Toruń, 1.04.2015 Dr hab. Anna Branach

Toruń, 1.04.2015
Dr hab. Anna Branach-Kallas
Katedra Filologii Angielskiej
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Recenzja dorobku naukowo-badawczego, dydaktycznego i organizacyjnego
dr Dagmary Drewniak w postępowaniu habilitacyjnym
1. Sylwetka Habilitantki
Pani dr Dagmara Drewniak jest starszym wykładowcą na Wydziale Anglistyki Uniwersytetu im.
Adama Mickiewicza w Poznaniu. Przez wiele lat była zatrudniona jako lektor w Studium Języków
Obcych, a następnie jako wykładowca i starszy wykładowca w Kolegium Języków Obcych przy
Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Dyplom doktora nauk humanistycznych w
zakresie literaturoznawstwa uzyskała w roku 2002 na podstawie rozprawy pt. „Imaginary
Homelands” Lost and Found in the Selected Texts of Postcolonial Literature Written in English.
2. Ocena monografii stanowiącej osiągnięcie wg art. 16 ust. 2 Ustawy ...
Głównym osiągnięciem w rozumieniu art. 16 ust. 2 Ustawy z dnia 14.03.2003 r. o stopniach
naukowych i tytule naukowym wskazanym przez Habilitantkę jest monografia pt. Forgetful
Recollections: Images of Central and Eastern Europe in Canadian Literature. Licząca 221 stron
rozprawa jest bezspornym ukoronowaniem dotychczasowego rozwoju naukowego Habilitantki.
Obszerna bibliografia składa się z ok. 200 pozycji; są to zarówno teksty literackie, akademickie
opracowania literatury kanadyjskiej, jak i liczne monografie oraz artykuły z zakresu teorii literatury,
1
historii nowożytnej i kulturoznawstwa. Praca dr D. Drewniak stanowi interesujące studium
problematyki związanej z szeroko rozumianą pamięcią w utworach autorów kanadyjskich
pochodzących z Europy Środkowo-Wschodniej. Jak sugeruje oksymoron zawarty w tytule (Forgetful
Recollections – Przypominając zapomniane), centralne zagadnienie w rozprawie D. Drewniak stanowi
sama pamięć oraz jej związek z zapominaniem, patologie pamięci (np. alzheimer) oraz jej
psychologiczne zaburzenia (post-wspomnienia, post-miejsca, traumatyczne fantomy). Pamięć, zgodnie
z przywołaną przez Autorkę tezą Paula Ricœura, stanowi również klucz do kształtowania się jaźni,
szczególnie istotny w kontekście emigracji. Materiałem badawczym są wybrane powieści i teksty
(auto)biograficzne pisarzy kanadyjskich takich jak Janice Kulyk-Keefer, Lisa Appignanesi, Irena F.
Karafilly, Norman Ravvin, Anne Michaels i Eva Stachniak. To „zbliżenie” fikcji i literatury faktu
uważam za oryginalny aspekt badawczy. Pragnę podkreślić, iż pod względem materiałowym praca ma
niewątpliwie charakter pionierski, jest ona bowiem interpretacją tekstów autorów kanadyjskich
wywodzących się z Europy Środkowej i Wschodniej, którym dotąd (szczególnie w tej konfiguracji)
nie poświęcono zbyt wiele refleksji analitycznej ani w Kanadzie, ani w Polsce.
Struktura rozprawy jest klarowna. Podzielono ją na cztery rozdziały: rozdział historycznoliteracki oraz trzy rozdziały analityczne, w których Autorka interpretuje dwa lub trzy utwory
wspomnianych pisarzy. W obszernym wstępie Kandydatka omówiła metodologię badawczą, opartą
przede wszystkim na koncepcji post-pamięci w ujęciu Marianne Hirsch oraz pojęciu lieux de mémoire
Pierre’a Nory, teorie traumy oraz refleksje Paula Ricœura. Wspomniany termin Marianne Hirsch
postmemory stanowi kluczowe zagadnienie w pracy. Autorka podkreśla, iż w jej rozumieniu ma ono
szersze zastosowanie. Podczas gdy w ujęciu Hirsch termin ten określa przede wszystkim traumatyczną
spuściznę dzieci ofiar Holokaustu, dr D. Drewniak używa tego konceptu w odniesieniu do
traumatycznych wspomnień dręczących potomków emigrantów z Europy Środkowo-Wschodniej,
niekoniecznie związanych z ludobójstwem okresu drugiej wojny światowej. W moim odczuciu jest to
oryginalne i ciekawe zastosowanie teorii Hirsch.
Zakreślając pole badawcze we wstępie i rozdziale pierwszym, dr D. Drewniak słusznie
podkreśla, iż terminy takie jak Europa Środkowa czy Europa Wschodnia wymykają się jasnej
kategoryzacji. Wskazując na skomplikowaną historię tego regionu oraz płynność geograficznych
2
granic i tożsamości etnicznych jego mieszkańców, Kandydatka przywołuje koncepcję wyobrażonej
geografii Edwarda Saida oraz niedawno opublikowane w języku polskim studium Simony Škrabec pt.
Geografia wyobrażona. Koncepcje Europy Środkowej w XX wieku. Tak zarysowane ramy konceptualne
pozwalają jej przedstawić Europę Środkowo-Wschodnią jako heterogeniczną „przestrzeń rozproszenia”,
geograficznego niedookreślenia, stanowiącą przestrzeń wyobrażeniową, interpretowaną przez pryzmat
mapy kognitywnej bardziej niż geograficznej. Przedwojenna wielokulturowość Europy ŚrodkowoWschodniej stanowi ponadto element łączący ten region ze współczesną Kanadą.
Wielokulturowość i różnorodność to słowa kluczowe w rozdziale pierwszym, w którym to
Autorka omawia fale migracji z Europy Środkowej i Wschodniej do Kanady, poświęcając szczególną
uwagę kształtowaniu się polskiej grupy etnicznej w Kanadzie. Ta część pracy jest bardzo dobrze
udokumentowana, oparta na licznych źródłach historycznych i demograficznych. W rozdziale tym
Autorka przedstawiła również zarys historii literatury polskiej grupy etnicznej w Kanadzie, a także
krótkie wprowadzenie do literatury emigrantów ukraińskich, litewskich, czeskich, węgierskich oraz
żydowskich. Choć tak bogate, a jednocześnie bardzo wybiórczo zarysowane tło można uznać za
subiektywne i niekompletne, pozwala ono Habilitantce uwypuklić płynność tożsamości emigranta,
niedookreśloność kategorii etnicznych w odniesieniu do mieszkańców polskich kresów wschodnich, a
także zawiłe szlaki migracji do Kanady, w kontekście wojny i uchodźctwa, routes w odróżnieniu od
roots. Co istotne, choć tematem rozprawy jest anglojęzyczna literatura emigracyjna w Kanadzie,
Autorka wspomina również o literaturze francuskojęzycznych pisarzy z Quebecu.
Rozdział drugi poświęcony jest interpretacji tekstów wspomnieniowych Janice Kulyk Keefer
Honey and Ashes oraz Lisy Appignanesi Losing the Dead (wydanie polskie Żegnając umarłych.
Pamiętnik rodzinny). Utwory te trudno zaklasyfikować, o czym Kandydatka wspomina we wstępie do
analizy, ujmując w syntetycznej formie kwestię przekraczania granic gatunkowych i różnorodności
terminologicznej w odniesieniu do pisarstwa, które określa jako diasporyczne i dialogiczne.
Interesujące jest tu nawiązanie do klasycznego już dziś dzieła Michaela Ondaatje Running in the
Family. Omawiając Honey and Ashes Janice Kulyk-Keefer dr D. Drewniak umiejętnie zestawia
powrót autorki do Polski i na Ukrainę z podróżami jej przodków. Najciekawsze w tej części rozdziału
wydają mi się fragmenty poświęcone dyslokacji językowej oraz braku przynależności emigranta,
3
którego percepcję i emocjonalność nadal kształtuje nostalgia za utraconym domem. Podobnie w
analizie Żegnając umarłych Appignanesi podróż narratorki do Polski w nadziei na odnalezienie
informacji dotyczących jej rodziny została w sposób klarowny zestawiona z wielokierunkowymi
migracjami jej przodków na terenie ówczesnej Polski, a także na późniejszych ich etapach w Ameryce
Północnej. W swej interpretacji dr D. Drewniak znakomicie ilustruje problem post-pamięci, ukazując
w jaki sposób bagaż wspomnień Holocaustu ukształtował osobowość autorki memuaru. Kandydatka
podkreśla tu również problem milczenia, które stanowi symptom traumy i/lub świadomy wybór
emigranta, pragnącego zapomnieć o trudnej przeszłości.
W rozdziale trzecim pt. „Memory Lost/Memory Retrieved: Irene F. Karafilly’s The Stranger
in the Plumed Hat and Lisa Appignanesi’s The Memory Man” Autorka zestawia ze sobą książkę
wspomnieniową z fikcją literacką, koncentrując się przede wszystkim na problemie utraty pamięci i
pragnieniu odzyskania fragmentów przeszłości. Za szczególnie interesujące uważam tu odniesienia do
teorii traumy (Caruth, Felman, Laub), które pozwalają Autorce uwypuklić tzw. piętno przetrwania
ofiar Holocaustu i ich rodzin. Dr D. Drewniak wnikliwie analizuje napięcie pomiędzy pamiętaniem a
niepamięcią, a także trudny proces odbudowywania fragmentów wspomnień oraz kreatywny wymiar
odzyskiwania przeszłości. Jej analiza ma jednak w niektórych fragmentach charakter nieco zbyt
opisowy. Praca zyskałaby, w moim odczuciu, na poszerzeniu warstwy teoretycznej, szczególnie w
oparciu o teorie Felman i Lauba, a także, np. hauntologię Abrahama i Torok. Ten nie w pełni
dopracowany warsztat metodologiczny stanowi moje jedyne poważniejsze zastrzeżenie wobec
rozprawy dr D. Drewniak. Bardziej konsekwentnie stosowana metodologia pozwoliłaby na pełniejszą
i bardziej dogłębną analizę estetyki traumy i okruchów wspomnień w analizowanych tekstach.
Trauma drugiej wojny światowej łączy również utwory omówione w rozdziale czwartym:
Café des Westens Normana Ravvina, Necessary Lies (Konieczne kłamstwa w polskim przekładzie)
Evy Stachniak oraz The Winter Vault Anne Michaels. „Powidoki” przedwojennej Mławy (Ravvin),
Warszawy wyniszczonej hekatombą drugiej wojny światowej (Michaels) oraz odbudowanego na
zgliszczach tejże wojny Wrocławia (Michaels) stanowią oś tematyczną tego rozdziału. Co istotne
„powidoki” te nakładają się na rzeczywistość kanadyjską i kształtują percepcję Calgary (Ravvin),
Montrealu (Stachniak) oraz Toronto (Michaels). Jednak, jak trafnie zauważa Kandydatka, jest to
4
proces dwukierunkowy, gdyż zetknięcie z wielokulturowym społeczeństwem kanadyjskim sprawia, iż
narratorzy i bohaterowie omawianych powieści stają się bardziej świadomi wielokulturowej, często
wypartej, przeszłości Polski. W swej analizie Autorka umiejętnie ilustruje złożoną problematykę postpamięci i lieux de mémoire, sytuując ją w szerszym kontekście utraty i dyslokacji. Jej refleksje na
temat historii, pamiętania i zapomnienia są szczególnie inspirujące we fragmentach poświęconych
najbardziej złożonemu z omawianych utworów, jakim jest, w moim odczuciu, The Winter Vault Anne
Michaels.
Forgetful Recollections: Images of Central and Eastern Europe in Canadian Literature
kończy syntetycznie zarysowana konkluzja. Choć lektura wymaga dużego skupienia, gdyż praca
porusza wiele wątków – od (post)pamięci, poprzez Holocaust, problem migracji, po lieux de mémoire,
wielokulturowość, czy tożsamość etniczną, rozprawa stanowi ważne studium litératture mineure,
funkcjonującej często w przestrzeni liminalnej, pomiędzy ojczyzną przodków jej twórców (która w
tym wypadku również zmieniła swoje granice) a Nowym Światem. Jest to bez wątpienia oryginalna
tematyka badawcza w polskich (i nie tylko) badaniach na temat Kanady.
3. Ocena dorobku naukowego po uzyskaniu stopnia doktora
W dorobku naukowym dr Dagmary Drewniak po zdobyciu stopnia doktora znajduje się monografia
habilitacyjna, jedna współredakcja czasopisma naukowego, a także 6 artykułów w czasopismach
naukowych, 15 rozdziałów w monografiach oraz trzy recenzje opublikowane w czasopiśmie
naukowym TransCanadiana. Choć dorobek ten nie jest bardzo znaczący pod względem liczby
opublikowanych prac, wskazuje na konsekwentny rozwój Habilitantki. Kandydatka jest znaną i
cenioną badaczką w polskim środowisku kanadystycznym, muszę jednak zaznaczyć, iż znikoma część
jej dorobku ukazała się w wydawnictwach zagranicznych. Wyrażam nadzieję, że samodzielność
badawcza zachęci dr D. Drewniak do publikowania w czasopismach i monografiach o szerszym
zasięgu, co bez wątpienia podniesie wskaźnik cytowań oraz wyniki parametryzacji Jej dorobku.
Badania nad pisarstwem autobiograficznym prowadzone obecnie przez Kandydatkę w ramach
prestiżowego grantu NCN pod kierownictwem Pani dr hab. Agnieszki Rzepy, prof. UAM, zapewne to
ułatwią.
5
W autoreferacie Habilitantka wymienia trzy głównie nurty w badaniach podjętych po
doktoracie: (1) studium pamięci i badania nad tożsamością w utworach diaspor środkowoeuropejskich; (2) wizja miast i miasteczek w literaturze kanadyjskiej; (3) historia literatury
kanadyjskiej. Opublikowane wcześniej artykuły na temat twórczości Hanifa Kureishi, Zadie Smith, a
szczególnie Salmana Rushdiego uważam również za interesujące. Co istotne, nie ulega wątpliwości, iż
podjęta przed doktoratem tematyka post-kolonialna zainspirowała Autorkę do badań nad traumą i
prześladowaniem, pamięcią i brakiem przynależności. Choć korpus badawczy Kandydatki może
wydawać się dość ograniczony (Hoffman, Kulyk-Keefer, Stachniak, Michaels, Karafilly, Appignanesi,
Nattel to ulubieni pisarze Autorki, do których twórczości powraca), w analizowanej na przestrzeni
wielu lat w licznych artykułach tematyce żydowskiej i migracyjnej dostrzec można wyraźny rozwój
naukowy Habilitantki. Jej późniejsze artykuły wydają się lepiej dopracowane pod względem
metodologicznym. Należy podkreślić, iż zainteresowania badawcze dr D. Drewniak, skupione wokół
Holocaustu, obejmują tematykę trudną i bardzo złożoną; przedstawianie zła, Zagłady oraz traumy to
treści trudne pod względem etycznym, które wymagają oczytania i osobistego zaangażowania
badacza. Cechy te są szczególnie widoczne w Jej artykułach, takich jak „Fenomen pięknego życia albo
literatura piękna (p)o Zagładzie” (2011) oraz „Ścieżki pamięci, duchowe drogi Europy w kanadyjskiej
literaturze Holocaustu” (2010).
4. Ocena działalności organizacyjnej i dydaktycznej
Należy podkreślić, iż jako lektor, wykładowca i starszy wykładowca, Kandydatka pracowała dotąd na
etatach dydaktycznych, tym bardziej należy więc docenić jej pasję naukową i prowadzone przez nią
badania. Habilitantka prowadziła kursy z PNJA, historii literatury amerykańskiej, brytyjskiej oraz
kanadyjskiej. Wykonywała również zadania powierzane zwykle pracownikom samodzielnym,
prowadząc seminaria magisterskie i licencjackie. W sumie wypromowała 69 licencjatów i 32
magistrów. Co więcej, dr D. Drewniak od 2004 roku pełni funkcję opiekuna naukowo-dydaktycznego
Nauczycielskiego Kolegium Języków Obcym w Starym Tomyślu oraz w Złotowie. Jej działalność
dydaktyczno-organizacyjna została doceniona przez władze uczelni, dwukrotnie bowiem Kandydatkę
wyróżniono nagrodą za osiągnięcia w działalności dydaktycznej i organizacyjnej JM Rektora UAM.
6
5. Dorobek popularyzatorski
Dr D. Drewniak jest bardzo aktywna w dziedzinie popularyzacji nauki. Wygłosiła kilka wykładów
gościnnych w Polsce (Kalisz, Toruń) i za granicą (Frankfurt nad Menem). Przestawiła wyniki swoich
badań szerszej publiczności podczas sesji organizowanych przez Centrum Badań im. Edyty Stein.
Godne podziwu są zorganizowane przez nią, na prośbę renomowanych wydawnictw oraz British
Council, spotkania ze słynnymi pisarzami, takimi jak Zadie Smith, Kiran Desai, Ewa Stachniak i
Norman Ravvin. W Pracowni Literatury Kanadyjskiej kierowanej przez pionierkę badań kanadyjskich
w Polsce, Panią dr hab. Agnieszkę Rzepę, prof. UAM, dr D. Drewniak współorganizowała
konferencje naukowe oraz znany w środowisku kanadystów w całej Polsce Dzień Kanady na UAM.
Kandydatka jest również członkiem Polskiego Towarzystwa Badań Kanadyjskich, uczestniczy w jego
pracach jako członek komisji rewizyjnej. Aktywność Habilitantki w dziedzinie popularyzacji nauki
potwierdza Jej kompetencje, pracowitość oraz umiejętność pracy w zespole.
6. Konkluzja
Przedstawione do recenzji artykuły Habilitantki świadczą o Jej rosnącej samodzielności badawczej. Jej
osiągnięcia dydaktyczno-organizacyjne oraz popularyzatorskie potwierdzają, iż dr Dagmara Drewniak
jest ważnym pracownikiem Wydziału Anglistyki UAM. Jej działalność na rzecz środowiska
studentów i doktorantów, organizacja Dni Kanady oraz innych wydarzeń kanadystycznych sprawiają,
że Kandydatka jest cenionym w kręgach polskich kanadystów badaczem i współpracownikiem.
Rozprawa habilitacyjna Pani doktor D. Drewniak, mimo pewnych zastrzeżeń, potwierdza dojrzałość
badawczą Habilitantki i stanowi ukoronowanie wieloletnich, szeroko zakrojonych badań. Habilitantka
bardzo dobrze orientuje się w swoim polu badawczym. Forgetful Recollections: Images of Central
and Eastern Europe in Canadian Literature to ciekawa monografia, która może zainteresować nie
tylko historyków literatury kanadyjskiej, ale również historyków i kulturoznawców.
Ustawa z dnia 14.03. 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym, znowelizowana
Ustawą z dn. 18.03.2011 r. o zmianie Ustawy ..., oraz Rozporządzeniem Ministra Nauki i Szkolnictwa
7
Wyższego z dn. 1.09.2011 r. w sprawie kryteriów oceny osiągnięć osoby ubiegającej sie o nadanie
stopnia doktora habilitowanego określa, że do postępowania habilitacyjnego może zostać
dopuszczona osoba, która posiada stopień doktora oraz osiągnięcia naukowe lub artystyczne, uzyskane
po otrzymaniu stopnia doktora, stanowiące znaczny wkład autora w rozwój określonej dyscypliny
naukowej lub artystycznej oraz wykazuje się istotną aktywnością naukową. Ponieważ dorobek
naukowy, dydaktyczny i organizacyjny Pani dr Dagmary Drewniak spełnia kryteria stawiane
habilitantom przez Ustawę o stopniach naukowych, wnioskuję o dopuszczenie Kandydatki do
dalszych etapów przewodu habilitacyjnego.
8