Dr Joanna Brylak, radca prawny w Warszawie Znaczenie przepadku

Znaczenie przepadku korzyści majątkowej…
Joanna Brylak
Znaczenie przepadku korzyści majątkowej
w walce z przestępczością zorganizowaną
Streszczenie
Publikacja stanowi analizę oraz ocenę w wymiarze de lege lata i de lege
ferenda instytucji konfiskaty rozszerzonej będącej instrumentem stosowanym w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej. Autorka rozwaŜa o przepadku korzyści majątkowej uzyskanej z czynu przestępnego oraz o dostępnych narzędziach prawnych słuŜących zwalczaniu terroryzmu. Publikacja
zawiera prawnoporównawcze konkluzje o instytucji konfiskaty rozszerzonej
na tle niemieckiego oraz włoskiego ustawodawstwa karnistycznego. Autorka
dowodzi, Ŝe rozszerzona konfiskata słuŜy mobilizacji i współpracy organów
ścigania w walce z przestępczością zorganizowaną.
Zasadniczą trudnością napotykaną przez wymiar sprawiedliwości przy
orzekaniu przepadku korzyści majątkowej jest udowodnienie, iŜ określona
wartość materialna pochodzi z czynu przestępnego, za który sprawca został
postawiony w stan oskarŜenia. Problematyka ta ujawnia się szczególnie
w przypadku przestępstw popełnianych przez członków zorganizowanych
grup przestępczych, których zgromadzone mienie nabiera znacznej wartości
ekonomicznej1. W praktyce obserwuje się, Ŝe oprócz czynów przypisanych
w konkretnym wyroku skazującym, sprawcy dopuścili się innych nieujawnionych bądź nieudowodnionych przestępstw. W takich okolicznościach narzucone ograniczenia prawne w kwestii zakresu orzekanego przepadku stają
się znaczącym mankamentem, który utrudnia moŜliwość likwidacji podstaw
finansowych działania zorganizowanych grup przestępczych.
Doświadczenia ostatnich lat wskazują na potrzebę wzmoŜenia działań
zmierzających do zwalczeniu przestępczości zorganizowanej i zjawiska terroryzmu. Czynniki te powodują ponowne skupienie uwagi na instytucji prze1
Z wypowiedzi nadkomisarza K. Hajdasa z Komendy Głównej Policji wynika, Ŝe w 2006 r.
udało się rozbić 143 zorganizowane grupy przestępcze, zarówno o charakterze gospodarczym, kryminalnym, jak i narkotykowym (dane z raportu Centralnego Biura Śledczego).
W efekcie zatrzymano blisko 3,5 tys. osób, a zebrany materiał dowodowy pozwolił na postawienie ponad 13 tys. zarzutów ponad 4,7 tys. podejrzanym. Znacznie powaŜniejszy cios zadano równieŜ finansom polskiej mafii. Organom ścigania udało się zabezpieczyć przestępczy
majątek o wartości ponad 172 mln zł.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
29
J. Brylak
padku korzyści uzyskanych w trakcie, jak i wskutek czynu karalnego i czynią
ją środkiem finansowym, godzącym w swoistą podstawę ekonomiczną przestępczości zorganizowanej. Przepadek korzyści uzyskanych w drodze przestępstwa moŜe być skutecznym narzędziem dla zwalczania przestępstw,
przynoszącym lepsze efekty niŜ długoletnia kara pozbawienia wolności.
Wypada rozwaŜyć, czy tradycyjne podejście do pewnych instytucji prawa
karnego nie traci na znaczeniu w obecnych realiach procesowych. Powrót
do konstrukcji rozszerzonego przepadku mienia jest wyrazem nowego spojrzenia ustawodawcy na rzeczywistość procesową2.
Podstawą zastosowania przepadku korzyści majątkowej jest grupa domniemań prawnych, których przyjęcie sprawia, Ŝe zasadą jest wskazanie
dowodów na udział sprawcy w popełnieniu czynów zabronionych w ramach
zorganizowanej grupy przestępczej. Wskutek domniemania najczęściej ustala się pochodzenie całości lub części mienia będącego we władaniu sprawcy
z działalności przestępnej. Dodatkowo domniemanie jest często uzupełniane
rozwiązaniami pozwalającymi na orzeczenie przepadku mienia w stosunku
do osób trzecich, którym sprawca przekazał korzyść majątkową3.
Instytucja przepadku korzyści majątkowej róŜni się zasadniczo od znanej
kodeksowi z 1969 r. konfiskaty mienia. Według kodeksu karnego z 1969 r.
karze konfiskaty podlegało mienie pochodzące z wszelkich, tj. legalnych lub
nielegalnych źródeł. Obecnie rozszerzonemu przepadkowi podlega wyłącznie mienie, co do którego istnieje domniemanie, Ŝe pochodzi z przestępczej
działalności. Przyjęcie presumpcji prawnej nie wyklucza jej obalenia. Konfiskata w rozumieniu poprzedniej ustawy karnej miała bezwzględny charakter,
obecnie zakres podmiotowy stosowania rozszerzonego przepadku mienia
jest węŜszy niŜ zakres podmiotowy stosowania przepisów o konfiskacie według poprzedniej ustawy. Generalnie ustawodawca, nakreślając zasięg oddziaływania instytucji rozszerzonej konfiskaty, ogranicza się do czynów karalnych o charakterze terrorystycznym i powaŜnych przestępstw popełnionych w grupie zorganizowanej4. Zatem instytucję przepadku korzyści mająt-
2
3
4
Zob. P. K r u s z y ń s k i, S. P a w e l e c, Uwagi do projektu ustawy o zmianie kodeksu karnego
i innych ustaw w zakresie przepisów o przepadku, Palestra 2007, nr 11, s. 71 i n.;
T. S z y m a n o w s k i, System kar, środków karnych i zabezpieczających oraz zasady ich
orzekania w k.k. z 1997 r., Przegląd Więziennictwa Polskiego 1997, nr 16–17, s. 14; J. R a g l e w s k i, Konfiskata mienia, czyli relikt, który odŜywa, „Rzeczpospolita” nr 26 (4583) z dnia
31 stycznia 1997 r.; takŜe K. B u c h a ł a, System kar, środków karnych i zabezpieczających
w projekcie k.k. z 1990 r., Państwo i Prawo 1991, nr 6, s. 24.
Por. A. S p o t o w s k i, Konfiskata mienia i przepadek rzeczy (uwagi de lege ferenda), Państwo i Prawo 1989, nr 3, s. 101 i n.; J. J a s i ń s k i, O nowy kształt środków karnych, Przegląd
Prawa Karnego 1990, nr 1, s. 14.
Por. I. R z e p i ń s k a, Kara konfiskaty mienia – powrót kary?, Państwo i Prawo 1996, nr 2,
s. 77 i n.; J. R a g l e w s k i, Przepadek osiągniętych korzyści majątkowych jako nowy środek
karny, Palestra 1999, nr 4, s. 56.
30
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
Znaczenie przepadku korzyści majątkowej…
kowej oraz konfiskatę mienia w rozumieniu poprzedniego kodeksu karnego
róŜni od siebie ratio legis obu instytucji.
Koncepcja rozszerzonego przepadku mienia nie narusza zasady proporcjonalności, sformułowanej w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Ocena regulacji
z punktu widzenia tej reguły polega na ustosunkowaniu się do podstawowych pytań dotyczących omawianych norm. Po pierwsze, czy dają one podstawy doprowadzenia do zamierzonego przez ustawodawcę skutku (tzw.
test przydatności normy); po drugie, czy są one nieodzowne dla ochrony
interesu publicznego, z którym łączy się reakcja ustawodawcy (test niezbędności), oraz czy jej efekty pozostają w proporcji do nałoŜonych powinności,
skutków lub sankcji (test proporcjonalności). Odpowiedź na wszystkie trzy
pytania zdaje się być pozytywna.
Omawiane rozwiązania prawne zakładają pozbawienie sprawców pewnej
kategorii przestępstw źródeł finansowania i majątku, które stanowią podstawy ekonomiczne dla ich kryminalnej działalności. Tego rodzaju proceder jest
wyrazem realizacji teorii o prewencji ogólnej i szczególnej względem wskazanej kategorii sprawców. Dotychczas przewidziane środki karne słuŜące
temu celowi okazują się być nieskuteczne i niewystarczające. Wskazywana
delegalizacja ma szansę na pozytywną weryfikację według kryterium procesowej przydatności5.
Interes społeczny przemawia za tym, aby nie zawęŜać odpowiedzialności
sprawców pewnej kategorii przestępstw wyłącznie do odbycia kary, co często jest preferowane przez skazanych. Wskazane jest podjęcie skutecznych
działań, aby przestępcy nie mogli równieŜ korzystać z majątku zdobytego
w drodze przestępstwa. Pozbawienie sprawców zaplecza ekonomicznego
uniemoŜliwia lub przynajmniej ogranicza w jakimś stopniu praktyki przestępcze. Wskazane jest nałoŜenie obowiązku wykazania związków między popełnionymi przestępstwami a stanem majątkowym sprawcy i jego najbliŜszego otoczenia lub podmiotów uczestniczących w obrocie mieniem mającym swoje źródło w czynach przestępnych. Postulatowi temu sprzyjają dowody, które co prawda nie pozbawiają sprawcy, ani osób pozostających
z nim w związkach mienia pochodzącego z przestępstw, ale nakładają na te
podmioty obowiązek wykazania legalności posiadanego mienia, co powoduje wyłączenie z zasięgu działania orzeczonego środka karnego tych składników majątku, których prawowitości pochodzenia dowiedzie dysponujący.
Tak skonstruowane domniemania i środki przeciwstawne nie sprawiają
5
Zob. A. M a r e k, Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 137; L. G a r d o c k i, Prawo karne, Warszawa 2005, s. 167 i n.; J. R a g l e w s k i, (w:) Kodeks karny. Komentarz. Część ogólna, pod red. A. Z o l l a, Warszawa 2004, s. 750. Por. J. J a s i ń s k i,
O nowy kształt systemu środków karnych, Przegląd Prawa Karnego 1990, nr, s. 49 i n.;
M. S z e w c z y k, Uwagi dotyczące niektórych kar dodatkowych w kodeksie karnym, Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Prof. M. Cieślaka, Kraków 1993, s. 105.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
31
J. Brylak
nadmiernych trudności dowodowych dla osób nimi obciąŜonych. Tym niemniej nakreślone w ten sposób obowiązki niosą ryzyko dalekiej ingerencji
w stan posiadania potencjalnego, weryfikowanego posiadacza danego majątku. Wprawdzie test zgodności nie wymierza w zasadę proporcjonalności
w sensie dosłownym i nie koliduje z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, lecz moŜe
uderzać w inne zasady procesowe6.
Rozszerzony przepadek mienia jest ugruntowanym wzorcem stosowanym w wielu państwach członkowskich UE, m.in. w Niemczech, Austrii,
Szwajcarii, Włoszech, Luksemburgu, Belgii, czy Portugalii. Instytucja rozszerzonego przepadku mienia jest swoistym krokiem ku ujednoliceniu standardów prawa karnego Unii Europejskiej7.
Rozwiązania przyjęte we wszystkich wyŜej wymienionych państwach,
mimo iŜ mają niejednolity charakter, sprowadzają się do rozszerzenia klasycznego modelu przepadku. Rozszerzenie polega głównie na przyjęciu
domniemania prawnego nielegalnego pochodzenia zgromadzonego mienia.
Konstrukcje presumpcji przyjętych w art. 45 k.k.8 odnoszą się zarówno do
podstawy domniemania, jak i części dotyczącej wniosków.
Dla porównania, w Niemczech, zgodnie z § 73d–74b kodeksu karnego,
rozszerzona konfiskata moŜe być stosowana, gdy pozwala na to przepis
szczególny. Dla jej orzeczenia wystarcza, Ŝe zachodzą podstawy do przyjęcia, Ŝe przedmioty zostały nabyte w celu popełnienia czynów zabronionych
lub pochodzą z czynów przestępnych. JeŜeli przepadek takich przedmiotów
jest niemoŜliwy, sąd moŜe orzec przepadek ich równowartości pienięŜnej9.
Ustawodawca niemiecki przewiduje rozszerzony przepadek pod względem
podmiotowym w stosunku do osób, które przynajmniej lekkomyślnie przyczyniły się do tego, Ŝe przedmiot lub prawo stały się środkiem lub przedmiotem czynu lub słuŜyły jego przygotowaniu albo w sposób naganny nabyły
przedmioty, mając wiedzę o okolicznościach, które mogłyby stanowić podstawę konfiskaty. Przy orzekaniu przepadku rozszerzonego podmiotowo sąd
niemiecki moŜe skorzystać z uprawnień dyskrecjonalnych płynących z określonej w przepisach zasady proporcjonalności. Zgodnie z nią, konfiskata nie
6
7
8
9
Por. B. Z y g m o n t, Konfiskata mienia a przepadek korzyści majątkowych, Prokuratura
i Prawo 2001, nr 11, s. 24; V. K o n a r s k a - W r z o s e k, Prawnokarne środki walki z przestępczością zawodową i zorganizowaną przewidziane w kodeksie karnym, Prokuratura
i Prawo 2000, nr 3, s. 40.
Por. J. W o j c i e c h o w s k i, Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997,
s. 140.
W brzmieniu ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 111, poz. 1061).
Zob. B e c k m a n n, Die fehlerhafte Einziehung von täterfremdem Eigentum nach § 40StGB,
GA 1960, s. 205; B o d e, Das neue Recht der Einziehung usw., NJW 1969, s. 1052 i n.;
C r e i f e l d s, Die strafrechtliche Einziehung gegen den „Dritteigentümer”, JR 1955, s. 403.
32
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
Znaczenie przepadku korzyści majątkowej…
moŜe być orzeczona wówczas, gdyby była nieproporcjonalna do cięŜaru
gatunkowego przestępstwa10.
W Szwajcarii rozszerzenie przepadku dotyczy majątku organizacji przestępczej. Zgodnie z art. 72 szwajcarskiego kodeksu karnego sąd orzeka
konfiskatę całego majątku, nad którym organizacja przestępcza sprawuje
kontrolę. Ustawodawca zakłada domniemanie, Ŝe majątek naleŜący do osoby będącej członkiem lub wspierającej grupę przestępczą podlegał kontroli
tej organizacji, chyba Ŝe zostanie przeprowadzony dowód przeciwny11.
We Włoszech, przepisy ustawy nr 57 z 1962 r., przewidują m.in. orzeczenie przepadku mienia, którego wartość jest nieadekwatna do deklarowanego
przez sprawcę dochodu. Znowelizowane przepisy włoskie dotyczące znacznie większych przestępstw wdraŜają podobną delegalizację, z tym Ŝe orzeczenie przepadku w takich przypadkach ma charakter obowiązkowy
(art. 416–bis włoskiego kodeksu karnego12).
Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej ETPCz)
wskazuje, Ŝe na tle zgodności instytucji przepadku mienia z gwarancjami
praw jednostki w postępowaniu karnym, szczególnie z zasadą domniemania
niewinności, pojawiło się szereg wątpliwości. Swoisty charakter rozszerzonego przepadku mienia nie narusza art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (prawa do rzetelnego procesu) i art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji (ochrona własności)13. Trybunał stoi na stanowisku,
Ŝe przeniesienie cięŜaru dowodu nie stanowi samo w sobie naruszenia
Konwencji tak długo, jak ustrój gwarantuje rzetelny proces, a w szczególności, jeŜeli oskarŜony ma sposobność wykazania legalność pochodzenia mienia w toku procesu. Stosowanie tego rodzaju środków karnych moŜe być
proporcjonalnym narzędziem słuŜącym szczególnemu celowi, jakim jest
zwalczanie powaŜnej przestępczości.
Przeniesienie cięŜaru dowodu dotyczy wyłącznie kwestii przepadku mienia i nie odnosi się do innych elementów postępowania karnego, szczególnie ustalenia i udowodnienia winy oskarŜonego. Nie następuje równieŜ naruszenie fundamentalnych praw jednostki i ograniczenie gwarancji procesowych. Ponadto, rozszerzony przepadek mienia, jako wyjątek od zasady,
10
E b e r b a c h, Einziehung und Verfall beim illegalen Betäubungsmittelhandel, Netz 1985,
s. 294; G i l s d o r f, Die verfassungsmässigen Schranken der Einziehung, JZ 1958, s. 641
i n.; S c h m i d t, Die fehlerhafte Einziehung, NJW 1957, s. 1628.
11
Zob. BGer z dnia 30 listopada 1999 r., Kass H, 6S.346/1999 = SJ 2000 I, 234.
12
Ustawa z dnia 7 sierpnia 1992 r., nr 356, w związku z ustawą z dnia 8 czerwca 1992 r.,
nr 306, art. 12–sexies. Zob. A. L a u d a m i, Nasce la confisca per equvalente, Guida al. Diritto z dnia 26 kwietnia 2006 r., s. 17.
13
Zob. dictum ETPCz w sprawie 41087/98, Philips versus Wielkiej Brytanii; sprawa 17440/90,
Weilch versus Wielka Brytania; sprawa 12954/87, Raimondo versus Włochy. W rozumieniu
Konwencji „nielegalne korzyści” stanowi „kaŜde mienie uzyskane lub otrzymane bezpośrednio, bądź pośrednio w związku z popełnieniem przestępstwa określonego w art. 3 ust. 1”.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
33
J. Brylak
dotyka tylko sprawców najpowaŜniejszych przestępstw i obejmuje tylko te
rzeczy i prawa majątkowe, których legalności pochodzenia sprawca nie dowiedzie w toku postępowania karnego. ZauwaŜyć naleŜy, Ŝe regulacja prawna rozszerzonego przepadku mienia ma charakter przedmiotowy i podmiotowy, co w dostatecznym stopniu zabezpiecza prawa osób, których przepadek moŜe dotyczyć14.
Niektóre państwa europejskie – jak juŜ zasygnalizowano – przewidują odpowiedzialność majątkową z tytułu przepadku mienia osób niebędących
sprawcami. Prawidłowość przepisów art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności nie była dotychczas podwaŜana, bowiem
ETPCz nie rozpatrzył Ŝadnego środka odwoławczego w tym przedmiocie15.
Orzecznictwo ETPCz nie daje Ŝadnych podstaw do uznania niezgodności
orzekania przepadku mienia naleŜącego do osób, przeciwko którym nie toczy
się postępowanie karne, ani w rozumieniu art. 6 Konwencji, ani pośrednio
z art. 6 Traktatu o Unii Europejskiej. Art. 45 § 9 k.k. i art. 33 § 9 k.k.s. przewidują czasowe ograniczenie odpowiedzialności osób trzecich i gwarancje procesowe. NaleŜy zatem stwierdzić, Ŝe zmiany te są zgodne z art. 6 EKPCz.
Kilka najnowszych konwencji przewiduje moŜliwość przeniesienia na
sprawcę cięŜaru dowodu w przedmiocie legalnego pochodzenia domniemanych dochodów z przestępstwa lub innego mienia podlegającego przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa. Wskutek tego, przy spełnieniu określonych
przesłanek wstępnych przepadek mienia nie jest ograniczony do przedmiotów majątkowych i praw będących korzyścią majątkową z przestępstwa,
którego dokonanie przypisuje się sprawcy. Oznacza to, Ŝe przepadkowi moŜe podlegać mienie, którego przestępczego pochodzenia nie dowiedziono.
Wystarczającym powodem przepadku mienia jest brak dowodów ze strony
sprawcy czynu lub osoby zainteresowanej lub niemoŜność wykazania jego
legalnego pochodzenia16.
Sposobność przeniesienia na sprawcę cięŜaru dowodu legalności pochodzenia mienia przewidziana została w art. 12 ust. 7 Konwencji Narodów Zjednoczonych z dnia 12 grudnia 2000 r. przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej17. Przepis ten wskazuje, Ŝe państwa sygnujące mogą
14
Por. A. M a r e k, (w:) Kodeks karny. Komentarz., op. cit., s. 181; K. B u c h a ł a, (w:) K. B u c h a ł a, A. Z o l l, Kodeks karny. Część ogólna, Kraków 1998, s. 446 i n.
15
W sprawie Dogmoch versus Niemcy, sygn. 26315/03, pośrednio dotyczącej przedstawianego zagadnienia, Trybunał stwierdził dopuszczalność pod określonymi warunkami zabezpieczenia prowadzącego do przepadku mienia stanowiącego własność osoby trzeciej w postępowaniu karnym nie dotyczącym tej osoby. Spostrzec wypada, Ŝe odpowiedzialność osób
trzecich z tytułu przepadku mienia przewiduje obecnie obowiązujący przepis art. 45 § 3 k.k.
oraz art. 33 § 3 k.k.s.
16
Por. J. W o j c i e c h o w s k i, Kodeks…, op. cit., s. 131.
17
Zob. S. W a l t o ś, (w:) A. M a r e k, S. W a l t o ś, Podstawy prawa i procesu karnego, Warszawa 2003, s. 212 i n.
34
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
Znaczenie przepadku korzyści majątkowej…
rozwaŜyć ewentualność stosowania wymogu, aby sprawca udowodnił legalność dochodów objętych domniemaniem pochodzenia z przestępstwa lub
innego mienia podlegającego konfiskacie w zakresie, w jakim taki wymóg jest
zgodny z zasadami ich prawa wewnętrznego oraz z charakterem sądowych
lub innych postępowań. Art. 31 ust. 8 Konwencji Narodów Zjednoczonych
z dnia 31 października 2003 r. przeciwko korupcji stanowi zalecenia dla państw
członkowskich, w tym Polski będącej sygnatariuszem obydwu Konwencji18.
Art. 3 ust. 4 Konwencji Rady Europy z dnia 16 maja 2005 r. o praniu,
ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzących z przestępstwa oraz o finansowaniu terroryzmu zobowiązuje strony Konwencji do przyjęcia środków ustawodawczych i innych niezbędnych przedsięwzięć, aby
w przypadku powaŜnego przestępstwa lub przestępstw, zgodnie z przepisami prawa krajowego, sprawca wykazywał źródło pochodzenia kwestionowanych dochodów lub innego mienia podlegającego konfiskacie w zakresie,
w jakim wymóg ten jest zgodny z zasadami prawa krajowego19.
Konwencje te nie przewidują tak dalece posuniętych zobowiązań do
wprowadzenia konfiskaty rozszerzonej, jak ustanowione w niektórych państwach. Wynika to jednak z ich międzynarodowego charakteru i konieczności uznawania klasycznej konstrukcji przepadku mienia.
W sferze postulatów pozostaje usunięcie wątpliwości, czy zasadą przy
orzekaniu przepadku jest przepadek uzyskanej korzyści, czy równowartości
takiej korzyści, chociaŜby orzeczenie przepadku było równieŜ moŜliwe.
W doktrynie utrzymuje się, Ŝe nie obowiązuje dyrektywa w przedmiocie kolejności orzekania przepadku korzyści lub jej równowartości. Słusznie wskazuje się na priorytetowe orzeczenie przede wszystkim przepadku korzyści,
a dopiero gdy ten jest niemoŜliwy, wtórnie powinien nastąpić przepadek równowartości korzyści majątkowej. Obecnie ustawodawca nie rozróŜnia sytuacji pomiędzy niemoŜnością orzeczenia przepadku korzyści w całości lub
części. Wątpliwości budzi, czy moŜliwe jest równoczesne orzeczenie przepadku korzyści w części, a w pozostałej części przepadek jej równowartości20.
Wprowadzenie do kodeksu karnego nowego środka karnego w postaci
przepadku pochodzącego ze źródeł nielegalnych lub nabytego za nielegalnie zdobyte środki mienia znajduje uzasadnienie jako samodzielna podsta18
S. L e l e n t a l, Wątpliwości wokół instytucji świadka koronnego, Przegląd Policyjny 2003,
nr 2, s. 9 i n.
19
A. L a c h, Instytucja świadka koronnego w prawie angielskim z uwzględnieniem rozwiązań
polskich, Przegląd Policyjny 2002, nr 1, s. 29 i n.; P. K o r b a l, Świadek koronny – instrument
zwalczania przestępczości zorganizowanej. Kilka refleksji z praktyki, (w:) Przestępczość
zorganizowana, świadek koronny, terroryzm w ujęciu praktycznym, E. W. P ł y w a c z e w s k i
(red.), Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2005, s. 36 i n.
20
Por. Z. S i e n k i e w i c z, Zamiast konfiskaty mienia, (w:) Nowa kodyfikacja prawa karnego,
pod red. L. B o g u n i, t. IV, Wrocław 1999, s. 162 i n.; J. R a g l e w s k i, Przepadek osiągniętych korzyści…, op. cit., s. 57.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
35
J. Brylak
wa orzeczenia przepadku wprowadzona w celu ujednolicenia k.k. z przepisami unijnymi. Wskazania powołanej uprzednio decyzji ramowej dotyczą
przestępstw objętych prawodawstwem europejskim. Nic nie uzasadnia podziału na czyny karalne objęte istniejącymi decyzjami ramowymi i czyny
zabronione niezharmonizowane z tymi przepisami. Podział taki byłby
sztuczny i niedostosowany do potrzeb realiów procesowych. Ponadto, wydaje się, Ŝe rozszerzony przepadek mienia powinien mieć zastosowanie do
moŜliwie szerokiego zakresu powaŜnych przestępstw. W uzasadnieniu projektodawcy z tego powodu brak jest enumeratywnego wyliczenia czynów
zabronionych, których on dotyczy. Wprowadzono jednak technikę kryteriów
zastosowania rozszerzonego przepadku mienia, co usuwa moŜliwość pominięcia któregoś ze znaczących czynów przestępnych. Co istotne, wskazywany w projekcie zapis nie wykracza poza ramy aktu unijnego, który pozwala na objęcie przepadkiem rozszerzonym równieŜ czynów karalnych spoza
zawartej w nim listy.
Rozszerzony przepadek mienia winien być stosowany wyłącznie wobec
sprawców skazanych za przestępstwo o charakterze terrorystycznym albo
przestępstwo zagroŜone karą pozbawienia wolności, której górna granica
przekracza 5 lat i popełnione w zorganizowanej grupie albo związku przestępczym. Środek karny, o którym mowa, winien przenosić cięŜar legalności
pochodzenia mienia znajdującego się w posiadaniu sprawcy i środków, za
które sprawca nabył mienie. Rozwiązanie to znajduje odpowiedniki w art. 3
i 4 decyzji ramowej.
W aktualnym stanie prawnym domniemanie z art. 45 § 2 k.k. inaczej reguluje kwestię okresu, do którego odnosi się przeniesienie cięŜaru dowodu.
Sugeruje się, aby przepadek mienia, które sprawca objął we władanie lub do
którego uzyskał jakikolwiek tytuł, następował w dowolnym czasie do chwili
wydania chociaŜby nieprawomocnego wyroku. Określenie to pozwoliłoby
w praktyce na objęcie przepadkiem całego mienia sprawcy niezaleŜnie od
czasu jego nabycia. Fakt, Ŝe sprawcy działający w ramach grup zorganizowanych lub Ŝyjący z procederu przestępczego nabywają do swojego majątku
róŜne składniki mienia w róŜnym czasie, rodzi trudność z ustaleniem czasu
ich nabycia21.
Celem państwa nie jest przejęcie mienia i korzyści płynących z popełnienia określonego czynu zabronionego, lecz usunięcie ekonomicznego podłoŜa działalności przestępczej. Rzecz dotyczy głównie przestępstw o charakterze terrorystycznym o znamieniu uzyskania wszelkiej moŜliwej korzyści majątkowej, która co do zasady nie zostanie faktycznie uzyskana. Z powyŜszego płynie domniemanie nielegalnego, choć niekoniecznie pochodzącego
21
Por. J. R a g l e w s k i, Kodeks…, op. cit., s. 741 i n.
36
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
Znaczenie przepadku korzyści majątkowej…
z przestępstwa mienia lub środków słuŜących jego nabyciu, a w związku
z tym przepadek takiego mienia.
Art. 45 § 3 k.k. stanowi o przepadku mienia, którego legalności sprawca
dowiódł w toku postępowania karnego oraz o składnikach, których prawowitości pochodzenia nie jest on w stanie wykazać. Jednocześnie osobom, których mienie podlega przepadkowi przysługuje instrument umoŜliwiający dochodzenie swoich praw i w wyniku tego wyłączenie całości lub części mienia
spod przepadku. Środek ten polega na moŜliwości wykazania w drodze postępowania karnego lub w odrębnym postępowaniu cywilnym (w tym
w postępowaniu przeciwegzekucyjnym), Ŝe dany składnik mienia został
przysporzony legalnie oraz Ŝe środki przeznaczone do jego nabycia pochodziły z prawowitych źródeł. Na sprawcy będzie ciąŜył obowiązek udowodnienia legalności posiadanego mienia wówczas, gdy z czynu przestępnego
osiągnął on korzyść majątkową o znacznej wartości, a takŜe wtedy, gdy
sprawca popełnił przestępstwo w strukturze zorganizowanej przestępczości
lub wyspecjalizowanym w przestępczości związku. Konstrukcja przeniesienia cięŜaru dowodu nie znajdzie zastosowania do sprawców pozostałych
czynów bezprawnych22.
W obszarze wniosków kierowanych do ustawodawcy znajduje się ten, Ŝe
dla skuteczniejszego pozbawiania sprawców przestępstw mienia, które
wnieśli do wspólności małŜeńskiej, powinny być stosowane domniemania
w rozszerzonym, omówionym wcześniej wymiarze.
Art. 45 § 3 k.k. przewiduje domniemanie, Ŝe mienie znajdujące się w samoistnym posiadaniu innych niŜ sprawca podmiotów naleŜy w gruncie rzeczy do sprawcy, jeśli istnieje znaczne prawdopodobieństwo, Ŝe mienie, które
podlegałoby przepadkowi, gdyby znajdowało się u sprawcy, a następnie
zostało przeniesione nawet wielokrotnie na inne podmioty, to powinno ulec
konfiskacie. Taka postawa ustawodawcy jest wyrazem troski o pozorny
transfer majątku uzyskanego drogą przestępczą na inne osoby lub podmioty
gospodarcze w celu uniknięcia przepadku korzyści lub mienia. Mimo iŜ domniemania zostały ograniczone tylko do przestępstw, z których sprawca
osiągnął korzyść majątkową znacznej wartości, to jednak spotkały się z brakiem uznania w doktrynie jako niepodwaŜalne.
Domniemaniem, Ŝe mienie przekazane na osoby trzecie naleŜy do
sprawcy, objęto nie tylko mienie z art. 45 § 2 k.k. (znaczna korzyść majątkowa), lecz i korzyść majątkową ujętą w § 1 przepisu, zatem objęto nim kaŜdą
korzyść uzyskaną, choćby pośrednio z przestępstwa. Uzasadnia to fakt, iŜ
pozorny transfer majątku nie powinien podlegać prawnej ochronie niezaleŜnie od tego, czy uzyskana korzyść z przestępstwa ma wartość przekraczającą kwotę 152 tys. zł, czy teŜ jest niŜsza. Rysują się jednak róŜnice w stoso22
Zob. V. K o n a r s k a - W r z o s e k, Prawnokarne środki…, op. cit., s. 40.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
37
J. Brylak
waniu domniemania przewidzianego w przepisie. OtóŜ, zgodnie z art. 45 § 2
k.k. mieniem ulegającym przepadkowi jest mienie sprawcy nabyte w czasie
popełnienia przestępstwa lub później, do chwili wydania nawet nieprawomocnego wyroku. Presumpcję z art. 54 § 5 k.k. stosuje się względem kaŜdego składnika mienia, które sprawca przeniósł na osobę trzecią. Przepadek
korzyści rozumiany w ujęciu § 1 przedmiotowo obejmuje tylko te składniki
majątkowe, które stanowią korzyść uzyskaną z przestępstwa i podlegają
przepadkowi. Dalej, zmianie podlegają przesłanki przeprowadzenia dowodu
obalającego domniemanie. W obecnym stanie prawnym istnieje wskazanie,
by nabywca wykazał przede wszystkim waŜność formy czynności prawnej,
nawet gdy cel istnienia tej instytucji jest inny. Klauzula przedstawienia dowodu legalnego uzyskania majątku nie uwzględnia sytuacji, gdy osoba trzecia
uzyskała korzyść skutecznie z punktu widzenia formalnego, lecz nabycie nie
zasługuje na prawną ochronę, np. darowizna na rzecz osoby trzeciej.
W piśmiennictwie podkreśla się, Ŝe stosowanie domniemania jest uzaleŜnione od dobrej bądź złej wiary nabywcy mienia podlegającego przepadkowi.
De lege ferenda istotne jest skonstruowanie przesłanki dobrej wiary, która
pozwoliłaby na obalenie presumpcji, Ŝe będący w ich samoistnym posiadaniu majątek naleŜy w gruncie rzeczy do sprawcy23. Jak wiadomo, pojęcie
dobrej wiary jest definicją prawa cywilnego i w tym kodeksie znajduje swoje
miejsce, przyjmując róŜne znaczenie w zaleŜności od sytuacji jego występowania. Nabywca mienia powinien dochować naleŜytej staranności i wyeliminować ewentualne podejrzenie przestępczego pochodzenia określonych składników majątkowych. Spełnienie tych przesłanek skutecznie obali
domniemanie. ZałoŜenie świadomości przestępnego pochodzenia majątku
winno być zasadą w sytuacji, gdy dysponent jest osobą najbliŜszą dla
sprawcy. RównieŜ osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej jest świadoma pochodzenia mienia, jeŜeli członkiem
jej organu jest osoba najbliŜsza, a w odniesieniu do drugiego podmiotu –
osoba uprawniona do kierowania lub reprezentowania tej jednostki.
Wydaje się, Ŝe tak skonstruowana normatywna przesłanka dobrej wiary
dostatecznie chroni podmioty trzecie, które nabyły mienie pochodzące
z przestępstwa w okolicznościach w sposób oczywisty świadczących o jego
przestępnym pochodzeniu. Przyjąć naleŜy, Ŝe rozwiązanie gwarantuje pewność obrotu gospodarczego i zapewnia moŜliwość obalenia domniemania,
o którym stanowi jest art. 45 § 5 k.k.24.
Art. 45 § 3 k.k. ułatwia dowodzenie w sytuacji, gdy sprawca przeniósł korzyść majątkową na inną osobę. Presumpcja, Ŝe rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub przysługujące jej prawa majątkowe naleŜą do
23
24
Zob. T. S z y m a n o w s k i, System kar…, op. cit., s. 14.
Zob. J. R a g l e w s k i, Konfiskata mienia…, op. cit., s. 17 i n.
38
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
Znaczenie przepadku korzyści majątkowej…
sprawcy, obejmuje tylko mienie przeniesione na osobę trzecią, nie zaś cały
majątek, który posiada. Ta forma jest ułatwieniem w sytuacji, gdy sprawca
mienie przeniósł na osobę trzecią. JednakŜe domniemanie nie znajduje zastosowania w sytuacji, gdy osoba trzecia przeniesie korzyść dalej. Obecnie
obowiązujące rozwiązanie uniemoŜliwia orzeczenie przepadku wskutek kilku
rozporządzeń mieniem.
Likwidacja moŜliwości konfiskaty mienia powinna być obwarowana wymogiem, aby sprawca był stroną czynności prawnej rozporządzającej korzyścią na rzecz osoby trzeciej. Ochronie prawnej i faktycznej podlegaliby zatem nabywcy w dobrej wierze.
Słuszny jest zatem kompromis między ściągnięciem korzyści uzyskanych
wskutek popełnienia czynu przestępnego przez sprawcę, który podejmuje
wysiłek jego transferu przez podmioty trzecie celem zapobieŜenia przepadkowi mienia, a potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa obrotu i ochrony nabywcy działającego w dobrej wierze szczególnie, gdy proceder ma wymiar
międzynarodowy25.
Zabiegiem sprzyjającym walce z przestępczością zorganizowaną byłoby
sformułowanie samoistnej podstawy odpowiedzialności solidarnej sprawcy
lub podmiotów, co do których istnieje domniemanie, Ŝe działały w celu udaremnienia przepadku korzyści, jakie sprawca osiągnął z dokonania czynu
przestępnego z uwzględnieniem samoistnego posiadacza oraz wszystkich
nabywców biorących udział w przeniesieniu mienia stanowiącego profit
z przestępstwa przy odpowiedzialności całym swoim majątkiem za zwrot
korzyści majątkowej do wartości nabytego mienia. Celem odpowiedzialności
jest zwrot tej korzyści lub jej wartości, w ukrywaniu której dana osoba
uczestniczyła.
Odpowiedzialność karna osób trzecich za uzyskanie korzyści majątkowych z czynu przestępnego innych osób nie jest znana polskiemu ustawodawstwu, a podstawą odpowiedzialności karnej jest zakres art. 52 k.k.
Zgodnie z tym przepisem za zwrot korzyści majątkowej odpowiada osoba
fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna, która osiągnęła korzyść majątkową z popełnionego przestępstwa, o ile sprawca działał w jej imieniu lub
na jej rzecz. Przepis ogranicza odpowiedzialność do podmiotów, które pełniły rolę np. pełnomocnika, członka zarządu lub innych organów prawnych, nie
znajduje jednak zastosowania w przypadku podmiotów współpracujących ze
sprawcą dla ukrycia profitu majątkowego po dokonaniu czynu przestępnego26.
Art. 24 k.k.s. przewiduje odpowiedzialność posiłkową i ściągnięcie równowartości pienięŜnej przepadku przedmiotów. Odpowiedzialność ta dotyczy
pełnomocników, zarządców i pracowników podmiotu, który z przestępstwa
25
26
Por. Z. S i e n k i e w i c z, Zamiast konfiskaty…, op. cit., s. 162 i n.
Por. K. B u c h a ł a, System kar…, op. cit., s. 24 i n.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
39
J. Brylak
skarbowego odniósł lub mógł odnieść korzyść majątkową. Podobnie jak
w art. 52 k.k., unormowanie nie znajdzie zastosowania do podmiotów, które
pomagały sprawcy w ukryciu korzyści majątkowej po dokonaniu czynu przestępnego.
Podkreślenia wymaga, Ŝe odpowiedzialność, o której mowa w powyŜszych rozwaŜaniach, ma charakter wyłącznie majątkowy i nie wyklucza odpowiedzialności karnej sprawców. Wyjątek stanowią jednak niektóre przypadki, gdy osoba solidarnie zobowiązana dopuszcza się takŜe przestępstwa
paserstwa (art. 291 k.k.). Odmiennie kwestia ta uregulowana jest w art. 24
k.k.s., w którym tylko podmioty trzecie ponoszą odpowiedzialność równieŜ
za uiszczenie grzywny nałoŜonej na sprawcę, rozwiązanie przewidziane
w art. 45 § 6 k.k. zaś dotyczy tylko zwrotu tej korzyści majątkowej, która była
przedmiotem obrotu u danego podmiotu. Przepis przewiduje podobną konstrukcję domniemania co do przestępczego pochodzenia składników mienia,
jak art. 45 § 6 k.k., z tym jednak, Ŝe nieodpłatne nabycie wyklucza moŜliwość uwolnienia się od odpowiedzialności w oparciu o to, Ŝe korzyść z przestępstwa – nawet uzyskana w dobrej wierze, pozostaje korzyścią nienaleŜną
i takiej korzyści nie powinien czerpać.
Ustawodawca przewidział w powyŜszym przypadku, Ŝe solidarnie będą
odpowiadać wszyscy kolejni nabywcy majątku zdobytego z czynu przestępnego, którzy nie dołoŜyli naleŜytej staranności, by dowiedzieć się, Ŝe nabywają mienie pochodzące z przestępstwa27. RównieŜ nabycie w dobrej wierze
korzyści takiej powoduje, Ŝe kaŜdy jej kolejny nabywca moŜe korzystać
z domniemania dobrej wiary, bowiem okoliczności jej uzyskania nie mogły
wskazywać, Ŝe nabywają mienie o przestępczym pochodzeniu. Wyjątkiem
jest jednak posiadanie wiedzy lub łatwość jej uzyskania o źródle pochodzenia nabywanej korzyści majątkowej. Okoliczność tę jednak będzie musiał
dowieść prokurator, on równieŜ będzie wytaczał powództwo o zwrot korzyści
lub jej równowartości wobec osób trzecich, które ponoszą odpowiedzialność
solidarną. Odpowiedzialność podmiotów trzecich na gruncie prawa karnego
procesowego nie wyklucza prawa dochodzenia przez nabywcę obciąŜonego
obowiązkiem zwrotu stosownego odszkodowania od zbywcy z tytułu rękojmi
(regres)28.
Wprowadzenie domniemań tylko do tych składników mienia, które zostały
nabyte w czasie popełnienia przestępstwa lub po jego popełnieniu, do czasu
wydania choćby nieprawomocnego wyroku wydaje się być właściwe. Konstrukcja ta mogłaby wyeliminować konieczność udowadniania przez nabywcę legalności obejmowanego mienia w sytuacji, gdy mienie to nie mogło
jeszcze wtedy pochodzić z przestępstwa.
27
28
Por. A. S p o t o w s k i, Konfiskata mienia…, op. cit., s. 65 i n.
Por. B. Z y g m o n t, Konfiskata mienia…, op. cit., s. 24.
40
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
Znaczenie przepadku korzyści majątkowej…
Ograniczenie, jak sformułowane powyŜej, wydaje się być niezbędne z racji szerokiego zakresu przedmiotowego art. 45 § 3 k.k. Inne zastosowanie
presumpcji mogłoby podwaŜyć wszystkie umowy cywilnoprawne zawarte
kiedykolwiek przez sprawcę i ukształtować solidarną odpowiedzialność
wszystkich kontrahentów sprawcy. Byłoby to raŜąco sprzeczne z wymogami
bezpieczeństwa obrotu gospodarczego.
RozwaŜenia wymaga, czy w skład korzyści majątkowej z czynu przestępnego wlicza się poŜytki i inne przychody uzyskane legalnie z tej korzyści.
Trudnym jest do przyjęcia brak bądź częściowy zwrot poŜytków inny niŜ
zwrot na równi z uzyskaną pierwotnie korzyścią. Odmienne rozumienie
sprawiłoby, Ŝe sprawca mógłby legalnie zachować część korzyści pośrednio
pochodzących z czynu przestępnego, a mianowicie poŜytki czy przychody
z rzeczy lub praw. Taka moŜliwość sprzyjałaby procederowi prania pieniędzy. Słuszne jest wykluczenie takiej ewentualności. Tak sformułowany przepis dałby podstawy do Ŝądania zwrotu równieŜ poŜytków z korzyści pochodzących z legalnych źródeł i czynności29. Powstająca luka prawna powinna
być usunięta, bowiem rygory generalne stosowane bez ograniczeń do kaŜdego przestępstwa, z którego sprawca osiągnął jakąkolwiek korzyść majątkową, byłyby nie do przyjęcia. Trudno zgodzić się z poglądem P. Kruszyńskiego i S. Pawelca30, którzy twierdzą, Ŝe poŜytki naturalne (poŜytki cywilne
i poŜytki prawa), niestanowiące same w sobie czynności nielegalnych, tj.
mające źródło w legalnym obrocie mieniem pochodzącym z przestępstwa,
nie powinny ulegać przepadkowi. Skoro doktryna cywilistyczna wprowadziła
zgodnie z zasadą acccessorium sequitur principale przepadek poŜytków
z bezpodstawnie uzyskanej korzyści oraz traktuje taką korzyść jako bezwzględnie podlegającą zwrotowi, to wydaje się, Ŝe przekonanie takowe naleŜy przenieść równieŜ na grunt prawa karnego i nie ustanawiać w tym zakresie Ŝadnych wyjątków31.
Postulatem do rozwaŜenia jest wprowadzenie rozróŜnienia definicji przepadku mienia stanowiącego przedmiot współwłasności, a mienia włączonego do majątku wspólnego małŜonków. W pierwszym przypadku przepadkowi
podlegałby jedynie udział sprawy we współwłasności, w drugim natomiast
konfiskata objęłaby całość majątku. Ratio legis tej zmiany stanowi puenta, Ŝe
tylko w odniesieniu do mienia włączonego do majątku wspólnego małŜon29
Por. I. R z e p i ń s k a, Kara konfiskaty mienia…, op. cit., s. 79 i n.
Zob. P. K r u s z y ń s k i, S. P a w e l e c, Uwagi do projektu…, op. cit., s. 77.
31
Zob. R. L o n g c h a m p s d e B e r i e r, Uzasadnienie projektu kodeksu zobowiązań, t. I,
Warszawa 1936, s. 180; L. D o m a ń s k i, Instytucje kodeksu zobowiązań. Część ogólna,
Warszawa 1935, s. 569; A. O h a n o w i c z, Niesłuszne wzbogacenie, Warszawa 1956,
s. 320; W. S e r d a, NienaleŜne świadczenie, Warszawa 1988, s. 234; E. Ł ę t o w s k a, Bezpodstawne wzbogacenie, Warszawa 2000, s. 140; W. D u b i s, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. G n i e w k a, Warszawa 2006, s. 638; K. P i e t r z y k o w s k i, Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Warszawa 2005, s. 1056 i n.
30
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
41
J. Brylak
ków sprawca faktycznie włada całością majątku, co uzasadnia jego przepadek w całości. Uprawnienia władcze sprawcy wobec mienia będącego
przedmiotem współwłasności w częściach ułamkowych ograniczone są wysokością przysługującego mu udziału w tym prawie. Wydaje się, Ŝe rozwiązanie polegające na bezwzględnym orzekaniu przepadku całości mienia
naleŜącego do majątku wspólnego małŜonków jest niefortunne. Nie jest
oczywiste bowiem, czy drugi małŜonek moŜe wystąpić z powództwem
o ustalenie legalności pochodzenia mienia wchodzącego w skład dorobku
małŜeńskiego, z racji tego, Ŝe art. 45 § 12 k.k. nie odnosi się dosłownie do
okoliczności uwzględnionej w § 10 tego przepisu32.
Połączenie regulacji dotyczącej stosowania presumpcji w postępowaniu
zabezpieczającym z przepisem regulującym ewentualne powództwo o obalenie tych domniemań jest propozycją do rozwaŜenia. Nie znajduje bowiem
uzasadnienia łączenie stosowania domniemań jak dotychczas, co przewiduje art. 45 § 4 k.k.
MoŜliwość wystąpienia z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa
o obalenie domniemań omówionych wcześniej albo z powództwem o ustalenie pochodzenia mienia i środków słuŜących do jego nabycia w związku
znajduje praktyczne uzasadnienie. Uprawnienie takie przewidziane byłoby
dla sprawcy i osób trzecich, niezaleŜnie od formy organizacyjnej lub prawnej,
nie uzaleŜniając wniesienia powództwa od udziału w postępowaniu karnym
i obejmowałoby tylko osoby czynnie uczestniczące w procesie, jak i te, które
nie występują w procesie karnym33. Sugerowane, karno- i cywilnoprocesowe
gwarancje interesu sprawcy i pozostałych zainteresowanych podmiotów
odchodzą zatem od obowiązkowego zawieszenia postępowania egzekucyjnego w kaŜdym przypadku wytoczenia powództwa o obalenie domniemania.
Zawieszenie egzekucji jest formą zabezpieczenia wytoczonego powództwa
cywilnego, w szczególności powództwa przeciwegzekucyjnego. Wynika
z tego, Ŝe powinno być stosowane w postępowaniu cywilnym, zgodnie
z ogólnymi zasadami postępowania zabezpieczającego (art. 730 i n. k.p.c.).
Zastąpienie definicji „korzyści” określeniem „mienie” i wcielenie definicji
„przepadek mienia” wydaje się nieść za sobą wymierne korzyści precyzji
pojęć. Przepadek mienia będzie obejmować równieŜ przepadek określonego
jego składnika, a co za tym idzie, moŜliwość wytoczenia powództwa zarówno przed uprawomocnieniem się wyroku orzekającego przepadek (powództwo o ustalenie), jak i po tym terminie (powództwo przeciwegzekucyjne).
32
Por. J. R a g l e w s k i, Przepadek osiągniętych korzyści…, op. cit., s. 57; O. S i t a r z, Obowiązek naprawienia szkody i nawiązka jako środki karne w projekcie kodeksu karnego, Problemy nauk penalnych. Praca ofiarowana Prof. O. Górniok, Katowice 1996, nr 1, s. 28 i n.;
W. W r ó b e l, Środki karne w projekcie kodeksu karnego (część I), Przegląd Sądowy 1994,
nr 7–8, s. 101 i n.
33
Zob. A. M a r e k, Kodeks…, op. cit., s. 127.
42
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
Znaczenie przepadku korzyści majątkowej…
Zmiany te miałyby na celu udoskonalenie walki z przestępczością zorganizowaną. Istotnym jest, aby nowelizacja środków karnych nie odnosiła się
do drobnych przestępstw, bowiem naruszy w ten sposób regułę proporcjonalności i uderzy nie tylko w prawa sprawcy, lecz i w racje osób trzecich.
Kwestia odebrania owoców przestępstwa stanowi znaczny problem dla wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania. Na aprobatę zasługuje działanie
ustawodawcy, który sięga do wzorców zachodnich i próbuje je przenieść na
grunt polski. Tym niemniej eliminacji wymaga dowolność w przedmiocie wyboru środków dla orzekania przepadku korzyści materialnych, bowiem grozi
to naruszeniem podstawowych zasad i gwarancji, w które uposaŜony jest
oskarŜony.
Wymiar kary za przestępny proceder jest zazwyczaj niewspółmierny do
wartości materialnej korzyści pochodzącej z popełnionego czynu przestępnego. Słuszne byłoby wprowadzenie przepadku równowartości korzyści majątkowej, gdy nie jest moŜliwe orzeczenie przepadku korzyści majątkowej34.
Wszelkie zmiany powinny chronić równieŜ najsłabiej zabezpieczane w procesie interesy pokrzywdzonego. Przepadek mienia pochodzącego z czynu
przestępnego winien następować głównie na rzecz Skarbu Państwa, jednak
de lege ferenda w uzasadnionych przypadkach powinien następować na
rzecz konkretnych pokrzywdzonych czynem zabronionym.
The importance of profit loss in the fight against
organized crime
Summary
This publication provides analysis and evaluation in the de lege lata and
de lege ferenda dimension of extended confiscation used as an instrument
against organized crime. The author meditates on the forfeiture of financial
benefits derived from crime and the legal tools available to fight terrorism.
The publication contains the comparative legal conclusions of the extended
confiscation institutions against the background of German and Italian criminal legislation. The author argues that the extended confiscation serves the
mobilization and cooperation of law enforcement in the fight against organized crime.
34
Zob. J. R a g l e w s k i, Kodeks…, op. cit., s. 747.
Prokuratura
i Prawo 7–8, 2010
43