W kierunku psychomedycznych wyznaczników

Sztuka Leczenia
2003, tom IX, nr 1 str. 29–36
Maria Oleœ, Piotr Oleœ*, Jerzy Toczo³owski, Pawe³ Klonowski**
W kierunku psychomedycznych
wyznaczników poczucia jakoœci ¿ycia
u chorych z zaburzeniami widzenia
Towards Psychomedical Correlates of Quality of Life in Patients with Vision Disturbances
*Katedra Psychologii Klinicznej i Osobowoœci KUL, **II Klinika Okulistyczna AM w Lublinie
Wprowadzenie
Zaburzenia widzenia zwi¹zane z zaæm¹ i jaskr¹ czêsto powoduj¹ znaczne ograniczenie
aktywnoœci ¿yciowej osoby chorej. Zaæma jest
powodem nieostrego widzenia, a w przypadku
gdy nie jest leczona (operacyjnie), mo¿e prowadziæ nawet do utraty wzroku (8). W jaskrze dochodzi do zawê¿enie pola widzenia i utraty
ostroœci wzroku, leczenie polega na zatrzymaniu
choroby, która doœæ d³ugo mo¿e siê rozwijaæ
w postaci ukrytej (2). Obydwie choroby maj¹ negatywne skutki natury psychologicznej i prowadz¹ do obni¿enia jakoœci ¿ycia. St¹d w ich leczeniu chodzi nie tylko o poprawê lub stabilizacjê
stanu zdrowia, ale równie¿ o podtrzymanie lub
przywrócenie wysokiego poczucia jakoœci ¿ycia,
co jest zgodne z trendami wspó³czesnej medycyny (18). Wed³ug WHO jakoœæ ¿ycia to „postrzeganie przez jednostkê swojej pozycji w ¿yciu w kontekœcie systemów wartoœci i kultury, w których
¿yje, oraz w odniesieniu do jej celów, oczekiwañ,
standardów i zainteresowañ” (25). Poczucie jakoœci ¿ycia to subiektywna, globalna ocena w³asnego funkcjonowania i mo¿liwoœci w okreœlonych
warunkach œrodowiskowych, to tak¿e odniesienie cz³owieka do œwiata, innych ludzi oraz samego siebie (1, 11, 17). Wed³ug Schalocka (20),
na jakoœæ ¿ycia sk³adaj¹ siê ogólne samopoczucie, warunki sprzyjaj¹ce samorealizacji i pozytywne zaanga¿owanie spo³eczne odczuwane przez
jednostkê. Ró¿ne definicje akcentuj¹ to, ¿e
ocena jakoœci ¿ycia ma charakter subiektywny,
a jednoczeœnie wielowymiarowy (10). Ró¿nice
w poczuciu jakoœci ¿ycia osób o podobnym stanie zdrowia i statusie socjoekonomicznym wynikaj¹ ze sposobu wartoœciowania, odmiennych
oczekiwañ i ró¿nych zachowañ w sytuacji zdrowia i choroby, w tym umiejêtnoœci radzenia
sobie.
Cel badañ
Celem badañ by³o poszukiwanie psychologicznych i medycznych zmiennych wykazuj¹cych
zwi¹zek z poczuciem jakoœci ¿ycia u pacjentów
leczonych z powodu zaæmy i jaskry. Badania
mia³y daæ odpowiedŸ na pytanie: W jakim stopniu poczucie jakoœci ¿ycia chorych na zaæmê
i jaskrê pozostaje pod wp³ywem stanu psychicznego osoby chorej oraz w jakim stopniu ³¹czy siê
z ostroœci¹ wzroku i jakoœci¹ widzenia. Chodzi³o
zatem o to, (1) w jakim stopniu zaburzenia widzenia wspó³warunkuj¹ ogólne poczucie jakoœci
¿ycia, a tak¿e (2) z jakimi zmiennymi psychologicznymi oraz medycznymi – i w jakim stopniu –
³¹czy siê poczucie jakoœci ¿ycia u chorych
z zaburzeniami widzenia?
Metodologia badañ
Badaniami objêto grupê 137 pacjentów (76
kobiet i 61mê¿czyzn), w tym 100 pacjentów (53
kobiety i 47 mê¿czyzn) leczonych z powodu
29
W kierunku psychomedycznych wyznaczników poczucia jakoœci ¿ycia u chorych z zaburzeniami widzenia
zaæmy oraz 37 pacjentów (23 kobiety i 14 mê¿czyzn) leczonych z powodu jaskry w II Klinice
Okulistycznej Akademii Medycznej w Lublinie.
Œredni wiek ca³ej grupy pacjentów wynosi³
M = 64,4 lat (SD = 13,4); œredni wiek pacjentów
leczonych z powodu zaæmy wynosi³ M = 66,4
(SD = 12,0) i by³ nieco wy¿szy od œredniego
wieku pacjentów z jaskr¹, M = 59,0 (SD = 17,5).
Badania poczucia jakoœci ¿ycia przeprowadzone zosta³y w pierwszych dniach hospitalizacji, tj.
przed leczeniem, w przypadku zaæmy – przed
przeprowadzeniem operacji. Do badañ zastosowano Kwestionariusz Poczucia Jakoœci ¿ycia
R. L. Schalocka i K. D. Keitha (19) w t³umaczeniu
A. Jurosa i adaptacji do badañ osób z zaburzeniami widzenia wykonanej przez M. Oleœ. Wersja
oryginalna kwestionariusza sk³ada siê z 40 pytañ
dotycz¹cych jakoœci ¿ycia w czterech sferach, po
10 w ka¿dej: Zadowolenie, Umiejêtnoœæ / Produktywnoœæ, Mo¿liwoœæ dzia³ania / Niezale¿noœæ
oraz Przynale¿noœæ do grupy/Integracja ze spo³ecznoœci¹. Kwestionariusz wype³nia siê na podstawie standaryzowanego wywiadu, ka¿da odpowiedŸ ma wartoœæ od 1 do 3 punktów, które
sumuje siê dla sfer i dla ca³ej metody (wynik
ogólny). W³aœciwoœci psychometryczne metody
s¹ zadowalaj¹ce. Na u¿ytek badañ metodê poszerzono o pi¹t¹ sferê: Jakoœæ ¿ycia w zdrowiu
i chorobie (13).
Oceny wybranych zmiennych medycznych
dokonano na podstawie badania ostroœci wzroku
za pomoc¹ Tablic Sellena, pomiaru ciœnienia
wewn¹trzga³kowego oraz skal subiektywnej oceny jakoœci widzenia opracowanych przez P. Klonowskiego i R. Rejdaka. Skale dotyczy³y oceny
stopnia trudnoœci przy wykonywaniu codziennych
czynnoœci, jak na przyk³ad czytanie liter i napisów, rozpoznawanie cen, przedmiotów, czy
pieniêdzy, ogl¹danie telewizji, rozpoznawanie
twarzy, etc. (14). Do badania zmiennych psychologicznych zastosowano szereg skal i inwentarzy: Inwentarz do badania sposobów radzenia
sobie ze stresem CISS (N. S. Endler, J. D. A.
Parker); Inwentarz Stanu i Cechy Lêku STAI
(C. D. Spielberger, R. L. Gorsuch i R. E. Lushene); Skala Beznadziejnoœci HS (A. T. Beck),
Skala Osamotnienia UCLA L-R (D. Russell,
L. Peplau, C. E. Cutrona); Skala Samooceny
SES (M. Rosenberg); Skala Samowiedzy wzorowana na Inwentarzu Sherwooda.
Wyniki
Pytanie badawcze dotyczy³o psychomedycznych korelatów poczucia jakoœci ¿ycia, czyli
zmiennych psychologicznych i medycznych, które mog¹ mieæ wp³yw na poczucie jakoœci ¿ycia.
Analiza wyników pod tym k¹tem obejmuje krokow¹ regresjê wielokrotn¹, w którym to modelu
poczucie jakoœci ¿ycia przyjêto jako zmienn¹
zale¿n¹, podczas gdy zbiór zmiennych niezale¿nych stanowi¹ zmienne medyczne: ostroœæ
wzroku (OW), ciœnienie wewn¹trzga³kowe (CW;
diagnostyczne dla jaskry), a tak¿e subiektywny
wskaŸnik jakoœci widzenia (WJW), informuj¹cy
o problemach w codziennym funkcjonowaniu
z powodu zaburzeñ wzroku; oraz wyniki w skalach psychologicznych: Inwentarzu stylów radzenia sobie ze stresem (CISS), Inwentarzu
Stanu i Cechy Lêku (STAI), Skali Beznadziejnoœci (HS), Skali Osamotnienia (LS), Skali Samooceny (SES) oraz Skali Samowiedzy (SAM).
Analiza regresji ujawni³a przedstawiona
poni¿ej (tabela 1) zmienne koresponduj¹ce z poczuciem jakoœci ¿ycia – jest to wynik dla ca³ej
grupy pacjentów, czyli chorych na zaæmê i jaskrê
niezale¿nie od typu choroby.
Tabela 1. Rezultat krokowej regresji wielokrotnej: ogólne poczucie jakoœci ¿ycia (J¯-WO; zmienna
zale¿na) wzglêdem innych zmiennych psychologicznych
Zmienna
B
LS – poczucie osamotnienia
HS – poczucie beznadziejnoœci
SAM-O – samoocena ogólna
WJW – wskaŸnik jakoœci widzenia
Sta³a
-0,45
-0,41
-1,44
-1,60
93,34
Beta
-0,45
-0,25
-0,17
-0,70
R = 0,68; R2 = 0,45; F(4,136) = 28,28; p<0,001
30
T
p<
-6,62
-3,53
-2,55
2,30
24,71
0,001
0,001
0,05
0,05
0,001
Maria Oleœ, Piotr Oleœ, Jerzy Toczo³owski, Pawe³ Klonowski
Zespó³ czterech zmiennych, to jest poczucie
osamotnienia (LS), poczucie beznadziejnoœci
(HS), samoocena ogólna (SAM-O) oraz wskaŸnik jakoœci widzenia, wyjaœnia w sumie blisko po³owê zmiennoœci w zakresie ogólnego poczucia
jakoœci ¿ycia u chorych na zaæmê i jaskrê. Mo¿na powiedzieæ, ¿e poczucie jakoœci ¿ycia u osób
z zaburzeniami widzenia jest tym wy¿sze, im
mniejsze nasilenia uczuæ negatywnych zwi¹zanych z poczuciem osamotnienia, pesymizmu
oraz im wy¿sza samoocena i lepsza subiektywnie oceniana jakoœæ widzenia. Pozostaje pytanie,
czy te same zmienne koresponduj¹ z ogólnym
poczuciem jakoœci ¿ycia w obu grupach badanych: u chorych z zaæm¹ i u pacjentów z jaskr¹,
czy te¿ zespo³y zmiennych s¹ ró¿ne (tabela 2
i 3).
Zespó³ trzech zmiennych – poczucie osamotnienia (LS), poczucie beznadziejnoœci (HS)
i samoocena ogólna (SAM-O) – wyjaœnia w sumie ponad 40% zmiennoœci w zakresie ogólnego
poczucia jakoœci ¿ycia u chorych na zaæmê. Poczucie jakoœci ¿ycia jest tym wy¿sze, im ni¿sze
nasilenie poczucia osamotnienia i pesymizmu
oraz im wy¿sza ogólna samoocena. S¹ to te same zmienne, które wyst¹pi³y w analizie regresji
dla ca³ej grupy badanych niezale¿nie od typu
zaburzenia; nale¿y podkreœliæ, ¿e w równaniu nie
pojawi³a siê zmienna medyczna – wskaŸnik
jakoœci widzenia – który teoretycznie powinien
mieæ istotny wp³yw na jakoœæ ¿ycia osoby chorej
na zaæmê.
W przypadku chorych na jaskrê zespó³ innych
trzech zmiennych, to jest samoocena (SES),
Tabela 2. Rezultat krokowej regresji wielokrotnej: ogólne poczucie jakoœci ¿ycia (J¯-WO) zmienna
zale¿na) wzglêdem zmiennych psychomedycznych u chorych na zaæmê
Zmienna
B
LS - poczucie osamotnienia
HS - poczucie beznadziejnoœci
SAM-O – samoocena ogólna
Sta³a
Beta
-0,48
-0,39
1,97
95,51
-0,46
-0,24
0,21
T
-5,53
-2,75
-2,66
24,49
p<
0,001
0,01
0,01
0,001
R = 0,65; R2 = 0,43; F(3,99) = 23,83; p<0,001
Tabela 3. Rezultat krokowej regresji wielokrotnej: ogólne poczucie jakoœci ¿ycia (J¯-WO; zmienna
zale¿na) wzglêdem zmiennych psychomedycznych u chorych na jaskrê
Zmienna
B
SES – samoocena
X-2 – cecha lêku
WJW – wskaŸnik jakoœci widzenia
Sta³a
0,78
-0,30
2,78
66,34
Beta
T
0,40
-0,36
0,26
2,64
-2,41
2,21
5,25
p<
0,05
0,05
0,05
0,001
R = 0,76; R2 = 0,57; F(3,36) = 14,73; p<0,001
Tabela 4. Zmienne koresponduj¹ce z jakoœci¹ ¿ycia u chorych na zaæmê i jaskrê: zestawienie wyników
analizy regresji
Zmienne zale¿ne: Jakoœæ ¿ycia
J¯-WO (Wynik ogólny)
J¯-ZA (Zadowolenie)
J¯-UM (Umiejêtnoœæ / Produkt.)
J¯-NZ (Mo¿liw. dzia³. / Niezale¿noœæ)
J¯-IN (Przynale¿noœæ / Integracja)
J¯-CH (Zdrowie / Choroba)
R
R2
0,68
0,63
0,55
0,52
0,47
0,27
0,45
0,40
0,30
0,28
0,29
0,08
Istotne zmienne niezale¿ne
LS, HS, SAM-O, WJW
SES, LS, WJW
HS,SAM-O, X-1, LS, ACZ, SAM-R
LS, WJW, X-2, OW
LS, SAM-R
WJW, X-2,OW
Legenda: LS – poczucie osamotnienia, HS – poczucie beznadziejnoœci, SAM-O – samoocena ogólna, WJW –
wskaŸnik jakoœci widzenia, SES – samoocena, X-1 – stan lêku, ACZ – anga¿owanie siê w czynnoœci zastêpcze
jako unikowy styl radzenia sobie, SAM-R – samowiedza realna, X-2 – cecha lêku, OW – ostroœæ wzroku.
31
W kierunku psychomedycznych wyznaczników poczucia jakoœci ¿ycia u chorych z zaburzeniami widzenia
Tabela 5. Zmienne koresponduj¹ce z jakoœci¹ ¿ycia u chorych na zaæmê: zestawienie wyników analizy
regresji
Zmienne zale¿ne: J¯
J¯-WO (Wynik Ogólny)
J¯-ZA (Zadowolenie)
J¯-UM (Umiejêtnoœæ/ Produkt.)
J¯-NZ (Mo¿l.dzia³./Niezale¿noœæ)
J¯-IN (Przynale¿n./Integracja)
J¯-CH (Zdrowie/Choroba)
R
R2
0,65
0,62
0,58
0,49
0,44
0,53
0,43
0,38
0,34
0,24
0,19
0,28
Istotne zmienne niezale¿ne
LS, HS, SAM-O
SES, LS, WJW, SAM-R
HS, SAM-O, X-1, SAM-R, ACZ, LS
LS, X-1
LS
WJW, X-2
Legenda: LS – poczucie osamotnienia, HS – poczucie beznadziejnoœci, SAM-O – samoocena ogólna, SES –
samoocena, WJW – wskaŸnik jakoœci widzenia, SAM-R – samowiedza realna, X-1 – stan lêku, X-2 – cecha lêku
ACZ – unikowy styl radzenia sobie – anga¿owanie siê w czynnoœci zastêpcze
cecha lêku (X-2) i wskaŸnik jakoœci widzenia
(WJW), wyjaœnia w sumie blisko 60% zmiennoœci w zakresie ogólnego poczucia jakoœci ¿ycia.
Mo¿na ogólnie powiedzieæ, ¿e poczucie jakoœci
¿ycia u osób leczonych z powodu jaskry jest tym
wy¿sze, im wy¿szy poziom samooceny, im ni¿szy poziom cechy lêku oraz im lepsza jakoœæ
widzenia.
Aby odpowiedzieæ na pytanie, jakie zmienne
wyjaœniaj¹ poczucie jakoœci ¿ycia w poszczególnych sferach, przeprowadzono analizê regresji wielokrotnej dla wyników cz¹stkowych kwestionariusza dla ca³ej grupy badanych oraz oddzielnie z uwagi na typ choroby. Psychologiczne
i medyczne korelaty i determinanty poczucia
jakoœci ¿ycia w poszczególnych sferach dla ca³ej
grupy ujmuje tabela 4.
Zespó³ trzech zmiennych wyjaœnia w sumie
oko³o 40% zmiennoœci w zakresie zadowolenia
z ¿ycia (J¯-ZA). S¹ to: globalna samoocena
(SES), poczucie osamotnienia (LS) i wskaŸnik
jakoœci widzenia (WJW). Niskie poczucie zadowolenia koresponduje z osamotnieniem, nisk¹
samoocen¹ oraz nasileniem trudnoœci w codziennym funkcjonowaniu spowodowanych zaburzeniami widzenia.
Zespó³ szeœciu zmiennych wyjaœnia w sumie
blisko 1/3 zmiennoœci w zakresie wyników
w skali Umiejêtnoœæ/Produktywnoœæ (J¯-UM); s¹
to: poczucie beznadziejnoœci (HS), ogólna samowiedza (SAM-O), stan lêku (X-1), poczucie
osamotnienia (LS), anga¿owanie siê z czynnoœci
zastêpcze jako unikowy styl radzenia sobie ze
stresem (ACZ) i samowiedza dotycz¹ca „ja
realnego” (SAM-R). Mo¿na s¹dziæ, ¿e wy¿sza jakoœæ ¿ycia w tej sferze zale¿y w jakimœ stopniu
od (niskiego) poziomu pesymizmu i osamotnie-
32
nia, umiejêtnoœci znalezienia sobie innej, zastêpczej formy aktywnoœci, od wzglêdnie wysokiej
samooceny i pozytywnej samowiedzy.
Wyniki w sferze mo¿liwoœci dzia³ania i niezale¿noœæ (J¯-NZ) daj¹ siê wyjaœniæ w ponad 1/4
zmiennoœci w odniesieniu do trzech zmiennych:
s¹ to: poczucie osamotnienia (LS), wskaŸnik
jakoœci widzenia (WJW) i lêk jako cecha (X-2).
Poczucie jakoœci ¿ycia w tej sferze koresponduje
z mniejszym poczuciem osamotnienia, lepsz¹
jakoœci¹ widzenia oraz mniejsz¹ sk³onnoœci¹ do
reagowania niepokojem i lêkiem rozumianym
jako trwa³a dyspozycja osobowoœci. Po raz kolejny zmienna dotycz¹ca relacji z innymi ludŸmi –
poczucie osamotnienia – pojawia siê jako
istotna; okazuje siê równie¿, ¿e sk³onnoœæ do
reagowania lêkiem mo¿e siê ³¹czyæ z ograniczeniem poczucia niezale¿noœci u osób starszych
chorych na zaæmê i jaskrê.
Poczucie jakoœci ¿ycia w sferze przynale¿noœci i integracji z grup¹ (J¯-IN) pozostaje w zwi¹zku z (niskim) poczuciem osamotnienia i pozytywn¹ samowiedz¹. Zmienne dotycz¹ce koncepcji
siebie i osamotnienia wyjaœniaj¹ ³¹cznie blisko
30% zmiennoœci w zakresie poczucia przynale¿noœci i integracji z innymi ludŸmi. Wyniki
sugeruj¹, ¿e dyssatysfakcja w zakresie poczucia
przynale¿noœci i integracji z innymi ludŸmi ³¹czy
siê nie tylko z poczuciem osamotnienia, co wydaje siê byæ oczywiste, ale ma zwi¹zek równie¿
z (obni¿onym) poczuciem w³asnej wartoœci.
Poczucie jakoœci ¿ycia w zaæmie i jaskrze, tj.
zwi¹zane ze stanem zdrowia (J¯-CH) koresponduje ze wskaŸnikiem jakoœci widzenia (WJW)
i ostroœci¹ wzroku (OW) oraz z lêkiem rozumianym jako cecha (X-2). W tym przypadku stopieñ
wyjaœniania zmiennej zale¿nej jest doœæ niski,
Maria Oleœ, Piotr Oleœ, Jerzy Toczo³owski, Pawe³ Klonowski
Tabela 6. Zmienne koresponduj¹ce z jakoœci¹ ¿ycia u chorych na jaskrê: zestawienie wyników analizy
regresji
Zmienne zale¿ne: J¯
J¯-WO (Wynik ogólny)
J¯-ZA (Zadowolenie)
J¯-UM (Umiejêtnoœæ/Produktywnoœæ)
J¯-NZ (Mo¿liwoœæ dzia³ania/Niezale¿noœæ)
J¯-IN (Przynale¿noœæ do grupy/Integracja)
J¯-CH (Zdrowie/Choroba)
R
R2
0,76
0,83
0,36
0,43
0,63
0,27
0,57
0,68
0,13
0,19
0,40
0,08
Istotne zmienne niezale¿ne
SES, X-2, WJW
SES, X-2, OW, CW
HS
LS
APT, SSE
HS, OW, SSE, CW
Legenda: SES – samoocena, X-2 – cecha lêku, WJW – wskaŸnik jakoœci widzenia, OW – ostroœæ wzroku, CW –
ciœnienie wewn¹trzga³kowe, HS – poczucie beznadziejnoœci, LS – poczucie osamotnienia, APT – poszukiwanie
towarzystwa jako unikowy styl radzenia sobie poprzez, SSE – emocjonalny styl radzenia sobie
nie siêga nawet 10%. Jakoœæ ¿ycia w chorobie
jest wy¿sza przy wiêkszej ostroœci wzroku i jakoœci widzenia, co wydaje siê oczywiste oraz
przy ni¿szym nasileniu lêku jako cechy.
Psychologiczne oraz medyczne korelaty i determinanty poczucia jakoœci ¿ycia w poszczególnych sferach dla osób chorych na zaæmê ujmuje
tabela 5, dla chorych na jaskrê tabela 6.
Poczucie jakoœci ¿ycia w poszczególnych
sferach u chorych na zaæmê wyjaœniane jest od
19% zmiennoœci w sferze Przynale¿noœæ do
grupy/Integracja z grup¹ (J¯-IN), do 38% zmiennoœci w sferze Zadowolenie (J¯-ZA). Poczucie
jakoœci ¿ycia zale¿nej od stanu zdrowia jest
wyjaœniane w 28% przez zmienne: wskaŸnik jakoœci widzenia i cechê lêku.
Poczucie jakoœci ¿ycia w poszczególnych
sferach u chorych na jaskrê wyjaœniane jest od
8% w sferze jakoœæ ¿ycia w chorobie (JZ-CH), do
68% w sferze zadowolenie (J¯-ZA). Dla jakoœci
¿ycia w chorobie maj¹ znaczenie zmienne: poczucie beznadziejnoœci, emocjonalny styl radzenia sobie, ostroœæ wzroku i ciœnienie wewn¹trzga³kowe.
Dyskusja wyników i wnioski
Ogólne poczucie jakoœci ¿ycia u chorych na
zaæmê i jaskrê jest tym wy¿sze, im mniejsze
nasilenie uczuæ negatywnych zwi¹zanych z poczuciem osamotnienia i pesymizmu oraz im
wy¿sza samoocena i mniejsze nasilenie trudnoœci w zakresie wykonywania codziennych czynnoœci. Ogólne poczucie jakoœci ¿ycia wyjaœniaj¹
do pewnego stopnia inne zmienne psychomedy-
czne dla jednej i drugiej choroby. W przypadku
zaæmy ogólne poczucie jakoœci ¿ycia w znacznym stopniu wydaj¹ siê wyjaœniaæ zmienne psychologiczne: poczucie osamotnienia, pesymizm
i samoocena ogólna. Natomiast zmienne medyczne, jak ostroœæ wzroku, czy jakoœæ widzenia,
wydaj¹ siê nie mieæ wiêkszego znaczenia. Poczucie jakoœci ¿ycia u chorych na zaæmê jest tym
wy¿sze, im ni¿sze poczucie osamotnienia i pesymizm oraz im wy¿sza samoocena ogólna. Natomiast poczucie jakoœci ¿ycia u chorych na jaskrê wyjaœniaj¹ zarówno zmienne psychologiczne
– poziom samooceny, cecha lêku, jak i zmienne
medyczne Рsubiektywnie odczuwana jakoϾ
widzenia, tzn. stopieñ trudnoœci doœwiadczanych
w zakresie czynnoœci ¿ycia codziennego. Ogólne poczucie jakoœci widzenia u pacjentów z jaskr¹ jest tym wy¿sze, im wy¿szy poziom samooceny, im ni¿szy poziom cechy lêku oraz im mniej
trudnoœci doœwiadczanych subiektywnie w obszarze czynnoœci ¿ycia codziennego. Wœród
zmiennych wyjaœniaj¹cych poczucie jakoœci ¿ycia w sferze zadowolenie i w sferze zdrowie /
choroba pojawia siê dla zaæmy wskaŸnik jakoœci
widzenia a dla jaskry ostroœæ wzroku i ciœnienie
wewn¹trzga³kowe. Jakoœæ ¿ycia w zaæmie w ró¿nych sferach wyjaœnia do pewnego stopnia – ze
zmiennych psychologicznych – poczucie osamotnienia i samoocena lub lêk, natomiast w jaskrze czêœciej pojawia siê poczucie beznadziejnoœci i emocjonalnie zorientowany styl radzenia
sobie. Poczucie osamotnienia ma wiêksze znaczenie w zaæmie ni¿ w jaskrze.
W oparciu o uzyskane rezultaty badañ dotycz¹cych wyznaczników jakoœci ¿ycia w zaæmie
i jaskrze, mo¿na s¹dziæ, ¿e poczucie jakoœci
33
W kierunku psychomedycznych wyznaczników poczucia jakoœci ¿ycia u chorych z zaburzeniami widzenia
¿ycia u chorych z zaburzeniami widzenia bardziej ³¹czy siê z ca³okszta³tem psychologicznego
funkcjonowania badanych ni¿ z nasileniem codziennych problemów spowodowanych zaburzeniami wzroku (15). Wydaje siê, ¿e nie tyle istotne
jest to, jak osoba widzi, ale jak to prze¿ywa i jak
radzi sobie z chorob¹. Poczucie jakoœci ¿ycia
u osób starszych mo¿e pozostawaæ pod wp³ywem wielu zmiennych, wœród których stan zdrowia nie musi odgrywaæ wiod¹cej roli, równie
wa¿ne mog¹ byæ relacje z innymi ludŸmi, lêk
przed przysz³oœci¹, sytuacja materialna, czy
bilans ¿ycia (6, 7) – poœrednio œwiadczy o tym
znaczenie, jakie ma poczucie w³asnej wartoœci
jako zmienna istotnie powi¹zana z poczuciem
jakoœci ¿ycia. Poczucie jakoœci ¿ycia u chorych
na jaskrê pozostaje w zwi¹zku z zaburzeniami
widzenia (12, 21) i zdolnoœci¹ do samodzielnego
funkcjonowania osobistego i spo³ecznego (9, 26)
Jaskra, z uwagi na swój przebieg i rokowanie,
mo¿e wywo³ywaæ wiêksze poczucie zagro¿enia
(2, 23). Niemo¿noœæ prowadzenia dotychczasowego trybu ¿ycia i postêpuj¹ce czêsto ograniczenia w zakresie szeregu codziennych czynnoœci czy umiejêtnoœci mog¹ negatywnie wp³ywaæ
na kszta³towanie siê poczucia w³asnej wartoœci
i ujemnie oddzia³ywaæ na przekonanie o w³asnej
skutecznoœci (24).
Konkluduj¹c, mo¿na powiedzieæ, ¿e w przypadku osób chorych na zaæmê i jaskrê poczucie
jakoœci ¿ycia pozostaje pod wp³ywem stanu
psychicznego i w mniejszym stopniu stanu zdrowia (zaburzeñ widzenia). Podobny efekt – wp³yw
ogólnego stanu psychicznego pacjenta na ocenê jakoœci ¿ycia – stwierdzili na przyk³ad Staats
i Stassen (22) oraz Elam, i in. (5, 15). Znaczenie
poczucia osamotnienia dla ogólnej oceny jakoœci
¿ycia sugeruje potrzebê budowania i umacniania
systemu wsparcia spo³ecznego dla chorych
z zaburzeniami wzroku (3, 4, 16).
Streszczenie
Artyku³ jest doniesieniem z badañ, które mia³y
na celu wykrycie psychologicznych i medycznych
zmiennych wykazuj¹cych zwi¹zek z poczuciem
jakoœci ¿ycia u pacjentów leczonych na jaskrê
i zaæmê. Chodzi³o o uzyskanie odpowiedzi na
dwa pytania: (1) W jakim stopniu zaburzenia
34
widzenia wspó³warunkuj¹ ogólne poczucie jakoœci ¿ycia? (2) Które zmienne psychologiczne i
w jakim stopniu wykazuj¹ zwi¹zek z poczuciem
jakoœci ¿ycia u chorych na jaskrê i zaæmê? Badaniami objêto grupê N = 137 osób (œrednia wieku, M = 64,4, SD = 13,4) pacjentów II Kliniki
Okulistycznej AM w Lublinie. Pacjenci zostali
przebadani Kwestionariuszem Poczucia Jakoœci
¯ycia Schalocka i Keitha oraz bateri¹ metod do
badania stylów radzenia sobie ze stresem
(CISS), samooceny (SES), samowiedzy, stanu
i cechy lêku (STAI), poczucia beznadziejnoœci
(HS), poczucia osamotnienia (LS); rejestrowano
równie¿ zmienne medyczne, w tym ostroœæ
wzroku za pomoc¹ tablic Sellena i ciœnienie wewn¹trzga³kowe oraz nasilenie trudnoœci w codziennym funkcjonowaniu spowodowane zaburzeniami widzenia. W modelu regresji wielokrotnej mo¿na wyjaœniæ 45% zmiennoœci w zakresie
ogólnego poczucia jakoœci ¿ycia za pomoc¹
liniowej kombinacji nastêpuj¹cych zmiennych:
poczucie osamotnienia, poczucie beznadziejnoœci, samoocena ogólna oraz nasilenie trudnoœci
w codziennym funkcjonowaniu spowodowane
zaburzeniami wzroku (wskaŸnik jakoœci widzenia). Poczucie jakoœci ¿ycia w poszczególnych
sferach u chorych na jaskrê wyjaœniane jest od
8% w sferze jakoœæ ¿ycia w chorobie (JZ-CH), do
60% w sferze zadowolenie (J¯-ZA), natomiast
u chorych na zaæmê wyjaœniane jest od 19%
zmiennoœci w sferze Przynale¿noœæ do grupy/Integracja z grup¹ (J¯-IN), do 38% zmiennoœci
w sferze Zadowolenie (J¯-ZA). Potencjalny
wp³yw zaburzeñ widzenia na poczucie jakoœci
¿ycia przedyskutowano w odniesieniu do kwestii
adaptacji, kompensacji i mechanizmów radzenia
sobie oraz wsparcia spo³ecznego, które wydaje
siê wa¿nym czynnikiem zapobiegaj¹cym obni¿eniu jakoœci ¿ycia u osób starszych.
S³owa kluczowe: jakoœæ ¿ycia, jaskra, zaæma, zaburzenia widzenia
Summary
The article presents the results of a study focused on quality of life in glaucoma and cataract
patients (N = 137, mean age M = 64,4 years old;
SD = 13,4). The main questions were (1) about
Maria Oleœ, Piotr Oleœ, Jerzy Toczo³owski, Pawe³ Klonowski
potential influence of vision disturbances on
quality of life and (2) about psychological and
medical factors which influence quality of life in
older patients with vision disturbances. The patients were investigated by means of the Quality
of Life Questionnaire by Schalock & Keith adapted
to the project and a set of instruments measuring
self-esteem (SES), self-knowledge (ISC), style
of coping (CISS), loneliness (UCLA-R), hopelesness (HS), trait and state anxiety (STAI); medical
variables concerning visus, tonus and difficulties
in everyday functioning caused by vision disturbances. In the multiple regression model 45% of
variance in a general quality of life can be explained by linear combination of the following variables: loneliness, hopelessness, self-esteem, and
vision disturbances. In five domains of quality of
life in glaucoma patients it is possible to explain
from 8% of variance – in domain of health related
quality of life , till 60% – in domain of everyday life
satisfaction. In cataracts patients it is possible to
explain from 19% – in belonging and integration
with social group, till 38% – in the domain of
everyday life satisfaction. The influence of problems with vision on quality of life is discussed in
terms of the adaptation, compensation, and coping mechanisms, as well social support which is
postulated to be important factor preventing low
quality of life in elderly patients.
15.
16.
17.
18.
19.
10.
11.
Key words: quality of life, glaucoma,
cataract, vision disturbances
Piœmiennictwo
11. Bañka A.: Jakoœæ ¿ycia w psychologicznym
doœwiadczeniu codziennoœci zwi¹zanym z rozwojem zawodowym, prac¹ i bezrobociem.
[W:] Bañka A., Derbis R. (red.): Pomiar i poczucie jakoœci ¿ycia u aktywnych zawodowo
oraz bezrobotnych. Wyd. UAM i WSP, Poznañ–Czêstochowa 1995, 9–26.
12. Coleman A. L.: Glaucoma. The Lancet, 1999,
354, 1803–1810.
13. Crudden A., McBroom L. W.: Barriers to
employment: a surgery of employed persons
who are visually impaired. Journal of Visual
Impairment and Blindness, 1999, 93, 341–350.
14. Dobrzañska-Socha B.: Ile nadziei – tyle zmiany. Waga i znaczenie utraty wzroku dla ludzi
w podesz³ym wieku. [W:] Kubacka-Jasiecka
12.
13.
14.
D. (red.) : Cz³owiek wobec zmiany. Rozwa¿ania psychologiczne. Kraków, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagielloñskiego, 2002, 107–123.
Elam J. T., Graney M. J., Applegate W. B.,
Miller S. T., Freeman J. M., Wood T. O.,
Gettlefinger T. C.: Functional outcome one
year following cataract surgery in elderly
persons. Journal of Gerontology, 1988, 43,
122–126.
Fagerström R.: Self-image of elderly persons
before and after cataract surgery. Journal of
Visual Impairment and Blindness, 1994a, 88,
458–461.
Fagerström R.: Correlation between depression and vision in aged patients before and
after cataract operations. Psychological Reports, 1994b, 75, 115–125.
Fletcher A. E., Vijaykumar V., Selvaraj S.,
Thulasiraj R. D., Ellwein L. B.: The Madurai
Intracular Lens Study III: visual functioning
and quality of life outcomes. American Journal
of Ophthalmology, 1998,125, 26–35.
Janz N. K., Wren P. A., Lichter P. R., Musch D.
C., Gillespie B. W., Guire K. E.: Quality of life in
newly diagnosed glaucoma patients. The collaborative initial glaucoma treatment study.
Ophthalmology, 2001, 108, 887–897.
Kiebert G. M.: Jakoœæ ¿ycia jako cel klinicznych triali. [W:] Meyza J. (red.): Jakoœæ ¿ycia
w chorobie nowotworowej. Centrum Onkologii
Instytutu im. Marii Sk³odowskiej-Curie, Warszawa 1997, 43–57.
Kowalik S.: Pomiar jakoœci ¿ycia – kontrowersje teoretyczne. [W:] Bañka A., Derbis R. (red.):
Pomiar i poczucie jakoœci ¿ycia u aktywnych
zawodowo oraz bezrobotnych. Wyd. UAM
i WSP, Poznañ–Czêstochowa 1995, 75–85.
Odberg T., Jakobsen J. E., Hultgren S. J.,
Halseide R.: The impact of glaucoma on the
quality of life of patients in Norway. I. Results
from a self-administered questionnaire. Acta
Ophthalmologica Scandinavica, 2001, 79,
116–120.
Oleœ P., Toczo³owski J., Oleœ M., Klonowski P.:
Poczucie jakoœci ¿ycia u pacjentów z katarakt¹
i jaskr¹. Sztuka Leczenia, 2001, 7, 27–32.
Oleœ M., Steuden S., Klonowski P., Chmielnicka-Kuter E., Gajda T., Puchalska-Wasyl M.,
Sobol-Kwapiñska M.: Metody badania jakoœci
¿ycia i psychospo³ecznego funkcjonowania
chorych z zaburzeniami widzenia. [W:] Oleœ
P., Steuden S., Toczo³owski J. (red.): Jak
œwiata mniej widzê. Zaburzenia widzenia
a jakoœæ ¿ycia. Towarzystwo Naukowe KUL,
Lublin 2002, 51–68.
35
W kierunku psychomedycznych wyznaczników poczucia jakoœci ¿ycia u chorych z zaburzeniami widzenia
15. Oleœ P., Steuden S., Toczo³owski J.: W kierunku wyjaœnienia psychospo³ecznego funkcjonowania osób z zaburzeniami widzenia.
[W:] Oleœ P., Steuden S., Toczo³owski J. (red.):
Jak œwiata mniej widzê. Zaburzenia widzenia
a jakoœæ ¿ycia. Towarzystwo Naukowe KUL,
Lublin 2002, 191–213.
16. Teitelbaum LAT M., Davidson P. W., Gravetter F. J., Taub H. A., Teitelbaum C. S.: The relation of vision loss to depression in older
veterans. Journal of Visual Impairment and
Blindness, 1994, 88, 253–257.
17. Testa M. A., Simonson D. C.: Assessment of
quality-of-life outcomes. The New England
Journal of Medicine, 1996, 334, (13), 835–840.
18. Tylka J.: Jakoœæ ¿ycia w odniesieniu do rehabilitacji kardiologicznej. Rehabilitacja Medyczna, 2002, 6, 52–56.
19. Schalock R. L., Keith K. D.: Quality of Life
Questionnaire. IDS Publishing Corp., Worthington 1993.
20. Schalock R. L.: Quality of Life. Application to
Persons with Disabilities. Washington, DC:
American Association on Mental Retardation,
1997.
21. Sherwood M. B., Garcia-Siekavizza A., Meltzer M. I., Hebert A., Burns A. F., McGorray S.:
Glaucoma’s impact on quality of life and its
relation to clinical indicator. A pilot study.
Ophthalmology, 1998, 105, 561–566.
22. Staats S. R., Stassen M. A.: Age and present
and future perceived quality of life. Internatio-
36
23.
24.
25.
26.
nal Journal of Aging and Human Development, 1987, 25, 167–176.
Steuden S.: Poczucie jakoœci ¿ycia u pacjentów chorych na jaskrê. [W:] Oleœ P., Steuden
S., Toczo³owski J. (red.): Jak œwiata mniej widzê. Zaburzenia widzenia a jakoœæ ¿ycia. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2002,
121–137.
Sutherland A., Karlinsky H.: Abrupt recognition of age-related physical changes in appearance following cataract surgery. A case
report. Journal of the American geriatrics Society, 1989, 37, 447–449.
WHO.: WHOQOL Field Trial. Division of Mental Health. World Health Organization: Genewa, 1995.
Wilson M. R., Coleman A. L., Yu F., Bing E.
G., Sasaki I. F., Berlin K., Winters J., Lai A.:
Functional Status and Well-Being in Patients
with Glaucoma as Measured by the Medical
Outcomes Study Short Form-36 Questionnaire. Ophthalmology, 1998, 105, 2112–2116.
Adres do korespondencji
Dr Maria Oleœ
Instytut Psychologii
Katolicki Uniwersytet Lubelski
Al. Rac³awickie 14
20–950 Lublin
e-mail: [email protected]