Paw³a II 78
e-mail: [email protected]
Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. J. Cempla
1
2
Dokonano oceny efektywnoci stosowania dwutygodniowej terapii dietetyczno-ruchowej u 56 kobiet i 15 mê¿czyzn. Oznaczono: BM (masa cia³a), BMI (body
mass index), LBM (bezt³uszczowa masa cia³a), WHR (waist to hip ratio) oraz
masê t³uszczu (FATkg i FAT%) przed i po kuracji. Badanych podzielono na
4 grupy uwzglêdniaj¹c p³eæ: grupa Kobiet i grupa Mê¿czyzn oraz wartoæ BMI
grupa BMI < 27 i grupa BMI > 27. Masa cia³a, zawartoæ tkanki t³uszczowej
oraz BMI obni¿y³y siê we wszystkich badanych grupach po 2 tygodniach terapii.
S³owa kluczowe: oty³oæ, dieta, wysi³ek fizyczny, sk³ad cia³a
Key words: obesity, diet, physical exercise, body composition
WSTÊP
Oty³oæ jest stanem patologicznego gromadzenia siê tkanki t³uszczowej w ustroju [12],
w wyniku zwiêkszenia liczby (proliferacja), b¹d wielkoci adipocytów (rozrost). Czêstoæ
wystêpowania oty³oci we wspó³czesnym spo³eczeñstwie jest znaczna i dotyczy oko³o
20-30% populacji osób doros³ych [2, 6, 14, 25]. Jako umown¹ granicê, od której rozpoczyna siê oty³oæ, uwa¿a siê zwiêkszenie masy cia³a powy¿ej 120% masy nale¿nej [25]. Obok
oty³oci spotykamy siê z pojêciem nadwagi, z któr¹ mamy do czynienia, gdy rzeczywista
masa cia³a mieci siê w granicach 110% - 120% masy nale¿nej. Oty³oæ mo¿e, ale nie musi
byæ przyczyn¹ nadwagi. Ciê¿arowcy, kulturyci, zapanicy pomimo nadwagi nie s¹ osobami oty³ymi i odwrotnie, osoby z prawid³ow¹ mas¹ cia³a mog¹ byæ oty³e.
O oty³oci mówimy niezale¿nie od masy cia³a gdy iloæ tkanki t³uszczowej stanowi wiêcej, ni¿ 25% masy cia³a u mê¿czyzn i powy¿ej 30% masy cia³a u kobiet [18],
podczas gdy prawid³owa iloæ tkanki t³uszczowej u mê¿czyzn powinna wynosiæ 15-16%
prawid³owej masy cia³a, natomiast u kobiet 19-22%. Najbardziej miarodajnym sposobem
284
Z. Szygu³a i in.
Nr 3
oceny nadwagi i (lub) oty³oci jest obliczenie wskanika BMI (Body Mass Index). W praktyce oty³oæ rozpoznaje siê, je¿eli BMI > 25-27 kg/m2 [10]. Coraz czêciej spotkaæ mo¿na
podzia³y uwzglêdniaj¹ce charakter rozmieszczenia tkanki t³uszczowej w ustroju. Wyró¿niamy tu: oty³oæ gyno- i androidaln¹. Do okrelania typu oty³oci w zale¿noci od topografii powszechnie stosowany jest wskanik WHR (Waist to Hip Ratio). Przyjmuje siê, ¿e
wartoci WHR < 0,80 wiadcz¹ o wyst¹pieniu typu gynoidalnego, a WHR > 0,80 typu
androidalnego oty³oci [26].
Do oty³oci zawsze, niezale¿nie od czynników etiologicznych, prowadzi zak³ócenie równowagi bilansu energetycznego, tj. d³ugotrwale utrzymuj¹cy siê dodatni bilans energetyczny. Tak, wiêc powstanie oty³oci mo¿e byæ zwi¹zane z: (1) nadmiernym spo¿ywaniem pokarmu, (2) zmniejszeniem dobowego wydatku energii w wyniku hipokinezji, (3) zaburzeniami regulacji przemiany materii, prowadz¹cymi wtórnie do zwiêkszonego przyjmowania
pokarmu lub obni¿enia szybkoci spoczynkowej przemiany materii. Wród metod leczenia
wyodrêbniæ mo¿na trzy g³ówne kierunki postêpowania: leczenie dietetyczne, farmakologiczne i leczenie ruchem. Za najbardziej skuteczne uwa¿a siê leczenie skojarzone (g³ównie
dietetyczno-ruchowe) [5, 6, 15, 17, 22, 23, 24], najlepiej z uwzglêdnieniem psychoterapii
(terapia behawioralna) [4].
Do najprostszych i zarazem najczêciej stosowanych metod oceny efektywnoci ró¿nych sposobów leczenia oty³oci, nale¿y ocena ubytku masy cia³a. Poniewa¿ oty³oæ jest
stanem nadmiernego gromadzenia siê tkanki t³uszczowej w ustroju, dlatego dok³adniejsz¹
metod¹ jest wyznaczanie zawartoci t³uszczu w organizmie. Wród obecnie stosowanych
metod estymacji t³uszczu, wyodrêbniæ mo¿na metody bezporednie i porednie. Jedn¹
z prostszych i najczêciej stosowanych metod porednich jest oznaczenie zawartoci t³uszczu za pomoc¹ badania gruboci fa³dów skórnot³uszczowych. Metoda ta nie wymaga skomplikowanej aparatury, a jednoczenie wykazuje wysoki wspó³czynnik korelacji z metodami
bezporedniej oceny iloci t³uszczu w ustroju [7].
Celem niniejszej pracy by³a ocena, za pomoc¹ metod antropometrycznych, efektywnoci skojarzonego, dietetyczno-ruchowego programu odchudzaj¹cego dla osób z nadwag¹
i oty³ych, stosowanego w jednym z orodków leczniczo-wypoczynkowych prowadz¹cych
tak¹ dzia³alnoæ.
MATERIA£ I METODY
Wszystkie badania przeprowadzone zosta³y w Orodku Leczniczo-Wypoczynkowym Smrek.
Badania przeprowadzono z udzia³em 71 osób w wieku od 22. do 66. lat w tym 56 kobiet i 15 mê¿czyzn. Osoby te uczestniczy³y w 16-dniowym turnusie rekreacyjno zdrowotnym, którego celem by³o:
zmniejszenie iloci tkanki t³uszczowej w ustroju, obni¿enie masy cia³a, poprawa parametrów wydolnociowych oraz podwy¿szenie sprawnoci psycho-fizycznej. Przeprowadzone badania dotycz¹:
obserwacji zawartoci tkanki t³uszczowej w ustroju (FAT w kg i FAT %), jej rozmieszczenia (WHR),
iloci bezt³uszczowej masy cia³a (LBM) oraz masy cia³a (BM) przed i po kuracji odchudzaj¹cej.
Badanie pocz¹tkowe odby³o siê w drugim dniu turnusu. Badanie koñcowe odby³o siê w piêtnastym
dniu turnusu. Badanie pocz¹tkowe i koñcowe obejmowa³o pomiary: masy cia³a (BM body mass),
d³ugoci cia³a (H hight), obwodów (talii, przezkrêtarzowego, przezpoladkowego, najwiêkszego
uda, klatki piersiowej), fa³dów skórno-t³uszczowych nad miêniem trójg³owym ramienia (triceps),
nad miêniem dwug³owym ramienia (biceps), pod ³opatk¹ (subscapular) oraz nad talerzem biodrowym (suprailiac).
Nr 3
285
W programie turnusu odchudzaj¹cego znajdowa³y siê zajêcia sportowo-rekreacyjne oraz dieta.
By³a to dieta zrównowa¿ona, niskokaloryczna (rednio 1135 kcal dziennie) zapewniaj¹ca konwencjonalny sk³ad i proporcje makrosk³adników wg ogólnie przyjêtych standardów [4]. Zajêcia sportowo-rekreacyjne zosta³y podzielone na dwie grupy: zajêcia podstawowe i zajêcia dodatkowe. Program obejmowa³ równie¿ szerok¹ gamê rodków odnowy biologicznej.
Pomiary niesymetryczne zosta³y zebrane po lewej stronie cia³a [7, 9]. Ka¿dy z wymienionych
pomiarów wykonany zosta³ dwukrotnie, a do dalszego opracowania u¿yto redniej arytmetycznej z
tych dwóch pomiarów. Porównanie faktycznego ubytku tkanki t³uszczowej w ustroju i spadku masy
cia³a ze stanem, który powinien by³ teoretycznie wyst¹piæ, wymaga³o zestawienia bilansu energetycznego uczestników kuracji odchudzaj¹cej. Iloæ energii dostarczonej z po¿ywieniem zosta³a obliczona na podstawie znajomoci wartoci energetycznych produktów, zawartych w dziennych racjach
¿ywieniowych (niadanie, obiad, kolacja), które otrzymywali uczestnicy turnusu w orodku. Ca³kowity wydatek energetyczny organizmu (CPM) stanowi sumê podstawowej i ponadpodstawowej przemiany materii. Podstawowa przemiana materii (PPM) zosta³a obliczona na podstawie wzoru Harrisa i Benedicta [8]:
PM(K) = 665,09 + 9,56W + 1,85H 4,67A (kcal)
PM(M) = 66,47 + 13,75W + 5H 6,75 A (kcal)
gdzie: PM(K) PPM dla kobiet; PM(M) PPM dla mê¿czyzn; W masa cia³a; H d³ugoæ cia³a; A
wiek badanego.
PPM obliczono na podstawie masy cia³a badanych (wiek i wzrost wartoci sta³e) przed rozpoczêciem turnusu i przyjêto jako wartoæ wzglêdnie sta³¹. Ponadpodstawowa przemiana materii obejmuje: swoiste dzia³anie dynamiczne pokarmów (SDD), czynnoci dnia codziennego oraz czynnoci
sportowo-rekreacyjne. SDD stanowi¹ wydatki energii zwi¹zane z przemian¹ pokarmu. Na SDD diety mieszanej przeznacza siê rednio 10% PPM [8].
Czynnoci dnia codziennego (mycie, ubieranie i inne) mog¹ wykazywaæ ró¿ne wartoci. Iloæ
zu¿ytkowanej na nie energii zale¿y od charakteru wykonywanych czynnoci, ich intensywnoci
i czasu trwania. Dla kobiet na te czynnoci przeznacza siê 250 kcal/dobê, a u mê¿czyzn 360 kcal/
dobê [8].
Ta b e l a I .
Zajêcia podstawowe
Basic activity
5RG]DM]DM ü
5R]UXFKSRUDQQ\
:\M FLHZJyU\
*LPQDVW\ND
$HURELF
:DUWR ü
HQHUJHW\F]QD
NFDONJPLQ
NFDONJPLQ
NFDONJPLQ
NFDONJPLQ
&]DVWUZDQLD
PLQ
PLQ
PLQ
PLQ
Czynnoci sportowo-rekreacyjne obejmowa³y dwie grupy zajêæ. Pierwsza zajêcia podstawowe,
w których brali udzia³ wszyscy uczestnicy, druga zajêcia dodatkowe, dowolnie dobierane przez
uczestników. W tabelach I i II przedstawiono rodzaj, czas trwania oraz wydatek energetyczny poszczególnych zajêæ sportowo-rekreacyjnych [3, 15, 20]. W obliczaniu bilansu energetycznego, wziêto pod uwagê trzynacie z szesnastu dni turnusu. Dzieñ pierwszy by³ dniem przyjazdu. W dniu tym
uczestnicy nie brali udzia³u ani w podstawowych, ani w dodatkowych zajêciach ruchowych i dlatego
te¿ nie zosta³ on ujêty w bilansie. Nie brano równie¿ pod uwagê nastêpuj¹cych dni: piêtnastego
dzieñ badania koñcowego, oraz szesnastego, który by³ dniem wyjazdu. Bilans energetyczny uwzglêdnia, wiêc trzynacie pe³nych dni turnusu (od drugiego do czternastego w³¹cznie).
Z. Szygu³a i in.
286
Ta b e l a I I .
Nr 3
Zajêcia dodatkowe
Additional activity
5RG]DM]DM ü
ûZLF]HQLDNXOWXU\VW\F]QH
6WHSUHHERN
&DOODQHWLFV
.LQH]\WHUDSLD
:DUWR ü
HQHUJHW\F]QD
NFDONJPLQ
NFDONJPLQ
NFDONJPLQ
NFDONJPLQ
&]DVWUZDQLD
PLQ
PLQ
PLQ
PLQ
Wyniki opracowano przy pomocy programu komputerowego Excel 5.0 i Statgraphics dla IBM
PC. Wszystkie wartoci przedstawiono jako wartoci rednie ± odchylenie standardowe. Analizê
i wnioskowanie statystyczne oparto na nieparametrycznym tecie WILCOXON dla grup zale¿nych.
Jako znamienne statystycznie przyjêto ró¿nice, dla których wartoci tobl > t przy p<0,05.
WYNIKI
Ogó³em rygorowi wzmo¿onej aktywnoci fizycznej oraz stosowania diety na poziomie
rednio 1135 kcal dziennie podda³o siê 71 osób (56 kobiet i 15 mê¿czyzn). W niniejszej
pracy wyró¿niono cztery grupy: Kobiet (n = 56), Mê¿czyzn (n = 15), a tak¿e niezale¿nie od
p³ci wyró¿niono grupê BMI < 27 (n = 29) oraz BMI > 27 (n = 42).
Wartoci wybranych wskaników kompozycji cia³a, obliczonych na podstawie pomiarów antropometrycznych, a tak¿e niektóre sk³adowe bilansu energetycznego w czterech
omawianych grupach, przedstawiaj¹ tabele zbiorcze (tab. III i IV). W tabelach tych, dla
lepszego zobrazowania wyników, wartoci pocz¹tkowe zestawiono z wartociami koñcowymi oraz przedstawiono zmianê tych wartoci przy pomocy D (ró¿nica wartoci koñcowej
i pocz¹tkowej).
W grupie Kobiet zmiany wszystkich obserwowanych wskaników by³y istotne statystycznie (p < 0,05). W grupach BMI < 27 i BMI > 27 istotne statystycznie by³y zmiany wszystkich wskaników z wyj¹tkiem LBM. W grupie Mê¿czyzn natomiast zanotowano istotne
statystycznie ró¿nice w obrêbie wszystkich omawianych wskaników, oprócz LBM i WHR.
W tabeli V przedstawiono zmiany gruboci tych czterech fa³dów skórno-t³uszczowych,
na podstawie, których oszacowano iloæ t³uszczu u badanych osób. We wszystkich grupach
zaobserwowano spadek gruboci poszczególnych fa³dów skórnot³uszczowych. Stwierdzono,
¿e zmiany fa³dów: triceps, subscapular i suprailiac oraz sumy wszystkich fa³dów by³y istotne statystycznie (p < 0,05), natomiast zmiana fa³du nad miêniem dwug³owym nie by³a
istotna statystycznie we wszystkich badanych grupach.
'

,
1
<
=
&
0
Wskaniki sk³adu cia³a i wybranych sk³adowych bilansu energetycznego w zale¿noci od p³ci
Indicators of body composition and selected parameters of energy balance in relation to sex
Ta b e l a I I I .

H
Z
R F J
R \
W
N H L
R
Q
D S
G
D
%
H
L
Q
D
G
D
%
H
Z
R
N
W
]
F
R
S
'

<
7
(
,
%
2
.

H
Z
R F J
R \
W
N H L
R
Q S
D G
D
%
H
L
H
Z
R
N
W
Q
D
G
D ]
% F
R
S
Q
N
H
L
:
@
P
F
>
W
V
R
U
]
:
287

O@
D
F
N
>
0
3
3
'
J
U
H
Q
(
G
\
:
'
V
Q
D
O
L
%

@
J
N
>
0
%
@
>
7
$
)
@
P
J
N
>
,
0
%
@
J
N
>
7
$
)

@
J
N
>
0
%
/

5
+
:
*p < 0,05
Nr 3
Z. Szygu³a i in.
Nr 3
'

Wskaniki kompozycji cia³a i wybranych sk³adowych bilansu energetycznego w zale¿noci od BMI
Indicators of body composition and the selected parameters of energy balance in relation to BMI
!
,
0
%

H
Z
R F J
R \
W
N H L
R
Q
D S
G
D
%
H
L
Q
D
G
D
%
H
Z
R
N
W
]
F
R
S
'

,
0
%

H
Z
R F J
R \
W
N H L
R
Q S
D G
D
%
H
L
Q
D
G
D
%

Ta b e l a I V.
Q
N
H
L
W
V
R
U
]
:
:
@O
D
F
N
>
0
3
3
:
'
V
Q
D
O
L
%

@
P
J
N
>

H
Z
R
N
W
]
F
R
S

@
J
N
>

'
J
U
H
Q
(
G
\

@
P
F
>
0
%
@
>
7
$
)
,
0
%

@
J
N
>
7
$
)

@
J
N
>
0
%
/

5
+
:
*p < 0,05
288
'
6
'
6
D
P
X6 V
SH FL
%
UDS
X6
Zmiany gruboci fa³dów skórno-t³uszczowych [mm]
Changes of fat-skin folds thickness
D
P
X6 V
SH FL
%
Ta b e l a V.
'
F
LDO,
F
LDO,
U
DO
X3
U
DO
X3
UDS
X6
DF
VE
X6
DF
VE
X6
V
SH LFU 7
VS
HLF U7
Q
\
SX
U*
289
[
,
0
%
[
!
,
0
%
'
6
'
6
[
\
WHL
ER
.
[
L
Q
\]
F
0
*p < 0,05
Nr 3
290
Z. Szygu³a i in.
Nr 3
DYSKUSJA
Jest rzecz¹ niezmiernie wa¿n¹, aby w kszta³towaniu programów odchudzaj¹cych dla ludzi z nadwag¹ i oty³ych umiejêtnie okreliæ takie sk³adowe tych programów, które mog³yby
w sposób najbardziej efektywny wp³yn¹æ na ich powodzenie.
U ludzi oty³ych, oprócz nadmiaru tkanki t³uszczowej, obserwuje siê równie¿ wzrost bezt³uszczowej masy cia³a (LBM) [10, 13]. Podczas stosowania diety dochodzi do ubytku
masy cia³a, w tym tak¿e LBM. Poniewa¿ LBM zawiera ok. 25% bia³ek (16 % azotu), zawsze w takich przypadkach dochodzi do utraty azotu [13]. Stosowanie niskokalorycznych
diet mo¿e ponadto prowadziæ do zwiêkszonego stê¿enia glikokortykosteroidów we krwi,
które nasilaj¹ katabolizm bia³ek w miêniach szkieletowych, stanowi¹cych najwiêkszy magazyn bia³ek ustroju [12]. Obydwa te zjawiska prowadz¹ do powstania ujemnego bilansu
azotowego, który w przypadku znacznego nasilenia mo¿e doprowadziæ do uszkodzenia tak
wa¿nych ¿yciowo narz¹dów, jak serce czy w¹troba [5, 27]. Poziom przemiany materii
u osób oty³ych jest podwy¿szony, co zwi¹zane jest ze zwiêkszon¹ iloci¹ LBM [1, 10, 16,
19, 27]. Podczas utraty masy cia³a, w wyniku stosowania diety odchudzaj¹cej dochodzi do
obni¿enia PPM i CPM, co mo¿na przypisaæ nastêpuj¹cym czynnikom: 1) ubytkowi LBM;
2) zmniejszonemu kosztowi wysi³ku fizycznego z powodu zmniejszonej masy cia³a; oraz 3)
ni¿szemu poziomowi SDD (swoiste dynamiczne dzia³anie pokarmów), z powodu zmniejszonego dowozu energetycznego [4]. G³ówn¹ i najbardziej aktywn¹ (mo¿liwoæ du¿ej zmiany
swojej masy) komponent¹ LBM s¹ miênie szkieletowe. Poziom przemiany materii miêni
szkieletowych jest relatywnie niski w porównaniu z innymi narz¹dami [28]. Jednak z powodu swojej du¿ej masy (ok. 40% - 50% BM) i mo¿liwoci bardzo znacznego podwy¿szenia
poziomu swojego metabolizmu podczas maksymalnych wysi³ków fizycznych (do 90% VO2max
), s¹ one g³ównym determinantem spoczynkowej przemiany materii [28]. Podczas stosowania diety obfitej w wysokowartociowe bia³ko, trening dodatkowo powoduje przyrost ich
masy. Bior¹c pod uwagê brak ubytku LBM u osób uczestnicz¹cych w niniejszych badaniach (tab. III i IV) oraz stosunkowo krótki okres trwania turnusów mo¿na stwierdziæ, ¿e
w wyniku uczestnictwa w omawianym programie odchudzaj¹cym nie dosz³o do obni¿enia
poziomu metabolizmu. Przychylaj¹c siê do doniesieñ innych autorów [4, 19, 27], i¿ obni¿ony poziom przemiany materii mo¿e byæ przyczyn¹ nastêpczego przyrostu masy cia³a mo¿na
by przyj¹æ, ¿e osoby które podda³y siê omawianej dietetyczno-ruchowej terapii odchudzaj¹cej, nie bêd¹ mia³y tendencji do tycia wynikaj¹cego ze zmniejszonego poziomu metabolizmu. D³u¿szy kontakt z uczestnikami turnusu, dowodz¹cy d³ugotrwa³ego utrzymania uzyskanego spadku masy cia³a, móg³by zweryfikowaæ tê hipotezê.
Istnieje du¿a niezgodnoæ, co do ustalenia optymalnego stopnia deficytu energetycznego
i aktywnoci fizycznej, w celu uzyskania maksymalnie efektywnego spadku masy cia³a (BM),
masy tkanki t³uszczowej (FAT w kg i FAT w %) oraz d³ugotrwa³ego utrzymania uzyskanego
efektu. Na podstawie wyników zebranych w tabelach 3, 4 i 5 widaæ wyranie, ¿e stosowany
program spowodowa³ istotny statystycznie spadek BM, FAT [kg] i FAT [%] we wszystkich
badanych grupach. Spadek ca³kowitej masy cia³a (BM) by³ istotny statystycznie we wszystkich grupach, pomimo tendencji LBM do przyrostu (tab. 3, 4). W zwi¹zku z tym mo¿na
przyj¹æ, ¿e dieta stosowana w orodku zawiera³a wystarczaj¹ce iloci sk³adników budulcowych, co w po³¹czeniu z treningiem (zajêcia sportoworekreacyjne) wp³ynê³o korzystnie
na przyrost masy miêniowej, aktywnej komponenty LBM. Pozostaje to w zgodzie z donie-
Nr 3
291
sieniami innych autorów, i¿ po³¹czenie aerobowego wysi³ku fizycznego ze rednio restrykcyjn¹ diet¹, zapobiega ubytkowi LBM [11, 15, 16, 24]. Wydaje siê, wiêc uzasadnione stwierdzenie, i¿ zestawienie odpowiedniej diety z wysi³kiem fizycznym o intensywnoci ok.
50-80% VO2max stanowi najbardziej efektywn¹ metodê leczenia oty³oci. Intensywnoæ
i czas trwania æwiczeñ fizycznych powinny byæ jednak dobierane na podstawie wyniku
pocz¹tkowego testu wysi³kowego. Nale¿y równie¿ zwróciæ uwagê na fakt, ¿e chocia¿ æwiczenia fizyczne stwarzaj¹ warunki prewencji negatywnych skutków stosowania samej diety
(spadek LBM), to jej odpowiedni sk³ad, (co najmniej 60g bia³ka dziennie) mo¿e odgrywaæ
nie mniej wa¿n¹ rolê [16]. Niektórzy autorzy okrelaj¹c iloæ tkanki t³uszczowej na podstawie gruboci fa³dów, nie przeliczaj¹ ich na wartoci FAT [kg] i FAT [%], tylko na podstawie
obserwacji spadku ich gruboci wnioskuj¹, ¿e iloæ t³uszczu w organizmie uleg³a zmniejszeniu [18]. Prawd¹ jest, i¿ okrelenie zawartoci t³uszczu w ciele cz³owieka na podstawie
gruboci fa³dów skórno-t³uszczowych obci¹¿one jest, niezale¿nie od metody, pewnym b³êdem przeliczeniowym, jednak¿e brak wyliczenia wielkoci FAT [kg] i FAT [%] pozwala
jedynie przypuszczaæ, ¿e zawartoæ tkanki t³uszczowej uleg³a zmianie. Nie jest bowiem
mo¿liwe okrelenie faktycznej iloci t³uszczu, ani wielkoci jego spadku bez obliczenia
tych wartoci. W niniejszym opracowaniu istotny statystycznie (p < 0,05) spadek gruboci fa³dów we wszystkich grupach jest bezporednim odzwierciedleniem tego, ¿e b³¹d przeliczeniowy
nie móg³ byæ na tyle du¿y, aby podwa¿yæ istotnoæ statystyczn¹ zmiany FAT [kg] i FAT [%] (tab.
III i IV). Ludzie otyli wykazuj¹ wiêksz¹ mo¿liwoæ obni¿enia zawartoci tkanki t³uszczowej
w ustroju, ni¿ osoby maj¹ce zbli¿on¹ do prawid³owej masê cia³a [15,22]. Znacz¹ce spadki gruboci trzech fa³dów (triceps, subscapular, suprailiac) we wszystkich grupach, daj¹ podstawê
do stwierdzenia, i¿ tkanka t³uszczowa charakteryzowa³a siê najwiêksz¹ reaktywnoci¹ w tych
trzech okolicach cia³a. Tkanka t³uszczowa nad miêniem dwug³owym ramienia by³a generalnie mniejsza (tab. V) i tym samym mniej podatna na zmiany (brak istotnoci statystycznej).
Program stosowany w orodku w ró¿nym stopniu wp³yn¹³ na zmianê sk³adu cia³a. Spowodowane to by³o ró¿nymi wartociami deficytu energetycznego. Æwiczenia fizyczne zestawione z diet¹ stanowi¹ najbardziej efektywn¹ formê profilaktyki i leczenia oty³oci, gdy¿
stwarzaj¹ warunki do powstania wiêkszego deficytu energetycznego [12, 19]. Nawet niewielki ujemny bilans energetyczny, spowodowany wzmo¿on¹ aktywnoci¹ fizyczn¹, utrzymywany przez d³ugi okres czasu, spowoduje znaczny spadek tkanki t³uszczowej. Wykorzystuj¹c fakt, i¿ 0,45 kg t³uszczu stanowi równowartoæ ok. 3550 kcal [12], mo¿na wyliczyæ,
¿e wartoci FAT [kg] po zakoñczeniu programu odchudzaj¹cego powinna siê teoretycznie
zmniejszyæ o 4,08 kg, przy wartoci bilansu ca³kowitego 32 185 kcal w grupie Kobiet,
o 6,37 kg (deficyt energetyczny = 50 214 kcal) w grupie Mê¿czyzn, o 3,75 kg (deficyt = 29
615 kcal) w grupie BMI < 27 oraz o 5,12 kg (deficyt = 40 399 kcal) w grupie BMI > 27.
Mniejszy ni¿ siê spodziewano ubytek tkanki t³uszczowej (tab. III i IV) obserwowany
w niniejszych badaniach mo¿na t³umaczyæ wiêkszym udzia³em wêglowodanów i wody
w obserwowanym spadku masy cia³a. Na pocz¹tku stosowania terapii nag³y ubytek wagi
jest g³ównie wynikiem utraty wody i wêglowodanów [15, 18]. Im d³u¿ej stosowana bêdzie
dieta niskokaloryczna, tym wiêkszy udzia³ w spadku masy cia³a bêdzie mia³a tkanka t³uszczowa. Nie powinno siê równie¿ zmniejszaæ dowozu p³ynów na pocz¹tku utraty masy, gdy¿
mo¿e to przyspieszyæ odwodnienie, a nie utratê tkanki t³uszczowej. Stosowanie krótkich
programów, opartych na restrykcyjnej diecie jest ma³o celowe, gdy¿ powoduje przede wszystkim du¿y procentowo ubytek wody i wêglowodanów z minimaln¹ utrat¹ t³uszczu [15].
292
Z. Szygu³a i in.
Nr 3
Oty³oæ powi¹zana jest ze zwiêkszonym ryzykiem wyst¹pienia wielu chorób np. cukrzycy II typu, nadcinienia têtniczego, mia¿d¿ycy naczyñ i innych. Wykazano, ¿e ryzyko tych
powik³añ zwi¹zane jest z odk³adaniem siê tkanki t³uszczowej na tu³owiu, co objawia siê
zwiêkszonym stosunkiem obwodu talii do obwodu okolicy krêtarzowej (WHR > 0,80 typ
androidalny oty³oci) [2, 6, 15, 26].
W niniejszych badaniach WHR wykaza³o tendencje do zmniejszenia siê wraz ze spadkiem BM we wszystkich grupach na podobnym poziomie. Spadki WHR w grupie Kobiet,
w grupie BMI < 27 oraz w grupie BMI > 27 by³y istotne statystycznie, natomiast w grupie
Mê¿czyzn spadek wynosi³ 0,03 ± 0,05 i nie by³ istotny statystycznie. Obni¿enie WHR
w grupie Mê¿czyzn, w porównaniu z wysok¹ wartoci¹ pocz¹tkow¹ (WHR = 0,99 ± 0,067),
wydaje siê byæ rzeczywicie niewielki. Powszechnie znany jest jednak fakt, ¿e oty³oæ typu
androidalnego charakteryzuje siê dosyæ du¿¹ mo¿liwoci¹ obni¿enia zawartoci tkanki t³uszczowej. Poniewa¿ w grupie mê¿czyzn ca³kowita i procentowa iloæ t³uszczu uleg³a istotnemu obni¿eniu (tab. III), przyczyn¹ nieznacznego i tym samym nieistotnego statystycznie
spadku WHR by³o zmniejszenie siê wartoci pomiarów sk³adowych (obwodu talii i obwodu przezkrêtarzowego) na bardzo podobnym poziomie. W efekcie stosowany program
wp³yn¹³ pozytywnie na rozmieszczenie tkanki t³uszczowej w ustroju, gdy¿ obni¿enie wskanika WHR mo¿e zmniejszyæ ryzyko wyst¹pienia chorób bêd¹cych powik³aniem oty³oci
[24].
WNIOSKI
Na podstawie badañ w³asnych nale¿y stwierdziæ, ¿e:
1. Stosowany w orodku model aktywnoci fizycznej po³¹czonej z niskokaloryczn¹ diet¹
spowodowa³ du¿y, ale bezpieczny spadek masy cia³a.
2. Dieta zawiera³a wystarczaj¹c¹ iloæ sk³adników budulcowych, co w po³¹czeniu z æwiczeniami rekreacyjnosportowymi zapobieg³o spadkowi bezt³uszczowej masy cia³a (LBM),
a nawet doprowadzi³o do jej nieznacznego przyrostu.
3. Ocena efektów terapii odchudzaj¹cej jedynie na podstawie kontroli masy cia³a (BM)
nie obrazuje we w³aciwy sposób zmian zachodz¹cych z tkance t³uszczowej.
4. Zastosowany program odchudzaj¹cy jest skuteczn¹ form¹ terapii oty³oci, chocia¿
sk³adowe programu powinny byæ bardziej roz³o¿one w czasie, co w istotny sposób zwiêkszy³oby udzia³ tkanki t³uszczowej w zaobserwowanym spadku masy cia³a.
Z . S z y g u ³ a , W. P i l c h , Z . £ . B o r k o w s k i , A . B r y ³ a
THE INFLUENCE OF DIET AND PHYSICAL ACTIVITY THERAPY ON THE BODYS
COMPOSITION OF MEDIUM OBESITY WOMEN AND MEN
Summary
In 56 women and 15 men the efficiency of two weeks diet and physical activity therapy was
evaluated. The following parameters before and after the therapy were measured: BM, BMI, LBM,
WHR and the fat mass (FATkg and FAT%). The subjects were divided into four groups depending on
sex: (group of men and group of women), and value of BMI (group of persons with BMI lower than
27 and group of persons with BMI higher than 27). Both, body mass, content of fat and BMI decreased in all groups after two weeks of therapy.
Nr 3
293
PIMIENNICTWO
1. Amatruda J. M., Statt M. C., Welle S. L.: Total and resting energy expenditure in obese women
reduced to ideal body weight. J. Clin. Invest. 1993, 92, 1236-1242.
2. Broda C., Rywik S., Drygas W., Wyrzykowski B., G³uszek J., Kozakiewicz K., Paj¹k A.: Zagro¿enia populacji polskiej chorobami uk³adu kr¹¿enia: rozpowszechnianie czynników ryzyka wstêpne
wyniki programu WOBASZ. Postêpy w profilaktyce i leczeniu chorób niezakanych. VII Seminarium CINDI WHO, £ód 2005.
3. Celejowa I.: ¯ywienie w treningu i walce sportowej. Biblioteka Trenera. Centralny Orodek
Sportu, Warszawa 2001.
4. Council on Scientific Affairs: Treatment of obesity in adults. J.A.M.A. 1988, 260, 2547-2551.
5. Donneley J. E., Pronk N. P., Jacobsen D. J., Pronk S. J., Jakicic J. M.: Effects of a very-lowcalorie diet and physical-training regimens on body composition and resting metabolic rate in
obese females. Am. J. Clin. Nutr. 1991, 54, 56-61.
6. Drygas W., Jegier A., Bednarek-Gejo A., Kwaniewska M., Dziankowska-Zaborszczyk E., Kostka
T.: Poziom aktywnoci fizycznej jako czynnik warunkuj¹cy wystêpowanie oty³oci i zespo³u
metabolicznego u mê¿czyzn w wieku rednim. Wyniki wieloletnich badañ prospektywnych. Przegl¹d Lekarski 2005, 62, supl. 3, 8-13.
7. Durnin J. V. G. A., Womersley J.: Body fat assessed from total body density and its estimation
from skinfold thickness: mesurements on 481 men and women aged from 16 to 72 years. Br.
J. Nutr. 1974, 32, 77-97.
8. Gawêcki J., Jeszka J.: ¯ywienie cz³owieka. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1995.
9. Grzankowski S., Kupæ W., Piotrowski W.: Analiza wyników okrelania zawartoci tkanki t³uszczowej w ciele cz³owieka na podstawie gruboci fa³dów skórno-t³uszczowych. Przegl. Epidemiol. 1989, 43, 272-282.
10. James W. P. T., Bailes J., Davies H. L., Dauncey M. J.: Elevated metabolic rates in obesity.
Lancet 1978, 1, 1122-1125.
11. Kanaley J. A., Andresen-Reid M. L., Oenning L., Kattke B. A., Jensen M. D.: Differential health
benefits of weight loss in upper-body and lower-body obese women. Am. J. Clin. Nutr. 1993, 57,
20-26.
12. Koz³owski S., Nazar K.: Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. Wyd. III, PZWL Warszawa
1999.
13. Kreitzman S. N., Howard A. N.: The swansea trial. Body composition and metabolic studies with
a very-low-calory diet (VLCD). Smith-Gordon Co. Ltd., London 1993.
14. Krotkiewski M.: Epidemia oty³oci. Nowa Medycyna 1997, 15, 33-36.
15. McArdle W. D., Katch F. I., Katch V. L.: Exercise physiology. Energy, Nutrition and Human
Performance. Lea & Febiger, Philadelphia, London 1991.
16. Nieman D. C., Haig J. L., De Guia E. D., Dizon G. P.: Reducing diet and exercise training effects
on resting metabolic rates in mildly obese women. J. Sports Med. 1988, 28, 79-88
17. Obarzanek E., Schreiber G. B., Crawford P. B., Goldman S. R., Barrier P. M., Frederick M. M.,
Lakatos E.: Energy intake and physical activity in relation to indexes of body fat: the national
heart, lung and blood institute growth and health study. Am. J. Clin. Nutr. 1994 60, 15-20.
18. Powers P. S.: Obesity. In: The Regulation of Weight. Williams & Wilkins, Baltimore, London 1980.
19. Ravussin E., Lillioja S., Knowler W. C., Christin L., Freymond D., Abbott W. G. H., Boyce V.,
Howard B. V., Bogardus C.: Reduced rate of energy expenditure as a risk factor for body-weight.
N. Engl. J. Med. 1988, 318, 467-472.
20. Reebok doniesienia w³asne firmy na temat step-reebok. Broszura dla trenerów i instruktorów
Step-Reebok 1994.
21. Rywik S., W¹growska H., Piotrowski W., Broda G.: Epidemiologia oty³oci jako czynnika ryzyka
chorób uk³adu kr¹¿enia. Polski Tygodnik Lekarski T. L. 1995 Supl. 1, 63-67.
294
Z. Szygu³a i in.
Nr 3
22. Saris W. HM., Koenders M. C., Pannemans D. LE., Van Baak M. A.: Outcome of a multicenter
outpatient weight-management program including very-low-calorie diet and exercise. Am.
J. Clin. Nutr. 1992, 56, 294S-296S.
23. Shinkai S., Watanabe S., Kurokawa Y., Torii J., Asai H., Shephard R. J.: Effects of 12 weeks of
aerobic exercise plus dietary restriction on body composition resting energy expenditure and
aerobic fitness in mildly obese middle-aged women. Eur. J. Appl. Physiol. 1994, 68, 258-265.
24. Sweeney M. E., Hill J. O., Heller P. A., Baney R., Digirolamo M. M. S., Dizon G. P.: Severe vs
moderate energy restriction with and without exercise in treatment of obesity: efficiency of weight loss. Am. J. Clin. Nutri. 1993, 57, 127-134.
25. Tatoñ J.: Zwi¹zki miêdzy oty³oci¹ i cukrzyc¹ typu II. Polski Tygodnik Lekarski T. L. 1995,
Supl. 1, 56-62.
26. Vermeulen A.: Effects of a short-term (4 weeks) protein-sparing modified fast on plasma lipids
and lipoproteins in obese women. Am. Nutr. Metab. 1990, 34, 133-142.
27. Wadden T. A., Van Itallie T. B., Blackburn G. C.: Responsible and irresponsible use of very low
calorie diets in the treatment of obesity. J. Am. Med. Assoc. 1990, 263, 83-85.
28. Zurlo F., Larson K., Borgardus C., Ravussin E.: Skeletal muscle metabolism is a major determination of resting energy expenditure. J. Clin. Invest. 1990, 86, 1423-1427.