docKOMISJA EUROPEJSKA Dyrekcja Generalna ds
download 
Reklamacja Transkrypt
KOMISJA EUROPEJSKA Dyrekcja Generalna ds
KOMISJA EUROPEJSKA Dyrekcja Generalna ds. Edukacji i Kultury „Uczenie sie przez całe życie”: polityka i program Edukacja szkolna; Comenius Wyjazdy Indywidualne Uczniów Comeniusa Moduł dotyczący radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych – przedstawienie sytuacji kryzysowych na przykładzie programu pilotażowego Europejskiej Federacji na rzecz Edukacji Międzykulturowej (EFIL) Celem niniejszego dokumentu jest prezentacja przykładowych sytuacji kryzysowych zaistniałych w ramach programu pilotażowego dotyczącego wyjazdów uczniów EFIL, jak również sugerowanych rozwiązań. Przykłady te powinny zostać wykorzystane w czasie szkoleń (głównie szkoleń dla mentorów ze szkół przyjmujących) organizowanych przez Narodowe Agencje. W pierwszej kolumnie zamieszczono opis przypadków, obok podano rozwiązania, zgodnie z raportem EFIL. W kolumnie „Radzenie sobie w sytuacjach kryzysowych NA” sugerowane rozwiązanie oparte jest 1 o zasady opisane w „Przewodniku” do akcji Wyjazdy Indywidualne Uczniów Comeniusa. W ostatniej kolumnie przedstawione są działania, które mogą wymagać szczególnej uwagi ze strony Grupy Roboczej. Przykład Radzenie sobie w sytuacjach Radzenie sobie w sytuacjach kryzysowych EFIL kryzysowych NA Problemy zdrowotne (1) 1. U ucznia rozpoznano problemy Szkoła wysyłająca i przyjmująca, zdrowotne. Niezbędna jest lokalne organizacje koordynujące rozwiązania problemu musi zostać natychmiastowa operacja. i rodzina goszcząca podjęły podjęte przez mentora lub rodzinę wspólne działania w celu goszczącą, w zależności od tego, rozwiązania problemu. kto został wcześniej • Pierwsze działanie w celu poinformowany. • Rodzina goszcząca / mentor niezwłocznie informują się wzajemnie o zaistniałej sytuacji. • Mentor powinien pozostawać w kontakcie ze szkołą wysyłającą i rodzicami/opiekunami ucznia. 2 • Mentor powinien skontaktować się z towarzystwem ubezpieczeniowym w celu uniknięcia wpłaty zaliczkowej. • Jeśli uczeń jest hospitalizowany (w przypadku uczniów pełnoletnich minimalna długość pobytu w szpitalu wynosi 5 kolejnych dni), koszty związane z podróżą i zakwaterowaniem bliskiego członka rodziny są pokrywane przez ubezpieczenie. Problemy zdrowotne (2) 2. U ucznia rozpoznano problemy Lokalna organizacja koordynująca zdrowotne. Niezbędna jest zorganizowała lot powrotny do rozwiązania problemu musi zostać natychmiastowa operacja. Rodzice kraju rodzinnego ucznia. Uczeń, podjęte przez mentora lub rodzinę biologiczni nie chcą, aby ich syn był jego rodzice i rodzina goszcząca goszczącą, w zależności od tego, • Pierwsze działanie w celu operowany poza granicami swojego zapytali, czy uczeń będzie mógł kto został wcześniej kraju rodzinnego i proszą poinformowany. wrócić do szkoły i rodziny 3 o przewiezienia go do kraju. goszczącej po operacji i okresie • rekonwalescencji. Rodzina goszcząca / mentor niezwłocznie informują się wzajemnie o zaistniałej sytuacji. • Mentor powinien pozostawać w kontakcie ze szkołą wysyłającą i rodzicami/opiekunami ucznia. • Mentor informuje goszczącą NA. • Mentor kontaktuje się z towarzystwem ubezpieczeniowym. • AXA Assistance organizuje powrót do kraju ze względów zdrowotnych, pod warunkiem że zdrowie osoby ubezpieczonej na to pozwala. AXA Assistance zapewnia bilet powrotny w jedną stronę, aby umożliwić ubezpieczonemu uczniowi powrót do kraju goszczącego po pobycie w kraju pochodzenia. 4 Problemy psychologiczne 3. Po kilku dniach pobytu w kraju Lokalna organizacja koordynująca Æ Kwestia ta jest dwojakiej natury: goszczącym uczeń wciąż ma zorganizowała powrót ucznia do z jednej strony występują problemy trudności w zaadaptowaniu się do kraju rodzinnego. psychologiczne, z drugiej – fakt, że nowego otoczenia i odczuwa rodzice i uczeń pominęli informacje niepokój. Uczeń był poddany terapii o stanie zdrowia. psychologicznej, ale jego problemy psychologiczne nie zostały • Rodzina goszcząca / mentor wymienione w Formularzu o stanie niezwłocznie informują się zdrowia dołączonym do wniosku. wzajemnie o zaistniałej sytuacji. • Mentor powinien pozostawać w kontakcie ze szkołą wysyłającą i rodzicami/opiekunami ucznia. • Mentor samodzielnie lub razem z rodziną goszczącą, jeśli zajdzie taka potrzeba, powinien poinformować towarzystwo ubezpieczeniowe i dopilnować, aby leczenie nie przekroczyło 5 ustalonych górnych limitów. • Na podstawie informacji dostarczonych przez towarzystwo ubezpieczeniowe mentor, samodzielnie lub razem z rodziną goszczącą, jeśli to konieczne, powinien pomóc w znalezieniu wykwalifikowanej osoby, która udzieli uczniowi wsparcia psychologicznego. • Ponieważ przed wyjazdem zostały podane nieprawdziwe informacje, pobyt powinien zostać zakończony. • Menor powinien poinformować o zaistniałym fakcie i skonsultować się z goszczącą NA. • Lot powrotny do kraju rodzinnego powinien zostać zorganizowany przez szkołę wysyłającą. 6 Æ Rada przed wyjazdem: szkoła powinna poinformować rodziców, że uczeń cierpiący na zaburzenia psychologiczne nie powinien brać udziału w długotrwałych wyjazdach za granicę. Koszty związane z taką sytuacją nie będą pokrywane przez System Ubezpieczeń Grupowych Comeniusa. Zaburzenia żywieniowe / kłopoty z rodziną goszczącą 4. Uczeń ma problemy z niską wagą Szkoła wysyłająca i przyjmująca, ciała i konsultuje się z lekarzem. lokalne organizacje koordynujące rozwiązania problemu, jakim jest Sytuacja w rodzinie goszczącej i rodzina goszcząca podjęły konsultacja ze specjalistą, musi być bardzo się komplikuje. wspólne działania w celu podjęte przez mentora lub rodzinę rozwiązania problemu. goszczącą, w zależności od tego, • Pierwsze działanie zmierzające do 7 Ostatecznie szkoła przyjmująca kto został wcześniej znalazła uczennicy nową rodzinę poinformowany. goszczącą. • Rodzina goszcząca / mentor niezwłocznie informują się wzajemnie o zaistniałej sytuacji. • Mentor powinien pozostawać w kontakcie ze szkołą wysyłającą i rodzicami / opiekunami ucznia. • Mentor samodzielnie lub razem z rodziną goszczącą, jeśli to konieczne, powinien pomóc w znalezieniu wykwalifikowanej osoby, która udzieli uczniowi wsparcia medycznego i psychologicznego. • Mentor powinien podjąć się mediacji pomiędzy uczniem i rodziną goszczącą i spróbować załagodzić wynikłe między stronami 8 konflikty. • Jeśli nie ma możliwości poprawy stosunków z rodziną goszczącą, mentor powinien znaleźć uczniowi nową rodzinę goszczącą. Mentor powinien powiadomić o zmianie goszczącą NA. • Jeśli mentor zdecyduje się na zakończenie pobytu ucznia, powinien skonsultować się z goszczącą NA. Problemy z przystosowaniem się (1) 5. Uczeń ma problemy Woluntariusze z lokalnych • Rodzina goszcząca / mentor z przystosowaniem się i przez to źle organizacji koordynujących niezwłocznie informują się się czuje. Ponadto jest pod silną udzielili uczniowi potrzebnego wzajemnie o zaistniałej sytuacji. presją odnośnie pozostania w kraju wsparcia i skłonili go do goszczącym (głównie ze strony zastanowienia się nad tym, czego • Mentor, w zależności od sytuacji, powinien porozmawiać z uczniem 9 szkoły przyjmującej / nauczyciela). dokładnie chce i podjęcia samodzielnie lub – jeśli to okaże się Uczeń nie może poradzić sobie odpowiedniej decyzji. Ostatecznie konieczne – razem ze specjalistą. z tak dużym stresem, a sytuacja ta uczeń zdecydował się na źle wpływa na jego samopoczucie. przerwanie wyjazdu / pobytu. Po w kontakcie ze szkołą wysyłającą zorganizowaniu podróży i rodzicami / opiekunami ucznia. powrotnej i podpisaniu • • Mentor powinien pozostawać Jeśli uczeń nie widzi możliwości dokumentów (przez ucznia poprawy swojego samopoczucia i biologicznych rodziców) zmienił i rozważa przerwanie pobytu, zdanie i udał się do lokalnej mentor powinien skonsultować się organizacji koordynującej z goszczącą NA. z prośbą o odesłanie go • Lot powrotny do kraju rodzinnego z powrotem. Prośba ta została powinien zostać zorganizowany rozpatrzona negatywnie. przez szkołę wysyłającą. Æ Szkoła wysyłająca / przyjmująca powinna rozumieć, iż to doświadczenie wykracza poza program nauczania i jego wyniki. Nie powinny one naciskać na ucznia, aby 10 został, podczas gdy jest on zdecydowany na powrót do domu. Problemy z przystosowaniem się (2) 6. Uczeń w ogóle nie jest w stanie się Lokalna organizacja koordynująca przystosować i nie podejmuje zapewniła znaczne wsparcie oraz niezwłocznie informują się żadnych prób komunikacji. udzieliła wielu porad wzajemnie o zaistniałej sytuacji. Doprowadza to do bardzo niskiego terapeutycznych i ostatecznie poziomu interakcji z rodziną zorganizowała powrót ucznia. • • Rodzina goszcząca / mentor Mentor powinien podjąć się mediacji pomiędzy uczniem goszczącą i rówieśnikami w szkole. i rodziną goszczącą i spróbować załagodzić wynikłe między stronami konflikty. • Jeśli nie ma możliwości poprawy stosunków z rodziną goszczącą, mentor powinien znaleźć uczniowi nową rodzinę goszczącą. Mentor powinien powiadomić o zmianie NA. 11 • Mentor powinien pozostawać w kontakcie ze szkołą wysyłającą. • Jeśli rozważane jest zakończenie pobytu, mentor powinien skonsultować się z goszczącą NA. • Lot powrotny do kraju rodzinnego powinien zostać zorganizowany przez szkołę wysyłającą. Problemy z przystosowaniem się (3) 7. Uczeń miewa silne huśtawki Szkoła, organizacje, lokalni nastrojów i jest sfrustrowany. Ma woluntariusze i rodzina goszcząca niezwłocznie informują się wrażenie, że zarówno szkoła podjęli wspólne działania, aby wzajemnie o zaistniałej sytuacji. przyjmująca, jak i rodzina pomóc uczniowi w poradzeniu goszcząca poświęcają mu zbyt sobie z sytuacją. Udzielono mu w kontakcie ze szkołą wysyłającą mało uwagi. Jednocześnie jednak wielu porad terapeutycznych. i rodzicami / opiekunami ucznia. uczeń wykazuje niewielką inicjatywę Szkoła znalazła nową rodzinę i ma problemy w nawiązywaniu kontaktów. Chociaż nie zaszło goszczącą. • • • Rodzina goszcząca / mentor Mentor powinien pozostawać Mentor wraz z rodziną goszczącą powinien porozmawiać z uczniem o podjęciu przez niego decyzji, czy 12 żadne konkretne wydarzenie, prosi możliwa będzie kontynuacja pobytu o zmianę rodziny. po zmianie rodziny goszczącej. • Jeśli uczeń wyrazi zgodę, mentor powinien znaleźć nową rodzinę goszczącą. • Mentor powinien powiadomić o zmianie rodziny goszczącą NA. Tęsknota za domem 8. Uczeń odczuwa tęsknotę za domem Zasięgnięto porady lokalnych i domaga się powrotu. • Rodzina goszcząca/mentor wolontariuszy w celu ustalenia, niezwłocznie informują się czy dłuższy pobyt ucznia jest wzajemnie o zaistniałej sytuacji. mimo wszystko możliwy. • Mentor powinien pozostać w Ostatecznie zdecydowano się kontakcie ze szkołą wysyłającą odesłać ucznia do domu. Lokalna i rodzicami / opiekunami ucznia. organizacja koordynująca zorganizowała powrót. • Mentor samodzielnie lub, jeśli to konieczne, razem z rodziną goszczącą powinien porozmawiać z uczniem. 13 • Jeżeli uczeń nie dopuszcza jakiejkolwiek możliwości kontynuowania pobytu, mentor powinien skonsultować się z goszczącą NA. • W przypadku podjęcia decyzji o zakończeniu pobytu lot powrotny do kraju rodzinnego powinna zorganizować szkoła wysyłająca. Domniemane molestowanie seksualne 9. Uczennica oraz uczeń z wymiany Lokalna organizacja koordynująca zauroczyli się w sobie i nawiązują odegrała istotną rolę niezwłocznie informują się bliższą znajomość. Niestety w kontrolowaniu sytuacji, wzajemnie o zaistniałej sytuacji. doprowadza ona do sytuacji, komunikując się z uczniem, w której jedna z tych osób czuje się nauczycielami, szkołą skontaktuje się z odpowiednimi zmuszona do stosunku przyjmującą i wysyłającą, rodziną instytucjami lokalnymi (organizacje seksualnego. Następnie obie strony goszczącą oraz rodzicami pomagające ofiarom gwałtu itp.). zarzucają się oskarżeniami, które biologicznymi. Rodzice dziecka • • • Rodzina goszcząca / mentor Mentor, jeśli uzna to za stosowne, Mentor, jeśli uzna to za stosowne, 14 doprowadzają do kłótni postanowili zabrać je do domu. ułatwi uczniowi skontaktowanie się uniemożliwiającej jednoznaczne z Axa Assistance oraz uzyskanie ustalenie, kto mówi prawdę. dla niego pomocy psychologicznej lub ewentualnie powrót do kraju wysyłającego. • Mentor powinien pozostawać w kontakcie ze szkołą wysyłającą i rodzicami/opiekunami ucznia. Problemy z warunkami bytowymi rodziny goszczącej 10. Uczeń ma trudności Lokalna organizacja koordynująca • Mentor powinien porozmawiać z przystosowaniem się do nowego nie miała dużych możliwości z uczniem, aby ocenić, czy możliwe otoczenia, tj. obszaru w tym zakresie, ponieważ uczeń jest kontynuowanie pobytu. podmiejskiego z mieszkaniami podjął już decyzję. socjalnymi, oraz twierdzi, że boi się Zorganizowano zatem powrót wychodzić z mieszkania. ucznia do domu. • Mentor powinien pozostawać w kontakcie ze szkołą wysyłającą. • Jeżeli uczeń wykazuje Członkowie rodziny goszczącej zainteresowanie kontynuowaniem zawsze spędzają swój czas po pobytu, mentor powinien znaleźć szkole/pracy w domu i nie prowadzą nową rodzinę goszczącą. 15 w zasadzie życia towarzyskiego. To • sprawia, że samopoczucie ucznia jest jeszcze gorsze i chce on wrócić Mentor powinien powiadomić o zmianie goszczącą NA. • Jeżeli uczeń nie zmieni zdania w kwestii powrotu do domu, mentor do domu. powinien skonsultować się z goszczącą NA odnośnie zakończenia pobytu. • Szkoła wysyłająca zobowiązana jest zorganizować lot powrotny do kraju. Æ Rada przed wyjazdem: szkoła wysyłająca powinna uświadomić uczniowi, że nie powinien oczekiwać, iż rodzina goszcząca będzie taka sama, jak jego własna. Jednocześnie szkoła przyjmująca powinna dołożyć starań celem znalezienia rodzin, które są chętne do zaangażowania się 16 w przyjęcie ucznia do siebie oraz włączenia go w życie rodziny i w czynności codzienne. Konflikty z rodziną goszczącą 11. Uczeń zupełnie nie dogaduje się z rodzicami goszczącymi. Lokalna organizacja koordynująca • Rodzina goszcząca / uczeń znalazła uczniowi nową rodzinę niezwłocznie informują mentora goszczącą oraz zorganizowała o zaistniałej sytuacji. jego przeniesienie do niej. • Mentor powinien podjąć się mediacji pomiędzy uczniem i rodziną goszczącą i spróbować załagodzić wynikłe między stronami konflikty. • Mentor powinien pozostać w kontakcie ze szkołą wysyłającą i rodzicami/opiekunami ucznia. • Jeżeli nie ma możliwości poprawienia relacji z rodziną goszczącą, mentor powinien znaleźć nową rodzinę goszczącą 17 dla ucznia. • Mentor powinien zawiadomić goszczącą NA o zmianie rodziny. Æ Rada przed wyjazdem: szkoła wysyłająca powinna jasno określić możliwość zmiany rodziny goszczącej oraz, że zmiana ta nie oznacza niepowodzenia całego doświadczenia wynikającego z wyjazdu. Niedopasowanie pomiędzy uczniem a rodziną goszczącą 12. Spokojny i zamknięty w sobie uczeń Aby uniknąć dalszych problemów, mieszka z bardzo aktywną lokalna organizacja koordynująca i dynamiczną rodziną goszczącą. zdecydowała się przenieść To powoduje pewne spięcia. ucznia. Na ostatni tydzień pobytu uczeń ten został przyjęty przez nauczyciela ze szkoły goszczącej. • Mentor powinien znaleźć nową rodzinę goszczącą dla ucznia. • Mentor powinien pozostawać w kontakcie ze szkołą wysyłającą. • Mentor powinien zawiadomić goszczącą NA o zmianie rodziny. 18 Æ Rada przed wyjazdem: w takim zakresie, w jakim jest to możliwe, poprzez przegląd dokumentów ucznia oraz kontakt ze szkołą wysyłającą szkoła przyjmująca powinna podjąć próbę znalezienia najodpowiedniejszej rodziny dla ucznia. Presja rodziny na powrót ucznia do domu (1) 13. Uczeń otrzymuje SMS-y Lokalna organizacja koordynująca Æ Nadrzędną kwestią jest tutaj fakt, i połączenia telefoniczne od swojej zorganizowała powrót ucznia do iż problem ten jest związany nie tyle matki kilka razy dziennie, w których kraju. z samym uczniem, co z jego matką. wspomina ona o tym, jak bardzo za Oznacza to brak możliwości podjęcia nim tęskni. To sprawia, że uczniowi próby zmiany sytuacji. jest niezwykle trudno zaadaptować się i radzić sobie z typowymi • ze szkołą wysyłającą. trudnościami (takimi jak bariera językowa, nowa szkoła, rodzina Mentor powinien skontaktować się • Mentor powinien skontaktować się 19 goszcząca) napotykanymi na oraz zasięgnąć porady goszczącej początku pobytu za granicą. NA, która następnie informuje o zdarzeniu wysyłającą NA. • Lot powrotny do kraju powinna zorganizować szkoła wysyłająca. Æ Rada przed wyjazdem: szkoła wysyłająca powinna wyjaśnić także rodzicom cele programu oraz to, czego należy oczekiwać. Presja rodziny na powrót ucznia do domu (2) 14 Matka ucznia prosi, aby wrócił on Lokalne organizacje koordynujące Æ Nadrzędną kwestią jest tutaj fakt, do domu. Mimo, że uczeń czuje się zaoferowały wsparcie, zarówno iż problem ten nie tyle związany jest bardzo dobrze zarówno w szkole biologicznej matce ucznia, jak z samym uczniem, co z jego matką. przyjmującej jak i w rodzinie i jemu samemu oraz rodzinie Oznacza to brak możliwości podjęcia goszczącej, to jednocześnie goszczącej. W momencie, gdy próby zmiany sytuacji. odczuwa on presję ze strony matki stało się jasne, że matka nalega na powrót do domu. na powrót ucznia do domu, • Mentor powinien skontaktować się 20 podjęte zostały wszelkie ze szkołą wysyłającą. Babcia ucznia mieszka z jego niezbędne kroki celem rodziną i uczeń ten zazwyczaj zorganizowania wcześniejszego oraz zasięgnąć porady goszczącej pomaga matce w opiece nad nią. powrotu do domu. NA, która następnie informuje • Najwyraźniejszą przyczyną tego, iż Mentor powinien skontaktować się o zdarzeniu wysyłającą NA. biologiczna matka prosi dziecko, • żeby wróciło do domu jest to, że Lot powrotny do kraju powinna zorganizować szkoła wysyłająca. babcia zachorowała. Æ Uwaga przed wyjazdem: szkoła wysyłająca powinna wyjaśnić także rodzicom cele programu oraz to, czego należy oczekiwać. Błędne oczekiwania 15. Uczeń, który miał błędne Intensywna komunikacja • Mentor powinien porozmawiać oczekiwania odnośnie wyjazdu, nie z lokalnymi wolontariuszami nie z uczniem, aby ocenić, czy możliwa wykazuje najmniejszych nawet skutkowała zmianą nastawienia jest zmiana jego nastawienia. chęci zintegrowania się z rodziną ucznia. Lokalna organizacja goszczącą. Uczeń oczekuje koordynująca zorganizowała trzymiesięcznych wakacji, aż powrót ucznia do kraju. • Mentor powinien skontaktować się ze szkołą wysyłającą. • Jeżeli uczeń nie wykazuje żadnych 21 w końcu zaczyna oskarżać starań w kierunku zrozumienia wszystkich o niespełnienie jego rzeczywistych celów oczekiwań. wyjazdu/pobytu, mentor powinien powiadomić oraz skonsultować się z NA w kwestii zakończenia pobytu. • Lot powrotny do kraju powinna zorganizować szkoła wysyłająca. Æ Rada przed wyjazdem: szkoła wysyłająca powinna wyjaśnić uczniom rzeczywiste cele programu, aby uniknąć przyszłych problemów związanych z błędnymi oczekiwaniami. Wzajemność 16. Uczeń zostaje przyjęty przez rodziców, których córka jest Uczeń uczestniczył w obozie • szkoleniowym w trakcie pobytu z uczniem, aby ocenić, czy możliwa goszczona za granicą przez rodzinę oraz otrzymał wsparcie ze strony ucznia (sytuacja pełnej wzajemnej najbardziej doświadczonych Mentor powinien porozmawiać jest kontynuacja pobytu. • Mentor powinien pozostawać 22 wymiany). W momencie, gdy córka wolontariuszy. Ponadto w kontakcie ze szkołą wysyłającą. postanawia wrócić do domu wolontariusze zaoferowali mu wcześniej, przed zakończeniem umieszczenie w nowej rodzinie zainteresowania kontynuacją pobytu, uczeń nie chce oraz starali się przekonać go do pobytu, mentor powinien znaleźć kontynuować także swojego pobytu ukończenia swego pobytu. nową rodzinę goszczącą oraz i przebywania z córką rodziców Pomimo podjętych wysiłków poinformować goszczącą NA goszczących, która nie czuła się uczeń zadecydował o powrocie do o zmianie rodziny. dobrze w jego własnej rodzinie. domu. • • Uczeń chce także wrócić do domu. Jeżeli uczeń nie wykazuje Jeżeli uczeń nie zmieni zdania w kwestii powrotu do domu, mentor powinien poinformować goszczącą NA oraz skonsultować się z nią w tej sprawie. • Lot powrotny do kraju powinna zorganizować szkoła wysyłająca. 23 Kwestie związane z otwartym biletem powrotnym: • Wykupienie biletu otwartego ma tę zaletę, iż nie jest konieczne ponoszenie dodatkowych kosztów w przypadku wcześniejszego powrotu. Jednakże takie rozwiązanie może być dość kosztowne, dlatego lepszym rozwiązaniem wydaje się zakupienie biletu powrotnego zawierającego prawo do zmiany terminu powrotu bez konieczności ponoszenia dodatkowych opłat. • Odpowiedzialność za rezerwację biletu powrotnego do domu spoczywać będzie wówczas na szkole wysyłającej, jako że posiada ona informacje odnośnie rezerwacji (jeśli nie jest to wyraźnie określone w powyższych przypadkach, odpowiedzialność za rezerwację biletu powrotnego do domu będzie spoczywać na AXA Assistance). • W przypadku, gdy szkoła wysyłająca nie wykupi biletu otwartego, powstaje pytanie, czy odpowiedzialność za wykupienie biletu w razie wcześniejszego powrotu/opłatę związaną ze zmianą daty powrotu spoczywa na szkole wysyłającej, czy też na rodzicach (przy czym w przypadku, gdy wcześniejsze zakończenie pobytu wynika z winy ucznia/rodziców, odpowiedzialność ta powinna spoczywać na rodzicach). • Każdy dodatkowy bilet dla ucznia, którego nie obejmuje ubezpieczenie, winien zostać opłacony przez rodziców/opiekunów. 24
