Niepełnosprawność intelektualna – między diagnozą a działaniem

Transkrypt

Niepełnosprawnośd intelektualna – między diagnozą a
działaniem
Seria poświęcona klientom pomocy społecznej
Remigiusz J. Kijak
Publikacja powstała w ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji” w ramach
Działania 1.2 „Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej” Program Operacyjny
Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu
Społecznego.
Redakcja naukowa: dr Joanna Staręga-Piasek
Redakcja serii: Agnieszka Hryniewicka
Recenzent: prof. zw dr hab. Janina Wyczesany
Korekta: Marcin Teodorczyk
Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonane z podaniem źródła
Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie
1
Publikacja powstała w ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji”,
który jest realizowany od listopada 2008 r. do grudnia 2013 r. Celem projektu jest
podniesienie jakości i efektywności funkcjonowania instytucji działających w obszarze
pomocy społecznej na poziomie samorządowym i centralnym. W ramach tworzenia
przestrzeni wymiany doświadczeo, wiedzy i informacji obok działao badawczo-analitycznych,
szerokiego spektrum szkoleo, w ramach projektu zaplanowane zostało wydanie 28 publikacji.
Wśród publikacji znajdują się pozycje o charakterze teoretycznym, przedstawiające
zręby systemu pomocy społecznej w Polsce i Unii Europejskiej oraz pozycje praktyczne o
charakterze podręczników dotyczące sposobów działania i rozwiązao wartych
upowszechniania. Są one skierowane do różnych grup odbiorców, przede wszystkim do
pracowników instytucji pomocy społecznej, organizacji pozarządowych oraz radnych
samorządowych i szerokiego środowiska mającego wpływ na kształtowanie pomocy
społecznej w Polsce.
Prezentowana publikacja jest jedną z serii poświęconej klientom pomocy społecznej,
w której przedstawiane są osoby wykluczone oraz problemy, z powodu których znaleźli się w
trudnej sytuacji życiowej. Seria publikacji dotyczy następujących kategorii:
rodziny niepełne,
osoby niepełnosprawne intelektualnie,
osoby niepełnosprawne ruchowo,
osoby uzależnione,
osoby bezrobotne,
osoby starsze,
osoby opuszczające zakłady karne,
ofiary katastrof i klęsk żywiołowych.
Seria jest kolejnym podejściem do tego zagadnienia, ponieważ w 1996 r. zostały
wydane publikacje o podopiecznych pomocy społecznej, jednakże chod nie zmieniły się grupy
osób, którym udzielana jest pomoc, to od tego czasu zmieniła się sytuacja prawna,
rzeczywistośd oraz metody działania pracowników socjalnych, a także podejście do
rozwiązywania problemów z pasywnego zabezpieczania podstawowych warunków do życia
do aktywnego współdziałania w rozwiązywaniu problemu przez klienta pomocy społecznej.
Klienci stali się z przedmiotów działania – jego podmiotem.
Poszczególne pozycje w serii zostały opracowane przez zaproszonych przez Instytut
specjalistów i praktyków zajmujących się daną problematyką. Publikacje mają byd
praktycznym wskazaniem dla pracowników socjalnych i innych grup zawodowych w
ośrodkach pomocy społecznej, a także specjalistów zatrudnionych w innych instytucjach, na
przykład w urzędach pracy na co dzieo stykającymi się z wybranymi grupami, tak aby mieli
2
wspólny pogląd na problemy dotykające klientów pomocy społecznej. Dzięki tym
opracowaniom mogą lepiej zrozumied swoich klientów, ich problemy, umied zdiagnozowad
dany problem oraz wiedzied, kto i w jakim zakresie może im pomóc, gdzie skierowad daną
osobę po wsparcie lub z kim współpracowad w rozwiązywaniu danego problemu. Poza tym,
w publikacjach znajdują się wskazania do działao, czyli informacje, jakich błędów nie
popełniad, a jakie działania podejmowad. Dlatego staraliśmy się, aby w każdej publikacji były
zawarte następujące zagadnienia:
Diagnoza problemu społecznego – przedstawienie definicji dotyczących danego
problemu oraz jego charakterystyki, np. przyczyny problemu, problemy
współwystępujące, konsekwencje nierozwiązania problemu;
Charakterystyka społeczno-demograficzna wybranej grupy klientów –
podstawowe dane społeczno-demograficzne (np. wiek, płed, wykształcenie,
miejsce zamieszkania) osób dotkniętych problemem oraz ich podział na
podstawowe grupy. Stworzenie portretu psychospołecznego osoby z danym
problemem, wskazanie na podstawowe ograniczenia i możliwości tych osób oraz
ich potrzeby.
Instytucje powołane do świadczenia pomocy wraz z kompetencjami – katalog
instytucji wraz z zakresem ich działao, do których można skierowad klientów lub z
którymi można współpracowad na rzecz rozwiązania problemów.
Prawne uwarunkowania udzielania pomocy – dostępny zakres usług i świadczeo:
oferta zarówno ze strony jednostek administracji samorządowej, jak i ze strony
organizacji pozarządowych.
Wskazania do działao – praktyczne wskazówki przydatne w rozmowach lub
sytuacjach udzielania pomocy poszczególnym grupom oraz przykłady rozwiązao
innowacyjnych, które warte są upowszechnienia.
Wyzwania stojące przed systemem pomocy społecznej w odniesieniu do wybranej
grupy.
Każda publikacja zawiera spis publikacji, dzięki którym można poszerzyd wiedzę w
danym zakresie oraz aneks zawierający spis kluczowych instytucji i listę stron internetowych
dotyczących omawianej tematyki.
Publikacje wydawane w ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji”
są kontynuacją wieloletniej działalności wydawniczej Instytutu Rozwoju Służb Społecznych,
który wydaje czasopisma („Praca Socjalna”, „Problemy Opiekuoczo-Wychowawcze” oraz
„Niepełnosprawnośd i Rehabilitacja”) oraz publikacje zwarte w ramach serii „Ex Libris
Pracownika Socjalnego”. Jest to jedna z form szkoleniowych prowadzonych przez Instytut,
gdyż obok szkoleo prowadzonych w formie tradycyjnej wiedza na temat bogatego
instrumentarium pracowników socjalnych jest przekazywana w publikacjach książkowych
oraz czasopismach.
3
SPIS TREŚCI
Wstęp ...................................................................................................................................................... 7
Rozdział pierwszy: Człowiek z niepełnosprawnością intelektualną w obszarze zainteresowania
pomocy społecznej .................................................................................................................................. 9
Istota niepełnosprawności – ustalenia terminologiczne ..................................................................... 9
Niepełnosprawnośd intelektualna jako zagadnienie pedagogiczne .................................................. 15
Współczesne perspektywy ujmowania niepełnosprawności intelektualnej – kryteria, klasyfikacje,
przyczyny ........................................................................................................................................... 20
Kryteria niepełnosprawności intelektualnej.................................................................................. 21
Klasyfikacje niepełnosprawności intelektualnej............................................................................ 22
Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej............................................................................... 25
Rozdział drugi: Charakterystyka pedagogiczno-psychologiczna i społeczno-demograficzna
niepełnosprawności intelektualnej ....................................................................................................... 28
Charakterystyka pedagogiczno-psychologiczna niepełnosprawności intelektualnej ....................... 28
Rozwój intelektualny ..................................................................................................................... 29
Emocje ........................................................................................................................................... 31
Porozumiewanie się ...................................................................................................................... 32
Rozwój fizyczny.............................................................................................................................. 36
Funkcjonowanie w sytuacjach problemowych i społecznych ....................................................... 37
Charakterystyka demograficzna oraz skala zjawiska niepełnosprawności w Polsce ....................... 38
Charakterystyka osób niepełnosprawnych intelektualnie pod względem możliwości wykonywania
pracy .................................................................................................................................................. 40
Znaczenie pracy w życiu osób niepełnosprawnych ....................................................................... 40
Indywidualne przyczyny niskiej aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych...................... 41
Możliwości i potrzeby w funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych na rynku pracy ................... 43
Osoby niepełnosprawne intelektualnie a przestępczośd .................................................................. 45
Rozdział trzeci: Opieka i pomoc instytucjonalna dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w
Polsce – wybrane aspekty ..................................................................................................................... 50
4
Wsparcie społeczne ........................................................................................................................... 51
Instytucjonalne i pozainstytucjonalne formy wsparcia ..................................................................... 53
Instytucje z funkcją koordynująco-kontrolną ................................................................................ 56
Instytucje pomocy społecznej ....................................................................................................... 58
System i instytucje edukacji osób niepełnosprawnych intelektualnie .......................................... 62
System i instytucje zawodowej edukacji specjalnej ...................................................................... 64
Organizacja rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych intelektualnie ..... 68
Organizacje pozarządowe działające na rzecz osób niepełnosprawnych ..................................... 74
Instytucje ekonomii społecznej ..................................................................................................... 75
Rozdział czwarty: Regulacje prawne stosowane wobec osób niepełnosprawnych .............................. 80
Orzekanie o niepełnosprawności ...................................................................................................... 80
Zakres ulg i świadczeo stosowanych względem osób z niepełnosprawnością intelektualną ........... 81
Świadczenie z systemu ubezpieczeo społecznych......................................................................... 81
Świadczenia z pomocy społecznej ................................................................................................. 82
Świadczenia i usługi z zakresu rehabilitacji zawodowej osób z niepełnosprawnością.................. 86
Korzyści z zatrudniania niepełnosprawnego pracownika.............................................................. 91
Uprawnienia pracowników z niepełnosprawnością intelektualną................................................ 91
Wybrane ulgi stosowane względem osób niepełnosprawnych intelektualnie ............................. 92
Sytuacja osób niepełnosprawnych w prawie cywilnym i karnym ..................................................... 94
Sytuacja osób niepełnosprawnych w prawie cywilnym ................................................................ 94
Prawo karne względem osób niepełnosprawnych ........................................................................ 98
Międzynarodowe standardy prawne stosowane względem osób z niepełnosprawnością .............. 99
Rozdział piąty: Przykłady pomocy i wsparcia innowacyjnego dla osób niepełnosprawnych
intelektualnie w Polsce........................................................................................................................ 102
Obszar zatrudnienia, usług publicznych i aktywizacji społecznej .................................................... 102
Obszar działalności sportowo-kulturalnej ....................................................................................... 104
Rozdział szósty: Wybrane problemy osób niepełnosprawnych intelektualnie jako wyzwania stojące
przed systemem pomocy społecznej .................................................................................................. 107
5
Bariery w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ........................................................................... 107
Czynniki obiektywne niskiego poziomu zatrudnienia osób niepełnosprawnych intelektualnie . 107
Czynniki subiektywne niskiego poziomu zatrudnienia osób niepełnosprawnych intelektualnie 110
Problematyka seksualności osób niepełnosprawnych intelektualnie ............................................. 111
Sterylizacja osób niepełnosprawnych intelektualnie .................................................................. 112
Rodzicielstwo osób niepełnosprawnych intelektualnie .............................................................. 114
Problem seksualności w domach pomocy społecznej................................................................. 115
Literatura ............................................................................................................................................. 117
6
WSTĘP
W ciągu ostatnich kilku dekad sytuacja osób niepełnosprawnych intelektualnie na świecie, a także w
Polsce, uległa dużej zmianie. Stało się tak z kilku powodów, po pierwsze: osoba niepełnosprawna
intelektualnie coraz częściej jest postrzegana jako podmiot wolności i praw, przestaje byd oceniana
przez pryzmat niepełnosprawności, ograniczeo czy deficytów. Po drugie, osoby niepełnosprawne
intelektualnie są znacznie rzadziej niż dawniej, izolowane w ośrodkach zamkniętych (domach pomocy
społecznej), alternatywą stają się mieszkania chronione, w których osoby niepełnosprawne mają
szanse na bardziej samodzielne życie i realizację swoich potrzeb, swą niezależnośd. Osoby
niepełnosprawne intelektualne mogą rozwijad się również w różnego rodzaju placówkach dziennych
umożliwiających im kontakty społeczne i aktywnośd (rodzinne domy pomocy społecznej). Po trzecie,
zauważono, iż poprawa jakości życia osób niepełnosprawnych intelektualnie wpływa na ich rozwój i
umiejętności życia w integracji, co jest bardzo korzystne zarówno z punktu widzenia
psychospołecznego, jak i ekonomicznego usamodzielnienia.
Również od kilku lat obserwujemy wyraźny wzrost liczby profesjonalistów zajmujących się opieką i
wsparciem osób niepełnosprawnych. Prawie każdy aspekt życia osoby niepełnosprawnej, ma swój
odpowiednik w działalności rozmaitych organizacji i stowarzyszeo np. w dziedzinie kultury,
twórczości, sztuki, mediów, edukacji itd. Sytuacja ta z pozoru pozytywna prowadzi także do
uzależnienia się osoby niepełnosprawnej od rozmaitych form pomocy i wsparcia profesjonalnego i
nieprofesjonalnego. Każda dziedzina życia osoby niepełnosprawnej podlega zinstytucjonalizowaniu,
co w rezultacie prowadzi do zmonopolizowania życia osoby niepełnosprawnej przez działalnośd
organizacji pomocowych. Dlatego też ważne jest, aby czytelnicy tej książki projektując profesjonalne
wsparcie uwzględniali tę zależnośd i widzieli działania pomocowe jako aktywizujące osoby
niepełnosprawne do działania i samodzielności. Organizacje często określają rodzaj problemów osób
niepełnosprawnych, przez co osoby te są mniej samodzielne niż mogłyby byd w rzeczywistości.
Rezultatem tego działania jest traktowanie osób niepełnosprawnych jako pasywnych obiektów badao
i pomocy. Sytuacja osób niepełnosprawnych jest paradoksalna, bowiem sama niepełnosprawnośd
stanowi podstawę organizowania pomocy, z drugiej zaś strony człowiek niepełnosprawny uzależnia
się od pomocy, przez co staje się bardziej niepełnosprawny niż jest w rzeczywistości. W związku z
powyższym pojawia się pytanie, w jakim stopniu i w jakim zakresie należy proponowad wsparcie
osobom niepełnosprawnym intelektualnie, aby proponowana pomoc nie miała charakteru
demotywującego, a była właściwym działaniem aktywizującym prowadzącym do usamodzielnienia i
dawała poczucie odpowiedzialności osoby niepełnosprawnej za własne życie.
W niniejszej pracy zwrócono uwagę na podstawowe problemy życia i funkcjonowania osób z
orzeczonym stopniem społecznej i psychicznej niesprawności. Osoby sięgające po tę publikację
odnajdą w niej ogólną charakterystykę osoby niepełnosprawnej intelektualnie i problemów, z jakimi
styka się ona w codziennym społecznym życiu. Czytelnik pozna również zakres świadczeo i ulg
przewidzianych prawem dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. W pracy podkreślono obszar
ekonomii społecznej, jako ważnego obecnie kierunku działao na rzecz włączania osób
niepełnosprawnych intelektualnie do życia społecznego i równoprawnego bytowania. Podjęte w
pracy wątki pomogą osobom wspierającym odpowiedzied na pytanie jak organizowad w sposób
profesjonalny pomoc osobom niepełnosprawnym intelektualnie.
7
8
ROZDZIAŁ PIERWSZY: CZŁOWIEK Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W
OBSZARZE ZAINTERESOWANIA POMOCY SPOŁECZNEJ
ISTOTA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI – USTALENIA TERMINOLOGICZNE
Zacząd należy od tego, iż w podejściu do rozumienia niepełnosprawności ukształtowały się dwie
odmienne perspektywy, wcześniejsza medyczna i obecna społeczna.
W 1980 roku Światowa Organizacja Zdrowia (International Classification of Impairments, Disabilities
and Handicaps), propagowała jednostkowy medyczny charakter niepełnosprawności. Podstawę
teoretyczną tej definicji stanowiła koncepcja S. Nagiego (J. Kirenko, 2006, s. 17), zgodnie z którą
„niepełnosprawnośd stanowiła proces dynamiczny składający się z czterech stopni: patologii,
uszkodzenia, ograniczenia funkcjonowania oraz niesprawności”. Patologia rozumiana, jako stan
fizycznego lub/i psychicznego napięcia może prowadzid do mobilizacji organizmu w kierunku
działania lub go uszkadzad. Uszkodzenie organizmu powoduje utratę prawidłowej struktury
anatomicznej, fizjologicznej lub/i psychicznej, co w konsekwencji prowadzi do ograniczenia
funkcjonowania organizmu. Ograniczenie rozumiane jako znaczne osłabienie organizmu w osiąganiu
lub wykonywaniu podstawowych czynności prowadzi do niesprawności, która jest postrzegana jako
wyłączenie jednostki z wykonywania ról i zadao społecznych. W klasyfikacji WHO wyróżniono trzy
wzajemnie uwarunkowane wymiary powstawania niepełnosprawności organizmu, co jest
przedstawione na schemacie nr 1.
Schemat 1. Wymiary powstawania niepełnosprawności według WHO
Wymiary powstawania niepełnosprawności
IMPAIRMENT – USZKODZENIE
narządów organizmu.
Uszkodzenie dzielimy na
czasowe i trwałe. Uszkodzenie
czasowe może powstad w
wyniku urazów
mechanicznych, które w
trakcie zabiegów
chirurgicznych, leczniczych czy
rehabilitacyjnych może zostad
usunięte i nie pozostawiad
skutków zdrowotnych.
Uszkodzenie trwałe pomimo
podejmowanych działao
rehabilitacyjno - leczniczych
nie daje szans na powrót do
pełnego zdrowia. Wyróżniamy
także uszkodzenie nabyte,
pojawiające się w różnych
etapach życia.
DISABILITY –
NIEPEŁNOSPRAWNOŚD
biologiczna lub funkcjonalna
organizmu.
Opracowanie własne
9
HANDICAP – UPOŚLEDZENIE,
niepełnosprawnośd społeczna.
Upośledzenie może
przyjmowad postad
utrudnienia, ograniczenia lub
uniemożliwienia. W sytuacji
ograniczenia jak pisze J.
Kirenko (2006, s. 18) „zakres
ludzkiej aktywności zostaje
pomniejszony”. W sytuacji, w
której jednostka z uwagi na
swoje upośledzenie nie może
pełnid zadao życiowych i
wypełniad ról społecznych
mówimy o deprywacji lub
sytuacji pozbawienia (J.
Kirenko, 2006) albo za S.
Kowalikiem (2007) utraconym
rozwoju.
Związki pomiędzy tymi etapami nie są statyczne ani automatyczne, zależą od innych cech, chociażby
osobowości jednostki i - jak się okaże później - fizycznych i społecznych czynników środowiskowych
Sekwencję przyczynowo skutkową tych wymiarów przedstawia się następująco:
Schemat 2. Statyczny model niepełnosprawności
Źródło: Opracowanie własne, według ICIDH 1980
Według klasyfikacji ICIDH z 1980 roku, która na lata stanowiła wzorzec międzynarodowy, pojęcia
uszkodzenie, niepełnosprawnośd, upośledzenie zostały zdefiniowane następująco:
Uszkodzenie oznacza wszelki brak lub anormalnośd anatomicznej struktury narządów oraz brak lub
zaburzenie funkcji psychicznych lub fizjologicznych organizmu na skutek określonej wady wrodzonej,
choroby lub urazu.
Niepełnosprawność funkcjonalna oznacza wszelkie ograniczenie lub brak, wynikający z uszkodzenia,
zdolności wykonywania czynności w sposób i w zakresie uważanym za normalny dla człowieka.
Upośledzenie społeczne oznacza mniej uprzywilejowaną lub mniej korzystną sytuację danej osoby,
wynikająca z uszkodzenia i niepełnosprawności funkcjonalnej, która ogranicza lub uniemożliwiona
wypełnianie ról związanych z wiekiem jednostki, jej płcią oraz sytuacją społeczno-kulturową.
Klasyfikacja ta na długie lata stanowiła model określania niepełnosprawności. Pod koniec lat 90. XX
wieku zaczęto krytykowad klasyfikacją ICIDH, jako zbyt medyczną, akcentującą głównie deficyty
jednostki. Definicja niewystarczająco podkreślała możliwości i zdolności człowieka
niepełnosprawnego. Uznano, iż niepełnosprawnośd jest interakcją ograniczeo fizycznych lub/i
psychicznych z czynnikami społecznymi i środowiskowymi. Dlatego w 2001 roku przeprowadzono
rewizję, tworząc nową terminologię i formułując International Classification of Functioning Disability
and Health (ICF). Niepełnosprawnośd została określona jako „wielowymiarowe zjawisko wynikające
ze wzajemnych oddziaływao pomiędzy ludźmi a ich fizycznym i społecznym otoczeniem” (E.
Wapiennik, R. Piotrowicz 2002, s. 22). W nowej wersji Klasyfikacji dokonano uściślenia terminów
„niepełnosprawnośd” (disability) i „upośledzenie” (handicap). Termin niepełnosprawnośd dotyczy
trudności w zakresie działania oraz wypełniania ról, „upośledzenie” lub „niepełnosprawnośd
społeczna” odnosi się do ograniczeo w uczestniczeniu w życiu społeczeostwa i trudności w integracji
społecznej. Do pojęcia niepełnosprawności wprowadzono także „czynniki wpływające”
(środowiskowe i indywidualne), które mogą ułatwiad lub utrudniad funkcjonowanie osób
niepełnosprawnych.
10
Schemat 3. Dynamiczny model niepełnosprawności
Zaburzenie aktywności
Disability
Niepełnosprawność
Ograniczenie funkcji
Zaburzenie uczestnictwa
Impairment
Handicap
Uszkodzenie
Upośledzenie
Wpływy otoczenia
(relacje społeczne)
Czynniki niezwiązane z
jednostką i otoczeniem
(np.: warunki
materialne, bytowe itd.)
Możliwości jednostki,
czynniki indywidualne
tkwiące w jednostce
Dynamiczny model niepełnosprawności
Opracowanie własne na podstawie ICF 2001
Niepełnosprawnośd nie jest tylko właściwością osoby, lecz zespołem warunków środowiska
społecznego i fizycznego, które powodują trudności i ograniczenia osoby niepełnosprawnej. Nowe
ujęcie opiera się na biopsychospołecznej koncepcji, która zakłada, że człowiek jest istotą biologiczną,
ale również osobą wykonującą określone czynności i zadania życiowe oraz członkiem określonej
grupy społecznej. Dlatego też istotę niepełnosprawności stanowi odchylenie od normalnego poziomu
funkcjonowania w zakresie wszystkich lub niektórych z wymienionych wyżej wymiarów.
Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności jak pisze T. Majewski (1997), uwzględnia w
odpowiednich proporcjach zarówno aspekt biologiczny, jak i społeczny w powstawaniu
niepełnosprawności. Przyglądając się sytuacji nabycia niepełnosprawności (schemat 4.), powstaje
pytanie, czy możliwe jest osiągnięcie przez osobę niepełnosprawną poziomu rozwoju i możliwości,
które osiąga osoba pełnosprawna? Wszystko, zależy od stopnia i rodzaju niepełnosprawności, a
także, co nie mniej ważne od wielkości wymagao stawianych przez sytuacje życiowe. Uszkodzenie
organizmu nie oznacza, że jednostka staje się niepełnosprawna – inaczej, uszkodzenie organizmu
może zwiększad ryzyko stania się osobą niepełnosprawną. Wiele jednak zależy od samego człowieka,
jego woli do pracy i stopnia determinacji w dążeniu do sprawności. Istotna jest również świadomośd
niepełnosprawności – swojej inności. Nadmierna koncentracja na swojej niepełnosprawności będzie
na pewno skutkowała ograniczeniem aktywności, co będzie zmniejszało jej szanse na powrót do
pełnego rozwoju.
11
wiek
Schemat 4.Biopsychospołeczna koncepcja nabycia niepełnosprawności
Przyczyny organiczne, niezależne od
człowieka (choroba)
Przyczyny mechaniczne (wypadki)
Przyczyny społeczne, zaniedbania
środowiska, wpływy kulturowe,
uwarunkowania szerszego środowiska
Rehabilitacja w kierunku pełnej sprawności
Nabycie niepełnosprawności w
ciągu życia
Rehabilitacja
Linia życia
Rehabilitacja
Nabycie niepełnosprawności w okresie płodowym(prenatalnym) lub w czasie
porodu (perinatalnym) i w okresie poporodowym(postnatalnym)
Przyczyny biologiczne, genetyczne, dziedziczne niezależne od środowiska
zewnętrznego
Przyczyny zewnętrzne (środowiskowe), zaniedbania wychowawcze, wadliwe
oddziaływania środowiska pierwotnie socjalizującego
Przyczyny związane z przebiegiem ciąży, urazy mechaniczne w czasie ciąży,
czynniki działające na płód związane z zachowaniem matki (alkohol, leki, narkotyki) i
te niezwiązane z zachowaniem matki (przebyte przez matkę choroby zakaźne w
czasie ciąży np.: różyczka)
Przyczyny związane z porodem i czynniki działające krótko po porodzie
Opracowanie własne
S. Kowalik (2007) wyróżnił cztery grupy problemów, które wiążą się z niepełnosprawnością i w
których przejawia się dysfunkcjonalnośd osób niepełnosprawnych:
1. Problem pierwszy odnosi się do zależności między wymaganiami sytuacji i ograniczonymi
przez uszkodzenie organizmu możliwościami sprostania tym oczekiwaniom.
2. Problem drugi odnosi się do zależności między aktywnością osoby niepełnosprawnej i
konkretnymi sytuacjami życiowymi, w jakich jednostka może się znaleźd. Problemy związane
z tą relacją polegają na ograniczaniu sytuacji, w których jednostka podejmuje aktywnośd oraz
na ponoszeniu nadmiernego wysiłku w dążeniu do sprostania wymaganiom sytuacji.
3. Problem trzeci odnosi się do zależności między cechami biologicznymi, osobowościowymi
jednostki, a doświadczanymi przez człowieka stanami świadomości, chodzi o to czy
właściwości te są w stanie uchronid osobę niepełnosprawną przed nadmiernym stresem oraz
w jakim stopniu negatywne przeżycia zostaną utrwalone w doświadczeniu jednostki
doprowadzając do trwałej modyfikacji osobowości.
4. Problem czwarty odnosi się do wzajemnych oddziaływao między dwiema rodzajami
dysfunkcjonalności: behawioralną i świadomościową. Dysfunkcjonalności te pozostają we
wzajemnej relacji, niepowodzenie związane z podjętym działaniem mogą powodowad
nieprzyjemne przeżycia i odwrotnie, negatywne przeżycia osłabiają chęd podejmowania
działania.
12
S. Kowalik (1999, s. 24 – 25) wyróżnia trzy poziomy funkcjonowania człowieka, na podstawie których
można sklasyfikowad sprawnośd człowieka, a tym samym jego niepełnosprawnośd.
Rysunek 1. Trzy poziomy funkcjonowania człowieka według S. Kowalika
Opracowanie własne na podstawie S. Kowalik (1999)
Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności wskazuje wyraźnie na istotę niepełnosprawności,
jako ograniczenie działania indywidualnego i uczestnictwa w życiu społecznym dając podstawę do
odpowiednich interwencji w kierunku zmniejszenia tych ograniczeo. Jak pisze T. Majewski (1997)
interwencje zależą od poziomu niepełnosprawności:
na poziomie uszkodzenia organizmu jest to interwencja w formie odpowiednich
zabiegów leczniczych i chirurgicznych;
na poziomie ograniczenia aktywności i indywidualnego działania jest to interwencja w
formie kompleksowej rehabilitacji;
na poziomie ograniczenia uczestnictwa w życiu społecznym jest to oddziaływanie
ukierunkowane na zmianę środowiska społecznego i fizycznego.
Jak pisze S. Kowalik (2007), najbardziej zasadniczą cechą sytuacji osoby niepełnosprawnej jest
nieadekwatnośd wymagao społecznych względem możliwości ich spełniania przez osoby
niepełnosprawne. Sytuacja ta powoduje powstanie braku równowagi miedzy warunkami
zewnętrznymi, a możliwościami człowieka niepełnosprawnego, co S. Kowalik nazywa sferą
utraconego rozwoju (2007, s. 52). „Strefa utraconego rozwoju”, jaka powstaje w wyniku uszkodzenie
organizmu, polega na tym ze zasoby zazwyczaj przeznaczone na dalszy rozwój będą musiały byd
zużytkowane na zabezpieczenie przed regresem rozwojowym”. Jeżeli uszkodzenie będzie większe to
naturalnie sfera utraconego rozwoju będzie większa, nie oznacza to jednak ze jednostka
niepełnosprawna pozostaje bez szans na rozwój. Wiele zależy od warunków społecznych i
środowiskowych, w których żyje jednostka. M. Kościelska (2012) pisze, iż częściej zbieg okoliczności i
13
wymuszające samodzielnośd sytuacje życiowe, uwalniają podopiecznych z poczucia zależności.
Organizowane formy wsparcia i pomocy osobom niepełnosprawnym często nie spełniają
pokładanych w nich nadziei. Domy pomocy społecznej w niewielkim stopniu przyczyniają się do
usamodzielnienia osób niepełnosprawnych, więcej na ten temat w kolejnych częściach książki.
Niepełnosprawnośd można klasyfikowad na równe sposoby. Jak pisze J. Kirenko (2006, s. 19) mając
na uwadze wymiar prawno-ekonomiczny, na szczególną uwagę zasługuje klasyfikacja osób
niepełnosprawnych ze względu na stopieo niezdolności do pracy, wyróżniamy1:
stopieo lekki;
stopieo umiarkowany;
stopieo znaczny.
Na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym2 występuje podział na:
całkowitą niezdolnośd do pracy;
częściową niezdolnośd do pracy.
Innym wyróżnionym kryterium klasyfikacji niepełnosprawności stanowi kryterium spisowe. Stosując
to kryterium, możemy wyróżnid (E. Kulesza, B. Marcinkowska, 2004, s. 19):
osoby
niepełnosprawne
prawnie
(posiadające
prawne
potwierdzenie
niepełnosprawności w formie orzeczenia);
osoby niepełnosprawne biologicznie (w wyniku choroby lub kalectwa subiektywnie
odczuwają całkowite lub częściowe ograniczenie wykluczające je z życia społecznego):
o osoby niepełnosprawne prawnie i biologicznie;
o osoby niepełnosprawne tylko biologicznie.
Kolejnym kryterium jest rodzaj niepełnosprawności, według którego mamy do czynienia (J. Kirenko,
2006, s. 19) z:
niepełnosprawnością sensoryczną (zaliczamy do tej grupy osoby głuche lub słabo
słyszące oraz niewidome i słabowidzące);
niepełnosprawnością fizyczną i psychiczną (zaliczamy tu osoby o dysfunkcjach
motorycznych, czyli o uszkodzeniach narządu ruchu oraz osoby niepełnosprawne
intelektualnie i chore psychicznie).
Podział według kryterium okresu życia stanowi kolejna klasyfikację niepełnosprawności, do tej grupy
zaliczamy:
niepełnosprawnośd od urodzenia,
niepełnosprawnośd nabyta w ciągu życia.
1
Podział ten zastąpił obowiązujący do niedawna w orzecznictwie grupy inwalidzkie: I grupa – znaczny stopieo
niepełnosprawności, II grupa – umiarkowany stopieo niepełnosprawności, III grupa lekki stopieo
niepełnosprawności.
2
Warto w tym miejscu krótko wyjaśnid, iż niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolnośd do pracy
zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania tej zdolności po
przekwalifikowaniu. Niezdolnośd do pracy może byd częściowa lub całkowita.
Częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła w znacznym stopniu zdolnośd do pracy
zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.
Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolnośd do wykonywania jakiejkolwiek
pracy.
Stwierdzenie naruszenia sprawności organizmu w stopniu powodującym koniecznośd stałej lub długotrwałej
opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych stanowi podstawę do orzeczenia
niezdolności do samodzielnej egzystencji.
14
Przedstawione analizy dowodzą tylko, że trudno jest jednoznacznie zdefiniowad pojęcie
niepełnosprawności, nie narażając się tym samym na krytykę pominięcia jakiegoś kryterium. Rację
będzie miał ten, który doda, iż w analizach tych brakuje klasyfikacji niepełnosprawności na przykład
ze względu na stopieo samodzielności czy uczestnictwa społecznego i zgodzę się z tymi uwagami za
każdym razem. Nie mniej nie chodziło mi w tych analizach o wyczerpanie możliwości podziału
niepełnosprawności, a raczej zwrócenie uwagi na fakt, iż pojawianie się „ograniczenia” nie jest
warunkiem wystarczającym do określenia człowieka mianem niepełnosprawnego. Oczywistym jest
również to, że posiadanie owego „ograniczenia” w określonych warunkach społecznych może
prowadzid do niepełnosprawności chociażby funkcjonalnej. Osoby z niepełnosprawnością
intelektualną są grupą szczególną w zakresie charakteryzowania ich niepełnosprawności, bowiem
„uszkodzeniu” uległa sfera poznawcza.
NIEPEŁNOSPRAWNOŚD INTELEKTUALNA JAKO ZAGADNIENIE PEDAGOGICZNE
W rozdziale tym postaram się wyjaśnid, czym jest niepełnosprawnośd intelektualna. Wyjaśnienie to
rozpoczniemy od ogólnej definicji niepełnosprawności intelektualnej a następnie przejdziemy do
opisu prawidłowości rozwoju człowieka niepełnosprawnego intelektualnie.
Wczesne koncepcje niepełnosprawności intelektualnej wprowadziły do literatury a następnie do
języka wiele określeo, które już dziś nie są stosowane są to: upośledzenie umysłowe, oligofrenia,
niedorozwój umysłowy, obniżona sprawnośd umysłowa, opóźnienie w rozwoju umysłowym,
zahamowanie rozwoju, kalectwo, inwalidztwo. Niektóre z tych określeo niestety nadal funkcjonują
chodby w zapisach ustaw czy rozporządzeo.
W piśmiennictwie międzynarodowym używa się obecnie dwóch podstawowych pojęd określających
opisywane zjawisko, są to: „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” oraz
„niepełnosprawnośd intelektualna (intellectual disability)”. Nie dotyczy to jednak ogólnych tekstów
polskojęzycznych, które w zdecydowanej większości nadal posługują się pojęciem „upośledzenie
umysłowe”, co ma uzasadnienie w różnego typu aktach prawnych. Dane dotyczące piśmiennictwa
akademickiego wskazują jednocześnie, iż w języku naukowym zdecydowanie częściej używa się
pojęcia „upośledzenie umysłowe (mental retardation)”, niż pojęcia „niepełnosprawnośd
intelektualna (intellectual disability)”, co przekłada się również na nazewnictwo tytułów
międzynarodowych czasopism z zakresu pedagogiki specjalnej. W ostatnich kilkunastu latach coraz
częściej zastępuje się pojęcie „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” określeniem
„niepełnosprawnośd intelektualna (intellectual disability)”, jednak jest to jeszcze nadal proces
niezbyt dynamiczny. Najintensywniej zjawisko to zaobserwowano w naukach pedagogicznych i
psychologicznych, natomiast najwolniej w naukach medycznych (por. A. Zawiślak, 2006, s. 99 – 107).
Wyjaśniając pojęcie niepełnosprawności intelektualnej należy pamiętad, iż wszystkie pojawiające się
od początku XX wieku definicje można rozpatrywad z punktu widzenia dwóch perspektyw: medycznej
i społecznej.
W MODELU MEDYCZNO-OPIEKUOCZYM osoby niepełnosprawne intelektualnie określane były, jako
niezdolne do pełnienia ważnych ról i funkcji społecznych. Niepełnosprawnośd była widziana jako
tragedia osobista, co w konsekwencji doprowadziło do ustanowienia jednostkowego i w dużej mierze
15
zdeterminowanego przez medycynę podejścia do niepełnosprawności. C. Barnes, G. Mercer (2008)
wyliczają, iż w ujęciu tym niepełnosprawnośd intelektualna postrzegana jest jako problem na
poziomie jednostkowym, sprowadzana jest do indywidualnego ograniczenia sprawności. Uważa się,
że tylko medycyna może opracowad słuszne i skuteczne metody leczenia. Uznano tym samym
niepełnosprawnośd za chorobę i wskazywano drogi leczenia. Konsekwencją tego podejścia było
umieszczanie osób niepełnosprawnych w ośrodkach odosobnienia. Można stwierdzid, iż model
medyczny przyczynił się do „ukrycia” niepełnosprawności. Koncepcja medyczna według T.
Majewskiego (1997) zbytnio podkreślała fakt, że osoba niepełnosprawna musi dostosowad się do
zaistniałej sytuacji, nie zwracając uwagi na koniecznośd rozwoju indywidualnego i dostosowania
środowiska społecznego i fizycznego do potrzeb osób niepełnosprawnych.
SYSTEMOWE UJĘCIE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI akcentuje, iż nie wystarczy niepełnosprawności
postrzegad jedynie w kategoriach biologicznych i fizycznych. Definicja ta rozważana była z punktu
widzenia ujęd indywidualnych oraz społecznych. Społeczny model niepełnosprawności widział
niepełnosprawnośd głównie jako problem społeczny w aspekcie społecznej integracji. Istotne było
również przyjęcie przez Komisję Ekspertów z roku 1994 deklaracji o konieczności personalistycznego
traktowania potrzeb, praw i przywilejów osób niepełnosprawnych, ujęte w ramach obowiązku
społeczeostwa w przezwyciężaniu barier (por. J. Kirenko, 2007, s. 14). Światowa Organizacja Zdrowia
zdefiniowała wiec pojęcie niepełnosprawności raz jeszcze w 2001 roku. W „Międzynarodowej
Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia” (ICF). Uwzględniono społeczny aspekt
niepełnosprawności i ograniczenia związane z udziałem w życiu społecznym. W ICF przez
niepełnosprawnośd rozumie się wielowymiarowe zjawisko wynikające ze wzajemnych oddziaływao
między ludźmi, a ich fizycznym i społecznym otoczeniem. Według ICF niepełnosprawnośd to szeroki
termin, obejmujący także uszkodzenia, ograniczenia aktywności i ograniczenia uczestnictwa. Tym
samym definicja WHO z 2001 r. najbardziej odzwierciedla to, co jest mocno akcentowane w podejściu
do niepełnosprawności, a więc nacisk na funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w ich
środowisku.
Ze zmianą modelu ujmowania niepełnosprawności intelektualnej wiążą się przede wszystkim cztery
aspekty:
Po pierwsze nastąpiło odbiologizowanie zjawiska odchylenia od normy, czego konsekwencją
jest zmiana rangi uszkodzenia.
Po drugie przełożono punkt ciężkości na zachowanie możliwości, czego następstwem jest
postrzeganie w pierwszej kolejności osoby, a nie niepełnosprawności.
Po trzecie podkreślono kontekst społeczny, czego konsekwencją jest budowanie systemu
społecznej profilaktyki.
Po czwarte ustalono zmianę w podejściu do granic i możliwości rozwoju osoby z
uszkodzeniami.
Podsumowując ten wątek, możemy powiedzied, iż powszechna krytyka skłoniła WHO do rewizji
swojej definicji niepełnosprawności intelektualnej. Dokonano tego w International Classification of
Functioning and Disability (ICIDH–2). W nowym biopsychologicznym ujęciu starano się uwzględnid
model medyczny a szczególnie społeczny. Koocowym efektem wypracowanego stanowiska jest
wielofunkcyjny system klasyfikacji. Zachowano kategorie upośledzenia funkcji i struktury organizmu,
16
ale zastąpiono pojęcie niepełnosprawności kategorią działania, a pojęcie upośledzenia kategorią
uczestnictwa. Dodatkowo, co staje się niezmiernie istotne i kluczowe uznano, iż środowisko ma
istotny wpływ na działanie i uczestnictwo człowieka w społeczeostwie.
Tabela 1. Kryteria modeli niepełnosprawności
Wymiar medyczny niepełnosprawności
Wymiar społeczny niepełnosprawności
Podejście do niepełnosprawności
Niepełnosprawnośd jest tragedią osobistą Niepełnosprawnośd
to
problem
całego
każdego, kto został nią dotknięty
społeczeostwa
Istota problemu
Niepełnosprawnośd to uszkodzenie zmysłowe, Niepełnosprawnośd wiąże się z uzależnieniem od
fizyczne
lub
umysłowe,
powodujące pomocy
innych
ludzi,
koniecznością
psychologiczne niedostosowanie brak motywacji pokonywania
barier
architektonicznych,
i
współpracy
oraz
utratę
możliwości ekonomicznych prawnych i społecznych
wykonywania pracy
Miejsce zjawiska
Zjawisko niepełnosprawności rozstrzyga się w Niepełnosprawnośd to problem, który dotyczy
wymiarze osobistym
organizacji całego społeczeostwa
Rola osoby niepełnosprawnej
Osobę niepełnosprawną postrzega się, jako Osoba niepełnosprawna jest konsumentem w
pacjenta
takim samym stopniu jak inni ludzie
Rozwiązanie
Niepełnosprawnośd
wymaga
fachowej Osoby niepełnosprawne powinny dążyd do
interwencji lekarza, rehabilitanta, terapeuty, egzekwowania swoich praw i korzystania z
oraz doradcy zawodowego
doradztwa. Ich działania powinny byd
nastawione na samopomoc i usunięcie barier
Kontrola
Konieczna jest systematyczna kontrola osiągnięd Osoba niepełnosprawna sama decyduje o swoim
osoby niepełnosprawnej przez ekspertów
życiu. Możliwośd dokonywania wyboru daje jej
poczucie panowania nad sobą
Źródło: J. Kirenko (2007). Indywidualna i społeczna percepcja niepełnosprawności. Lublin: Wyd. UMCS, s. 84
Samo określenie problemu niepełnosprawności intelektualnej przechodziło przemiany, co również
wiązało się z ujęciem medycznym lub społecznym. Przemiany te pokazane zostały na schemacie
poniżej.
17
Schemat 5. Przemiany w zakresie terminologii i definicji niepełnosprawności intelektualnej
niedorozwój
umysłowy
oligofrenia
upośledzenie
umysłowe
Ujęcie medyczne
E. Kraepelin upowszechnił i
wprowadził
termin
OLIGOFRENIA. Uznał, iż
niepełnosprawnośd
intelektualna
wymaga
osobnego potraktowania ze
względu
na
brak
dynamicznych zmian w
obrazie
zaburzenia,
wskazujących
na
postępujący
proces
chorobowy,
wystąpienie
zaburzeo natychmiast po
urodzeniu się dziecka lub
we wczesnym dzieciostwie
oraz zahamowanie rozwoju
wszystkich
procesów
poznawczych
(spostrzegania,
uwagi,
pamięci, uczenia się i
myślenia). Jego organiczna
koncepcja
niepełnosprawności
intelektualnej ujmowała to
zaburzenie rozwoju jako
nieodwracalny
stan
zmniejszenia
możliwości
rozwoju
człowieka,
szczególnie
w
sferze
sprawności intelektualnej,
spowodowany
bardzo
wczesnymi
(zaraz
po
urodzeniu się dziecka lub
we wczesnym dzieciostwie)
i
jednocześnie
Przyjęcie
terminu
NIEDOROZWÓJ
UMYSŁOWY wskazywało na
ujmowanie tego zaburzenia
w szerszym kontekście, z
uwzględnieniem
całej
osobowości człowieka i co
ważne z uwzględnieniem
oddziaływao
środowiskowych.
Tym
samym,
poszerzono
możliwośd interpretacji tego
zaburzenia
o
poziom
rozwoju
społecznego
i
różnorakie
cechy
osobowości.
niepełnosprawnośd
umysłowa
(intelektualna)
Ujęcie społeczne
E. A. Doll, uznał, iż
niedorozwój umysłowy jest
to
stan
niedojrzałości
społecznej, powstały w
okresie rozwoju, będący
skutkiem
zahamowania
rozwoju
inteligencji
pochodzenia
konstytucjonalnego
(dziedziczny lub nabyty),
stan ten jest w zasadzie
nieusuwalny
zaś
UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE
zaczęto stosowad, jako
termin
nadrzędny
nad
niedorozwojem umysłowym
i oznaczało szerszy kontekst
również
wpływów
środowiskowych.
Tym
samym pojawiło się szersze
i węższe rozumienie tego
terminu. Ujęcie szersze,
zwane również objawowym,
obejmowało
swym
zakresem
zjawiska
intelektualnej
nieograniczające się jedynie
do
ściśle
etiologicznie
określonych przypadków.
Definicja ta została po raz
pierwszy przedstawiona w
podręczniku R. Hebera
(Terminologia i klasyfikacja
niedorozwoju umysłowego)
18
W latach siedemdziesiątych
XX wieku wyodrębniła się
nazwa,
NIEPEŁNOSPRAWNOŚD
UMYSŁOWA (obecnie coraz
częściej używa się terminu
OSOBA
Z
NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ
INTELEKTUALNĄ
zaznaczając w ten sposób
podmiotowośd
osób
niepełnosprawnych).
Spowodowane było to
między innymi odkryciem, iż
upośledzenie umysłowe nie
jest źródłem zahamowania
rozwoju i że poprzez
działania rewalidacyjne oraz
rehabilitację jest możliwe
do usprawnienia. Uznano, iż
środowisko
społeczne
odgrywa istotną rolę w
przystosowaniu się osoby
upośledzonej umysłowo do
funkcjonowania
w
społeczeostwie. Za istotne
uznano również możliwośd
włączenia
osób
niepełnosprawnych w ruch
rehabilitacji wszystkich osób
niepełnosprawnych.
Głównie z przyczyn prawnoorganizacyjnych zaczęto w
ostatnich
latach
wprowadzad
określenie
nieodwracalnymi zmianami
patologicznymi
w
centralnym
układzie
nerwowym.
Oligofrenię
zaczęto klasyfikowad, jako
zaburzenie zaliczane do tak
zwanej małej psychiatrii, w
której
umieszczano
zaburzenia
mało
interesujące
badawczo,
nierokujące na poprawę i
wyleczenie.
w
1959
roku
i
opublikowanym
przez
AAMD
(American
Association on Mental
Deficiency) (J. Tizard, 1971).
W
podręczniku
tym
upośledzenie
umysłowe
rozumie się jako „niższą od
przeciętnej
ogólną
sprawnośd intelektualną,
która powstała w okresie
rozwojowym
i
jest
związana z jednym lub
więcej zaburzeniami w
zakresie
dojrzewania,
uczenia się i społecznego
przystosowania”
W
podręczniku
tym
wyeliminowano
zaproponowane przez E.
Kraeplina nazwy stopni
upośledzenia umysłowego
to
znaczy
debilizm,
imbecylizm,
idiotyzm.
Zastępując je, jak podaje J.
Kostrzewski (1981) nową
behawioralną klasyfikacją
stopni
upośledzenia
umysłowego,
a
więc
stopniami
lekkim,
umiarkowanym, znacznym i
głębokim. Warto zaznaczyd,
iż
przeciętny
wskaźnik
inteligencji, w powszechnie
stosowanych
technikach
pomiaru inteligencji wynosi
100,
zaś
odchylenie
standardowe w zależności
od rodzaju zastosowanej
skali waha się od 15 (D.
Wechslera) do 16 (Stanford
– Bineta).
niepełnosprawnośd
umysłowa.
Istotnym
walorem nowego określenia
jest to, iż podkreśla się w
nim wyraźnie mocno, iż
osoba
niepełnosprawna
umysłowo
nie
jest
całkowicie
niesprawna
życiowo. Sadzi się, iż osoba
niepełnosprawna umysłowo
może
optymalnie
funkcjonowad
w
życiu
społecznym o ile stworzy się
jej odpowiednie warunki.
Proces ten nazywa się
wchodzeniem w główny
nurt życia społecznego.
Opracowanie własne
Powszechnie uznawana i stosowana jest w Polsce definicja Amerykaoskiego Towarzystwa
Psychiatrycznego – Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders (DSM– IV). Według DSM –
IV „zasadniczą cechą upośledzenia umysłowego jest znacząco niższy poziom ogólnego
funkcjonowania
intelektualnego,
któremu
towarzyszą:
obniżenie
funkcjonowania
przystosowawczego związanego, z co najmniej dwoma obszarami zdolności: komunikacja, troska o
siebie, życie w domu, zdolnośd nawiązywania kontaktów interpersonalnych na płaszczyźnie
19
społecznej, kierowanie sobą, zdolnośd uczenia się i pracy, czas wolny, zdrowie oraz bezpieczeostwo.
Ujawnia się przed ukooczeniem 18 roku życia”.
Najnowsza ogólnie przyjęta i stosowana w Polsce od 1997 roku definicja upośledzenia umysłowego
zawarta jest w Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeo, Niepełnosprawności i Upośledzeo (ICD –
10): „upośledzenie ujmowane jest jako zahamowanie lub niepełny rozwój umysłowy, wyrażający się
przede wszystkim w upośledzeniu umiejętności, które ujawniają się w okresie rozwojowym i
stanowią o ogólnym poziomie inteligencji, tzn. zdolności poznawczych, mowy, motorycznych i
umiejętności społecznych. Może występowad samodzielnie lub z innymi zaburzeniami psychicznymi i
fizycznymi”.
Jak łatwo można zauważyd w przedstawionych definicjach zwrócono
uwagę na to, że ograniczenia dotykające osób niepełnosprawnych są
związane bardziej ze strukturą środowiska, w którym żyją oraz z
postawami społeczeostwa, do którego należą, niż od samego ilorazu
inteligencji. Od tego czasu zaczęto coraz częściej mówid o społecznej
definicji
intelektualnej.
Przyczyna
niepełnosprawności tkwi często nie w jednostce czy w jej chorobie, ale w
barierach społecznych, ekonomicznych, mentalnych, światopoglądowych.
Po raz pierwszy zdefiniowano niepełnosprawnośd w kategoriach relacji
pomiędzy osobami niepełnosprawnymi a środowiskiem, w którym żyją.
WSPÓŁCZESNE PERSPEKTYWY UJMOWANIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ –
KRYTERIA, KLASYFIKACJE, PRZYCZYNY
W literaturze z zakresu pedagogiki specjalnej wymienia się cztery perspektywy myślenia o
niepełnosprawności intelektualnej. Perspektywy te opisane są w schemacie 6. Obecnie podkreśla się
holistyczne podejście do niepełnosprawności, stąd też każda z tych perspektyw może tłumaczyd,
czym jest niepełnosprawnośd intelektualna.
20
Schemat 6. Perspektywy ujmowania niepełnosprawności intelektualnej
PERSPEKTYWA PSYCHOBIOLOGICZNA
•W perspektywie tej niepełnosprawnośd intelektualna traktowana jest jako stan stały, spowodowany
określonym uszkodzeniem organicznym, uszkadzającym w sposób trwały ważne struktury w mózgu.
Uznaje się, iż przyjęcie perspektywy medycznej wyklucza zasadnośd stosowania oddziaływao
edukacyjnych, stosowane oddziaływania powinny mied charakter opiekuoczy i leczniczy.
•W tym ujęciu niepełnosprawnośd intelektualna jest rozpatrywana na podstawie dwóch kluczowych
założeo:
•każdy gatunek biologiczny rozwija się wedle określonego wzorca;
•wzorzec ten przekazywany jest na drodze genetycznego dziedziczenia, a mózg pozostaje głównym
wykonawcą biologicznie zadanego programu rozwojowego (por. S. Kowalik, 2005, Z. Janiszewska –
Nieścioruk, 2006, T. Żółkowska, 2004).
PSYCHOROZWOJOWE UJĘCIE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI
•Perspektywa ta ujmuje niepełnosprawnośd intelektualną jako niepowodzenie w życiu człowieka. Rozwój
zdeterminowany jest dużą liczbą czynników biologicznych oraz pozabiologicznych. Podejście rozwojowe
zakłada możliwośd całościowego, holistycznego oddziaływania na człowieka niepełnosprawnego
intelektualnie.
•Niepełnosprawnośd traktowana jest nie jako choroba czy zaburzenie organiczne, ale jako ograniczenie
psychologiczne, jako stan, do którego człowiek dochodzi w wyniku nieprawidłowego procesu
rozwojowego .
PERSPEKTYWA PSYCHOSPOŁECZNA
•Niepełnosprawnośd intelektualna jest tutaj traktowana jako proces wchodzenia w społeczną rolę
niepełnosprawnego, zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami.
•Rozważania S. Kowalika (1989, 2005) na temat psychospołecznych uwarunkowao niepełnosprawności
intelektualnej zwracają uwagę na kilka ważnych aspektów. Po pierwsze rozpoznanie niepełnosprawności
intelektualnej jest czynnością zbędną, w odniesieniu do osób, które otrzymują społeczną etykietę. Po
drugie błędem jest diagnoza osób niepełnosprawnych pod katem głębokości upośledzenia, bowiem w ten
sposób określa się uproszczony społeczny wizerunek konkretnych jednostek. Po trzecie w rozpoznawaniu
niepełnosprawności intelektualnej niezbędne staje się branie pod uwagę kontekstu społecznego, w jakim
funkcjonują.
PERSPEKTYWA PEDAGOGICZNA
•Podejście to koncentruje się przede wszystkim na ograniczonym Iub utrudnionym uczeniu się. I.
Obuchowska (1999) uznaje, iż wybory życiowe jednostki podporządkowane są jej niepełnosprawności, co
ma decydujący wpływ na jej życie, a zatem na całą jej biografię.
KRYTERIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ
Sposób dokonywania podziałów i tworzenia kategorii zależny jest od różnych kryteriów oceniających
funkcjonowanie poszczególnych jednostek. Klasyfikacja jednostek niepełnosprawnych intelektualnie
jest problemem złożonym, bowiem wyróżnia się współcześnie kilka kryteriów, które wpływają na
różnorodnośd klasyfikacji. Najczęściej wymienia się kryteria pedagogiczne, psychologiczne,
medyczne, ewolucyjne oraz społeczne.
21
Schemat 7. Kryteria niepełnosprawności intelektualnej
ustala możliwości wychowania i nauczania, które rozpatruje się przy
uwzględnieniu zasobu wiadomości i umiejętności przewidzianych programem
nauczania, w tym umiejętnośd rysowania, malowania, lepienia, liczenia czytania,
pisania; Bierze również pod uwagę charakterystyczne trudności w nauce
szkolnej oraz tempo uczenia się (por. K. Kirejczyk, 1981).
KRYTERIUM PEDAGOGICZNE
uwzględnia całą osobowośd człowieka oraz procesy regulacyjne, do których
zalicza się procesy orientacyjno-poznawcze, intelektualne, emocjonalne,
motywacyjne, mechanizmy kontroli, a także procesy wykonawcze; Zwraca
uwagę na społeczne cechy osobowości; Uwzględnia pomiar stopnia rozwoju
inteligencji, czyli swoisty wskaźnik niepełnosprawności intelektualnej (por. J.
Wyczesany, 2004).
KRYTERIUM PSYCHOLOGICZNE
uwzględnia całokształt badao medycznych; bierze pod uwagę rodzaj czynników
etiologicznych oraz zespoły objawowe, leczenie i prognozę (por. K. Kirejczyk,
1981).
KRYTERIUM MEDYCZNE
polega na porównaniu poziomu rozwoju czynności orientacyjno-poznawczych,
intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych osoby
niepełnosprawnej intelektualnie z poziomem wyżej wymienionych czynności
osoby pełnosprawnej intelektualnie. Można dodad, iż realizację tego kryterium
umożliwiają te techniki, które pozwalają na obliczenie wieku rozwoju
poszczególnych, mierzonych za ich pomocą procesów (B. Cytowska, 2002).
KRYTERIUM EWOLUCYJNE
bierze pod uwagę zaradnośd ogólną jednostki, jej niezależnośd, samodzielnośd,
odpowiedzialnośd, uspołecznienie, czyli zdolnośd radzenia sobie w różnych
sytuacjach życiowych i społecznych stosownie do wieku i środowiska
społecznego, z którego ona pochodzi (B. Cytowska, 2002)
KRYTERIUM SPOŁECZNE
Opracowanie własne
KLASYFIKACJE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ
Istotnym wydaje się byd przedstawienie także najnowszej klasyfikacji niepełnosprawności
intelektualnej zawartej w Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeo niepełnosprawności i upośledzeo
(ICD-10) z 1997 r. oraz klasyfikację opracowaną przez Amerykaoskie Towarzystwo Psychiatryczne –
Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders (DSM IV) z 1994 r. W obu tych klasyfikacjach
iloraz inteligencji określany jest ilościowo przez wartośd liczbową ilorazu inteligencji (II lub IQ)
uzyskaną za pomocą przeprowadzenia jednego lub kilku wystandaryzowanych testów na inteligencję.
Przy doborze testów oraz interpretacji wyników należy brad pod uwagę czynniki, które mogą
ograniczad jego wykonanie np. tło społeczno-kulturowe i rozwój jednostki. W DSM-IV i ICD-10
wyróżnia się cztery stopnie niepełnosprawności umysłowej: lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki.
Tabela 2. Wartości liczbowe II (IQ) w poszczególnych stopniach upośledzenia umysłowego w ICD – 10 i DSM –
VI
Stopnie upośledzenia umysłowego
Upośledzenie umysłowe w stopniu
lekkim
umiarkowanym
znacznym
głębokim
Według ICD – 10
II poziom 50 – 69
Według DSM – IV
IQ poziom 50 – 55 do ok. 70
II poziom 35 – 49
IQ poziom 35 – 40 do 50-55
II poziom 20 – 34
IQ poziom 20 – 25 do 35-40
II poziom poniżej 20
IQ poziom 20 – 25
Źródło: B. Cytowska (2002). Drogi edukacyjne dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Wrocław, 2002, s. 10
22
Należy zaznaczyd, iż prezentowane systemy klasyfikacyjne niepełnosprawności intelektualnej są
doskonalone i uzupełniane oraz modyfikowane zgodnie z obowiązującymi kryteriami. Systemy
klasyfikacyjne, zresztą jak każda kategoryzacja, jest pewnym uproszczeniem. Oto kilka przykładów:
W literaturze przedmiotu oprócz klasyfikacji niepełnosprawności intelektualnej na
podstawie ilorazu inteligencji, istnieje również podział niepełnosprawności intelektualnej
ujmowany w aspekcie medycznym. Podstawą tego podziału jest etiologia
niepełnosprawności intelektualnej. Klasyfikacja ta obejmuje osiem czynników
patogennych: opóźnienie umysłowe związane ze schorzeniami zakaźnymi, z chorobami i
czynnikami intoksykacyjnymi, ze schorzeniami pourazowymi, z zaburzeniami
metabolizmu, z rozwojem nowotworów, ze schorzeniami i czynnikami działającymi w
okresie przedporodowym, schorzenia o nieznanej i niepewnej etiologii.
Inna, równie warta podkreślenia jest klasyfikacja według kryterium osobowościowospołecznego. Kryterium to zakłada wyróżnienie czynników osobowościowo-społecznych,
wiążących się z zakłóceniem związków interpersonalnych, dostosowania kulturowego i
zdolności do reagowania na bodźce społeczne. Podkreśla się także istotę czynników
zmysłowo-ruchowych, wiążących się z zaburzeniami sprawności motorycznych.
Klasyfikacja według kryteriów typów układu nerwowego jest mało popularna i nieczęsto
stosowana w literaturze i praktyce pedagogicznej. Wiążę się ono z podziałem osób
niepełnosprawnych intelektualnie według typów układu nerwowego. Wyróżnia się dwa
typy: typ gwałtowny i apatyczny.
M. S. Pewzner stworzyła wraz ze swoim zespołem w latach siedemdziesiątych XX. wieku,
ciekawą klasyfikację według kryterium psychopatologicznego, stanowiącą przejściowy
rodzaj klasyfikacji miedzy czysto biologicznymi a psycho-pedagogiczno- społecznymi
klasyfikacjami. Za podstawę tej klasyfikacji uznano metodę klinicznopsychopatologiczną. Włączała ona czynniki kliniczne w poznanie genealogii w
eksperymentalno-psychologiczne i pedagogiczne badania w połączeniu z zastosowaniem
metod para klinicznych (por. J. Doroszewska, 1989). Na podstawie tych badao stworzono
klasyfikację, która w dużej mierze stanowi podstawę pewnych podziałów
pedagogicznych i psychologicznych. W zależności od jakościowej struktury i miejsca
uszkodzenia, można wyróżnid pięd podstawowych rodzajów niepełnosprawności
intelektualnej.
Jak podaje A. Czapiga (2004), stosując funkcjonalny model można postawid pytanie o
możliwości intelektualne jednostki i o repertuar behawioralny, jaki odpowiada
możliwościom i zdolnościom dziecka. Zdaniem autorki obniżony poziom inteligencji
może byd skutkiem uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego lub wpływu
środowiska, ubogiego w stymulację. Kryteria, jakie uwzględnia się przy opisie
niepełnosprawności intelektualnej mają charakter trzech ogólnych przesłanek, po
pierwsze uwarunkowao środowiskowo-kulturowych, po drugie przyczyn genetycznych,
po trzecie przyczyn organicznych.
Dodad należy, iż obecnie odchodzi się od sztywnego podziału niepełnosprawności ze względu na
stopieo niepełnosprawności, przyjmując jedynie kryterium poznawcze. W najbliższym czasie
Światowa Organizacja Zdrowia ma ogłosid dwustopniowy podział niepełnosprawności na
niepełnosprawnośd intelektualną lekką i znaczną, bardziej podkreślając możliwości niż ograniczenia
23
osoby niepełnosprawnej intelektualnie, chod w praktyce taki podział już obowiązuje. Podział taki
pozwala wskazad różnice pomiędzy lżejszą a głębszą niepełnosprawnością intelektualną (Dąbrowski,
Jaroszyoski, Pużyoski 1987, za: A. Żywanowska, 2009, s. 82), który jest przedstawiony na schemacie
nr 8.
Schemat 8. Różnice pomiędzy głębszą i lżejszą niepełnosprawnością intelektualną
GŁĘBSZA
NIEPEŁNOSPRAWNOŚD
W głębszej niepełnosprawności
znacznie częściej można
zidentyfikowad czynnik
przyczynowy i częściej przyczyną
niepełnosprawności intelektualnej
jest jeden czynnik.
intelektualnej z reguły stwierdza
się objawy ograniczonego
uszkodzenia mózgu,
korelacja miedzy sprawnością
umysłową rodziców, a
sprawnością umysłową dzieci jest
równa 0)
LŻEJSZA
NIEPEŁNOSPRAWNOŚD
W lżejszej niepełnosprawności
intelektualnej najczęściej mamy do
czynienia z uwarunkowaniem
wieloczynnikowym.
W lżejszej objawy ograniczonego
uszkodzenia mózgu stwierdza się
tylko w niektórych przypadkach.
W lżejszej niepełnosprawności intelektualnej
korelacja miedzy sprawnością umysłową
rodziców, a sprawnością umysłową dzieci
jest podobna jak w przypadku osób w
normie (0,5)
W lżejszej niepełnosprawności
intelektualnej (95%) przypadków
pochodzi z najniższych warstw
społecznych.
intelektualnej wymiar społeczny
tego zjawiska ma charakter losowy.
Opracowanie własne na podstawie Dąbrowski, Jaroszyoski, Pużyoski 1987, za: A. Żywanowska, 2009, s. 82
Przyjmowanie wyłącznie kryterium patologicznego w ocenie możliwości psychospołecznych osoby
niepełnosprawnej przyczynia się do „upośledzania niepełnosprawności”. Wiele wskazuje na to, iż
wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie zdarzają się osoby uzdolnione w jakiejś dziedzinie
życia. W. Limont (1994) wprowadziła do pedagogiki specjalnej pojęcie „sawant” na oznaczenie
wąskich często określanych, jako „wyspowych” zdolności rozwiniętych na bardzo wysokim poziomie
przy jednoczesnym pozostawaniu na bardzo niskim poziomie innych zdolności. Należy pamiętad, iż w
rehabilitacji osób niepełnosprawnych chodzi o „twórczą obecnośd” (C. Kosakowski 2003), czyli
podejmowanie takich oddziaływao, które w sposób najlepszy przyczynią się do rozwoju jednostki
niepełnosprawnej.
24
ZNANI SAWANCI
Leslie Lemke – chory na porażenie mózgowe, niewidomy i wybitnie uzdolniony muzycznie. Jego
zdolności ujawniły się, gdy jako młodzieniec w wieku 14 lat usłyszał w telewizji koncert fortepianowy
Piotra Czajkowskiego. Chod nigdy wcześniej nie grał na pianinie, zagrał następnie ten koncert z
pamięci od początku do kooca. Potrafi zagrad bezbłędnie kilka tysięcy utworów, a także te, które
usłyszał po raz pierwszy.
Kim Peek (zm. grudzieo 2009) – mimo ogólnych zaburzeo rozwoju znał na pamięd 12 000 książek.
Potrafił wymienid nazwy wszystkich miast, autostrad przechodzących przez każde amerykaoskie
miasto, miasteczko i okręg, a także wszystkie numery kierunkowe, kody pocztowe oraz przypisane
do nich sieci telekomunikacyjne i telewizyjne. Znał historię każdego kraju, każdego władcy, jego daty
panowania, małżonka i historię. Na podstawie podanej daty urodzenia, w ciągu kilku sekund obliczał
dzieo tygodnia, w którym dana osoba skooczy 65 lat. Rozpoznawał ze słuchu większośd utworów
muzycznych, podając jednocześnie datę i miejsce ich powstania oraz datę urodzenia i śmierci
kompozytora. Postad Kima Peeka posłużyła w 1988 twórcom filmu Rain Man jako pierwowzór
postaci Raymonda Babbita, którą odgrywał Dustin Hoffman.
Źródła:
Darold A. Treffert, Gregory L. Wallace. (2002). Wyspy geniuszu. „Świat Nauki” nr 8,
Tammet D. (2010). Urodziłem się pewnego błękitnego dnia. Pamiętniki nadzwyczajnego umysłu z
zespołem Aspergera. Czarne.
PRZYCZYNY NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ
Międzynarodowa klasyfikacja chorób wskazuje na kilka przyczyn niepełnosprawności intelektualnej,
które są ujęte na schemacie poniżej.
Schemat 9. Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej
Zaburzenia
przemiany
materii, wzrostu
lub odżywiania
Ciężka choroba
np. zapalenie
mózgu
Urazy i działanie
czynników
fizycznych
Zakażenia i
zatrucia
Anomalie
chromosomowe
niepełnosprawnośd
intelektualna
Opracowanie własne
25
Czynniki
środowiskowe
W literaturze wyróżnia się również te czynniki oraz inne jako przyczyny głębszej i głębokiej
niepełnosprawności intelektualnej (por. K. Mrugalska 1998, J. Wyczesany 2004, R. Piotrowicz, E.
Wapiennik 2004, J. Kirenko 2006). Są to głównie:
Zakażenia
W okresie prenatalnym na płód mogą oddziaływad takie czynniki, jak bakterie, wirusy i pasożyty,
które powodują choroby matki, często nawet dla niej samej niegroźne i o łagodnym przebiegu,
mające natomiast poważne konsekwencje dla płodu. Bywają one powodem ciężkich zaburzeo w
narządach wewnętrznych, mózgu i narządach zmysłów płodu. Do takich chorób należy różyczka,
cytomegalia i toksoplazmoza. Kiła wrodzona, dawniej będąca częstą przyczyną niepełnosprawności
intelektualnej, obecnie, dzięki skuteczności jej leczenia, w zasadzie nie jest groźna. Choroby zakaźne
po urodzeniu dziecka takie jak: zapalenie opon mózgowych i mózgu pochodzenia bakteryjnego lub
wirusowego, a także powikłania neurologiczne w przebiegu ogólnych chorób zakaźnych – zwłaszcza
krztuśca i odry.
Czynniki okołoporodowe
Do tej grupy przyczyn należą zamartwica płodu oraz mechaniczne uszkodzenia mózgu dziecka w toku
porodu.
Przyczyny genetyczne
Wyodrębnia się tu dwie grupy przyczyn:
o
o
związane z nieprawidłowościami genowymi (8-15% przypadków głębszej
niepełnosprawności intelektualnej);
nieprawidłowościami
chromosomowymi
(30-35%
przypadków
głębszej
niepełnosprawności intelektualnej).
 W trybie dziedziczenia dominującego, gdy wystarcza defekt jednego genu,
aby wywoład chorobę, powstaje ponad 2000 różnych zaburzeo. Jednym z
nich jest stwardnienie guzowate. W trybie dziedziczenia recesywnego,
również związanego z jednym genem, powstaje m.in. fenyloketonuria, jedna
z lepiej poznanych chorób dziedzicznych, polegająca na zaburzeniu
metabolizmu białka. Znane są również inne zaburzenia z tej grupy, polegające
na błędach przemiany tłuszczowej, węglowodanowej i innych. Wszystkie one
mogą byd wykrywane w diagnostyce prenatalnej, a niektóre z nich – dzięki
wczesnemu stosowaniu diety eliminacyjnej – nie muszą doprowadzid do
niepełnosprawności dziecka.
 Czynniki związane z wadami chromosomalnymi odpowiedzialne są m.in. za
najczęściej wśród głębszych upośledzeo występujący zespół Downa (trisomia
chromosomu 21).
Zespół Downa może byd również spowodowany
translokacją, czyli przemieszczeniem nadliczbowego chromosomu na inny
chromosom. Innymi znanymi nieprawidłowościami chromosomalnymi są:
m.in. zespół kruchego X. Wszystkie wady chromosomowe są wykrywalne w
badaniach prenatalnych.
26
Czynniki mechaniczne, fizyczne i chemiczne
Należy tu wymienid urazy czaszki i mózgu, naświetlania promieniami Roentgena, zatrucia rtęcią oraz
ołowiem i innymi metalami ciężkimi. Około połowy osób dotkniętych głębszą niepełnosprawnością
intelektualną cierpi na sprzężone zaburzenia, najczęstszymi z nich są niepełnosprawnośd narządu
ruchu, ogólna niesprawnośd ruchowa, zaburzenia koordynacji zmysłowo-ruchowej, zaburzenia
wzroku i słuchu, epilepsja, nadpobudliwośd psychoruchowa i choroby psychiczne.
W przypadkach lekkiej niepełnosprawności intelektualnej występowanie organicznych uszkodzeo
mózgu nie jest regułą. Są one stwierdzane u mniej niż jednej trzeciej osób z tym stopniem
niepełnosprawności. Przyczyny organiczne są tego samego rodzaju, co w przypadkach głębszych form
niepełnosprawności, przy czym występują w mniejszym nasileniu lub dotykają dzieci bardziej
odporne na szkodliwe czynniki. W przypadku lekkiej niepełnosprawności intelektualnej rzadziej
można wskazad jedną, znaną przyczynę zaburzenia, a także stwierdzid występowanie objawów
neurologicznych. Uważa się, że ponad dwie trzecie przypadków lekkiej niepełnosprawności
intelektualnej wywołanych jest przyczynami rodzinno-kulturowymi, w tym związanymi z ogólnym
dziedziczeniem i wpływem środowiska.
J. Czochaoska (1985) przedstawiła klasyfikację niepełnosprawności intelektualnej z uwagi na
przyczyny, w której wyodrębnia się: czynniki działające przed poczęciem, czynniki działające w czasie
życia płodowego, czynniki związane z porodem, czynniki działające po narodzinach dziecka, inne
grupy czynników niewymienione w klasyfikacji.
Schemat 10. Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej ze względu na czas powstania niepełnosprawności
CZYNNIKI
DZIAŁAJACE
PRZED
POCZĘCIEM
CZYNNIKI
DZIAŁAJĄCE W
CZASIE ŻYCIA
PŁODOWEGO
Genetyczne
Zakażenia bakteryjne,
wirusowe i inwazje
pasożytnicze
Monogeniczne
•Strukturalne
•Metaboliczne
Wieloczynnikowe
Chromosomalne
CZYNNIKI
ZWIĄZANE Z
PORODEM
Zakażenia
Zamartwica
Urazy
Wady żywienia
Czynniki chemiczne
Czynniki chemiczne
Uraz porodowy
Czynniki fizyczne
Czynniki
immunologiczne
Czynniki fizyczne
Czynniki żywieniowe
Zaburzenia łożyska
Inne czynniki
CZYNNIKI
DZIAŁAJĄCE PO
NARODZINACH
DZIECKA
Wcześniactwo
Hipoksja
wewnątrzmaciczna
Czynniki izolacji
umysłowej i
kulturowej
Opracowanie własne na podstawie: J. Czochaoska (1985). Neurologia dziecięca. Warszawa
27
ROZDZIAŁ
DRUGI:
CHARAKTERYSTYKA
PEDAGOGICZNO-PSYCHOLOGICZNA
SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ
CHARAKTERYSTYKA
INTELEKTUALNEJ
PEDAGOGICZNO-PSYCHOLOGICZNA
I
NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI
Należy pamiętad, iż niepełnosprawnośd intelektualna jest zróżnicowana, a poszczególne stopnie
niepełnosprawności intelektualnej implikują różne ograniczenia w rozwoju i funkcjonowaniu osób
nim dotkniętych. Należy ustalid, iż wszystkie procesy psychiczne osób niepełnosprawnych
intelektualnie, w porównaniu z procesami psychicznymi osób pełnosprawnych intelektualnie, są w
mniejszym lub większym stopniu zaburzone.
Rozwój osób z niepełnosprawnością intelektualną, bez względu na stopieo
tej niepełnosprawności, podlega tym samym prawom, co osób w pełni
sprawnych.
Niepełnosprawnośd intelektualna w stopniu umiarkowanym (F 71) i znacznym (F 72) często omawiana
jest łącznie i określana w literaturze przedmiotu, jako głębsza niepełnosprawnośd intelektualna3, zaś
niepełnosprawnośd w stopniu głębokim (F 73), jako głęboka niepełnosprawnośd intelektualna,
najbardziej kontrowersyjna z uwagi na etiologię jest niepełnosprawnośd intelektualna w stopniu
lekkim (F 70)4.
Posługując się terminologią J. Piageta (za: J. Kostrzewski 1981) niektóre osoby niepełnosprawne
intelektualnie, przez całe życie nie są w stanie przekroczyd drugiego czy trzeciego stadium okresu
inteligencji sensoryczno-motorycznej, inne zaś bez trudu osiągają czwarte, a nawet piąte stadium. J.
Piaget wyróżnił sześd stadiów, przez które dziecko przechodzi w przeciągu pierwszych dwudziestu
czterech miesięcy swojego życia. Ich znajomośd ułatwia rozpoznanie aktualnego stanu
funkcjonowania intelektualnego i umożliwia odpowiednią rehabilitację i rewalidację osób z
niepełnosprawnością intelektualną5.
3
W niektórych sformułowaniach użyto terminu „głębsza niepełnosprawnośd intelektualna” do opisu tych
obszarów, które w swej specyfice są podobne zarówno w grupie osób niepełnosprawnych intelektualnie w
stopniu umiarkowanym, jak i znacznym.
4
Kod rozpoznania klinicznego niepełnosprawności intelektualnej według ICD10.
5
Założenia teorii J. Piageta (J. Kostrzewski, 1981):
Stadium pierwsze (0 – 1) aktywnośd odruchowa. Zachowanie dziecka jest odruchowe i niezróżnicowane.
Dziecko korzysta i doskonali przyniesione na świat odruchy bezwarunkowe (ssanie, chwytanie, ruchy rąk,
tułowia, głowy). Dziecko nie odróżnia siebie od innych elementów otoczenia. Jest całkowicie egocentryczne.
Nie jest ono świadome związków przyczynowych. Jego afekt związany jest z odruchami.
Stadium drugie (1 – 4) dokonywanie pierwszych rozróżnieo. Jest to stadium pierwszych nawyków. Pojawia się
koordynacja ruchów ręki i ust. Dziecko nie reaguje na zniknięcie przedmiotu, nie odróżnia również własnych
ruchów od ruchów przedmiotów. Zmiany perspektywy dziecko postrzega, jako zmiany samych przedmiotów.
Pojawiają się pierwsze nabyte uczucia, radośd, smutek, przyjemnośd, przykrośd.
Stadium trzecie (4 – 8) odtwarzanie interesujących zdarzeo. Zachowanie dziecka w tym stadium staje się
skierowane na przedmioty i zdarzenia należące do świata zewnętrznego. Pojawia się koordynacja ruchów ręki i
oczu. Występuje odtwarzanie interesujących zdarzeo. Dziecko przewiduje pozycje przemieszczających się
przedmiotów. Postrzega siebie, jako przyczynę wszystkich zdarzeo.
28
ROZWÓJ INTELEKTUALNY
Rozwój intelektualny obejmuje procesy poznawcze, określone funkcje percepcyjno-motoryczne,
myślenie, pamięd, uwagę. Jak pisze R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik (2004), wiążą się one z
rozumieniem, które jest wynikiem dojrzewania, konstruowania pojęd, nabywania wiadomości na
drodze uczenia się oraz stosowania tych umiejętności w praktyce w nieznanych sytuacjach.
Zaburzenia wymienionych funkcji są głównym kryterium diagnostycznym niepełnosprawności
intelektualnej.
Uznad należy, iż znaczna częśd osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną opanowuje
umiejętności porozumiewania się z otoczeniem we wczesnych latach szkolnych, nie zawsze jednak
porozumiewanie się ma charakter werbalny. Jak określa J. Wyczesany (2004) w myśleniu tych osób
występują utrudnienia w przyswajaniu pojęd o charakterze abstrakcyjnym, występują także określone
trudności w rozumieniu powiązao logicznych między zjawiskami. Uważa się, iż osoby z głębszą
niepełnosprawnością intelektualną w rozwoju poznawczym pozostają na poziomie przedoperacyjnym
(J. Wyczesany, 2004, J. Kostrzewski, 1981), co znaczy, iż wolniej spostrzegają i dostrzegają mniej
elementów, często błędnie rozpoznają powiązania i zależności miedzy zjawiskami. Osoby głębiej
niepełnosprawne intelektualnie mają trudności w dłuższym skoncentrowaniu się na określonym
przedmiocie czy czynności, dominuje u nich uwaga mimowolna. Chociaż w wyniku oddziaływania
pedagogicznego można rozwinąd uwagę dowolną, mają określone trudności w zapamiętywaniu.
Pojawiają się często ograniczenia w zakresie przechowywania, rozpoznawania i odtwarzania
zapamiętanych informacji. Badacze są zgodni, co do faktu, iż u osób tych występuje pamięd świeża,
jak i trwała, w tym pamięd mechaniczna, oraz pamięd logiczna, jednak mają one trudności w trwałym
zapamiętywaniu treści powiązanych logicznie. Również często pojawiają się zmyślenia i konfabulacje.
Jednostki dorosłe potrafią zapamiętad po jednorazowym usłyszeniu pięd cyfr, zdanie złożone z 16 –
18 sylab oraz krótkie opowiadanie (por. J. Kostrzewski, 1981). Przy systematycznie prowadzonej
rehabilitacji niektóre osoby są w stanie opanowad podstawowe umiejętności potrzebne do czytania,
pisania i liczenia. Czytanie i pisanie ma jednak najczęściej charakter wyuczony, dlatego też po
zakooczeniu edukacji szkolonej często umiejętnośd ta, przy braku dalszej stymulacji, zostaje
zapomniana. Badacze stwierdzają, iż osoby te mają duże trudności w tworzeniu pojęd, w
rozwiązywaniu problemów. Potrafią wyjaśnid, na czym polega podobieostwo i różnica między dwoma
pojęciami, do tych wyjaśnieo używają zewnętrznych określeo, opartych na obserwacji. Myślenie ma
według J. Kostrzewskiego (1981) charakter konkretno-obrazowy, osoby te mają także duże trudności
w opanowaniu pojęd liczbowych. Jednostki niepełnosprawne intelektualnie osiągają trzecie stadium
podokresu przedoperacyjnego, wyróżnione przez J. Piageta. Osoby z głębszą niepełnosprawnością
Stadium czwarte (8 – 12) koordynacja schematów. Dziecko zaczyna stosowad znane mu rozwiązania do nowych
problemów. Zaczyna pojawiad się stałośd przedmiotu. Dziecko poszukuje przedmiotów, które zniknęły. Dziecko
wykazuje świadomośd, że przedmioty mogą byd przyczyną jakiegoś działania.
Stadium piąte (12 – 18) wykrywanie nowych sposobów. Następuje odkrywanie przez dziecko nowych sposobów
działania poprzez eksperymentowanie. Dziecko bierze pod uwagę kolejne przemieszczenia by odszukad
przedmioty, które zniknęły. Występuje świadomośd reakcji przestrzennych między przedmiotami oraz relacji
miedzy przedmiotami a sobą.
Stadium szóste (18 – 24) reprezentacje umysłowe. Dziecko jest zdolne do wymyślania nowych sposobów
działania poprzez wewnętrzne kombinacje. Wyobraża sobie nieobecne przedmioty. Występują reprezentacje
przemieszczeo. Pojawia się świadomośd ruchów, które są dla dziecka niewidoczne.
29
intelektualną w zasadzie nie przekraczają owego trzeciego stadium podokresu przedoperacyjnego. U
niektórych osób w wyniku intensywnej rehabilitacji obserwuje się niektóre operacje logicznie, jak
szeregowanie, klasyfikowanie, dodawanie.
Osoby z lekką niepełnosprawnością intelektualną przejawiają trudności w spostrzeganiu, koncentracji
uwagi, zapamiętywaniu treści, mają ograniczona zdolnośd myślenia abstrakcyjnego, uogólniania
porównywania, wnioskowania i rozumowania przyczynowo-skutkowego. (por. R. Piotrowicz, E.
Wapiennik, 2004, s. 42).
Osoby głęboko niepełnosprawne intelektualnie ze względu na niemożnośd skupienia uwagi i
niewykształcenie znajomości różnych pojęd mają duże trudności w nauczeniu się prostych czynności
związanych z samoobsługą. Najczęściej osoby te wymagają stałej opieki.
Przykłady zachowania się osób z różnym stopniem niepełnosprawności intelektualnej:
Mama Ani - dziewczynki z niepełnosprawnością intelektualna w stopniu lekkim:
Ania jest dorastającą dziewczynką z orzeczoną lekką niepełnosprawnością intelektualną, uczyła się w
szkole masowej, jednak szybko pojawiły się u niej trudności w uczeniu się szczególnie matematyki i
innych przedmiotów ścisłych. W czwartej klasie przenieśliśmy ją do szkoły specjalnej teraz uczy się
znacznie lepiej i mniej jest z nią problemów wychowawczych.
Mama Konrada chłopca z niepełnosprawnością intelektualna w stopniu głębszym:
Konrad jest osobą z Zespołem Downa, uczy się w szkole przysposabiającej do zawodu. Niedługo
będzie uczęszczał na warsztat terapii zajęciowej, jest otwarty i miły, jednak zbyt ufny wobec obcych.
Konrad lubi recytowad wierszyki, które słyszy w telewizji. Ma również pewne zdolności manualne.
Według mnie oczywiście, bo w naszej rodzinie to chyba tylko ja nie umiem narysowad niczego, co by
przypominało cokolwiek – śmieje się mama Konrada. Konrad ma problemy z mówieniem, ja go
rozumiem, ale to taki nasz język. Wiele nauczył się, w szkole ma swoja tabliczkę z obrazkami i tak
komunikuje się z innymi ludźmi. Lubi pracowad i żal mi jest, że nie mogę mu zapewnid pracy nigdzie.
Pytałam to tu i tam, ale nikt nie chce takiej osoby do pracy. Znajoma mojego męża też matka
niepełnosprawnego intelektualnie dziecka opowiadała, że on pracował jakiś czas w myjni
samochodowej, jak bym chciała, aby mój Konrad też kiedyś mógł pracowad. Myślę, że ta szkoła
przysposabiająca do pracy w niewielkim stopniu przygotuje go do wejścia w samodzielnośd i
dorosłośd to mnie martwi. Konrad ma problem ze wzrokiem, słabo widzi.
Mama Joli dziewczynki z niepełnosprawnością intelektualna w stopniu głębokim:
Jola to dziewczynka z głębokim stopniem niepełnosprawności intelektualnej. Nieraz myślę ze za tymi
rozmarzonymi oczami ona mnie rozumie, chod komunikacja z nią jest bardzo trudna. Jola nie mówi,
ale wiem, o co jej chodzi, zawsze ja rozumiałam. Jola ma problem z poruszaniem się i raczej nie
będzie nigdy chodzid normalnie. Jola mówi do mnie tymi swoimi słowami, często się denerwuje, ale
umiem ja uspokoid. Niestety Jola jest całkiem niesamodzielna i pomaga mi pielęgniarka, która
przychodzi do nas 2 razy w tygodniu no i moja mama. Mąż dużo pracuje wiec ja opiekuje się córką.
Staram się z nią dwiczyd, chod to również nie jest łatwe. Korzystamy z wszystkich form dostępnych
rodzicom i dzieciom niepełnosprawnym. Jola nie potrafi nic przy sobie zrobid sama wiec wymaga
ciągłej opieki.
30
EMOCJE
Emocje u osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną są zróżnicowane w stopniu podobnym
jak osób z lekką niepełnosprawnością i w niewielkim stopniu różnią się od odczuwanych emocji przez
osoby pełnosprawne. Różnice mogą polegad w sposobie rozumienia odczuwanych stanów
emocjonalnych.
Obecny stan badao dowodzi, iż rozwijają się uczucia wyższe takie jak miłośd, radośd, smutek itp.
Niektórzy badacze sądzą, iż często u osób głębiej i głęboko niepełnosprawnych intelektualnie
występuje nieumotywowany upór i negatywizm, które potęgują się w okresie adolescencji (por. J.
Lasuch-Żuk, 2005).
H. Olechnowicz (1977) stwierdziła na podstawie długoletnich badao, iż u osób z niepełnosprawnością
intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym występuje tak zwany pseudoupór. Zachowania
pseudouporu spowodowane są obniżonym napięciem mięśniowym, które uniemożliwią
natychmiastowe przejście od bezruchu do aktywności i odwrotnie. Stwierdza się również zależnośd
pomiędzy gotowością do działania a znakiem emocji. Emocje negatywne utrudniają rozpoczęcie
czynności, natomiast emocje pozytywne mogą eliminowad omawiany upór.
Jak zauważa H. Borzyszkowska (1986) w grupie osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu
umiarkowanym, dostępne są przede wszystkim bezpośrednie przeżycia emocjonalne. Rozwój
emocjonalny i sfera zachowao to, jak uważa W. Pilecka (1995), obszary, w których bardzo często
obserwowane są zaburzenia. Jak dodaje dalej autorka, dzieje się tak w związku z pejoratywnymi
postawami prezentowanymi przez społeczeostwo w odniesieniu do osób niepełnosprawnych
intelektualnie. J. Rola (1996) wymienia także frustrację, depresję oraz agresję, które wiąże z lękiem
oraz stopniem zadowolenia z uzyskiwanego wsparcia.
R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik (2004, s. 40) uznają, iż u osób z głębszą niepełnosprawnością
intelektualną występują często „stereotypie ruchowe”, czyli wielokrotnie powtarzane zachowania.
Ich przyczyn naukowcy (I. Lovaas, 1993, H. Olechnowicz, 1979, R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004)
dopatrują się w potrzebie stymulowania systemu nerwowego, są źródłem podstawowej przyjemności
czynnościowej, powodują zmniejszenie napięcia wywołanego niezaspokojoną potrzebą popędową (H.
Olechnowicz, 1979). Do czynników zewnętrznych powodujących występowanie stereotypii
ruchowych, zaliczyd można brak interesujących przedmiotów, ciekawych zabawek, brak doznao
sensorycznych, ale przede wszystkim, są to niewłaściwe postawy otoczenia, nieodpowiednie
oddziaływania wychowawcze rodziców.
Jak podkreśla się w wielu pracach (R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004, K. Lausch-Żuk, 1998, J.
Kostrzewski, 1981, inni) zakres przeżyd emocjonalnych jest porównywalny, chod nie tożsamy z
doznaniami osób pełnosprawnych intelektualnie. Pojawia się nastrój smutku, nastroje radości. Należy
podkreślid, iż jednostki z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym
ujawniają, oprócz potrzeby bezpieczeostwa, przynależności i miłości również potrzeba szacunku.
Osoby te ujawniają przywiązanie, sympatię, odczuwają potrzebę kontaktów interpersonalnych z
otoczeniem bliższym i dalszym.
31
POROZUMIEWANIE SIĘ
Według J. Kostrzewskiego (1981), osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną porozumiewają
się z otoczeniem prostymi zdaniami. U osób tych stwierdza się zwolnione tempo poszczególnych
okresów rozwoju mowy. Jak zauważa J. Wyczesany (2004), mowa jest bardzo często agramatyczna,
bełkotliwa i niezrozumiała. Przeważa ubogie słownictwo, zdania proste, często wypowiadane w
formie równoważnikowej. Ze względu na opóźnienia w zakresie mowy duże znaczenie mają formy
pozawerbalne, do których zalicza się formy gestowe, mimiczno-dotykowe, gestowo-dotykowe,
mimiczno-wokalne, wokalno-gestowe, wokalno-dotykowe. Kod komunikacji niewerbalnej nie jest tak
precyzyjnie zorganizowany, jak werbalny, dlatego są różne klasyfikacje jego funkcji.
W klasyfikacji Knappa (por. Z. Nęcki, 1992, s. 138) wyróżnia się funkcję powtarzania, zastępowania,
regulacji konwersacji, akcentowania tekstu mówionego. Wymienia się także maskowanie, czyli
używanie zachowao niewerbalnych do ukrycia prawdziwych przekonao i myśli, uczud. Obserwujemy
wtedy unikanie kontaktu wzrokowego, spojrzenia na boki, nieadekwatną siłę głosu, inne. Osoby z
niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym nie potrafią wszystkiego
wyrazid słowami. Często maskują swoje emocje i uczucia. Rozładowują napięcie poprzez
wykonywanie stereotypowych ruchów, co jest odpowiednikiem funkcji adaptatorów. Tak zwane
ilustratory pomagają w wyrażeniu tych zdarzeo, których nie potrafią wyrazid słowami.
W klasyfikacji Akmana i Friesena (patrz, Z. Nęcki, 1992) mówi się o ilustratorach i adaptatorach.
Ilustratory są to zachowania niewerbalne będące komentarzem do wypowiadanego tekstu. Funkcją
adaptatorów jest osiągnięcie najbardziej komfortowej pozycji konwersacyjnej przez przyjęcie
odpowiedniej pozycji ciała. Dodatkową funkcją adaptatorów jest zlikwidowanie powstałego napięcia
psychicznego, poprzez gryzienie ołówka, bujania na krześle, zabawa włosami.
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym rzadko osiągają
trzeci i czwarty poziom porozumiewania się. Badania wskazują na fiksowanie się tych osób na
poziomie drugim, czasami trzecim (por. S. von Tetzchner, H. Martinsen, 2002). Zdaniem S. von
Tetzchner, H. Martinsen, (2002) osoby te wytwarzają często specyficzny kod językowy zrozumiały
tylko dla najbliższego otoczenia, zwłaszcza wtedy, gdy ich potrzeby bez najmniejszego wysiłku są
zaspokajane i mowa werbalna wydaje się im byd niepotrzebna (por. R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik,
2004).
Ch. Rowland i P. Schweigert wyróżnili cztery poziomy porozumiewania się z przypisanymi im
metodami porozumiewania się:


Pierwszy poziom porozumiewania się „przedsymboliczny”, charakteryzuje się
występowaniem gestów prymitywnych i umownych (wskazanie, dotknięcie, sygnały
dotykowe, gestowe); obserwujemy również brak umiejętności słownego porozumiewania
się, osoba nie używa mowy, posługuje się nieartykułowanymi dźwiękami.
Drugi poziom porozumiewania się zwany poziomem symboli konkretnych; na tym poziomie
obserwujemy gesty symboliczne, reagowanie na dźwięki, obrazki, zdjęcia, przedmioty
trójwymiarowe, symbole jednoznaczne; nadal występuje znacznie ograniczona komunikacja,
występuje szczątkowa mowa, duży udział mowy pozawerbalnej, przeplatanej słowami oraz
32


nieartykułowanymi dźwiękami z przewagą tych drugich.
Trzeci poziom porozumiewania się zwany poziomem symboli abstrakcyjnych; na tym etapie
występuje już mowa, pismo, język migowy; występuje umiarkowane ograniczenie mowy
werbalnej, występują nieznaczne utrudnienia w posługiwaniu się aparatem mowy, niewielki
udział nieartykułowanych dźwięków, mowa w większości zrozumiała.
Czwarty poziom porozumiewania się zwany poziomem ponadsymbolicznym, oznacza
komunikację słowną opanowaną w stopniu dobrym.
W odniesieniu do osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną często mamy na uwadze
komunikację wspomagającą (alternatywną). Komunikacja wspomagająca zawiera w sobie wszelkie
działania, których celem jest pomoc w porozumiewaniu się osób nieposługujących się mową lub
posługujących się nią w sposób ograniczony. W komunikacji wspomagającej używamy kilku ważnych
określeo, komunikacja wspomagająca naturalna, bez użycia pomocy komunikacyjnych, oraz
komunikacja wspomagająca specjalistyczna, wymagająca wykorzystania pomocy komunikacyjnych (I.
Lovaas, 1993). Wśród takich pomocy wymienid możemy pomoce tradycyjne takie jak tablice, plansze
ze słowami, znaki graficzne, pomoce komputerowe. Większośd urządzeo i pomocy do komunikacji
alternatywnej działa wraz z zestawem lub systemem symboli. W literaturze przedmiotu wymienia się
kilka metod porozumiewania się z osobami o ograniczonych możliwościach komunikacyjnych, są to:




Gesty Maktona,
Piktogramy
Picture Communication Symbols – Symbole Komunikacji Obrazkowej
System Komunikacji Symbolicznej Bliss.
Gesty „Makatona” to system prostych gestów służących do porozumiewania się z osobami z
niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim, które osiągają
drugi poziom zdolności komunikacyjnych6. Program jest stosowany obecnie na całym świecie,
również w Polsce. Posługiwanie się Makatonem opiera się na założeniu, że efektywne wykorzystanie
jakiegokolwiek sposobu komunikowania się, zależy w dużym stopniu od konsekwentnego
realizowania go w środowisku osób posługujących się tym systemem. Słownictwo Makatonu opiera
się na czterech podstawowych zasadach:
koncentrowanie się na nauce wąskiego zakresu kluczowych pojęd, które charakteryzuje
wysoka funkcjonalnośd;
organizowanie słownictwa w porządku ważności komunikacyjnej w obrębie poziomów i
według stopnia trudności (etapowa nauka słownictwa);
personalizacja słownictwa i dostosowanie do indywidualnych potrzeb osób
niepełnosprawnych komunikacyjnie;
łączne wykorzystywanie mowy, znaków manualnych (gestów) i graficznych (symboli).
6
System ten powstał w Wielkiej Brytanii, a jego twórczynią jest Margaret Walker. Przy opracowywaniu metody
współpracowała z Kathy Johnston i Tonym Cornforthem. Nazwa Makaton wzięła się z pierwszych liter imion jej
twórców.
33
Piktogramy to zestaw 600 obrazków o wymiarach 10x10 centymetrów (M. Piszczek 2001, s. 132).
Oryginalnie został on zaprojektowany w Szwecji7. Podzielono go na kilkanaście kategorii
obejmujących takie bloki jak: osoby, części ciała, ubranie, przedmioty, kuchnia, łazienka, jedzenie,
owoce, zwierzęta, zabawki, ogród, pogoda, muzyka, sport, uczucia, zawody, pojazdy, miejsca,
czynności, uroczystości, właściwości, stosunki przestrzenne, liczby i formy kontaktu. Ograniczono
natomiast liczbę pojęd abstrakcyjnych. Piktogramy są wyraziste i uproszczone, bez niepotrzebnych
szczegółów. Obrazek podstawowy na piktogramie jest biały, a jego tło czarne. Pod każdym obrazkiem
widnieją podpisy mówiące o znaczeniu danego symbolu. Rysunki są łatwo czytelne o wielu różnych
kategoriach znaczeniowych.
PSC (Picture Communication Symbols – Symbole Komunikacji Obrazkowej) to system złożony z ponad
3 000 obrazków. Nad każdym obrazkiem napisana jest nazwa. Zaletą tego systemu jest łatwośd
tworzenia nowych obrazków. Stosując PCS, można posługiwad się również programami
komputerowymi, takimi jak Boardmaker (zawiera kolorową wersję symboli systemu PCS) i Speaking
Dynamically Pro. Ponad trzy i pół tysiąca symboli zawiera się między innymi w następujących
kategoriach: społeczne, ludzie, czasowniki, opisowe, pokarmy, szkoła, czas wolny itp. Podział ten
pozwala na szybkie wyszukiwanie symboli.
W Systemie Komunikacji Symbolicznej Bliss8 słowa i pojęcia są reprezentowane przez umowne
symbole obrazowe. Rysunki składają się z prostych form geometrycznych (linii, kół, kwadratów,
trójkątów itp.), które mają szerokie zastosowanie. Zasada tworzenia kolejnych symboli wynika ze
związków logicznych i pokrewieostw treściowych przedstawianych pojęd i przedmiotów. Wszystkie
znaki mają przypisane konkretne znaczenie, w przeciwieostwie do abstrakcyjnych znaków literowych,
które dopiero złączone w wyraz coś oznaczają. Po złączeniu ze sobą kilku symboli powstają nowe
znaczenia. Symbole można ujmowad w kategorie i zaznaczad kolorami. Przy konstruowaniu
wypowiedzi mogą one tworzyd pełne zdania, nawet zgodne ze składnią ojczystego języka
użytkownika. Słownik podstawowych symboli Blissa obejmuje 2 250 symboli i wyrażeo,
reprezentujących ponad 4 tysiące słów. Symbole Blissa można podzielid na 4 kategorie: przedmioty,
ideogramy (ilustrują pojęcia), arbitralne (przedstawiają stronę gramatyczną przekazywanych
informacji), symbole międzynarodowe. Inny podział zawiera następujące kategorie: ludzie, rzeczy,
uczucia, czynności, atrybuty oraz pojęcia. Najbardziej powszechnym sposobem komunikowania się za
pomocą tej metody jest stworzenie tablicy ze znakami. Podczas jej układania należy wziąd pod uwagę
złożonośd i specyfikę niepełnosprawności oraz cechy osoby, dla której jest ona tworzona. Ilośd
symboli w danej tablicy zależy od możliwości przyswojenia ich przez posiadacza. Przenośna tablica do
porozumiewania się, która przypomina album, zazwyczaj zawiera do 600 symboli. Można posługiwad
się również amerykaoskim programem komputerowym Wivik przeznaczonym dla osób, które nie
mogą posługiwad się zwykłą klawiaturą komputerową. W miejsce standardowej klawiatury używany
jest wyłącznik. Jest to nakładka programu Windows, za pomocą której można w pełni obsługiwad cały
program. Przy starcie Wivik pojawia się na ekranie komputera klawiatura. Ponownie program daje
możliwośd dostosowania go do indywidualnych potrzeb użytkownika, ponieważ można zmieniad
wielkośd i podział taj klawiatury na monitorze.
7
Zestaw piktogramów został przystosowany do polskich potrzeb w 1992 roku przez Marię Podeszewską z
Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie. Jest on dostępny w Polsce dzięki jedynemu i oficjalnemu
dystrybutorowi systemu piktogramów na teren Polski, którym jest Centrum Metod Alternatywnych.
8
Jego twórcą jest Charles Bliss.
34
Podkreśla się, iż w grupie osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i
znacznym często dochodzi do uszkodzenia aparatu mowy. Wszystkie te osoby charakteryzuje fakt, iż
nie zaczęły mówid w zwykłym czasie lub utraciły zdolnośd mówienia w wyniku uszkodzeo. S. von
Tetzchner oraz H. Martinsen (2002) podzielili osoby wymagające wspomagających i alternatywnych
sposobów porozumiewania się na trzy grupy.
Pierwszą są osoby z zaburzeniami ekspresji językowej, które wykazują dobre rozumienie mowy, ale
nie są zdolne wyrażad się za pomocą języka oraz mają ograniczone zdolności ruchowe najczęściej z
powodu uszkodzenia mózgu, co objawia się niesprawnością motoryczną. Drugą grupę stanowią
osoby, które wymagają wsparcia językowego w zakresie porozumiewania się. „W tym wypadku
nauczanie alternatywnych form komunikowania się jest krokiem w kierunku rozwoju mowy.
Komunikacja wspomagająca nie jest rozumiana tu jako substytut mowy. Jej celem jest zachęcenie,
dodawanie odwagi w rozumieniu i wyrażaniu poprzez mowę. Do tej grupy zaliczamy dzieci z bardzo
opóźnionym rozwojem języka, z dysfazją rozwojową”. (M. Piszczek, 2001, s. 132). Ostatnią grupę
stanowią osoby, które stosują alternatywny system komunikacji przez całe życie z powodu głębokich
zaburzeo rozwoju języka. W tym wypadku komunikowanie się poprzez mowę jest w znacznym
stopniu ograniczone bądź niemożliwe. Należą do tej grupy osoby z autyzmem, upośledzone
umysłowo w stopniu znacznym i głębokim, z agnozją audytywną, czyli głuchotą językową oraz
głuchotą. Upraszczając ten podział można powiedzied, że pierwszą grupę stanowią osoby
niepełnosprawne ruchowo, drugą jednostki z rozwojowymi zaburzeniami mowy oraz trzecią
niepełnosprawni intelektualnie (posiadający czasem różne sprzężenia) oraz z autyzmem (M. Piszczek,
2001, s. 132).
Schemat 11. Trzy grupy osób wymagających wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania
się
Druga grupa składa się z dwóch podgrup. Pierwsza to podgrupa rozwojowa, należą do niej dzieci z
dysfunkcją rozwojową oraz dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Dla tej grupy system
komunikacji alternatywnej i wspomagającej stanowi podparcie do nabywania języka. Druga to
podgrupa sytuacyjna, skupiająca osoby uczące się mówid, ale mające poważne uszkodzenie
narządów artykulacyjnych.
Trzecia grupa to grupa języka alternatywnego, uwzględniająca osoby, które używają i rozumieją
mowę w małym stopniu oraz te, które nie potrafią używad jej wcale. System alternatywny będzie
tu główną formą porozumiewania się. Do tej grupy należed będą autystycy, osoby dotknięte
agnozja słuchową, również osoby głęboko niepełnosprawne intelektualnie.
Pierwszą grupę języka ekspresyjnego charakteryzuje spory rozdźwięk pomiędzy porozumiewaniem się a ekspresją
słowną. Do tej grupy zalicza się osoby z porażeniem mózgowym, rozumiejące język, ale niepotrafiące artykułowad
dźwięków.
Opracowanie własne na podstawie S. von Tetzchner oraz H. Martinsen (2002)
Osoby, u których wykorzystywanie mowy z powodu ich niepełnosprawności intelektualnej jest
niemożliwe bądź w znacznym stopniu ograniczone, komunikowanie się z otoczeniem przebiega
35
najczęściej z wykorzystaniem komunikacji niewerbalnej, zwanej także komunikacją ukrytą, zachowao
symbolicznych, komunikacją bezsłowną. W literaturze istnieje podział niewerbalnych sposobów
komunikacji na dwie kategorie: manualne i graficzne. W pierwszej grupie można umieścid między
innymi naturalne gesty, gesty języka migowego i gesty systemu Makaton, w drugiej na przykład
piktogramy, system Blissa, symbole obrazowe, rysunki i inne. Komunikację niewerbalną kieruje się do
trzech grup jej użytkowników.
Osoby głęboko niepełnosprawne intelektualnie porozumiewają się zazwyczaj pozawerbalnie,
używając gestów, takich jak wskazywanie, wręczanie, prowadzenie za rękę w kierunku pożądanego
przedmiotu. Większośd osób wydaje nieartykułowane dźwięki lub wypowiadają pojedyncze głoski,
częste są echolalie. Rozumienie mowy werbalnej jest w dużym stopniu ograniczone.
Osoby lekko niepełnosprawne intelektualnie komunikują się z otoczeniem w sposób werbalny, chod
poszczególne stadia rozwoju mowy przebiegają z opóźnieniem. Ich wypowiedzi są zrozumiałe, chod
trudności sprawia im budowanie zdao złożonych. Mówią często fragmentami zdao, chętnie posługują
się czasownikami i rzeczownikami, a rzadziej przymiotnikami.
ROZWÓJ FIZYCZNY
W rozwoju fizycznym obserwujemy zaburzenia zmysłów. Zaburzenia te mogą mied charakter
częściowy (parcjalny) lub całościowy (globalny) to znaczy mogą występowad zaburzenia
poszczególnych zmysłów lub kilku jednocześnie. W grupie osób z głębsza niepełnosprawnością
intelektualną stwierdza się, częściej niż wśród osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną,
zaburzenia w zakresie funkcjonowania receptorów wzroku, słuchu, oraz uszkodzenia kory mózgowej.
Częściej występowad może epilepsja, wady neurologiczne i fizyczne deformacje twarzy i ciała. Osoby
z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym są więc grupą, u której
zaobserwowad można bardzo różne postacie kliniczne upośledzenia. Głębszej niepełnosprawności
intelektualnej jak podaje J. Lausch-Żuk (2005), towarzyszą nierzadko dodatkowe obciążenia
chorobowe wyznaczające specjalne działania rehabilitacyjno-rewalidacyjne.
U osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną stwierdza się często nieprawidłowości budowy i
funkcji układu pokarmowego oraz obniżoną odpornośd na zakażenia. Częste są wady wzroku oraz
słabośd mięśni poruszających gałką oczną, stąd zbliżanie oczu do oglądanego przedmiotu.
Zachowanie to charakterystyczne jest dla osób z Zespołem Downa. U osób z Zespołem Downa, które
stanowią około 10% całej populacji osób niepełnosprawnych intelektualnie i aż około 75% głębszej
niepełnosprawności intelektualnej obserwuje się wyraźne osłabienie układu mięśniowego i
charakterystyczną jego giętkośd. Występują także nieprawidłowości w budowie kręgów szyjnych (W.
Storn, 1985, za J. Lausch–Żuk, 2005). Płynnośd ruchów i ich precyzja jest niska. Oprócz zaburzenia
zmysłów obserwuje się również nieprawidłowości w odbiorze wrażeo. Wpływa to znacznie na
obniżenie rozwoju wyższych procesów psychicznych. Niedorozwój analizatorów powodowad może, iż
osoba z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym nieprecyzyjnie
odzwierciedla otaczająca ją rzeczywistośd w tym społeczną.
Aktywnośd fizyczna jest znacznie ograniczona. Później niż w grupie osób pełnosprawnych
podejmowane są próby zmiany pozycji z leżącej w kierunku pionizacji, przytrzymywania się,
obejmowania, chwytania dużych przedmiotów, reagowania na bodziec czy lokalizacji bodźca (por. R.
36
J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004). W wieku czterech lat obserwujemy początki samodzielnego
chodzenia, oraz mówienia. Chociaż w przypadku mowy opóźnienia mogą byd znacznie większe (J.
Lausch–Żuk, 2001). U osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną zauważa się trudności w
przejawianiu inicjatywy i samodzielności. Z dużym trudem uczą się samodzielnego ubierania czy
zachowania higieny osobistej (J. Lasuch-Żuk, 2001). J. Paoczyk (1979) określa, iż zauważalne są
również opóźnienia w zakresie precyzji, szybkości ruchów i jednoczesnego ich wykonywania. Istotne
jest również to, iż wśród osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym w
bezpośrednim kontakcie zwraca uwagę układ ciała, sposób patrzenia, odroczone reakcje,
nieadekwatne reagowanie na bodźce (R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004).
FUNKCJONOWANIE W SYTUACJACH PROBLEMOWYCH I SPOŁECZNYCH
Osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną mają trudności w funkcjonowaniu w sytuacjach
problemowych i społecznych. Jak pisze K. J. Zabłocki (2003) mimo to w wyniku oddziaływania
rehabilitacyjnego możliwości te mogą ulec poprawie. Osoby z głębszą niepełnosprawnością
intelektualną potrafią radzid sobie w różnych sytuacjach życiowych takich jak ubieranie się,
rozbieranie, samodzielne mycie, dbanie o higienę osobistą, samodzielne jedzenie przy stole nawet
gotowanie prostych posiłków. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym
wymagają wsparcia w procesie radzenia sobie w trudnej dla nich sytuacji. M. Kościelska (1984), W.
Pilecka, J. Pilecki (1995), R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik (2004) zwracają uwagę na fakt, iż korzystanie
ze wsparcia w postaci ukierunkowania fizycznego, naśladownictwa słownego jest często utrudnione
przez ograniczenia intelektualne oraz oddziaływania środowiska wychowawczego, co również może
wyznaczad ich poziom samodzielności.
Do określenia poziomu samodzielności stosuje się w literaturze kilka kryteriów są to: poziom
samodzielności wykonania określonej czynności, poziom korzystania z pomocy innych osób. Bardzo
przydatne w tym zakresie wydają się byd różnego rodzaju skale pozwalające w prosty sposób
wskazad te obszary życia i funkcjonowania człowieka, w których potrzebna jest pomoc. Analizując
literaturę przedmiotu, można wymienid wielu autorów skal samodzielności. Ciekawą skalę
opracowała H. Balicka-Kozłowska (1979). Skala ma prostą formę, za jej pomocą można oceniad
samodzielnośd w trzech obszarach: samoobsługa, wykonywanie czynności domowych, poruszanie
się poza domem. Autorka uszczegóławia poszczególne kategorie wyznaczając zestaw oczekiwanych
na poszczególnych obszarach umiejętności. W zakresie „samoobsługi” są to: mycie się, kąpiel,
jedzenie, czesanie, golenie, obcinanie paznokci, załatwianie potrzeb fizjologicznych. W zakresie
„wykonywania czynności domowych” są to: sprzątanie, pranie, prasowanie, gotowanie, większe
porządki. W zakresie „poruszania się poza domem” samodzielne chodzenie do szkoły, robienie
zakupów, załatwienie prostych spraw w urzędzie lub/i na poczcie, wizyta u lekarza, uczęszczanie do
kościoła lub/i uczestniczenie w kulturze.
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym radzą sobie w
większości same w wielu sytuacjach życiowych takich jak ubieranie, rozbieranie się, ścielenie łóżek,
przygotowanie posiłków, samodzielne mycie się, robienie drobnych zakupów, wykonywanie
drobnych prac zarobkowych (J. Wyczesany, 2004).
37
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym mają trudności w osiąganiu
przystosowania społecznego, rozumianego jako dostosowanie się do wymagao i oczekiwao
środowiska oraz dojrzałości społecznej traktowanej jako umiejętnośd wchodzenia w określone role
społeczne, zawodowe, rodzinne, przyjacielskie, partnerskie. Poziom funkcjonowania społecznego
osób niepełnosprawnych intelektualnie jest bardzo zróżnicowany. Warunkują go nie tylko określone
dysfunkcje organiczne, ale również określone postawy społeczne, ujawniane w bezpośrednich
kontaktach społeczeostwa z osobami niepełnosprawnymi. Istotne znaczenie ma obraz osoby
niepełnosprawnej intelektualnie w środowisku. Negatywny obraz oparty na postrzeganiu ograniczeo,
braków, wyzwala postawy nadopiekuocze, polegające na wyręczaniu osób niepełnosprawnych
intelektualnie, a tym samym na niestawianiu zadao na miarę ich możliwości, a tylko takich, których
wypełnienie nie pozostawia obaw nie wykonania ich. Takie postawy powodują, iż osoby
niepełnosprawne traktowane zaczynają byd jako nieporadne, a w ten sposób kształtowana jest
osobowośd, w której przeważa rezygnacja, niechęd do działania, lęk.
CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA ORAZ SKALA ZJAWISKA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI W
POLSCE
Jak pisze B. Balcerzak-Paradowska (2002) liczba osób niepełnosprawnych w ostatnich kilkunastu
latach zwiększyła się kilkakrotnie. Narodowy Spis Powszechny z 2002 r. (Główny Urząd Statystyczny –
2003) wykazał w Polsce blisko 5,5 miliona osób niepełnosprawnych (14,3% ogółu społeczeostwa).
Według danych Zakładu Ubezpieczeo Społecznych z tego okresu liczba osób niepełnosprawnych była
niższa – ok. 4,5 miliona. Różnica ta wynika z odmiennych kryteriów definiowania niepełnosprawności.
W pierwszym przypadku polega na samoocenie zdrowia i zdolności respondenta do wykonywania
podstawowych czynności życiowych, w drugim – na posiadaniu aktualnego orzeczenia i dokumentu
prawnie potwierdzającego niepełnosprawnośd, wydanego przez organ do tego upoważniony.
Jak pisze M. Kucharek (2007, s. 15) populację osób niepełnosprawnych w Polsce można podzielid na
dwie kategorie: osoby niepełnosprawne prawnie, to jest takie, które posiadają odpowiednie,
aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony, oraz osoby niepełnosprawne
biologicznie, to jest takie, które mają (odczuwają) całkowicie lub poważnie ograniczoną zdolnośd do
wykonywania czynności podstawowych. Niestety niedoskonałości systemu orzekania o
niepełnosprawności spowodowały, że osoby niepełnosprawne prawnie i biologicznie to zazwyczaj nie
te same osoby.
Rysunek 2. Osoby niepełnosprawne wg kategorii niepełnosprawności na podstawie danych Narodowego
Spisu Powszechnego z 2002 r. (za GUS, w odsetkach do ogółu ludności Polski)
Osoby niepełnosprawne biologicznie
2,7%
Osoby niepełnosprawne
prawnie i biologicznie
7,3%
7,3%
Osoby niepełnosprawne prawnie
4,3%
38
Opracowanie własne na podstawie M. Kucharek (2007)
Według wyników kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL)
prowadzonego przez GUS liczba osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej, od 2002 roku
systematycznie spadała i w 2008 roku wyniosła około 3,7 mln osób. Oznacza to, że 11,8% ludności w
wieku 15 lat i więcej posiada prawne orzeczenie niepełnosprawności. W 2008 roku liczba osób
niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym wynosiła około 2,2 mln i stanowiła 9,3% ludności
w tym wieku. W 2008 r. 26,9% osób w wieku 15 lat i więcej miało orzeczenie o znacznym stopniu
niepełnosprawności (lub orzeczenie równoważne), 38,1% tych osób posiadało orzeczenie o
umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (lub równoważne) a 35,0% - orzeczenie o lekkim stopniu
niepełnosprawności (lub równoważne). Wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym
odsetek osób ze znaczną niepełnosprawnością jest znacznie mniejszy, przy wyraźnie wyższym
odsetku osób z niepełnosprawnością lekką (odsetki wynoszą odpowiednio: 18,7%, 39,8% i 41,5%).
Zjawisko niepełnosprawności jest większe w Polsce niż w innych krajach europejskich. Jednym z
powodów tej sytuacji jest fakt, iż ponad 1/3 osób w wieku produkcyjnym, które są prawnie
niepełnosprawne nie są biologicznie niepełnosprawne. Przekrój wiekowy osób będących prawnie,
lecz nie biologicznie niepełnosprawnymi sugeruje, iż system często jest wykorzystywany jako forma
wcześniejszego przejścia na emeryturę. Jak wynika z danych GUS ponad 12% wszystkich mężczyzn w
wieku 60-64 lat i ponad 11% wszystkich kobiet w wieku 55-59 lat posiada zaświadczenia o
niepełnosprawności. To stosunkowo częste występowanie niepełnosprawności w Polsce jest również
w dużej mierze konsekwencją łagodnego systemu orzekania o niepełnosprawności przed rokiem
1999. Z tego powodu około 1,7 milionów osób (dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 oraz
1,4 mln wg badao stanu zdrowia z 2004 roku) było oficjalnie uznanych za osoby niepełnosprawne,
chociaż faktycznie nie cierpiały one na upośledzenia fizyczne ani psychiczne (por. Chłoo-Domioczak,
A., Poznaoska D., 2007, s. 17).
W 2002 roku w Polsce było około 130 tys. osób z niepełnosprawnością intelektualną, jednak są to
dane szacunkowe. Najnowszy spis powszechny prowadzony w Polsce w roku 2011 może te dane
potwierdzid zważywszy iż badania prowadzone przez TNS OBOP jak i BAEL wskazują, iż w Polsce żyje
kilkadziesiąt tysięcy osób niepełnosprawnych intelektualnie. Przedstawione dane dotyczą osób w
wieku 16 lat i więcej żyjących w gospodarstwach domowych, posiadających orzeczenie o
niepełnosprawności, nie obejmują natomiast osób żyjących w placówkach stacjonarnych. W
diagnozie i orzecznictwie stosuje się różne procedury w zależności od tego, czy jest to orzekanie do
celów edukacyjnych (dla dzieci), do celów rentowych (dla dorosłych) czy celów pozarentowych (dla
dzieci i dorosłych). W Polsce istnieją trzy niezależne systemy orzekania niepełnosprawności: pierwszy
dla celów rentowych przeprowadzany wśród pracowników i osób prowadzących działalnośd
gospodarczą, drugi realizowany w ramach ubezpieczeo społecznych rolników i trzeci – przeznaczony
dla celów niezwiązanych ze świadczeniami rentowymi, zarządzany przez władze samorządowe (patrz
Wóycicka I., Ruzik A., Zalewska H., 2002).
Z uwagi na to, że osoby niepełnosprawne stanowią znaczną częśd naszego społeczeostwa, istotne
wydaje się spojrzenie na strukturę populacji tych osób. Według B. Balcerzak-Paradowskiej (2002)
przyjmując w opisie niepełnosprawności kryterium wieku, możemy stwierdzid, iż osoby
niepełnosprawne to najczęściej osoby starsze. W 1996 roku 71,2% populacji osób niepełnosprawnych
miało ponad pięddziesiąt lat. W przypadku osób młodych główną przyczyną niepełnosprawności są
39
wady wrodzone, wraz z wiekiem narasta zaś znaczenie innych czynników (np. choroby zawodowe,
wypadki przy pracy). Należy stwierdzid, że blisko połowę populacji osób niepełnosprawnych w roku
1996 stanowiły kobiety (53%). Porównanie tych wyników z pierwszym kwartałem 2011 roku według
BAEL dostarcza zbliżone dane. Nie bez znaczenia jest także miejsce zamieszkania. Częstotliwośd
występowania niepełnosprawności jest wyższa na wsi niż w mieście. Jednak znaczne migracje
ludności w ostatnich kilku latach z miast na przedmieścia i wsie zaciera te różnice. Niezwykle ważną
zmienną w odniesieniu do problematyki niepełnosprawności jest wykształcenie. Osoby
niepełnosprawne mają niższy poziom wykształcenia od osób w pełni sprawnych.
Według Światowej Organizacji Zdrowia rozpowszechnienie głębszego stopnia niepełnosprawności
intelektualnej (o ilorazie inteligencji w przybliżeniu poniżej 50) wynosi 3 do 4 osób na 1000. Badania
polskie z lat 1964 – 65 dają wynik 0,34% (J. Kostrzewski 1981). Lekka niepełnosprawnośd
intelektualna (odpowiadające ilorazowi inteligencji 50 – 70) szacuje się na 2 – 3 osoby na 100.
Efektem licznych trudności diagnostycznych i przyjętych niejednakowych metod w badaniach
epidemiologicznych pojawia się paradoks niepełnosprawności intelektualnej, który polega na tym,
że wśród populacji dzieci w wieku szkolnym wskaźnik rozpowszechnienia niepełnosprawności
intelektualnej wynosi 2-3%, natomiast w populacji generalnej mniej niż 1%.
CHARAKTERYSTYKA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE POD WZGLĘDEM
MOŻLIWOŚCI WYKONYWANIA PRACY
ZNACZENIE PRACY W ŻYCIU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Osoby niepełnosprawne traktują swoją pracę zawodową, jako jedną z najważniejszych ról i zadao
życiowych. Praca pozwala im na osiągnięcie zwiększonej niezależności ekonomicznej, wzbogaca
formy uczestnictwa społecznego, pomaga w osiągnięciu poczucia przydatności społecznej, pozwala
zapobiegad izolacji i wykluczeniu społecznemu. Praca, obok sposobu zapewnienia środków do życia,
stwarza osobom niepełnosprawnym okazję do kontaktów społecznych, przełamania trudności w
komunikowaniu oraz wpływa pozytywnie na poczucie własnej wartości (por. J. Lewandowski, 2000, s.
75). Podczas pracy osoba niepełnosprawna uruchamia swoje umiejętności, zdolności, sprawności i
nawyki, zwiększając w ten sposób odpornośd na sytuacje trudne, wynikłe z procesu pracy oraz łagodzi
lęk przed nowymi zadaniami, na nowych stanowiskach, pozwala akceptowad jej swoją
niepełnosprawnośd, a pośrednio także wpływad na kształtowanie nowej osobowości pracowniczej,
niezbędnej do ponownego włączenia się w życie zawodowe i społeczne.
Jak pisze E. Giermanowska (2007) stopieo, w jakim uszkodzenie jakiegoś układu zaczyna ograniczad
czynności zawodowe zależy częściowo od przyczyny i rodzaju samego uszkodzenia, częściowo od
charakteru pracy, częściowo – a niekiedy przede wszystkim – od znaczenia i wagi, jaką dany człowiek
przypisuje własnej pracy w całokształcie swojego życia. Jak podaje A. Ostrowska (1998, s. 15) osoby
posiadające relatywnie wyższe wykształcenie i pasjonujący ich zawód traktują zwykle swoją pracę,
jako jedną z najważniejszych ról i zadao życiowych. Nic innego nie jest w stanie im pracy zastąpid, a
niemożnośd realizowania się w roli zawodowej jest dla nich wielką krzywdą. Odmiennie pracę
traktują osoby o niskich kwalifikacjach i niskim wykształceniu. Trudno od tych osób oczekiwad, że po
chorobie czy wypadku będą chciały wrócid do pracy.
40
Stopa zatrudnienia osób niepełnosprawnych różni się stosownie do charakteru niepełnosprawności.
Podczas gdy osoby cierpiące na choroby psychiczne wykazują najniższe wskaźniki zatrudnienia, osoby
niepełnosprawne ruchowo mają najwyższe wskaźniki zatrudnienia.
INDYWIDUALNE
PRZYCZYNY
NIEPEŁNOSPRAWNYCH
NISKIEJ
AKTYWNOŚCI
ZAWODOWEJ
OSÓB
Jak piszą A. Chłoo-Domioczak oraz D. Poznaoska (2007, s. 20) szanse znalezienia pracy przez
aktywnych zawodowo niepełnosprawnych są około 20-40% niższe niż w przypadku osób
pełnosprawnych. Autorki podkreślają, iż zarówno w przypadku osób sprawnych, jak i
niepełnosprawnych najważniejszym czynnikiem decydującym o poziomie aktywności zawodowej jest
posiadanie pracy. W obu przypadkach osoby bierne zawodowo stanowią zdecydowaną większośd
niezatrudnionych. Jednakże ich udział w populacji niepracujących jest znacznie większy w przypadku
osób niepełnosprawnych i zwiększa się wraz ze stopniem niepełnosprawności. W przypadku osób o
znacznym stopniu niepełnosprawności, bezrobotni stanowią mniej niż 2% niezatrudnionych, podczas
gdy pozostała częśd tej grupy pozostaje bierna zawodowo (2007, s. 21).
Z przeprowadzonych przez mnie niepublikowanych badao w 2010 roku główną przyczyną
niepowodzeo osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy jest ich niska samoakceptacja, brak
odpowiedniego wykształcenia zapewniającego satysfakcjonującą pracę. Zaledwie kilkanaście procent
osób niepełnosprawnych podejmuje zatrudnienie w kierunku swoich kwalifikacji. Bariery
architektoniczne nadal stanowią dla wielu niepełnosprawnych osób przeszkodę w podjęciu
aktywności w kierunku znalezienia pracy. Badani przeze mnie niepełnosprawni dorośli wskazywali
również obawy o odrzucenie ich przez współpracowników i pracodawcę ze względu na swoją
niepełnosprawnośd.
Wśród przyczyn niskiej aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zaliczyd można również
dodatkowe potrzeby (rehabilitacja lecznicza, opieka lekarska, usługi opiekuocze), cechy psychiczne
(niższa koncentracja, uboższe kompetencje interpersonalne, niska samoocena). I. Kulesza-Rozesłaniec
(1997) pisze, iż istotnym czynnikiem utrudniającym osobom niepełnosprawnym aktywnośd
zawodową jest niski poziom samooceny i negatywna ocena szans na uzyskanie zatrudnienia. Warto
wspomnied o zjawisku autodyskryminacji, które polega na dyskryminowaniu przez osoby
niepełnosprawne samych siebie z powodu istniejącej niepełnosprawności, co w konsekwencji
przyczyniad się może do bierności zawodowej. Hierarcha potrzeb zawodowych w grupie osób z
niepełnosprawnością w kontekście rodzaju zaburzeo została ustalona na podstawie badao B.
Jachimczak (2011).
Przedłużający się okres pozostawania bez pracy jak pisze I. Poliwczak (2008, s. 58) może prowadzid do
pojawienia się wielu negatywnych konsekwencji. Brak pracy powoduje nasilenie się dolegliwości
związanych z główną przyczyną dysfunkcji organizmu, może również prowadzid do pojawienia się
nowych.
Na znajdowanie pracy wpływ ma również długośd pozostawania bez pracy. Im dłużej osoba
niepełnosprawna pozostaje bez pracy tym mniejsze szanse na zatrudnienie. W najtrudniejszej
sytuacji są osoby niepełnosprawne intelektualnie. Osób niepełnosprawnych intelektualnie jak pisze I.
Poliwczajk (2008, s. 61) nie chcą zatrudniad przedsiębiorstwa działające w ramach otwartego rynku
41
pracy, ale co paradoksalne zakłady pracy chronionej (zatrudnienie w ZPCH znajduje 70% osób
niepełnosprawnych jednak najczęściej z lekką niepełnosprawnością ruchową). W przypadku osób
niepełnosprawnych intelektualnie zdolnośd wykonywania pracy zawodowej uzależniona jest od
stopnia ciężkości i chęci współpracy ze strony pracodawcy oraz odpowiedniego doboru wykonywanej
pracy przez osobę niepełnosprawną.
Podkreśla się również związek pomiędzy ograniczonymi możliwościami znalezienia pracy przez osoby
niepełnosprawne a niskim poziomem kwalifikacji zawodowych i niskim poziomem wykształcenia. Jak
wynika z prowadzonego przez GUS kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności
Ekonomicznej Ludności (BAEL) osoby niepełnosprawne są znacznie gorzej wykształcone niż osoby
sprawne. W 2008 roku aż 68% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej nie miało
wykształcenia średniego, a jedynie 6% posiadało wykształcenie wyższe. Osobny problem stanowi
kwestia braku odpowiedniego przygotowania zawodowego osób niepełnosprawnych intelektualnie
opuszczających szkołę.
Osoby niepełnosprawne mają również trudności w zdobyciu lub uzupełnieniu wykształcenia nie tylko
na poziomie wyższym, ale także średnim i podstawowym. Z kolei niskie wykształcenie lub jego brak
zmniejsza szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy, a tym samym szanse na godne życie. Na
uwagę zasługuje jednak fakt, że w 2008 roku – po raz pierwszy od 2002 roku – wskaźnik zatrudnienia
osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym przekroczył 20% (wyniósł 20,8%), zaś stopa
bezrobocia obniżyła się do 13,1%, tendencja ta utrzymywała się w roku 2009 i w pierwszym kwartale
2011 roku. Najmniejsze szanse na znalezienie pracy maja osoby niepełnosprawne w stopniu
znacznym, czyli gorzej wykształcone w porównaniu z osobami niepełnosprawnymi w stopniu lekkim i
umiarkowanym.
R. M. Gray, A. M. Reinbradt, J. R. Ward (1977 za: S. Kowalik 2007) poddali analizie postawy osób
niepełnosprawnych wobec ponownego zatrudnienia. Okazuje się, że osoby te w małym stopniu były
zainteresowane znalezieniem pracy pomimo że stan ich zdrowia nie stanowił przeszkody w jej
podjęciu. Podobne wnioski wypływają z badao M Sokołowskiej i A. Ostrowskiej (1976), z których
wynika, iż motywacja do podjęcia pracy zawodowej po nabyciu niepełnosprawności maleje. Sytuację
te wzmacnia również funkcjonujący w Polsce system rent i słaby system zachęt do podjęcia
ponownego zatrudnienia. M. Sokołowska i A. Ostrowska (1976, s. 88) na podstawie analizy stosunku
osób z niepełnosprawnością do wykonywania pracy zawodowej wymieniają cztery grupy:
osoby, które po nabyciu niepełnosprawności wracają na poprzednie stanowisko pracy;
osoby, które w wyniku nabycie niepełnosprawności zmuszone zostały do zmiany miejsca
pracy, ale nie zmieniły dotychczasowego zawodu;
osoby, które w wyniku nabycia niepełnosprawności, zmuszone zostały zarówno do
zmiany miejsca pracy i zawodu;
osoby które z powodu pojawienia się dysfunkcji organizmu nie wracają do pracy i
pozostają trwale bezrobotne.
Głównym czynnikiem leżącym u podstaw niskiego zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest ich
niska aktywnośd zawodowa i mała mobilnośd. Również zakres polityki zatrudniania osób
niepełnosprawnych w Polsce jest stosunkowo ograniczony, a jak wskazano powyżej, pułapka
świadczeo znacząca. Aby poprawid poziom zatrudnienia osób niepełnosprawnych, jak piszą A. Chłoo42
Domioczak oraz D. Poznaoska (2007), polityka powinna koncentrowad się w pierwszej kolejności na
zachęcaniu do podejmowania zatrudnienia oraz umożliwianiu osobom niepełnosprawnym
wchodzenie na otwarty rynek pracy. Jest to szczególnie istotne w przypadku osób głębiej
niepełnosprawnych intelektualnie, których udział w rynku pracy jest znikomy.
MOŻLIWOŚCI I POTRZEBY W FUNKCJONOWANIU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA
RYNKU PRACY
Ważne jest, że dzięki rehabilitacji zawodowej możliwe jest podejmowanie pracy przez osoby
niepełnosprawne intelektualnie. Poza tym rehabilitacja zawodowa jest ważną częścią rehabilitacji
kompleksowej (por. S. Kowalik 2007, s. 25), bowiem stawia sobie za cel pełne przygotowanie osoby
niepełnosprawnej do podjęcia pracy zawodowej. Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych
opiera się na kilku ważnych przesłankach (m.in. A. Hulek 1969, T. Majewski, B. Szczepankowska,
1998):
każda osoba niepełnosprawna pomimo utraty pełnej sprawności zachowuje określone
umiejętności i dyspozycje, które po ich zidentyfikowaniu, ukierunkowaniu i usprawnieniu
stają się podstawą umożliwiającą podjęcie szkolenia zawodowego, a następnie pracy
zawodowej;
żadna praca nie wymaga od osoby, która ją wykonuje zaangażowania wszystkich jej
sprawności fizycznych, psychicznych, społecznych. Istnieją prace o różnej skali wymagao.
Jedne wymagają wysokiej sprawności fizycznej lub manualnej, inne zaś wysokiej
sprawności intelektualnej, a jeszcze inne specjalnych zdolności i umiejętności czy
określonych cech osobowości;
wykonywanie pracy zawodowej przez daną osobę niepełnosprawną uwarunkowane jest
takimi względami, jak: możliwośd wykonywania różnych czynności, stopieo indywidualnej
sprawności, specjalne zdolności i umiejętności, cechy osobowości;
osoby niepełnosprawne mają możliwośd uruchomienia pewnych mechanizmów
kompensacyjnych9. U podstaw kompensacji leży fakt, że organizm ludzki charakteryzuje
się pewną dynamiką i zdolnością adaptacji do zaistniałej sytuacji. Osoby niepełnosprawne
mogą, więc nauczyd się celowego i efektywnego wykonywania różnych czynności i zadao
przy zastosowaniu trochę innej techniki, niż osoby pełnosprawne. (por. T. Majewski, B.
Szczepankowska, 1998, s. 29);
istnieją możliwości adaptacji stanowiska i miejsca pracy stosownie do potrzeb
pracownika niepełnosprawnego. Można je tak zorganizowad i wyposażyd, że będą
kompensowane pewne braki i ograniczenia funkcjonalne pracownika i będzie on mógł
wykonywad zadania zawodowe na wymaganym poziomie (por. T. Majewski, B.
Szczepankowska, 1998, s. 29).
Niemniej jednak osoby niepełnosprawne intelektualnie wymagają specjalnego traktowania,
podejmując zatrudnienie. H. Larkowa (1987, s. 227–231 za: P.N. Hallenbeck, J.L. Campbell 1966, por.
I. Poliwczak, 2008 s. 57-58) wyróżniła cztery fazy przystosowania się osób niepełnosprawnych do
wykonywania pracy zawodowej:
9
Kompensacja polega na zastąpieniu uszkodzonych lub zaburzonych czynności organizmu przez inne czynności.
43
1. faza pierwsza, wejście w nowe środowisko – na tym etapie przystosowania do wykonania
pracy zawodowej osoby niepełnosprawne przejmują często postawę wyczekującą
niejednokrotnie ich działania ograniczają się wyłącznie do przyglądania się pracy
współpracowników. W tej fazie mogą występowad częste nieobecności, a nawet tendencje
do jej unikania. Praca wykonywana jest w wolnym tempie, a jakośd jej nie jest najlepsza,
osoba niepełnosprawna podczas przechodzenia przez tę fazę rozwoju zawodowego może
odczuwad lęk towarzyszący nowym nieznanym sytuacjom, pojawid się mogą trudności we
współpracy z innymi współpracownikami (przełożeni, pracownicy) oraz problemy związane z
włączeniem się w programy działania w środowisku;
2. faza druga, uczenie się – w tej fazie uwidaczniają się postępy, jakich dokonała jednostka
podczas socjalizacji, na tym etapie zachowanie i wygląd niepełnosprawnego pracownika stają
się w coraz większym stopniu zgodne z przyjętymi standardami w środowisku pracy, tempo
jego pracy staje się równomierne, a powierzone zadania są wykonywane zgodnie z
otrzymanymi instrukcjami. W tej fazie jednostka niepełnosprawna może nadal napotykad
wiele przeszkód:
niechęd do uczenia się w grupie pracowników
negatywny stosunek do realizowanego programu przystosowawczego
niepokój związany z oczekiwaniami stawianymi jednostce
uczucie nieprzystosowania się do pracy.
3. faza trzecia, rozwój – na tym etapie rozwoju zawodowego niepełnosprawni pracownicy mogą
jeszcze czasami okazywad niezadowolenie i zniecierpliwienie. Częstotliwośd i nasilenie
pojawiania się takich zachowao świadczy o ich dojrzałości do zakooczenia całego procesu
przystosowania, jednocześnie w coraz większym stopniu uniezależniają się do pochwał i
nagród za dobrze wykonana pracę, stając się w ten sposób własnymi nadzorcami, na tym
etapie przystosowania osoby niepełnosprawne powinny:
osiągad taki poziom motywacji, który pozwoli na opuszczenie ośrodka
przystosowania do pracy
pozbyd się poczucia uzależnienia się do innych osób
obniżyd poziom odczuwania potrzeby stałej kontroli ze strony innych ludzi.
4. faza czwarta, gotowośd osób niepełnosprawnych do podjęcia pracy na otwartym rynku – na
tym etapie rozwoju zawodowego może pojawid się lęk przed nową sytuacją oraz z tym strach
przed niepowodzeniem, jeśli dojdzie do utrwalenia się tych obaw przez poprzednie
niepowodzenia to wówczas zachowanie osób niepełnosprawnych może ulec dezorganizacji,
czego wynikiem może byd pojawienie się reakcji agresywnych.
Teoretycy rehabilitacji m.in. S. Kowalik (2007) przypisują niejednokrotnie kluczową rolę rehabilitacji
zawodowej i zatrudnieniu osób niepełnosprawnych w całym procesie ich rehabilitacji a następnie
pozytywnej integracji ze społeczeostwem. Jak pisze S. Kowalik (2007), rehabilitacja zawodowa
pozwala na osiągnięcie zwiększonej niezależności ekonomicznej, wzbogaca kontakty i formy
uczestnictwa społecznego, pomaga w osiągnięciu poczucia przydatności społecznej, zmniejsza
zamartwianie się o własną przyszłośd. Jak pisze A. Ostrowska (1998) może pełnid funkcję
ekonomiczną i samorealizacyjną oraz zapobiegad izolacji.
44
OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE INTELEKTUALNIE A PRZESTĘPCZOŚD
W literaturze z zakresu pedagogiki specjalnej, resocjalizacji, kryminologii i prawa karnego nie
przedstawiono dotychczas badao potwierdzających związek pomiędzy poziomem intelektualnym a
skłonnością do naruszania przepisów prawnych. Możemy natomiast przypuszczad, przyglądając się
rzeczywistości zakładu karnego, iż takie związki istnieją. Obniżenie sprawności intelektualnej, chod
nie w decydującym zakresie to może utrudniad przystosowanie społeczne i tym samym prowadzid do
naruszania przepisów prawa. Jak pisze J. Kamioski (2006, s. 3) obniżony poziom intelektualny może
prowadzid do trudności w rozumieniu podstawowych norm rządzących światem w tym norm
prawnych, społecznych i moralnych, a także może współistnied z nieumiejętnością przewidywania
skutków podejmowanych działao, co w konsekwencji może byd przyczyną popełniania przestępstw.
Jak wynika z charakterystyki niepełnosprawności intelektualnej zachowaniom przestępczym sprzyjają
takie cechy, jak: niemożnośd sprostania współzawodnictwu, brak umiejętności przewidywania,
skłonnośd do działania impulsywnego oraz podatnośd na sugestię. Ograniczenia te wynikają z
zaburzeo czynności orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, motywacyjno-emocjonalnych i
innych. Zdaniem wielu autorów, proces dojrzewania społeczno-moralnego wśród osób
niepełnosprawnych intelektualnie przebiega podobnie jak u osób pełnosprawnych, jednak tempo
tego procesu jest powolne i zróżnicowane. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną najwolniej
osiągają dojrzałośd w sferze uczud moralnych i wiedzy moralnej, najszybciej w sferze postaw,
wartości, przekonao i poglądów moralnych. Trudności z osiągnięciem dojrzałości w sferze uczud i
wiedzy moralnej wiążą się ze zwiększoną podatnością na sugestię, z podatnością do naśladownictwa.
J. Konopnicki (1971) uważa, że u osób niepełnosprawnych intelektualnie dają się wyróżnid cechy
utrudniające i ułatwiające powstanie niedostosowania społecznego w tym działalności przestępczej:
do pierwszej grupy należą takie cechy, jak: obniżenie zdolności do myślenia abstrakcyjnego,
znacznie obniżony krytycyzm w stosunku do siebie i swojego postępowania. Cechy te
utrudniają właściwą ocenę sytuacji życiowych. Natomiast zmniejszona kontrola nad
popędami i afektami częściej prowadzi do rozładowania napięd w formie prymitywnych
wybuchów wściekłości.
w drugiej grupie znajdują się takie cechy, jak: brak koncentracji uwagi, brak wytrwałości,
wzmożona impulsywnośd, defekty fizyczne. Zdaniem J. Konopnickiego, czynniki sprzyjające
niedostosowaniu społecznemu mają związek ze stopniem niepełnosprawności intelektualnej.
Im lżejszy stopieo niepełnosprawności, tym więcej czynników sprzyjających, ponieważ
dziecko bardziej uświadamia sobie własne ograniczenia i wiąże je z niepowodzeniami na
różnych polach.
W literaturze kryminologicznej i pedagogicznej można odnaleźd nieliczne badania na temat
przestępczości wśród osób z niepełnosprawnością intelektualną. Do niedawna, co związane było z
funkcjonująca definicją niepełnosprawności intelektualnej, funkcjonował pogląd o szczególnej
podatności osób niepełnosprawnych intelektualnie do popełniania przestępstw. Obecnie uważa się,
że uznanie niepełnosprawności intelektualnej za czynnik kryminogenny wymaga dużej ostrożności.
45
Osoby niepełnosprawne intelektualnie mogą popełniad wszystkie rodzaje przestępstw
przewidzianych przez kodeks karny. Przyglądając się symptomatologii przestępczości10 w Polsce,
można stwierdzid, iż struktura przestępcza, a więc wiek, płed, wykształcenie przestępców są
zróżnicowane, co znaczy, iż w grupie osób popełniających przestępstwa na przykład przeciwko
zdrowiu i życiu są zarówno ci z niepełnym podstawowym wykształceniem, pochodzący ze środowisk
zaniedbanych, o niskim statusie społeczno-ekonomicznym, jak i osoby z wyższym wykształceniem o
wysokiej pozycji społecznej.
W Polsce w oddziałach terapeutycznych11 w jednej grupie znajdują się osoby z niepsychotycznymi
zaburzeniami psychicznymi, uzależnione i niepełnosprawne intelektualnie, dlatego bardzo trudno o
rzetelne statystyki, które określałyby skale przestępczości wyłącznie osób niepełnosprawnych
intelektualnie. W polskich zakładach karnych funkcjonują 22 oddziały dla skazanych z
niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub niepełnosprawnych intelektualnie – o łącznej
dostępności 1703 miejsc. W ubiegłym roku terapią objęto łącznie ok. 2 300 skazanych z
niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo. W 7 oddziałach
terapeutycznych dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych
umysłowo uruchomiono programy dla sprawców przestępstw seksualnych o zaburzonych
preferencjach seksualnych.
Przestępczością, w której istnieje duży udział osób niepełnosprawnych intelektualnie jest
przestępczośd przeciwko wolności seksualnej. A. P. Noyes i L. C. Kolb (1969 za. K. Pospiszyl 2005) na
podstawie badao stwierdzili dziesięciokrotnie częstsze występowanie przestępstw seksualnych wśród
osób niepełnosprawnych intelektualnie niż osób pełnosprawnych. Oczywiście zagadnienie to wymaga
osobnych studiów, nie mniej można przypuszczad, iż osłabienie mechanizmów kontroli u osób
niepełnosprawnych intelektualnie oraz słaba socjalizacja seksualna będzie sprzyjała pojawianiu się
tego rodzaju przestępstwa w populacji tych osób.
PRZYKŁAD:
Kilka lat temu, jeden z polskich sądów próbował rozstrzygnąd kwestię, czy seksualnie
wykorzystywana osoba niepełnosprawna intelektualnie odczuwa ból i czy jest zdolna do cierpienia.
Sprawa dotyczyła 22–letniej kobiety niepełnosprawnej intelektualnie, która w wieku 16 lat była
wykorzystywana seksualnie przez nauczyciela wychowania fizycznego, skazanego następnie na 5 lat
pozbawienia wolności. W postępowaniu o odszkodowanie za doznaną szkodę, sąd powołał biegłego,
którego zobowiązał do ustalenia, czy kobieta miała możliwości odczuwania krzywdy. Przy takim
10
Symptomatologia kryminalna (fenomenologia lub kryminografia) zajmuje się objawami, które towarzyszą
przestępczym i dewiacyjnym zrachowaniom poszczególnych osób oraz przestępczości i innym zjawiskom
patologii społecznej. Badania symptomatologiczne prowadzone w ramach kryminologii, w odniesieniu do
jednostkowych czynów przestępczych, dewiacyjnych i patologicznych jak również w odniesieniu do
przestępczości i innych zjawisk patologii społecznej obejmują strukturę, dynamikę i geografię tych zjawisk.
11
W systemie terapeutycznym odbywają karę skazani, u których występują zaburzenia psychiczne,
upośledzenie umysłowe, uzależnienie od alkoholu lub innych środków odurzających, niepełnosprawnośd
fizyczna, jeżeli wymagają specjalistycznego oddziaływania, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub
rehabilitacyjnej (art. 96 k.k.w.). System ten ma na celu przygotowanie skazanych do powrotu do społeczeostwa,
a także zapobieganie pogłębianiu się patologicznych cech osobowości, przywracanie równowagi psychicznej
oraz kształtowanie zdolności współżycia społecznego i przygotowanie do samodzielnego życia (por. B. StandoKawecka, 2000, s. 126).
46
założeniu trudno mówid o przyrodzonej godności człowieka, równym traktowaniu i ochronie
niepełnosprawnych przed przemocą i wykorzystywaniem.
(źródło: Krystyna Mrugalska, Monika Zima Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych)
Jak pisze K. Pospiszyl (2005, s. 174) osoby niepełnosprawne intelektualnie odczuwają najczęściej
wymierzenie kary pozbawienia wolności, jako „nieuzasadnionej krzywdy” o dużym stopniu
arbitralności ze strony tych, którzy karę tą wymierzają. Im większy postrzegany przez osobę
sfrustrowaną stopieo arbitralności, tym silniejszy agresywny odzew na nieprzyjemne doznanie (W.
Doobs, R. Sears 1939, za: K. Pospiszyl 2005). Osoby niepełnosprawne intelektualnie z dużym trudem
dokonują konstatacji, że kara stanowi wynik ich niewłaściwego postepowania. Uświadomienie osobie
niepełnosprawnej intelektualnie rozmiaru własnej winy wymaga specjalnych dostosowanych do jej
możliwości psychofizycznych programów resocjalizacyjnych.
Osobny problem stanowi niski poziom wiedzy, służb policyjnych i sądowych na temat etiologii i
charakteru niepełnosprawności intelektualnej, co staje się niekiedy przyczyną niewłaściwego
podejścia do osoby niepełnosprawnej w toku postępowania przygotowawczego a następnie procesu
sądowego. Oto kilka przykładów:
zdarza się, iż nie uwzględnia się złożoności i specyfiki niepełnosprawności intelektualnej
podczas wykonywanych czynności takich jak przesłuchanie, pierwsza rozprawa itp.;
niewerbalne zachowania osoby niepełnosprawnej intelektualnie takie jak: wykonywanie
stereotypowych ruchów np. kiwanie się na boki, potrząsanie głową, wpatrywanie się,
spanie, uśmiechanie się, pokrzykiwanie, które mogą pojawid się na sali sądowej
odbierane są czasami jako przejaw braku szacunku względem organów prawa;
sędzia powinien zdawad sobie sprawę, iż przekaz słowny stosowany wobec osoby
niepełnosprawnej nie zawsze musi byd przez nią rozumiany. Osoba niepełnosprawna
intelektualnie może nie byd zdolna do bycia sądzoną, ze względu na problemy ze
zrozumieniem postępowania sądowego, stawianych wobec niej zarzutów;
sędziowie powinni wyznaczad prawników, przygotowanych merytorycznie do
reprezentowania osób niepełnosprawnych intelektualnie podczas rozpraw;
należy pamiętad, iż osoba niepełnosprawna intelektualnie może nie byd zdolna do
zeznawania podczas przesłuchania, nie byd w stanie podawad dokładnych i godnych
zaufania zeznao, nie byd zdolna do przyznania się do winy, ze względu na brak
zrozumienia pojęd prawnych, nie byd w stanie zrozumied konsekwencji swoich działao,
może przyznad się do winy mimo własnej niewinności.
W celu uniknięcia niesprawiedliwych wyroków, pracownicy sądu powinni uwzględnid poniższe
przesłanki:
mówid do osoby niepełnosprawnej w sposób zrozumiały, stosowad prosty język wykładni,
bez złożonych pojęd;
podczas przesłuchao powtarzad pytania więcej niż raz;
stosowad pytania bez naprowadzania i zadawad je w sposób bezpośredni, pozbawiony
agresji;
47
upewnid się poprzez zadawanie pomocniczych pytao czy osoba niepełnosprawna rozumie
tok rozprawy;
prawnik osoby niepełnosprawnej intelektualnie powinien korzystad z pomocy osoby
wspierającej (krewnego, przyjaciela), która potrafi lepiej zrozumied umiejętności
komunikacyjne danej osoby;
ogłaszając wyrok, sędziowie powinni zawsze wybierad najmniej restrykcyjne środki
naprawcze powinni uwzględnid stosowanie środków alternatywnych, takich jak: objecie
nadzorem kuratorskim, areszt domowy itp.
Więźniowie niepełnosprawni intelektualnie częściej niż pełnosprawni narażeni są na różne przejawy
przemocy wewnątrzzakładowej, głównie ze strony współwięźniów. Brak danych o liczbie naruszeo
praw i dóbr osobistych osób niepełnosprawnych intelektualnie wynika przede wszystkim z
problemów w zgłaszaniu przestępstw przez niepełnosprawnych intelektualnie więźniów. Przyczyn
tego stanu jest kilka:
brak jest środków instytucjonalnych, prawnych, systemowych do wykrywania i ścigania
przypadków przemocy względem osób niepełnosprawnych;
często aktów przemocy dopuszczają się osoby pozostające w stosunku nadrzędności do
niepełnosprawnych (opiekunowie, rodzina), taka wyuczona postawa bezradności i
bezbronności wobec znaczących dorosłych staje się przyczyną powtarzania się spirali
przemocy w zakładzie karnym;
procedury prawne zgłaszania i zawiadamiania o aktach przemocy są zbyt skomplikowane
i często niezrozumiałe dla niepełnosprawnych, szczególnie niepełnosprawnych
intelektualnie.
nadal spotykany jest pogląd, że osoba niepełnosprawna intelektualnie może nie byd
zdolna do odczuwania lęku, bólu, doznania przemocy i poniżenia.
zdarza się, iż niepełnosprawni intelektualnie więźniowie stają się ofiarami przemocy ze
strony współosadzonych, według polskiego prawa osoba z orzeczoną
niepełnosprawnością intelektualną może odbywad karę pozbawienia wolności w
systemie terapeutycznym jednak wśród skazanych znajdują się osoby niepełnosprawne
bez orzeczeo trafiające wyrokiem sądu do zwykłych oddziałów, gdzie może dochodzid do
przemocy względem nich.
Z ŻYCIA WZIĘTE:
W 2003 r. Sąd Okręgowy w Gdaosku skazał Tomasza K. na karę 15 lat pozbawienia wolności, za
zabójstwo 12-letniego Marcina. Sąd Apelacyjny w Gdaosku w 2004 r. utrzymał wyrok w mocy.
Tomasz K. jest osobą z upośledzeniem umysłowym. Prowadząca postępowanie Policja i Prokuratura
w Malborku, zmusiła Tomasza K. do przyznania się do winy, obiecując mu, że trafi do szpitala, w
którym będzie się leczył, oraz że dostanie od policjantów moro wojskowe. Podczas całego śledztwa
Tomasz K. był zastraszany przez policję i ostatecznie przyznał się do zabójstwa Marcina. W 2005 r.
podczas przesłuchiwania podejrzanego o inne przestępstwo Piotra T., ten ostatni przyznał się do
zabójstwa 12-letniego Marcina. Po wznowieniu postępowania w roku 2007, umorzono śledztwo w
sprawie Tomasza K. Tomasz K. po prawie czterech latach opuścił zakład karny.
W grudniu 2009 r. 36-letni człowiek z upośledzeniem umysłowym został uznany przez Sąd Rejonowy
dla Łodzi Śródmieścia za winnego pedofilii i skazany na 2 lata pozbawienia wolności z zawieszeniem
na 4 lata oraz orzeczono wobec niego przymusowe leczenie psychiatryczne. A wszystko za to, że 3
lata wcześniej, w ramach zajęd terapeutycznych wyszedł na prośbę instruktora po chleb i stojąc w
48
sklepie w kolejce za 11-letnią dziewczynką, na oczach klientów klepnął ją w pupę. Za radą obroocy z
urzędu obiecującego mu niższą karę, przyznał się do winy, mimo iż nie rozumiał, na czym polega
pedofilia. Sąd wydał wyrok skazujący, chod biegli psychiatrzy stwierdzili, że pan Tadeusz znaczny
stopieo ograniczenia zdolności do rozpoznawania własnych czynów i kierowania swoim
postępowaniem.
(źródło: Krystyna Mrugalska, Monika Zima Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, Biuletyn
Rzecznika Praw Obywatelskich 2010, nr 3)
Do najczęściej popełnianych przestępstw wobec osób niepełnosprawnych intelektualnie należy
zaliczyd: pozbawienie wolności, zmuszanie, dokonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta,
zgwałcenie, znęcanie się, naruszenie nietykalności cielesnej, naruszenie swobody głosowania,
pozbawienie własności. W Polsce istnieje „ciemna liczba” w odniesieniu do przestępstw popełnianych
względem osób niepełnosprawnych intelektualnie. Nie poszukuje się również liczby przestępstw
motywowanych wrogością względem tej grupy społecznej. W amerykaoskim systemie
przeciwdziałania zbrodniom nienawiści statystyki, dotyczące przestępstw z nienawiści względem
osób niepełnosprawnych – DBC (disability bias crimes), prowadzone są od 1997 r. Wśród różnych
form DBC statystyki wskazują na napaści na osoby niepełnosprawne, zastraszania, akty wandalizmu,
zniszczenia czy uszkodzenia mienia i ciała12.
12
Krystyna Mrugalska, Monika Zima: Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, Biuletyn Rzecznika Praw
Obywatelskich 2010, nr 3.
49
ROZDZIAŁ TRZECI: OPIEKA I POMOC INSTYTUCJONALNA DLA
NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W POLSCE – WYBRANE ASPEKTY
OSÓB
Z
Obecnie coraz więcej uwagi w literaturze przedmiotu, ale także w debacie publicznej poświęca się
pomocy osobom niepełnosprawnym w reintegracji społecznej. Istnieje również wiele organizacji
rządowych i pozarządowych, których celem jest pomoc niepełnosprawnym w przystosowaniu się do
życia z niepełnosprawnością oraz wykorzystanie w możliwie największym stopniu ich potencjału
zawodowego i osobistego.
Analiza konsekwencji wynikających z niepełnosprawności intelektualnej, prowadzi do wniosku, że
wiele z tych osób potrzebuje działao wspierających, które powinny zostad w sposób profesjonalny
organizowane. Jak pisze Z. Kawczyoska Butrym (1998) model pomocy społecznej w Polsce w zakresie
problemów osób niepełnosprawnych zakłada aktywizację tych osób, której charakterystyczną cechą
jest podejście podmiotowe, co sprawia, że działania pomocowe mają charakter globalny i oparte są
na potencjale środowiska społecznego, instytucjach i wolontariacie. Współczesny model pomocy
społecznej zakłada współpracę pięciu systemów funkcjonujących w ramach opieki społecznej:
formalnego systemu opieki społecznej, medycznej, edukacyjnej i ekonomicznej; pośrednich
systemów pomocy (inicjatywy pozarządowe); rodziny; grup samopomocy i ochotników.
Ze względu na specyfikę pomocy społecznej i jej usytuowanie w ramach polityki społecznej13 można
wyróżnid trzy poziomy osiągania celów pomocy społecznej w ramach wsparcia osób
niepełnosprawnych.
Schemat 12. Poziomy osiągania celów pomocy społecznej
13
Polityka społeczna to działalnośd paostwa, samorządu i organizacji pozarządowych zmierzająca do
kształtowania ogólnych warunków pracy i bytu ludności, prorozwojowych struktur społecznych oraz stosunków
społecznych opartych na równości i sprawiedliwości społecznej, sprzyjających zaspokajaniu potrzeb
społecznych na dostępnym poziomie (A. Kurzynowski 2006).
50
Źródło: T. Kazimierczak, M. Łuczyoska (1998). Wprowadzenie do pomocy społecznej. Warszawa, s. 79
Na podstawie prezentowanych sposobów formułowania celów pomocy społecznej można pokusid się
o próbę pewnej klasyfikacji. Cele pomocy społecznej odnoszą się do osiągania wyższego poziomu
funkcjonowania jednostek, rodzin grup społecznych i dotyczą (T. Kazimierczak, M. Łuczyoska, 1998):
1. Promocji pozytywnych i pożądanych przez system społeczny sposobów funkcjonowania
jednostek,
2. Zapobiegania powstawania trudnych sytuacji życiowych i problemów społecznych,
3. Pomocy jednostkom, grupom społecznym w rozwiazywaniu problemów,
4. Wspierania i dostarczania pomocy tym, którzy samodzielnie nie są w stanie
przezwyciężyd trudnych sytuacji.
Cele pomocy mogą byd osiągnięte, gdy będą uwzględnione aktualne,
doraźne potrzeby osób niepełnosprawnych oraz włączenie się w realizację
takiego modelu opieki środowiskowej, który polega na mobilizowaniu
osób niepełnosprawnych do aktywnego radzenia sobie ze swoimi
problemami i aktywnego udziału w życiu społecznym (Z. KawczyoskaButrym (1998).
W niniejszym rozdziale omówione zostaną krótko podstawowe instytucje i organizacje działające na
rzecz osób z niepełnosprawnością intelektualną.
WSPARCIE SPOŁECZNE
Zacznijmy od wyjaśnienia pojęcia wsparcie społeczne. Wsparcie jest to wszelka dostępna dla
jednostki pomoc w sytuacjach trudnych. Wsparcie to konsekwencja przynależności człowieka do sieci
społecznej. Wymieniane są różne rodzaje wsparcia, co jest przedstawione na schemacie poniżej.
51
Schemat 13. Podział wsparcia społecznego
Opracowanie własne na podstawie S. Kawula 1999
Udzielanie wsparcia osobom niepełnosprawnym intelektualnie polega głównie na stosowaniu takich
form pomocy, które wykorzystywałyby niezaburzone funkcje i sprawności, aby w rezultacie zapewnid
samodzielne funkcjonowanie w społeczeostwie. Największe jest zapotrzebowanie na wsparcie
emocjonalne, szczególnie w początkowym okresie, tuż po pojawieniu się choroby i utracie
sprawności, bowiem na tym właśnie etapie człowiek ma największe trudności przystosowawcze,
dosyd szybko traci kontakt ze środowiskiem. W drugiej kolejności odczuwana jest potrzeba wsparcia
instrumentalnego.
52
Na przebieg i skutecznośd wsparcia społecznego ma wpływ wiele czynników, które w sposób
kompleksowy przedstawiła M. Kózka (2010).
Schemat 14. Czynniki wpływające na przebieg i skutecznośd wsparcia społecznego
Źródło: Opracowanie wysłane na podstawie M. Kózka (2010)
INSTYTUCJONALNE I POZAINSTYTUCJONALNE FORMY WSPARCIA
Jak pisze J. Kirenko (2002) do pozainstytucjonalnych i instytucjonalnych systemów wsparcia
społecznego osób niepełnosprawnych zaliczyd można:
Rodzinę, która stanowi niewątpliwie podstawowy system opiekuoczy, zapewniając opiekę
swym bliskim i poczuwając się do odpowiedzialności za nich.
Grupy samopomocy, które skupiają ludzi o zbliżonych doświadczeniach życiowych, którzy
przeżywają podobny rodzaj cierpienia. Termin samopomoc oznacza pracę dla samego siebie,
bez czekania na zewnętrzną pomoc. Jej celem jest maksymalne usamodzielnienie w życiu
53
osobistym i zawodowym. Bezpośrednim ukierunkowaniem wsparcia jest dążenie do
włączenia jednostki w proces rozwiązywania problemu, a trwałym efektem tych działao
powinno byd ukształtowanie postawy samodzielności, aktywności, a także wyposażenie jej w
konkretne umiejętności pokonywania określonych trudności.
Z działalnością grup samopomocy nierozerwalnie związana jest działalnośd ochotników,
inaczej wolontariuszy. Z. Kawczyoska-Butrym (1998) wyróżnia następujące cechy
wolontariatów:
o dobrowolne uczestnictwo;
o silna motywacja do działania;
o duże osobiste zaangażowanie;
o bezpośredni, oparty na osobistych więziach kontakt między "dawcą" i "biorcą";
o satysfakcja z działalności polegającej na niesieniu bezinteresownej pomocy osobie
potrzebującej;
o zapełnienie luki istniejącej w systemie formalnej opieki społecznej;
o elastycznośd form i zakresu działania.
pośrednie systemy pomocy, czyli inicjatywy pozarządowe, różnego typu stowarzyszenia i
fundacje oraz instytucje szczebla lokalnego, świadczące różne rodzaje usług, np. grupy
charytatywne, dostarczające pomocy materialnej, zespoły doradztwa prawnego, grupy
modlitewne itp.;
formalny system pomocy społecznej, reprezentowany przez pracowników socjalnych,
profesjonalnie przygotowanych do świadczeo pomocowych;
formalny system pomocy medycznej, edukacyjnej i ekonomicznej (Z. Kawczyoska-Butrym
2000).
Inne klasyfikacje systemów wsparcia dla osób niepełnosprawnych intelektualnie są zestawione w
tabeli poniżej.
54
Problematykę wsparcia społecznego osób niepełnosprawnych analizuje się zazwyczaj z punktu
widzenia instytucji specjalnie w tym celu powołanych. Większośd działao pomocowych, leżących w
gestii agend rządowych przejętych została przez agendy samorządowe oraz lokalne organizacje
pozarządowe. Jak pisze J. Kirenko (2002) instytucjonalne systemy wsparcia społecznego osób
niepełnosprawnych przybierają różne formy.
Zestawiając powyższe klasyfikacje oraz istniejące instytucje otrzymujemy następujący schemat
wsparcia osób niepełnosprawnych intelektualnie.
55
Schemat 15. Formy wsparcia i pomocy osobom niepełnosprawnym intelektualnie
Opracowanie własne
INSTYTUCJE Z FUNKCJĄ KOORDYNUJĄCO-KONTROLNĄ
Koordynacją polityki wobec osób niepełnosprawnych zajmuje się Pełnomocnik Rządu ds. Osób
Niepełnosprawnych. Jego rolą jest również monitorowanie przebiegu procesów gospodarczych i
społecznych dotyczących środowiska osób niepełnosprawnych. To ta instytucja wypracowuje
strategie i plany działao na rzecz osób niepełnosprawnych.
PEŁNOMOCNIK RZĄDU DO SPRAW OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH (na podstawie ustawy o
rehabilitacji społecznej i zawodowej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych)
Urząd Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych został utworzony na mocy przepisów
ustawy z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Po
kilku latach obowiązywania powyższej ustawy, Sejm RP w dniu 27 sierpnia 1997 r. uchwalił ustawę o
rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, na podstawie której
Urząd ten aktualnie działa. Pełnomocnika powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek
ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Pełnomocnik jest sekretarzem stanu w
Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. Pełnomocnik nadzoruje wykonanie zadao wynikających z
ustawy.
Nadzór, o którym mowa wyżej, jest wykonywany przez:
koordynację realizacji zadao wynikających z ustawy,
inicjowanie lub przeprowadzanie kontroli realizacji zadao wynikających z ustawy.
56
Koordynacja zadao polega na:
żądaniu od podmiotów informacji, dokumentów i sprawozdao okresowych dotyczących
realizacji zadao ustawowych,
organizowaniu szkoleo i konferencji,
udzielaniu informacji w sprawach z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudniania osób niepełnosprawnych,
opracowywaniu standardów w zakresie realizacji zadao określonych w ustawie,
realizacji zadao wynikających z programów rządowych,
realizacji działao zmierzających do ograniczenia skutków niepełnosprawności i barier
utrudniających osobom niepełnosprawnym funkcjonowanie w społeczeostwie.
Inicjowanie kontroli dotyczy:
działao na rzecz realizacji praw osób niepełnosprawnych,
realizacji zadao określonych w ustawie,
spełniania przez pracodawców warunków określonych w ustawie.
Inne ustawowe zadania Pełnomocnika:
opracowywanie oraz opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących
zatrudniania, rehabilitacji oraz warunków życia osób niepełnosprawnych,
opracowywanie projektów programów rządowych dotyczących rozwiązywania
problemów osób niepełnosprawnych,
ustalanie założeo do rocznych planów rzeczowo-finansowych dotyczących realizacji
zadao wynikających z ustawy,
inicjowanie działao zmierzających do ograniczenia skutków niepełnosprawności i barier
utrudniających osobom niepełnosprawnym funkcjonowanie w społeczeostwie,
współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób
niepełnosprawnych.
W wielu regionach Polski powstały regionalne lub wojewódzkie Sejmiki Osób Niepełnosprawnych
zrzeszające liczne stowarzyszenia, organizacje, komitety, rady i fundacje działające na rzecz różnych
środowisk osób niepełnosprawnych. Celem działania sejmików jest reprezentowanie interesów osób
niepełnosprawnych, koordynowanie działao dla wszystkich wspólnych członków, tworzenie
warunków pełnego i aktywnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu zawodowym i
społecznym.
Poza tym w wielu miastach istnieje stanowisko rzecznika osób niepełnosprawnych powoływanego
przy Urzędach Miasta lub Prezydencie. Do jego głównych zadao należy m.in.:
działanie w obronie interesów osób niepełnosprawnych;
przeciwdziałanie dyskryminacji osób niepełnosprawnych;
występowanie z inicjatywą i wnioskami oraz wydawanie opinii w sprawach mających
znaczenie w życiu osób niepełnosprawnych;
informowanie o instytucjach, stowarzyszeniach działających na rzecz osób
niepełnosprawnych;
informowanie o programach rządowych dla osób niepełnosprawnych;
57
współpraca z organizacjami pozarządowymi;
organizacja imprez integracyjnych.
Przy urzędach pracy powołane zostały specjalne referaty ds. osób niepełnosprawnych zajmujące się
doradztwem organizacyjnym, prawnym i ekonomicznym dla tego środowiska, organizowaniem
miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych oraz późniejszym monitorowaniem warunków, jakie
zapewniają pracodawcy (B. Balcerzak – Paradowska 2002, Centrum Badao i Rozwoju Kształcenia).
INSTYTUCJE POMOCY SPOŁECZNEJ
Instytucje pomocy społecznej znajdują się wśród instytucji świadczących opiekę domową oraz
instytucjonalną nad osobami niepełnosprawnymi, które wymienia K. Hebel i L. Bieniaszewski (2008):
POZ — lekarz podstawowej opieki zdrowotnej, pielęgniarka środowiskowo – rodzinna;
Ośrodki Pomocy Społecznej;
Dzienne Domy Pomocy Społecznej;
Domy Pomocy Społecznej;
Zakłady Opiekuoczo-Lecznicze;
Zakłady Pielęgnacyjno-Opiekuocze;
oddział szpitalny dla przewlekle chorych.
Placówki pomocy społecznej są zrejonizowane. Bezpośrednimi organizatorami publicznej pomocy
społecznej są gminne i dzielnicowe Ośrodki Pomocy Społecznej oraz Miejskie Ośrodki Pomocy
Rodzinie i Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie. Zadania pomocy społecznej w stosunku do osób
niepełnosprawnych mieszkających w środowisku domowym są realizowane przez:
pracownika socjalnego w zakresie diagnozowania sytuacji materialnej i rodzinnej;
opiekuna środowiskowego w zakresie usług opiekuoczych;
personel specjalistyczny w zakresie usług opiekuoczych specjalistycznych (K. Hebel i L.
Bieniaszewski 2008).
Jak pisze L. Marszałek (2009, s. 209) celem działalności formalnego systemu pomocy społecznej jest
ułatwianie osobom z niepełnosprawnością korzystanie z rehabilitacji, stworzenie warunków dla jej
prowadzenia i sprawowanie właściwej opieki w przypadku niezdolności do pracy. Jak pisze M.
Borkowska (1989) do najważniejszych świadczeo należą: pomoc finansowa dla korzystających z
różnych usług rehabilitacyjnych, obniżenie ceny w nabywaniu mieszkao i środków lokomocji,
częściowe finansowanie kosztów instalacji urządzeo domowych i kosztów narzędzi pracy, pomoc w
uzyskiwaniu licencji handlowych, częściowe lub całkowite zwolnienie od płacenia niektórych
podatków, pokrywanie kosztów podróży do i z pracy albo na zabiegi rehabilitacyjne, pomoc w
korzystaniu z różnych form rekreacji, zapomogi w przypadku bezrobocia oraz dodatki dla osób, które
mają zasadnicze trudności w poruszaniu się.
W obecnym stanie prawa osoba niepełnosprawna, wymagająca wsparcia w codziennym
funkcjonowaniu, może korzystad z następujących świadczeo zapewniających takie wsparcie:
1. usługi opiekuocze w miejscu zamieszkania (OPS)
58
2. dom pomocy społecznej
3. komercyjne (pełnopłatne) placówki, zapewniające całodobową opiekę, działające w oparciu o
artykuł 67-69 Ustawy o pomocy społecznej, w tym placówki prowadzone odpłatnie przez
organizacje w ramach działalności statutowej
4. całodobowy pobyt okresowy w ośrodkach dziennego pobytu: ośrodku wsparcia, a dla osób z
zaburzeniami psychicznymi lub niepełnosprawnością intelektualną także w środowiskowym
domu samopomocy.
Najpowszechniejszą z form wsparcia instytucjonalnego są domy pomocy społecznej. Przejmują one
funkcje opiekuocze nad osobami niepełnosprawnymi, którymi osoby najbliższe nie mogą lub nie chcą
się zajmowad. Podstawowym celem działalności domu pomocy społecznej jest zaspokojenie potrzeb
opiekuoczych, bytowych, społecznych, zdrowotnych i religijnych w sposób i w stopniu
umożliwiającym godne życie osobie niepełnosprawnej. Podopieczni biorą udział w organizowanych
imprezach okolicznościowych, spotkaniach klubowych, pogadankach, prelekcjach, przeglądach
artystycznych, wycieczkach turystycznych, piknikach, majówkach, wyjściach do kina, teatru,
filharmonii, muzeum, uczestniczą również w warsztatach terapeutycznych.
Innym przykładem są środowiskowe domy samopomocy, które realizują szereg zadao niezbędnych
w powrocie osób niepełnosprawnych do życia w społeczeostwie. Środowiskowe domy samopomocy
są jednostkami organizacyjnymi resortu pomocy społecznej, działającymi na zasadach zadania
zleconego samorządom, fundacjom, stowarzyszeniom.
KIEROWANIE DO DOMU POMOCY SPOŁECZNEJ (na podstawie ustawy o pomocy społecznej z 12
marca 2004 roku)
1. Prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej przysługuje osobie wymagającej
całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej
samodzielnie funkcjonowad w codziennym życiu, której nie można zapewnid niezbędnej
pomocy w formie usług opiekuoczych (art. 54 ustawy z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy
społecznej).
2. Zgodnie z § 8 rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z dnia 19 października 2005 r. w
sprawie domów pomocy społecznej, do domu kieruje się na podstawie pisemnego wniosku
osoby ubiegającej się o skierowanie do domu, złożonego do ośrodka pomocy społecznej
właściwego ze względu na jej miejsce zamieszkania lub pobytu w dniu jej kierowania oraz na
podstawie rodzinnego wywiadu środowiskowego przeprowadzonego przez pracownika
socjalnego ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub
pobytu osoby ubiegającej się w dniu jej kierowania zawierającego w szczególności pisemne
stwierdzenie braku możliwości zapewnienia usług opiekuoczych w miejscu zamieszkania przez
rodzinę i gminę.
Do wniosku dołącza się:
decyzję o przyznaniu osobie ubiegającej się zasiłku stałego oraz pisemną zgodę na
ponoszenie opłaty za pobyt w domu, a także pisemną zgodę na jej potrącanie przez
osobę ubiegającą się lub przedstawiciela ustawowego
decyzję organu emerytalno-rentowego ustalającego wysokośd emerytury lub renty oraz
pisemną zgodę na ponoszenie opłaty i na jej potrącanie przez właściwy organ
emerytalno-rentowy
oświadczenie o stanie majątkowym
kserokopię dowodu tożsamości
zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia (oraz badania: mocz, morfologia, OWA, rtg
59
klatki piersiowej)
orzeczenie o niepełnosprawności.
Dokumenty te kompletuje ośrodek pomocy społecznej i na ich podstawie wydaje decyzję o
skierowaniu do domu pomocy społecznej, a w przypadku, gdy osobę ubiegającą się kieruje się do
domu o zasięgu ponadgminnym, dokumenty te ośrodek przekazuje do właściwego ze względu na
siedzibę domu powiatowego centrum pomocy rodzinie.
Zgodnie z § 10 w/w rozporządzenia osoba ubiegająca się jest kierowana do domu na czas
nieokreślony, chyba, że wystąpi ona lub jej przedstawiciel ustawowy z wnioskiem o skierowanie do
domu na czas określony,
1. Pobyt w domu pomocy społecznej jest odpłatny do wysokości średniego miesięcznego
kosztu utrzymania. Obowiązani do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej są
w kolejności:
mieszkaniec domu, a w przypadku osób małoletnich przedstawiciel ustawowy z dochodów
dziecka;
małżonek, wstępni przed wstępnymi;
gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej;
inne osoby
Opłatę za pobyt wnoszą:
mieszkaniec domu, nie więcej niż 70 % swojego dochodu;
małżonek wstępni przed wstępnymi – zgodnie z umową cywilno-prawną w trybie art. 103
ust.2 ustawy.
KIEROWANIE DO ŚRODOWISKOWEGO DOMU SAMOPOMOCY (na podstawie Ustawy o
pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku)
1. Pomoc w formie wsparcia w środowiskowym domu samopomocy przyznaje się na
wniosek osoby zainteresowanej lub opiekuna prawnego, po przeprowadzeniu wywiadu
środowiskowego.
2. Do wniosku dołącza się:
Zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia ze wskazaniami do uczestniczenia w
zajęciach rehabilitacyjnych,
Badania laboratoryjne (Hbs, OWA)
Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności
Decyzję organu emerytalno-rentowego ustalającego wysokośd emerytury lub renty
3. Pobyt w środowiskowym domu samopomocy jest odpłatny do wysokości kosztu jednego
gorącego posiłku (obiadu). Osoby osiągające dochód poniżej kryterium wynikającego z
ustawy o pomocy społecznej nie ponoszą opłat.
4. Istnieje możliwośd całkowitego lub częściowego zwolnienia od ponoszenia opłat za
posiłek.
5. Skierowanie do środowiskowego domu następuję na podstawie decyzji
administracyjnej.
Stosunkowo nową formą specjalistycznej pomocy osobom niepełnosprawnym są placówki
całodobowej opieki prowadzone w ramach działalności gospodarczej (art. 67 ust. 1 ustawy o
pomocy społecznej). Placówka świadczy usługi opiekuocze i bytowe, pomoc w podstawowych
czynnościach życiowych, przy zakupie odzieży, pielęgnację i opiekę higieniczną, pomoc w załatwieniu
spraw osobistych, zapewnienie kontaktów z otoczeniem, organizacje czasu wolnego. Ustawa określa
szczegółowo standardy wyposarzenia lokalu jego wielkośd i przeznaczenie a także standardy
świadczenia usług opiekuoczych. Placówki są alternatywna formą opieki nad osobami
60
niepełnosprawnymi. Wspomagają one instytucje publiczne, oferują konkurencyjną pomoc i usługi. Z
uwagi, iż są to placówki nastawione na zysk musza byd regularnie kontrolowane przez władze
publiczne (por. I. Sierpowska, A. Kogut, 2010).
Ważną rolę w pomocy osobie niepełnosprawnej i jej rodzinie odgrywają Ośrodki wsparcia dla dzieci i
młodzieży niepełnosprawnej, w którym realizowana jest kompleksowa rehabilitacja dzieci i
młodzieży niepełnosprawnej. Służą utrzymaniu osoby niepełnosprawnej w jej naturalnym środowisku
i są jednostkami dziennego pobytu. Zgodnie z zapisami nowelizacji ustawy o pomocy społecznej z 12
lutego 2010 roku ośrodkami wsparcia są środowiskowe domy samopomocy i kluby samopomocy.
W ramach pomocy społecznej funkcjonują dzienne domy pomocy społecznej. Osoby
niepełnosprawne przyjmowane są do nich na podstawie diagnozy pracownika socjalnego dotyczącej
niepełnosprawności (fizycznej lub psychicznej) oraz trudnej sytuacji uprawniającej do pomocy
społecznej (K. Hebel i L. Bieniaszewski 2008). W dziennych domach pomocy społecznej pomoc
organizowana jest w formie: wydawania posiłków; prowadzone są warsztaty terapii zajęciowej,
zajęcia społecznie aktywizujące, fizjoterapia, psychoterapia i inne.
Na te formy wsparcia istnieje zapotrzebowanie ze strony części osób niepełnosprawnych. Jednak
istnieje zarazem pewna luka w postaci braku form zamieszkania dla osób, które chcą mieszkad w
otwartym środowisku, decydowad o sobie, cieszyd się prywatnością i podmiotowością. Istnieje szereg
niewykorzystanych możliwości. Ustawa o pomocy społecznej przewiduje dla osób
niepełnosprawnych, wymagających co prawda często wsparcia całodobowego, ale niewymagających
usług świadczonych przez dom pomocy społecznej, jeszcze dwie formy wspomaganego
mieszkalnictwa: rodzinny dom pomocy oraz mieszkania chronione.
Rodzinne domy pomocy były do kwietnia 2011 roku formą mieszkalnictwa dostępną tylko dla osób
starszych. Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej z 18 marca 2011 roku oraz ustawy o
świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych wprowadza możliwośd
tworzenia rodzinnych domów pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych. Osoba lub rodzina
opiekująca się niepełnosprawnym członkiem rodziny może zająd się także innymi osobami
niepełnosprawnymi i otrzymywad na ten cel środki z samorządu. Rozwiązanie to umożliwia
niepełnosprawnym pobyt w warunkach zbliżonych do rodzinnych, a osobom opiekującym się nimi
pozwala na prowadzenie działalności gospodarczej i zarabianie.
Mieszkanie chronione jest zaliczane do jednego ze świadczeo pomocy społecznej i według przepisów
ustawy o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku jest świadczeniem niepieniężnym. Według
przepisów pobyt w takim mieszkaniu może byd przyznany osobie, która ze względu na trudną
sytuację życiową, wiek, niepełnosprawnośd albo chorobę psychiczną lub fizyczną potrzebuje wsparcia
w funkcjonowaniu w codziennym życiu, ale nie wymaga usług w zakresie świadczonym przez
jednostkę całodobowej opieki. Mieszkanie chronione może byd prowadzone przez każdą jednostkę
organizacyjną pomocy społecznej14 lub przez organizację pożytku publicznego.
14
Jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej są: regionalny ośrodek polityki społecznej, powiatowe
centrum pomocy rodzinie, ośrodek pomocy społecznej, dom pomocy społecznej, placówka specjalistycznego
poradnictwa, w tym rodzinnego, placówka opiekuoczo-wychowawcza, ośrodek adopcyjno-opiekuoczy, ośrodek
wsparcia i ośrodek interwencji kryzysowej. Jak wynika z ustawy o pomocy społecznej prowadzenie i
61
Można powiedzied, iż mieszkanie chronione, jako jedna z form pomocy
społecznej jest najbardziej skutecznym sposobem usamodzielnienia
człowieka niepełnosprawnego gdzie pod opieką specjalistów,
przygotowuje się osobę niepełnosprawną do samodzielnego życia w
integracji ze społecznością lokalną.
Warto dodad, iż na poziomie konsultacji społecznych jest obecnie projekt Ministerstwa Pracy i
Polityki Społecznej w sprawie mieszkao chronionych. Zgodnie z projektem o skierowaniu osoby
ubiegającej się o pobyt w mieszkaniu chronionym zadecyduje właściwy organ jednostki samorządu
terytorialnego prowadzący jednostkę organizacyjną pomocy społecznej, w której prowadzone jest
mieszkanie chronione. Decyzja taka dotyczyd może jedynie osób pełnoletnich, a pobyt w mieszkaniu
będzie co do zasady czasowy. Jedynie w określonych w rozporządzeniu wypadkach możliwe jest
skierowanie na pobyt stały. Przebywające w mieszkaniach osoby będą objęte wsparciem
dostosowanym do ich indywidualnych potrzeb i świadczonym przez 7 dni w tygodniu, minimum 3
godziny dziennie przez m.in. pracowników socjalnych, terapeutów i psychologów. Natomiast w
przypadku mieszkao chronionych prowadzonych przez podmioty niepubliczne (np. organizacje
pożytku publicznego) niedziałające na zlecenie, z osobą ubiegającą się o pobyt zawierana byłaby
umowa cywilnoprawna. Projekt rozporządzenia określa również podstawowe warunki, jakie musza
spełniad lokale mieszkalne przeznaczone na mieszkania chronione. Według tych zapisów mieszkanie
takie przeznaczone ma byd dla nie mniej niż 3 osób, a minimalna powierzchnia użytkowa dla jednej
osoby nie może byd mniejsza niż 12 m2. Koszty dostosowania istniejących lokali do zakładanych norm
mają ponosid samorządy. Będą miały na to czas do 2014 r.
Rozwiązaniem obecnie nierealizowanym w obszarze pomocy społecznej, a będącym ciekawą
koncepcją uzupełnienia istniejących form wsparcia, są mieszkania readaptacyjne. Ta forma wsparcia
może stanowid kontynuację rozpoczętego procesu terapeutyczno-rehabilitacyjnego w ramach
mieszkania chronionego. Może również mied charakter niezależny, samodzielny i byd pierwszym
etapem w przystosowywaniu dorosłych osób niepełnosprawnych do prawidłowego funkcjonowania
w społeczeostwie poprzez trening samodzielności, naukę gospodarowania pieniędzmi, obsługi
urządzeo związanych z codziennym funkcjonowaniem w przestrzeni domowej itp.
W całej Polsce istnieje duże zapotrzebowanie zarówno na rodzinne (małe grupowe) domy pomocy
dla osób wymagających wsparcia całodobowego, jak i mieszkania chronione, dające większą
samodzielnośd, a przede wszystkim szansę na życie w otwartym środowisku. Niestety istniejące
zapisy prawa nadal w znacznym stopniu blokują możliwośd rozwijania tych potrzebnych form
mieszkalnictwa dla osób niepełnosprawnych.
SYSTEM I INSTYTUCJE EDUKACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim realizują podstawę programową
wspólną z innymi uczniami szkoły ogólnodostępnej, ale program nauczania dostosowany powinien
zapewnienie miejsc w mieszkaniach chronionych należy do zadao własnych gminy o charakterze
obowiązkowym. Natomiast prowadzenie mieszkao chronionych dla osób z terenu więcej niż jednej gminy
należy do zadao własnych powiatu.
62
byd do ich możliwości, zgodnie z orzeczeniem poradni. Uczniowie zdiagnozowani jako
niepełnosprawni intelektualnie w stopniu umiarkowanym lub znacznym realizują odrębną podstawę
programową. Każdy z uczniów ma opracowany indywidualny program edukacyjny. Natomiast
uczniowie niepełnosprawni w stopniu głębokim realizują obowiązek szkolny w formie zajęd
rewalidacyjno-wychowawczych.
Kształcenie odbywa się w szkołach ogólnodostępnych (w których tworzone są oddziały specjalne lub
klasy integracyjne i ogólnodostępne), w funkcjonujących samodzielnie szkołach specjalnych oraz w
specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, innych placówkach oświatowo-wychowawczych lub
w zakładach opieki zdrowotnej (łącznie z zakładami lecznictwa uzdrowiskowego).
System oświaty obejmuje kształcenie uczniów niepełnosprawnych w: 1) przedszkolach, w tym z
oddziałami integracyjnymi, przedszkolach specjalnych oraz innych formach wychowania
przedszkolnego, 2) szkołach podstawowych, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziałami
integracyjnymi, 3) gimnazjach, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziałami integracyjnymi, 4)
szkołach ponadgimnazjalnych, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziałami integracyjnymi oraz
trzyletnich specjalnych szkołach przysposabiających do pracy.
Bardzo ważnym obszarem szczegółowo opisanym w rozporządzeniach jest indywidualny program
edukacyjno-terapeutyczny. Obowiązek jego opracowania i realizacji z uczniem w szkołach
specjalnych i integracyjnych jest wprawdzie uregulowany w dotychczasowych przepisach, jednakże
nowe rozporządzenia bardziej szczegółowo określają zakres tego programu oraz sposób jego
opracowania. Programy takie będą obecnie przygotowywane również dla uczniów
niepełnosprawnych w szkołach ogólnodostępnych. Rozporządzenia usankcjonują dotychczasową,
bardzo dobrą praktykę wielu szkół w tym zakresie, które dla uczniów z orzeczeniami o potrzebie
kształcenia specjalnego opracowywały indywidualne programy edukacyjne, mimo braku takiej
regulacji w przepisach. Organizacja kształcenia specjalnego nie powinna bowiem zależed od miejsca
kształcenia, lecz od rodzaju potrzeb i predyspozycji ucznia.
Rozporządzenie MEN z dnia 3 lutego 2009 roku15 określa warunki organizowania wczesnego
wspomagania rozwoju dziecka niepełnosprawnego. Po okresie wczesnego wspomagania rozwoju
następuje faza realizacji obowiązku szkolnego.
Do określonej formy kształcenia specjalnego może byd zakwalifikowane tylko takie dziecko, które
posiada orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego – orzeczenia takie wydają publiczne poradnie
psychologiczno-pedagogiczne, na wniosek rodziców lub prawnych opiekunów dziecka. Uczniowie ci
otrzymują wyłącznie oceny opisowe na wszystkich etapach kształcenia, zarówno z zachowania jak i
zajęd edukacyjnych. Nauka jest obowiązkowa do ukooczenia 18 roku życia. Dla uczniów z
niepełnosprawnością intelektualną stworzona jest możliwośd wydłużenia obowiązku szkolnego:
do 18 roku życia na poziomie szkoły podstawowej
do 21 roku życia na poziomie gimnazjum
do 24 roku życia na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej.
15
(Dz.U. nr 23 poz. 133, 2009).
63
Kształcenie uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim realizowane jest w
naszym kraju w oparciu o zapisy ustawy z 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego 16
oraz o ustawę o systemie oświaty z 7 września 1991 roku oraz rozporządzenia Ministra Edukacji
Narodowej z dnia 30 stycznia 1997 r. w sprawie zasad organizowania zajęd rewalidacyjnowychowawczych dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu głębokim. Na mocy
tego rozporządzenia w publicznych przedszkolach, w tym specjalnych, publicznych szkołach, w tym
specjalnych, publicznych placówkach opiekuoczo-wychowawczych, zakładach opieki zdrowotnej,
domach pomocy społecznej i środowiskowych domach samopomocy, ośrodkach rehabilitacyjnowychowawczych, domach rodzinnych można organizowad zajęcia pedagogiczne dla dzieci głęboko
niepełnosprawnych intelektualnie, także w domach rodzinnych dla osób zakwalifikowanych do
udziału w indywidualnych zajęciach. Zajęcia rewalidacyjne prowadzi nauczyciel, który posiada
odpowiednie przygotowanie pedagogiczne. Za spełnianie obowiązku szkolnego uznaje się udział
dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim w zajęciach
rewalidacyjno-wychowawczych. Wynika z nich, że:
Zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze organizuje się dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej
intelektualnie w stopniu głębokim w wieku od 3 do 25 lat.
Zajęcia te mogą byd organizowane w zespołach lub indywidualnie (we współpracy z rodzicami
dziecka lub prawnymi opiekunami).
Zajęcia organizuje się w szkołach i placówkach, w tym specjalnych, publicznych i
niepublicznych, położonych najbliżej miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka – w tym w
domach rodzinnych w przypadku osób zakwalifikowanych do indywidualnych zajęd
rewalidacyjno-wychowawczych.
Tryb i zasady kwalifikowania i kierowania dzieci i młodzieży do udziału w zajęciach rewalidacyjnowychowawczych określają przepisy w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego lub
indywidualnego nauczania. Orzeczenia o potrzebie zajęd rewalidacyjno-wychowawczych wydają
zespoły orzekające działające w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, na wniosek rodziców
(opiekunów prawnych) dziecka. Edukacja osób głęboko niepełnosprawnych intelektualnie kooczy się
w wieku 24-25 lat. Szansą na dalszy, aktywny udział w życiu społecznym są dla tej grupy osób
Warsztaty Terapii Zajęciowej, Dzienne Ośrodki Adaptacyjne, Środowiskowe Domy Samopomocy itp.
SYSTEM I INSTYTUCJE ZAWODOWEJ EDUKACJI SPECJALNEJ
Opisując formy aktywizacji i rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych
intelektualnie często ignoruje się szkolnictwo zawodowe specjalne, które dla wielu osób
niepełnosprawnych intelektualnie jest niejednokrotnie jedynym miejscem rehabilitacji zawodowej i
nauki zawodu przed wejściem na rynek pracy, a często pozostaje jedyną formą aktywności
zawodowej. Nie trudno się domyślad, iż współpraca służb odpowiadających za przebieg procesu
rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych ze szkolnictwem zawodowym
specjalnym znacznie zwiększa efektywnośd procesu rehabilitacji zawodowej i możliwośd odnalezienia
się tej grupy młodych ludzi na rynku pracy. Moje badania na tym polu wskazują wyraźnie, iż szanse
16
Z dniem 1 lipca 2011 r. zmiana art. 7 podstawy w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 15 kwietnia 2011
r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2011 r. Nr 112, poz. 654).
64
znalezienia pracy przez osoby niepełnosprawne intelektualnie uczące się w szkołach, w których
dyrektorzy prowadzili intensywną współpracę z rynkiem pracy owocowała zatrudnieniem
niepełnosprawnych absolwentów w blisko 30%. To wysoki wskaźnik zważywszy na ogólną proporcję
udziału osób niepełnosprawnych intelektualnie w strukturze zatrudnionych.
Edukacja człowieka niepełnosprawnego intelektualnie powinna byd postrzegana, jako przygotowanie
zawodowe17. Z. Gajdzica (2001, s. 391) w procesie edukacji wyróżnia trzy podstawowe okresy:
„preorientacja zawodowa prowadzona w klasach początkowych szkoły podstawowej,
orientacja zawodowa prowadzona w starszych klasach szkoły podstawowej,
nauka zawodu w szkołach zawodowych”.
Funkcjonujący w Polsce system oświaty przewiduje dla osób z niepełnosprawnością możliwośd nauki
w szkołach ogólnodostępnych, szkołach specjalnych, w ramach kursów, szkołach przysposobienia
zawodowego, zasadniczych szkołach zawodowych, technikach, liceach zawodowych, szkołach
policealnych, klasach specjalnych przy szkołach ogólnodostępnych. W przypadku kształcenia osób z
niepełnosprawnością intelektualną kluczową rolę odgrywają szkoły zawodowe oraz szkoły
przysposobienia zawodowego (por. J. Wyczesany 2004). Istnieje także możliwośd korzystania, w
określonych sytuacjach, z kształcenia indywidualnego (R. Piotrowicz, E. Wapiennik 2004). Edukacja
stanowi podwalinę całego systemu rehabilitacji zawodowej, która ma na celu doprowadzenie osoby
niepełnosprawnej intelektualnie do odnalezienia się na rynku pracy, uzyskania i utrzymania
zatrudnienia. Polski system edukacji, w najogólniejszym zarysie, przewiduje dla osób z
niepełnosprawnością intelektualną następujące etapy kształcenia na drodze do zdobycia zawodu (Z.
Janiszewska-Niścioruk 2005, K. Mariaoczyk, W. Otrebski 2010):
szkoła podstawowa (6 lat),
gimnazjum (3 lata),
szkoły ponadgimnazjalne,
szkoły przysposabiające do pracy (3 lata); szkoły te przygotowują ogólnie do podjęcia roli
pracownika; uczniowie nie zdobywają uprawnieo do wykonywania konkretnego zawodu, ale
otrzymują świadectwo ukooczenia szkoły potwierdzające przysposobienie do pracy. Szkoły te
przeznaczone są dla osób z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności
17
Warto zaprezentowad ciekawe wyniki badao uzyskane przez B. Oszustowicz i J. Baran (1999). Autorki
przeprowadziły eksperymentalny program orientacji zawodowej w klasie szkoły specjalnej. W
eksperymentalnych zajęciach udział wzięło 30 uczniów niepełnosprawnych intelektualnie. Grupę kontrolną
utworzyli także uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną nieuczestniczący w projekcie. Przeprowadzony
eksperyment obejmował cztery etapy działao. W pierwszym uczestnicy mieli za zadanie wypełnid dwie ankiety:
dotyczące wyboru zawodu oraz szkolnych i pozaszkolnych zainteresowao. Drugi etap to włączenie uczniów z
grupy eksperymentalnej w zajęcia z orientacji zawodowej. W trzecim etapie – po zakooczeniu
eksperymentalnych zajęd i podjęciu przez uczniów nauki w szkole zawodowej – za pomocą ankiety zbierano
informacje o trafności i satysfakcji z wybranego kierunku kształcenia oraz przydatności zajęd z orientacji
zawodowej. Ostatni etap – przeprowadzony w kilka miesięcy po rozpoczęciu nauki w szkole zawodowej –
polegał na wypełnieniu przez badanych kolejnej ankiety oraz napisaniu wypracowania na temat planów
życiowych, zainteresowao i preferowanych wartości. Okazało się, że zajęcia z zakresu orientacji zawodowej
pomagają w przygotowaniu uczniów szkół specjalnych do świadomego wyboru zawodu, przyczyniają się do
kształtowania realnego obrazu własnych możliwości, budzą motywację do nauki i pracy, a także ułatwiają
proces przystosowania na kolejnym etapie edukacji – w szkole zawodowej.
65
intelektualnej. Regulacja prawna pozwala obecnie na organizację oddziałów
przysposabiających do pracy dla uczniów z głębszymi stopniami niepełnosprawności
intelektualnej już po ich rocznym pobycie w gimnazjum. Nauka w szkole przysposabiającej do
pracy powinna przygotowad ucznia do wykonywania czynności pracy (w WTZ, ZAZ lub ZPCH).
szkoły zawodowe specjalne (2 lub 3 lata), szkoły te przygotowują młodych ludzi do
wykonywania konkretnych zawodów. W tych placówkach uczeo ma możliwośd uzyskania
dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe. Szkoły te przeznaczone są dla osób z
lekkim i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektualnej. Szkoły zawodowe
specjalne są to placówki, które stwarzają młodzieży niepełnosprawnej specjalne warunki do
przygotowania się do pracy i zdobycia kwalifikacji zawodowych. Przeznaczone są dla
absolwentów gimnazjów specjalnych, czyli dla młodzieży w wieku 16-18 lat; (w określonych
przypadkach może uczęszczad do nich osoba do 21, a nawet do 24 roku życia). Jak pisze W.
Otrębski (2007, s. 58) specjalne kształcenie zawodowe prowadzone jest najczęściej na dwóch
poziomach: w specjalnych zasadniczych szkołach zawodowych, których absolwenci uzyskują
tytuł robotnika wykwalifikowanego lub czeladnika w danej dziedzinie zawodowej oraz w
specjalnych średnich szkołach zawodowych (technikach), których ukooczenie daje
kwalifikacje zawodowe na poziomie średnim (technik). Istnieją także specjalne licea
ogólnokształcące umożliwiające podjęcie nauki na poziomie wyższym. Dla osób z lekkim
stopniem niepełnosprawności intelektualnej dostępne są jedynie zasadnicze szkoły
zawodowe i na tym poziomie kooczą oni swoją edukację zawodową. Z kolei dla osób z
umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektualnej, którzy nie rokują ukooczenia
szkoły zasadniczej zawodowej, przewidziane są szkoły lub oddziały przysposabiające do pracy
(por. W. Otrębski za: J. Sowa 1998, J. Kirenko 1999).
Ośrodki szkoleniowo-rehabilitacyjne przeznaczone są głównie dla osób niepełnosprawnych
ruchowo. Realizują zadania rehabilitacji społecznej i zawodowej poprzez następujące
działania: zorganizowanie i prowadzenie bazy socjalnej zapewniającej uczestnikom szkolenia
zakwaterowanie i wyżywienie; zorganizowanie i prowadzenie bazy dydaktycznej;
zorganizowanie bazy diagnostycznej, umożliwiającej dokonywanie kompleksowej oceny
predyspozycji psychofizycznych w aspekcie możliwości zawodowych; zapewnienie
odpowiedniej kadry i właściwych warunków dla prowadzenia rehabilitacji leczniczej i
społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb wynikających z rodzaju i stopnia
niepełnosprawności (W. Otrębski, 2007).
Jak trafnie zauważa W. Otrębski (1999), punktem wyjścia w organizacji przygotowania zawodowego
osoby niepełnosprawnej intelektualnie jest wzięcie pod uwagę pasji i zainteresowao tej osoby.
Ważnym jest, by umied odkrywad zainteresowania osób z niepełnosprawnością intelektualną, nie
tylko w stopniu lekkim, ale i z głębszą niepełnosprawnością. Jak wynika z badao W. Otrębskiego
przeprowadzonych wśród młodych uczestników Warsztatów Terapii Zajęciowej z lekkim i
umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektualnej, zastosowanie narzędzi dostosowanych
do możliwości poznawczych osób z niepełnosprawnością intelektualną, pozwala na identyfikację ich
zainteresowao zawodowych, a przez to daje większe szanse, aby proces poradnictwa zawodowego,
wybór zawodu był trafny i satysfakcjonujący (W. Otrębski 1999).
Jak pisze W. Otrębski (2007) od wielu lat mówi się o konieczności dokonania w naszym kraju zmian w
sposobie organizacji kształcenia zawodowego specjalnego. Za konieczne zmiany w szkolnictwie
66
zawodowym specjalnym uważa się: zwiększenie liczby kierunków kształcenia zawodowego
dostępnych młodzieży niepełnosprawnej, również kierunków atrakcyjnych i ważnych z punktu
widzenia późniejszego znalezienia zatrudnienia, odbudowa i rozwój systemu orientacji zawodowej,
poradnictwa i kwalifikowania uczniów niepełnosprawnych do szkół zawodowych, poprawa form
organizacji tego kształcenia, korekta doboru i układu treści programowych, właściwy dobór,
kształcenie i doskonalenie nauczycieli, nawiązanie ścisłej współpracy ze służbami odpowiedzialnymi
za poradnictwo i pośrednictwo pracy (W. Otrębski, 2007 s. 57).
W. Otrębski (2007) oraz M. Piszczek (2003, s. 34) zauważają, iż dla lepszego rozumienia
proponowanych zmian w systemie kształcenia specjalnego należy mied na uwadze zasadnicze różnice
w podejściu do kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, które zostały wyraźnie
sprecyzowane przez przygotowujących reformę zgodnie z przyjętymi celami. Otóż w założeniach
reformy systemu edukacji proponuje się zaniechanie myślenia wyłączającego, zakładającego, iż
podstawowym miejscem kształcenia tych dzieci i młodzieży są szkoły specjalne. Proponuje się
natomiast podjęcie działao włączających, polegających na tworzeniu właściwych warunków do
funkcjonowania tych uczniów, na każdym z etapów edukacji, we właściwym dla siebie środowisku
rówieśniczym, w szkole masowej. Treści zawarte w nowych programach w ogólnych założeniach
powinny byd ze sobą skorelowane. Mają temu służyd dwie ścieżki edukacyjne przygotowane dla
uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi: I – dla uczniów w normie intelektualnej; II – dla
uczniów z niepełnosprawnością intelektualną, autyzmem i niepełnosprawnościami złożonymi. Jak
pisze W. Otrębski (2007) ścieżka edukacyjna dla uczniów niepełnosprawnych w normie intelektualnej
jest zbieżna ze schematem ustroju szkolnictwa masowego. Różnice występują na początku drogi,
gdzie mówi się o wspomaganiu rozwoju, oraz dalej, dając możliwośd przedłużenia czasu
pozostawania na każdym z poziomów o rok. Natomiast ścieżka edukacyjna uczniów z
niepełnosprawnością intelektualną, autyzmem i niepełnosprawnościami złożonymi jest z kolei
zbieżna ze ścieżką dla uczniów niepełnosprawnych w normie intelektualnej do poziomu gimnazjum.
Po szkole podstawowej proponuje się tej grupie młodzieży szkołę zawodową i szkołę
przysposabiającą do pracy. Szkoła zawodowa może byd 3- lub 4-letnia. Obejmuje ona dwa etapy
różniące się programem i nasileniem kontaktów z zakładami pracy: przygotowanie społecznozawodowe o szerokim profilu (jeden rok lub dwa lata), profilowane przygotowanie do pracy (dwa
lata). Szkoła przysposabiająca do pracy (2- lub 5-letnia) przeznaczona jest natomiast dla młodzieży z
poważnymi i złożonymi niepełnosprawnościami, która ze względu na nieharmonijny rozwój wymaga
dodatkowego okresu celowej pracy edukacyjnej.
W tym miejscu warto również odnieśd się do interakcyjnego modelu rehabilitacji zawodowej osób z
niepełnosprawnością intelektualną zaprezentowanym przez W. Otrębskiego (2007). W modelu tym
zaakcentowano zagadnienie zainteresowao zawodowych oraz kompetencji zawodowych osób
niepełnosprawnych intelektualnie18. Model zakłada, iż aktywnośd zawodowa osoby niepełnosprawnej
intelektualnie zgodna z jej zainteresowaniami jest gwarancją większego poziomu kompetencji
zawodowej (W. Otrębski, 2007).
18
Autor przeprowadził badania w grupie 360 osób z lekkim i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności
intelektualnej, wykorzystując Skalę kompetencji zawodowej BWAP, Inwentarz zainteresowao zawodowych RFVII, Skalę osobowej oceny PAS oraz Kartę indywidualną dla osób niepełnosprawnych KI.
67
Ważna jest również Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r., Nr 256,
poz. 2572, z późniejszymi zmianami), która zobowiązuje placówki oświatowe do „przygotowania
uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia” (art. 1, pkt. 14). Zadanie to jest realizowane
poprzez doradców zawodowych lub innych specjalistów zatrudnionych w różnorodnych placówkach
systemu oświaty.
Jak podaje K. Symela, M. Żurek (2007), realizacja zadao z zakresu poradnictwa zawodowego w
placówkach systemu oświaty jest konieczna, ponieważ istnieje potrzeba profesjonalnej pomocy,
usytuowanej blisko ucznia, zwiększająca trafnośd podejmowanych decyzji edukacyjnych i
zawodowych. Niezbędne jest zagwarantowanie systematycznego oddziaływania na uczniów w
ramach planowych działao realizowanych metodami aktywnymi oraz udzielanie uczniom pomocy w
selekcji informacji dotyczących rynku pracy i zawodów. Ponadto realizacja zadao poradnictwa
zawodowego przyczynia się do obniżenia społecznych kosztów kształcenia dzięki poprawieniu
trafności wyborów na kolejnych etapach edukacji.
Warto dodad, iż w związku z realizacją przez Ministerstwo Edukacji Narodowej projektu „Podniesienie
efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi” ulegają zmianie
założenia organizacji poradnictwa zawodowego w Polsce. Projektowane zmiany zakładają, że:
szkoła gimnazjalna i ponadgimnazjalna będą miejscem przygotowującym do wyboru ścieżki
edukacyjnej i zawodowej oraz będą zapewniad dostęp do informacji i doradztwa edukacyjnozawodowego;
należy zapewnid młodzieży przygotowanie się do wyboru dalszego kształcenia i zawodu;
należy wspierad nauczycieli w planowaniu i realizacji zadao z zakresu doradztwa edukacyjnozawodowego, co jest szczególnie istotne dla uczniów gimnazjów, w których nie zatrudnia się
doradcy zawodowego.
Istnieją również czynniki utrudniające możliwośd wyboru kształcenia zawodowego osób z lekkim
stopniem niepełnosprawności intelektualnej. Według Z. Gajdzicy (2001) są to:
1. specyfika funkcjonowania psychospołecznego, miedzy innymi spowolniony i niedokładny
proces spostrzegania, nietrwała uwaga, trudności w myśleniu abstrakcyjnym, brak
samodzielności i inicjatywy w działaniu, trudności w efektywnym organizowaniu sobie
pracy, zaburzenia orientacji w nowym środowisku i w sytuacjach złożonych, trudności z
wykorzystaniem posiadanych informacji w życiu codziennym;
2. trudności z dostępem do kształcenia zawodowego w miejscu zamieszkania;
3. trafnośd wyboru zawodu w kontekście własnych zainteresowao;
4. realne możliwości podjęcia pracy zarobkowej w wybranym zawodzie w okolicy
zamieszkania.
ORGANIZACJA
REHABILITACJI
ZAWODOWEJ
NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
I
ZATRUDNIENIA
OSÓB
W realizacji zadao z zakresu aktywizacji i rehabilitacji zawodowej zaangażowanych jest wiele
organizacji reprezentujących zarówno sektor rządowy, samorządowy, jak i pozarządowy. W sektorze
rządowym na poziomie centralnym udział biorą: Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej,
68
Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. Na poziomie wojewódzkim: Wojewoda,
Wojewódzki Zespół ds. Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności, Wojewódzki Urząd Pracy. W
sektorze samorządowym zaangażowani są natomiast: na poziomie regionalnym – Marszałek
Województwa i Samorząd Wojewódzki; na poziomie powiatowym – Powiatowy Urząd Pracy,
Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Powiatowy Zespół ds. Orzekania o Stopniu
Niepełnosprawności. Dodatkowo zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym działa
Paostwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) i jego oddziały. Organizacje
pozarządowe z powodzeniem podejmują też zadania z zakresu specjalistycznego poradnictwa
zawodowego i pośrednictwa pracy dla osób niepełnosprawnych. Każdy z wymienionych wyżej
podmiotów zaangażowany jest w realizację zadao z zakresu rehabilitacji zawodowej zgodnie z
przypisanymi mu przez odpowiednie regulacje prawne kompetencjami (W. Otrębski 2007).
Prointegracyjna polityka społeczna przejawia się w tworzeniu, rozwijaniu i doskonaleniu
odpowiednich struktur i instytucji. Można tu wymienid następujące ich rodzaje (W. Paoków, 1994 za:
A. Ostrowska 1998):
Schemat 16. Instytucje rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych
Instytucje pośredniczące w załatwianiu i
tworzeniu miejsc pracy dla osób
niepełnosprawnych, przede wszystkim urzędy
pracy i wojewódzkie ośrodki ds. zatrudnienia i
rehabilitacji osób niepełnosprawnych,
Zakłady na otwartym rynku pracy zatrudniające
osoby niepełnosprawne oraz zakłady pracy
chronionej,
instytucje rehabilitacji
zawodowej ośob
niepełnosprawnych
Instytucje zainteresowane kształtowaniem
właściwych warunków pracy i płacy w zakładach
zatrudniających osoby niepełnosprawne, a więc
przede wszystkim związki zawodowe, Paostwowa
Inspekcja Pracy, Krajowa Izba GospodarczoRehabilitacyjna itp.,
Urząd i stanowisko Pełnomocnika ds. Osób
Niepełnosprawnych, które wraz z Zarządem i
Biurem Zarządu PEFRON powinny spełniad funkcje
koordynacyjno-integracyjne składające się na
całościowy system zatrudniania i pracy osób
niepełnosprawnych.
Opracowanie własne na podstawie A. Ostrowska 1998
Instytucje te powinny realizowad niżej wymienione rodzaje działao, stanowiących, zgodnie z
zaleceniami Komitetu Ministrów Rady Europy, priorytetowe zadania w realizacji pomocy dla osób
niepełnosprawnych:
tworzenie, utrzymywanie i pomnażanie stanowisk pracy dostępnych dla osób
niepełnosprawnych,
ułatwianie osobom niepełnosprawnym dostępu do informacji o ofertach pracy i
pośrednictwie związanym z zatrudnieniem,
69
poprawa warunków pracy, zapewnianie osobom niepełnosprawnym możliwości awansu i
rozwoju,
pomoc w zdobywaniu wykształcenia, kwalifikacji zawodowych, w przekwalifikowaniach,
doskonaleniu zawodowym, w uzyskiwaniu i podnoszeniu sprawności psychofizycznej.
Rehabilitacja społeczna: stanowi częśd ogólnego procesu rehabilitacji, która ma na celu integrację,
lub reintegrację osoby z niepełnosprawnością ze środowiskiem społecznym poprzez udzielenie jej
pomocy w przystosowaniu się do wymagao rodziny i środowiska dalszego, usuwając jednocześnie
ekonomiczne i społeczne bariery, mogące zakłócad cały proces rehabilitacji. Jej istotą jest możliwie
jak najpełniejsze włączenie osoby z niepełnosprawnością we wszystkie przejawy życia społecznego,
by był i poczuł się w pełni wartościowym i użytecznym członkiem rodziny i społeczeostwa, który z
jednej strony miałby możliwośd korzystania ze wszystkich dóbr i osiągnięd kultury i cywilizacji, a z
drugiej strony – brał aktywny udział w procesie ich tworzenia i pomnażania.
Rehabilitacja zawodowa: stanowi częśd ogólnego procesu rehabilitacji i polega na udzielaniu osobie z
niepełnosprawnością usług jak: poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie, aby
umożliwid jej uzyskanie, utrzymanie i awans w odpowiedniej pracy, a przez to umożliwid jej integrację
lub reintegrację w normalne życie społeczne. Rehabilitacja zawodowa przebiega w 4 głównych
fazach: (1) Oceny zdolności do pracy; (2) Przygotowania do pracy; (3) Faktycznego zatrudnienia; oraz
(4) Monitorowania i kontrolowania sytuacji nowo zatrudnionej osoby.
Do formalnych systemów wsparcia społecznego dla osób niepełnosprawnych należy Paostwowy
Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), powołany na mocy ustawy o zatrudnianiu i
rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych19. Głównym zadaniem PFRON jest pomoc w
finansowaniu zatrudnienia osób niepełnosprawnych, poprawa dostępności, różnorodne programy
rehabilitacji oraz inne dotacje i inwestycje w projekty mające do czynienia z osobami
niepełnosprawnymi. Kluczowym zadaniem Funduszu jest też realizacja zasady równości szans osób
niepełnosprawnych oraz tworzenie polityki ich zatrudniania. Środki Funduszu przeznaczane są m.in.
na tworzenie nowych oraz przystosowywanie istniejących miejsc pracy do potrzeb osób
niepełnosprawnych, tworzenie zakładów pracy chronionej, likwidacje barier architektonicznych,
udzielanie pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej, organizowanie szkoleo i
przekwalifikowao, organizowanie warsztatów terapii zajęciowej, rehabilitacje lecznicza i społeczna20.
Większośd funduszy PFRON dla społecznych, zawodowych i terapeutycznych programów rehabilitacji
przepływa przez regionalne powiatowe samorządy i są one wykorzystywane w celu wspierania
zarówno programów dla dzieci jak i dorosłych. W ramach działao PFRON realizowane są również
programy celowe.
19
Paostwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) został utworzony w 1991 roku jako
dodatkowy fundusz budżetowy dla wspierania zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych. PFRON jest
finansowany bezpośrednio z płatności dokonywanych przez przedsiębiorstwa. Niektóre z tych płatności to kary
płacone w ramach systemu kwot i kar przez przedsiębiorstwa, które nie zatrudniają co najmniej 6%
niepełnosprawnych pracowników. Zakłady pracy chronionej dokonują innych płatności do PFRON zamiast
płacenia podatków do skarbu paostwa. Tworzenie funduszu poza obszarem budżetu paostwa było postrzegane
jako krok podjęty w celu zapobiegania konkurencji z innymi programami dla budżetu w czasie okresu trudności
gospodarczych.
20
Więcej na temat świadczeo finansowanych z PFRON w rozdziale IV.
70
Podstawowe formy rehabilitacji uregulowane zostały w ustawie o rehabilitacji zawodowej i
społecznej osób niepełnosprawnych. Obejmują one warsztaty terapii zajęciowej, turnusy
rehabilitacyjne, zakłady aktywności zawodowej, zakłady pracy chronionej, otwarty rynek pracy.
WARSZTATY TERAPII ZAJĘCIOWEJ
Warsztat terapii zajęciowej jest wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówkę, która stwarza
osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwośd rehabilitacji społecznej i
zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia w
przyszłości zatrudnienia21.
Warsztat nie jest placówką samodzielną, ale stanowi częśd większej struktury organizacyjnej
wyposażonej w osobowośd prawną lub posiadającej zdolnośd do czynności prawnych. Warsztaty
mogą byd organizowane przez fundacje, stowarzyszenia lub przez inne podmioty.
Placówki te są prowadzone dla osób niepełnosprawnych w stopniu uniemożliwiającym im podjęcie
zatrudnienia, czyli osób ze znacznym – a w przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną i
chorobami psychicznymi również z umiarkowanym – stopniem niepełnosprawności. Warsztaty
realizują w ramach swojej działalności niemal wszystkie formy rehabilitacji, jednak głównie skupiają
się na rehabilitacji społecznej i zawodowej, dążąc do jak największego usprawnienia fizycznego,
psychicznego, społecznego i zawodowego, a co za tym idzie – usamodzielnienia. Warsztaty realizują
zadania rehabilitacji zawodowej na poziomie poradnictwa zawodowego i szkolenia zawodowego.
Wiele warsztatów jednak stara się również o pozyskanie zatrudnienia dla tych uczestników, którzy
pomyślnie zakooczyli proces rehabilitacji w warsztacie i są w stanie podjąd pracę zawodową.
Warto podkreślid, iż z analizy przepisów oraz orzecznictwa wynika, iż podmiot prowadzący warsztat
terapii zajęciowej ma „obowiązek zakwalifikowad do uczestnictwa w WTZ osobę niepełnosprawną
intelektualnie, która posiada orzeczenie powiatowego zespołu do spraw orzekania o
niepełnosprawności ze wskazaniem uczestnictwa w WTZ. Nie ma prawa oceniad i decydowad o tym,
czy osoba ta nadaje się do takiej terapii i czy rzeczywiście może i powinna uczestniczyd w WTZ22”. W
przypadku stwierdzenia niewystarczających środków, podmiot prowadzący warsztat powinien złożyd
wniosek do powiatu o objęcie tej osoby terapią i jednocześnie wnioskowad o podpisanie aneksu do
umowy przewidującego zwiększenie liczby uczestników WTZ. Wniosek oceniany jest przez zespół
utworzony przez starostę w powiatowym centrum pomocy rodzinie i na podstawie oceny starosta
decyduje o uczestnictwie wskazanej osoby w warsztatach (por. A. Wedeł-Domaradzka 2012).
Celem warsztatu jest:
aktywne wspomaganie
niepełnosprawnych,
procesu
rehabilitacji
21
zawodowej
i
społecznej
osób
Podstawę prawną dla działalności warsztatów stanowią przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o
rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz przepisy rozporządzenia
Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 roku w sprawie tworzenia, działania i
finansowania warsztatów terapii zajęciowej.
22
Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 kwietnia 2009 r. I CSK 397/2008.
71
stwarzanie osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwości
rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności
niezbędnych do podjęcia zatrudnienia.
Uczestnik WTZ-u bierze udział w zajęciach, które odbywają się przy zastosowaniu technik terapii
zajęciowej, zmierzających do rozwijania:
umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej;
psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych umiejętności
zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu zawodowym albo podjęcie pracy.
Jednostka zamierzająca utworzyd warsztat składa do powiatowego centrum pomocy rodzinie
(właściwego ze względu na siedzibę warsztatu) wniosek o dofinansowanie kosztów utworzenia i
działalności warsztatu ze środków PFRON. Do wniosku należy dołączyd projekt utworzenia warsztatu,
który zawiera m.in. nazwę i określenie siedziby jednostki zamierzającej utworzyd warsztat, adres i
dokument potwierdzający tytuł prawny do lokalu przeznaczonego na warsztat, statut jednostki
zamierzającej utworzyd warsztat, zgłoszenie co najmniej 20 uczestników warsztatu (z określeniem
stopni i rodzajów ich niepełnosprawności), plan działalności warsztatu określający metody pracy z
uczestnikami warsztatu w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej, zobowiązania do
opracowania indywidualnych programów rehabilitacji uczestników warsztatu, propozycje dotyczące
obsady etatowej warsztatu, preliminarz kosztów utworzenia warsztatu itp.
ZAKŁADY PRACY CHRONIONEJ
Po roku 1991 funkcjonujący system spółdzielni pracy dla niepełnosprawnych został przekształcony w
mieszaninę drobnych przedsiębiorstw i firm sektora prywatnego nazwanych zakładami pracy
chronionej. Według ustawy, aby uzyskad status zakładu pracy chronionej zakład pracy musi
zatrudniad 40 procent bądź więcej pracowników niepełnosprawnych, z których 10 procent musi byd
głęboko niepełnosprawnych. Zakład powinien spełniad także inne specyficzne wymagania, aby
zapewnid odpowiednie środowisko pracy takie jak: zakup odpowiedniego sprzętu, zapewnienie
szkoleo, dostęp do badao lekarskich i programów rehabilitacji. Zakład pracy chronionej powinien
również stworzyd wewnętrzny ZFRON (Zakładowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych),
który finansuje te wymogi, a ponadto przyczyni się do zapewnienia:
poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych i innych pracowników;
szkoleo, przekwalifikowania i dokształcania w celu nabycia lub podnoszenia swoich
kwalifikacji zawodowych;
zakupu, modernizacji oraz dostosowania maszyn i urządzeo do indywidualnych potrzeb
wynikających z psychofizycznych możliwości osób niepełnosprawnych;
podstawowej i specjalistycznej opieki medycznej oraz poradnictwa i usług rehabilitacyjnych;
dowozów do pracy;
wykonania badao specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających;
leków;
zakupu i naprawy indywidualnego sprzętu rehabilitacyjnego i przedmiotów ortopedycznych
oraz środków pomocniczych, urządzeo i narzędzi technicznych oraz środków transportu
niezbędnych w rehabilitacji oraz ułatwiających wykonywanie czynności życiowych;
72
pobytu i leczenia w szpitalach, sanatoriach, placówkach rehabilitacyjnych.
Ponadto pracodawca może przeznaczyd środki ZFRON na sfinansowanie robót budowlanych
dotyczących obiektów budowlanych, mających na celu poprawę warunków pracy i rehabilitacji osób
niepełnosprawnych, proporcjonalnie do przewidywanej liczby stanowisk pracy osób
niepełnosprawnych w tym obiekcie.
W zamian zakłady pracy chronionej uzyskują korzyści wynikające z ulg w podatku i dodatkowe
wsparcie finansowe z PFRON. Jak wynika z szacunków około 2/3 pracowników niepełnosprawnych
zatrudnionych w zakładach pracy chronionej jest z lekkim stopniem niepełnosprawności. Należy
również pamiętad, iż zakład pracy chronionej musi stworzyd warunki, w których osoby
niepełnosprawne wykonywad będą nie tylko obowiązki wynikające ze stosunku pracy, ale również
zapewnid osobom niepełnosprawnym właściwą opiekę lekarską i rehabilitacyjną. W tym celu na
terenie zakładu musi znajdowad się wydzielony gabinet lekarski lub ambulatoryjny, wyposażony w
podstawowe środki niezbędne do udzielenia pierwszej pomocy i wsparcia (J. E. Riwierski, 2002).
Rehabilitacja w zakładzie pracy chronionej polega nie tylko na aktywizacji zawodowej, jest także
sposobem spędzenia czasu wolnego, alternatywa dla bezczynności i izolacji społecznej.
ZAKŁADY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ
Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27
sierpnia 1997 roku wprowadziła nową formę zatrudniania osób ze znaczną niepełnosprawnością o
niewielkiej wydajności, a mianowicie zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) prowadzące działalnośd
gospodarczą na zasadzie non profit. Są to zakłady podlegające prawom ekonomii, walczące o pozycję
rynkową, klientów, rynek zbytu oraz środki na dalsze funkcjonowanie (W. Otrębski, 2007).
W Polsce istnieje niecałe 20 ZAZ i jak dotąd w znikomym zakresie stanowią one kolejne ogniwo w
rehabilitacji zawodowej osób znacznie niepełnosprawnych. W zależności od charakteru działalności,
jaką prowadzą muszą zatrudniad odpowiednią liczbę pracowników niepełnosprawnych ze znacznym
stopniem niepełnosprawności.
ZAZ tworzy się celem zatrudnienia osób niepełnosprawnych w stopniu znacznym. Dodatkowo
proponuje się, aby organizacje te poprzez prowadzenie rehabilitacji społecznej i zawodowej
przygotowywały osoby niepełnosprawne do życia w otwartym środowisku oraz pomagały im w
realizacji pełnego, niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia na miarę indywidualnych
możliwości.
TURNUS REHABILITACYJNY
Turnus rehabilitacyjny ma zapewnid osobie niepełnosprawnej intelektualnie zorganizowaną formę
aktywnej rehabilitacji połączonej z elementami wypoczynku. Jego celem jest ogólna poprawa
psychofizycznej sprawności oraz rozwijanie umiejętności społecznych uczestników m.in. poprzez
nawiązywanie i rozwijanie kontaktów społecznych, realizację i rozwijanie zainteresowao, a także
przez udział w innych przewidzianych programem turnusu zajęciach. Osoby niepełnosprawne są
kierowane do uczestnictwa w turnusie na wniosek lekarza, pod którego opieką znajduje się ta osoba.
73
Osoby z głębszym stopniem niepełnosprawności intelektualnej (umiarkowanym, znacznym)
zatrudniane są w systemie zatrudniania wspomaganego albo w centrach pracy chronionej, które
jednak nie są odpowiednikami zakładów pracy chronionej. Współczesne tendencje związane z
zatrudnieniem osób niepełnosprawnych intelektualnie powinny się wiązad ze zmianą sposobu
myślenia z tradycyjnego „przeszkolid do zatrudnid”, na „zatrudnid do wyszkolid”. W tym drugim
przypadku zatrudnienie nie stanowi zwieoczenia procesu związanego z poszukiwaniem pracy, ale jest
pierwszym krokiem, zaś dalszymi jest przeszkolenie pracownika i nauczenie go wykonywania
konkretnej pracy na konkretnym stanowisku.
ORGANIZACJE POZARZĄDOWE DZIAŁAJĄCE NA RZECZ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Organizacje pozarządowe stanowią istotną — i niestety niekiedy jedyną — formę wsparcia wtórnego
udzielanego osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom. Jest ich w Polsce wiele i można wśród nich
wyodrębnid następujące typy:
opiekuocze;
samopomocowe;
przedstawicielskie;
mniejszości;
hobbystyczno-rekreacyjne;
tworzone ad hoc.
Jak podaje S. Kantyka (2002) organizacje opiekuocze zapewniają pomoc wszystkim potrzebującym
osobom. Samopomocowe organizacje pomagają członkom swojej grupy. Interesy określonej
społeczności reprezentują organizacje przedstawicielskie. Organizacje mniejszości reprezentują
interesy osób posiadających określoną cechę, która odróżnia ich od innych, na przykład określona
choroba. Organizacje tworzone ad hoc powstają w celu przeprowadzenia określonej akcji
charytatywnej. Do najistotniejszych form działalności tych organizacji należą:
identyfikowanie i nagłaśnianie problemów społecznych;
tworzenie sieci współpracy na rzecz rozwiązywania problemów;
opracowywanie oraz wdrażanie programów pomocy dla niepełnosprawnych;
profilaktyka.
Oferowane przez organizacje pozarządowe usługi uzupełniają ofertę formalnego systemu pomocy,
albo też wypełniają istniejącą w danym zakresie lukę. Jak zauważa I. Hebda-Czaplicka (2002, za: L.
Marszałek 2009)) działalnośd organizacji pozarządowych na rzecz osób niepełnosprawnych obejmuje
świadczenie usług poradniczo-informacyjnych (załatwianie formalności, uzyskanie sprzętu
rehabilitacyjnego, organizowanie wypoczynku); świadczenie usług edukacyjnych (kursy, szkolenia);
udzielanie pomocy w znajdowaniu pracy (pośrednictwo pracy); udzielanie pomocy psychologicznej
(telefon zaufania) oraz pomocy stacjonarnej (schroniska, noclegownie).
Warto wspomnied o coraz powszechniejszej idei niepełnosprawnych wolontariuszy. Zaangażowanie
osób niepełnosprawnych szczególnie niepełnosprawnych intelektualnie w charakterze wolontariuszy
jest dośd niecodzienną inicjatywą. Jak się jednak okazuje, pomysł ten zatacza coraz większe kręgi. Na
74
razie staje się popularny w Stanach Zjednoczonych jednak dotarł już do Europy, a także w Polsce idea
ta zaczyna byd coraz bardziej rozszerzana.
INSTYTUCJE EKONOMII SPOŁECZNEJ
Ekonomia społeczna23 stanowi formę integracji społecznej opartą na inicjatywach społeczeostwa
obywatelskiego. Ekonomia społeczna to tylko jeden ze sposób określenia działalności gospodarczej,
która łączy w sobie cele społeczne i ekonomiczne. Bywa ona określana również, jako gospodarka
społeczna, a także przedsiębiorczośd społeczna. Ekonomia społeczna zakłada pomoc społecznie
wykluczonym, zmarginalizowanym w dążeniu do aktywnego życia i szacunku, sprawiedliwego
traktowania ze strony społeczeostwa. Jednocześnie pozwala spojrzed na zagadnienie ekonomii
społecznej jeszcze szerzej – jako na przestrzeo społeczną – gdzie zasady równej partycypacji,
solidarności, tolerancji i sprawiedliwości społecznej regulują relacje między jednostkami i
zbiorowościami (C. Miżejewski, 2006).
Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie. Aby je dobrze zrozumied, warto pokrótce opisad
instytucje, które tworzą sektor gospodarki społecznej.
Tabela 3. Podmioty ekonomii społecznej
Rodzaj
FUNDACJA
STOWARZYSZENIE
SPÓŁDZIELNIA25
24
Opis działalności
Stanowi przykład organizacji, którą powołuje się w celu realizacji celów
społecznie lub gospodarczo użytecznych (przy czym gospodarcze cele nie
mogą byd celami zarobkowymi). Fundacja jest fundowana przez osobę
fundatora, którym może byd osoba fizyczna, a także osoba prawna. Fundacja
może prowadzid działalnośd gospodarczą służącą realizacji jej celów, przy
czym wartośd jej środków majątkowych przeznaczonych na działalnośd
gospodarczą nie może byd mniejsza niż 1000 złotych. Środki uzyskane z
działalności gospodarczej powinny byd przeznaczone na działalnośd
statutową. Działalnośd fundacji reguluje ustawa z 6 kwietnia 1984 r. o
fundacjach.
Stanowi dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenie w celach
niezarobkowych, opierające swoją działalnośd na pracy społecznej członków.
Stowarzyszenie może prowadzid działalnośd gospodarczą według ogólnych
zasad określonych w odrębnych przepisach z zastrzeżeniem, że dochód z tej
działalności będzie przeznaczony na cele statutowe, nie będzie przeznaczony
do podziału między jego członków. Kwestie działalności stowarzyszeo
reguluje ustawa Prawo o stowarzyszeniach z dnia 7 kwietnia 1989 r.
Jest zrzeszeniem dobrowolnym, nieograniczonej liczby osób, o zmiennym
23
Więcej informacji na temat ekonomii społecznej znajdzie czytelnik na stronie www.ekonomiaspołeczna.pl.
Nie wszystkie organizacje działające w formule stowarzyszenia czy spółdzielni pracy automatycznie powinny
byd zakwalifikowane jako podmioty ekonomii społecznej. To zależy przede wszystkim od profilu ich działania
oraz innych cech, takich jak to, czy wśród pracowników czy klientów znajdują się osoby pochodzące z grup
zagrożonych wykluczeniem społecznym.
25
Podstawy prawne dot. spółdzielni:
Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, Dz.U. 1982 Nr 30 poz. 210, z późn. zmianami.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, Dz.U. 2006.94.651, z późn. zmianami.
Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, Dz.U. 2003.122.1143, z późniejszymi zmianami
(tekst jednolity po nowelizacji z 2010 roku).
24
75
składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie
swoich członków prowadzi wspólną działalnośd gospodarczą. Spółdzielnia
może prowadzid działalnośd społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz
swoich członków i środowiska. Dokonując typologii spółdzielni dosyd często
przyjmuje się kryterium przedmiotu działalności, dzieląc spółdzielnie na
handlowe, mieszkaniowe, usługowe itd. Innym rodzajem podziału może byd
klasyfikacja spółdzielni ze względu na funkcję, jaką spełniają w stosunku do
członków, wyróżniamy zatem spółdzielnie konsumenckie, a także
spółdzielnie pracy.
SPÓŁDZIELNIA PRACY, polega w głównej mierze na prowadzeniu wspólnego
przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Osobista praca
członków spółdzielni jest niezbędna dla realizacji celu gospodarczego każdej
spółdzielni pracy, dlatego też spółdzielnia i wszyscy jej członkowie mają
obowiązek nawiązywania stosunku pracy i pozostawania w nim. Działalnośd
spółdzielni reguluje ustawa Prawo Spółdzielcze z 1982 r. z późniejszymi
zmianami.
SPÓŁDZIELNIA INWALIDÓW I SPÓŁDZIELNIA NIEWIDOMYCH, które są
szczególnym rodzajem spółdzielni pracy, ich przedmiotem działalności jest
zawodowa i społeczna rehabilitacja inwalidów i niewidomych przez pracę w
prowadzonym wspólnie przedsiębiorstwie. Spółdzielnie inwalidów
zatrudniają osoby niepełnosprawne w stopniu znacznym i umiarkowanym.
Kładą duży nacisk na rehabilitację zawodową. W spółdzielniach tych znajdują
zatrudnienie osoby niepełnosprawne z tzw. schorzeniami specjalnymi. Inne
zakłady pracy chronionej prawie w ogóle nie zatrudniają osób niewidomych,
głuchych, epileptyków, chorych psychicznie i chorych umysłowo.
Spółdzielnie inwalidów cechują się wysokim poziomem zabezpieczeo
socjalnych i bogatym wachlarzem form pomocy z zakładowego funduszu
rehabilitacji. Z tego funduszu finansowana najczęściej jest opieka medyczna,
przychodnia rehabilitacyjna, sprzęt rehabilitacyjny, lekarstwa i inne.
SPÓŁDZIELNIA SOCJALNA łączy w sobie cechy przedsiębiorstwa oraz
organizacji pozarządowej (patrz, C. Miżejewski 2006). Warunkiem działania
spółdzielni socjalnej jest parytet osób zagrożonych wykluczeniem
społecznym, który musi wynosid 50%. Spółdzielnia socjalna, jako rodzaj
spółdzielni pracy, opiera się na zasadzie osobistego świadczenia pracy przez
jej członków. W odróżnieniu od innych podmiotów ekonomii społecznej
spółdzielnia socjalna wymaga dużej samodzielności i odpowiedzialności jej
członków, a także poczucia odpowiedniości. Członkowie spółdzielni są w
pełni odpowiedzialni za sprawy przedsiębiorstwa, uczą się samodzielności i
długofalowego planowania. Sami dbają o finanse, zarządzają własną
działalnością, wyznaczają kierunki rozwoju. W odróżnieniu od ZAZ i CIS ma
ona osobowośd prawną i nie posiada zewnętrznego organizatora w postaci
jednostek samorządu terytorialnego czy organizacji pozarządowych.
Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r., Dz.U. 2004.99.1001, z
późniejszymi zmianami.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych. Tekst ujednolicony z uwzględnieniem ustawy z
dnia 7 maja 2009 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw.
76
Spółdzielnię socjalną mogą założyd osoby z pełną zdolnością do czynności
prawnych i równocześnie zaliczające się do przynajmniej jednej z
następujących kategorii:
bezrobotni,
niepełnosprawni, niepełnosprawni intelektualnie
uzależnieni od alkoholu, narkotyków lub środków odurzających po
zakooczeniu leczenia,
chorzy psychicznie,
bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z
bezdomności,
osoby opuszczające zakłady karne, które mają trudności z
reintegracją społeczną.
W art. 2 ust. 2 Ustawy o spółdzielniach socjalnych wskazano, iż działa ona na
rzecz:
społecznej reintegracji jej członków przez co należy rozumied
działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności
uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról
społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu,
zawodowej reintegracji jej członków, przez co należy rozumied
działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do
samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy, a działania te nie
są wykonywane w ramach prowadzonej przez spółdzielnię socjalną
działalności gospodarczej.
Drugim celem spółdzielców jest prowadzenie przedsiębiorstwa w oparciu o
wspólną pracę (art. 2 ust. 1 Ustawy). Ponadto spółdzielnia socjalna może
prowadzid działalnośd społeczną, kulturalno-oświatową oraz społecznie
użyteczną – zarówno na rzecz swoich członków jak również środowiska
lokalnego. Cele te są finansowane z nadwyżki bilansowej (art. 10, ust. 1
Ustawy), która nie może byd podzielona między członków spółdzielni (art.
10, ust. 2 Ustawy).
CENTRUM
Jednostka organizacyjna utworzona przez jednostkę samorządu
INTEGRACJI
terytorialnego lub organizację pozarządową, realizująca reintegrację
SPOŁECZNEJ (CIS)
zawodową i społeczną poprzez prowadzenie dla osób zagrożonych
wykluczeniem społecznym programów edukacyjnych, obejmujących m.in.
nabywanie umiejętności zawodowych, przekwalifikowanie lub podwyższanie
kwalifikacji zawodowych oraz nabywanie innych umiejętności niezbędnych
do codziennego życia. CIS nie jest samodzielnym podmiotem prawnym, lecz
formą prawną adresowaną do instytucji oraz organizacji pozarządowych
pracujących z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym. CIS mogą
utworzyd: starosta, wójt, prezydent albo burmistrz miasta lub organizacja
pozarządowa.
Działalnośd CIS reguluje ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu
socjalnym.
KLUB
INTEGRACJI Jednostka, której celem jest udzielenie pomocy osobom indywidualnym oraz
SPOŁECZNEJ (KIS)
ich rodzinom w odbudowywaniu i podtrzymywaniu umiejętności
uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej, w powrocie do pełnienia ról
społecznych oraz w podniesieniu kwalifikacji zawodowych, jako wartości na
rynku pracy. Działalnośd KIS reguluje ustawa z 13 czerwca 2003 r. o
zatrudnieniu socjalnym.
77
ZAKŁAD
AKTYWNOŚCI
ZAWODOWEJ (ZAZ)
TOWARZYSTWO
UBEZPIECZEO
WZAJEMNYCH
(TUW)
Jest rozwiązaniem prawnym wprowadzonym ustawą z dnia 27 sierpnia 1997
roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych. ZAZ nie jest samodzielną formą prawną – jest
organizacyjnie i finansowo wydzieloną jednostką, która uzyskuje status
zakładu aktywności zawodowej.
Ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności, przy czym TUW nie
jest nastawiony na zysk, a swoim członkom oferuje tanią ochronę
ubezpieczeniową w zamian za składki pokrywające jedynie wypłacone
świadczenia oraz koszty działalności. Zawiązana w ramach TUW grupa
ubezpieczających połączona jest wspólnotą interesów jej członków.
Działalnośd TUW reguluje ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności
ubezpieczeniowej.
Opracowanie na podstawie: C. Miżejewski 2006, P. Sałustowicz, 2007, www.ekonomiaspołeczna.pl
Na koniec warto również wspomnied o przedsiębiorstwach społecznych. Za przedsiębiorstwo
społeczne uznaje się działalnośd o celach głównie społecznych, której zyski w założeniu są
reinwestowane w te cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji zysku lub zwiększenia
dochodu udziałowców czy też właścicieli (por. P. Sałutowicz 2007).
Wydaje się, iż obecnie pożądanym kierunkiem działao zmierzających do aktywizacji społecznozawodowej osób niepełnosprawnych intelektualnie staje się aktywizacja poprzez działalnośd
przedsiębiorstw społecznych zwanych również ekonomią społeczną, gospodarką społeczną,
ekonomią solidarną. Istotą przedsiębiorczości społecznej jest wykorzystanie działalności
ekonomicznej dla osiągania celów społecznych.
Jak dotąd przedsiębiorczośd społeczna nie została zdefiniowana w polskim porządku prawnym. Chod
nie ograniczyło to jej powstania, wspieranego w pewnym zakresie ze środków publicznych krajowych
i unijnych, to obecnie brak regulacji prawnych staje się istotnym hamulcem dla dalszego rozwoju tego
rodzaju przedsiębiorczości.
Brak ten zauważono i w 2010 roku powstał dzięki staraniom Grupy Prawnej Zespołu ds. rozwiązao
systemowych w zakresie ekonomii społecznej projekt ustawy o przedsiębiorczości społecznej i
przedsiębiorstwie społecznym26. Wejście w życie ustawy o przedsiębiorczości społecznej i
przedsiębiorstwie społecznym ma ułatwid rozwój w Polsce przedsiębiorczości społecznej oraz
skuteczne i efektywne wykorzystanie w tym celu środków publicznych, nie tylko w ramach środków
europejskich, ale także środków pochodzących z budżetu paostwa i budżetów samorządów
terytorialnych. Ustawa ma nadad działalności przedsiębiorstw społecznych nowe ramy prawne, a
jednocześnie ma umożliwid szersze kierowanie strumienia środków publicznych do sektora
przedsiębiorstw społecznych.
Najogólniej możemy powiedzied, iż wszelkie usługi publiczne świadczone przez przedsiębiorstwa
społeczne mogą mied bardzo różny charakter, ale przynajmniej dwie ich grupy (usługi społeczne oraz
usługi techniczne) są szczególnie ważne dla przedsiębiorczości społecznej, w tym tej realizowanej
przez osoby niepełnosprawne intelektualnie. Usługi społeczne to między innymi usługi z zakresu
26
Więcej
na
temat
projektu
ustawy
znajdzie
czytelnik
na
http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/akty_prawne/ustawa_es.pdf
78
stronie:
edukacji, usług socjalnych, opiekuoczych. Usługi techniczne to między innymi działania realizowane
na otwartym rynku. Przykładem może byd krakowski pensjonat „U Pana Cogito”, który zapewnia
wysokiej jakości obsługę hotelową i cateringową zatrudniając osoby po kryzysach psychicznych i
przeznaczając zyski ze swojej działalności również na rehabilitację osób niepełnosprawnych.
79
ROZDZIAŁ
CZWARTY:
NIEPEŁNOSPRAWNYCH
REGULACJE
PRAWNE
STOSOWANE
WOBEC
OSÓB
W niniejszym rozdziale skupiono się na trzech aspektach oddziaływao wprawnych względem osób z
niepełnosprawnością intelektualną: zakres ulg i świadczeo stosowanych względem osób z
niepełnosprawnością intelektualną, wybrane aspekty prawa cywilnego i prawa karnego.
ORZEKANIE O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI
Zakwalifikowanie osoby, jako niepełnosprawnej odbywa się na zasadach określonych w ustawie o
rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych27. Przewiduje ona
istnienie trzech stopni niepełnosprawności: znacznego, umiarkowanego i lekkiego.
Orzekanie o niepełnosprawności ma dwojakiego rodzaju skutki. Po
pierwsze są to orzeczenia dla celów poza rentowych – czyli niezwiązane z
wykonywaniem pracy i niemające wpływu na możliwośd jej wykonywania
oraz orzeczenia dla celów rentowych, które charakteryzują się tym, iż
lekarz orzecznik musi wskazad zdolnośd bądź niezdolnośd podejmowania
przez daną osobę pracy.
Postępowanie dotyczące orzeczeo o niepełnosprawności dla celów poza rentowych jest
dwuinstancyjne. W pierwszej instancji orzeczenia wydają Powiatowe Zespoły do spraw Orzekania o
Niepełnosprawności, w drugiej natomiast Wojewódzkie Zespoły do spraw Orzekania o
Niepełnosprawności.
Orzeczenia o niezdolności do pracy dla celów rentowych wydawane są przez lekarzy orzeczników
Zakładu Ubezpieczeo Społecznych28. Lekarz ten ocenia stopieo niezdolności do pracy i wydaje
orzeczenie, na podstawie którego Zakład Ubezpieczeo Społecznych podejmuje decyzję w sprawie
świadczeo rentowych.
Tabela 4. Klasyfikacja orzeczeo o stopniu niepełnosprawności i zdolności do pracy
Orzecznictwo do celów rentowych
orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy
i samodzielnej egzystencji
orzeczenie o niezdolności do samodzielnej
egzystencji
orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy
orzeczenie o częściowej niezdolności do pracy
Orzecznictwo do celów pozarentowych
orzeczenie
o
znacznym
stopniu
niepełnosprawności,
orzeczenie
o
znacznym
stopniu
orzeczenie
o
umiarkowanym
stopniu
orzeczenie
o
lekkim
stopniu
29
niepełnosprawności .
Źródło: Opracowanie własne na podstawie I. Sierpowska, A. Kogut 2010, A. Wedeł-Domaradzka, 2005
27
Ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób
niepełnosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 z późn. zm.), art. 4.
28
Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeo społecznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 z
późn. zm.).
29
Ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób
niepełnosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 z późn. zm.), art. 5.
80
Tenże dwuelementowy system orzeczniczy w praktyce jest źródłem wielu nieporozumieo w
szczególności wynikających z bezpośredniego przekładania orzeczenia dla celów nierentownych na
skutki celów rentowych. Osoby, które nie uzyskują orzeczeo o całkowitej niezdolności do pracy
pomimo posiadania orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności często próbują dochodzid
swych praw przed sądami. Próby te, jako wynikające z wspomnianej niezrozumiałości zakresów
wskazanych powyżej pojęd są nieskuteczne.
Orzekanie o niepełnosprawności jest zróżnicowane pod względem podmiotowym i przedmiotowym.
Kryteriami podmiotowego zróżnicowania są: wiek (inne zasady stosuje się do orzekania dzieci do 16.
roku życia – inne u osób powyżej 16 roku życia) i rodzaj działalności zawodowej (inne zasady stosuje
się do rolników, inne do pracowników zatrudnionych poza rolnictwem, jeszcze inne do służb
mundurowych). Kryteriami zróżnicowania przedmiotowego są: stan biologiczny lub psychiczny,
rodzaje ograniczenia aktywności, i – przede wszystkim cele, dla których orzeka się o
niepełnosprawności (por. M. Kucharek 2007).
W krajach europejskich instytucje publiczne stosują różne kryteria orzekania o niepełnosprawności E.
Rutkowska (2007, s. 10 – 11) wymienia kilka z nich, a mianowicie:
stwierdzenie uszczerbku na zdrowiu i określenie stopnia uszkodzenia organizmu
(impairment). Taki system jest charakterystyczny dla Francji, Hiszpanii i Polski (w Polsce – do
reformy ZUS w roku 1997);
określenie trudności w codziennym funkcjonowaniu konkretnej osoby (activity limitation), a
w konsekwencji określenie koniecznych działao pomocowych w zakresie świadczeo
pielęgnacyjnych i opiekuoczych (Wielka Brytania, Austria, Niemcy, Szwecja, Dania i
Norwegia);
ocena zdolności do pełnienia ról społecznych, adekwatnych do cyklu życia (capacity). Może
to byd: zabawa, nauka oraz praca – rozumiana w kategoriach ekonomicznych: tj. możliwośd
podjęcia obowiązków zawodowych w odpowiednio ustalonym wymiarze i gwarantujących
zarobki na poziomie wystarczającym do życia (Holandia, Irlandia, Polska);
określenie etapowych i ostatecznych efektów procesu leczenia i rehabilitacji w ocenianym
okresie. Taki sekwencyjny sposób diagnozowania sprawności jest stosowany np. w krajach
skandynawskich (Szwecja) dla orzekania o zdolności do pracy (step-by-step proces).
Osoba niepełnosprawna może korzystad ze świadczeo, ulg i uprawnieo pomocy społecznej z tytułu
niepełnosprawności dopiero wówczas, gdy uznana zostanie przez prawo za osobę niepełnosprawną.
Stan prawny orzecznictwa o niepełnosprawności w Polsce jest złożony i społecznie nie w pełni
korzystny. Jest oparty na różnych źródłach prawa, odmiennych zasadach i przesłankach, trybach
postępowania i strukturze organizacyjnej (M. Kucharek 2007).
ZAKRES ULG I ŚWIADCZEO STOSOWANYCH WZGLĘDEM OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ
INTELEKTUALNĄ
ŚWIADCZENIE Z SYSTEMU UBEZPIECZEO SPOŁECZNYCH
Najpowszechniejszym rozwiązaniem o charakterze finansowym przeznaczonym dla osób
niepełnosprawnych całkowicie niezdolnych do pracy jest renta socjalna. Przysługuje ona osobom
81
pełnoletnim całkowicie niezdolnym do pracy z powodu niesprawności organizmu, które powstało
przed ukooczeniem 18 roku życia, w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej – przed ukooczeniem
25 roku życia. Renta może byd przyznana na stałe – jeżeli niezdolnośd do pracy jest trwała lub na
wskazany okres – jeśli niezdolnośd do pracy jest czasowa. Ustalenia uprawnienia do renty oraz
wskazania czy przysługiwad będzie ona stale czy okresowo dokonuje lekarz orzecznik ZUS na
zasadach i w trybie określonym w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeo
Społecznych.
Na podstawie ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej organem przyznającym i
wypłacającym renty socjalne jest właściwa jednostka organizacyjna Zakładu Ubezpieczeo
Społecznych. W szczególnych przypadkach renta ta jest wypłacana także przez inne organy
emerytalno-rentowe, np. Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS).
W chwili obecnej renta socjalna wynosi 84% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności
do pracy określonej w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeo Społecznych i
podlega okresowej waloryzacji. W przypadku, gdy osoba ubiegająca się o rentę socjalną jest
jednocześnie uprawniona do renty rodzinnej, której wysokośd nie przekracza 200% kwoty najniższej
renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, osobie przysługuje prawo do obydwu tych świadczeo.
Tym samym osobie uprawnionej do renty socjalnej zostanie przyznana renta rodzinna, której
wysokośd nie przekracza 200% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (por.
A. Wedeł-Domaradzka 2012).
Uprawienie do pobierania renty socjalnej może ulec zawieszeniu w sytuacji, gdy osoba uprawniona
osiągnęła przychód w łącznej kwocie przekraczającej 30% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia
za kwartał kalendarzowy ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS dla celów emerytalnych. Prawo do
renty socjalnej ulega zawieszeniu w przypadku osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej
obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, czyli gdy osoba wykonuje pracę nakładczą w ramach
stosunku pracy, pracę nakładczą, pracę wykonywaną na podstawie umowy zlecenia i umowy
agencyjnej, bądź też współpracuje przy wykonywaniu jednej z tych umów.
ŚWIADCZENIA Z POMOCY SPOŁECZNEJ
Przyjmując zasadę subsydiarności30, świadczenia z pomocy społecznej traktowane są w systemie
wsparcia socjalnego, jako ostatecznośd. Art. 2 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej, stanowi ze pomoc
ta skierowana jest do osób, które znalazły się w sytuacji kryzysowej i nie są w stanie jej przezwyciężyd
wykorzystując wszystkie sobie dostępne zasoby. Art 4 ustawy o pomocy społecznej stanowi z kolei o
potrzebie aktywizacji świadczeniobiorców, pomoc materialna w takim układzie ma mied charakter
przejściowy do czasu wyjścia jednostki z sytuacji kryzysu. Art. 7 tejże ustawy konkretyzuje te sytuacje,
które mogą byd uznane za kryzysowe, jedną z nich jest niepełnosprawnośd.
Posiadanie orzeczenia o niepełnosprawności według przepisów ustawy nie
jest wystarczającą przesłanką do udzielenia pomocy. Warunkiem jej
przyznania jest wystąpienie trudnej sytuacji życiowej połączonej z brakiem
30
Wsparcie, pomocniczośd, zasada stanowiąca o tym, iż system wsparcia realizowany względem osoby
niepełnosprawnej powinien mied charakter aktywizujący i mobilizujący jednostkę do działania.
82
możliwości samodzielnego przezwyciężenia. Paostwo udziela wsparcia w
ostateczności. Pomoc ta jest udzielana, kiedy jednostka wykorzystała
własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Ustawodawca nie definiuje
pojęd uprawnienia, zasoby, możliwości, są one oceniane indywidualnie.
Pomoc przyznawana przez instytucje pomocy społecznej przyznawana jest
według zasady „uznaniowości”. Świadczenia z pomocy społecznej
zazwyczaj maja charakter krótkotrwały.
Świadczenia z pomocy społecznej mogą przybrad formę świadczeo pieniężnych i niepieniężnych.
Poniżej zostały omówione najczęściej przyznawane świadczenia.
Zasiłek stały (art. 37 ustawy o pomocy społecznej), przysługuje:
pełnoletniej osobie samotnie gospodarującej, całkowicie niezdolnej do pracy z powodu
wieku lub niepełnosprawności, jeżeli jej dochód jest niższy od kryterium dochodowego
osoby samotnie gospodarującej;
pełnoletniej osobie pozostającej w rodzinie, całkowicie niezdolnej do pracy z powodu
wieku lub niepełnosprawności, jeżeli jej dochód, jak również dochód na osobę w rodzinie
są niższe od kryterium dochodowego na osobę w rodzinie.
Kwota zasiłku stałego nie może byd niższa niż 30 zł miesięcznie. Zasiłek stały jest świadczeniem
obligatoryjnym – należy się każdej osobie spełniającej wymogi wynikające z ustawy o pomocy
społecznej. Ten rodzaj zasiłku przydzielany jest osobom ze znacznym i umiarkowanym stopniem
niepełnosprawności, ponadto przyznanie zasiłku wymaga spełnienia kryterium dochodowego. Zasiłku
stałego nie można łączyd z rentą socjalną oraz świadczeniem pielęgnacyjnym31 i zasiłkiem
pielęgnacyjnym.
Zasiłek pielęgnacyjny przyznaje się w celu częściowego pokrycia wydatków wynikających z
konieczności zapewnienia osobie niepełnosprawnej opieki i pomocy innej osoby w związku z
niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje:
niepełnosprawnemu dziecku;
osobie niepełnosprawnej w wieku powyżej 16 roku życia, jeżeli legitymuje się
orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
osobie, która ukooczyła 75 lat.
31
Świadczenie pielęgnacyjne jest świadczeniem pieniężnym, o które ubiegad się mogą osoby rezygnujące z
zatrudnienia w celu podjęcia opieki nad poważnie niepełnosprawnym członkiem rodziny. Wraz z wypłatą
świadczenia odprowadzana jest składka emerytalno-rentowa, która umożliwia nabycie uprawnieo
emerytalnych osobom pobierającym świadczenie.
LUKA PRAWNA - Małżeostwo niepełnosprawnego pozbawia świadczenia pielęgnacyjnego jego opiekuna
według art. 17 ust. 5 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych. Nowelizacja ustawy o świadczeniach
rodzinnych oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów uchwalona przez Sejm 28.07.2011 roku
wprowadza tylko jeden wyjątek. Pomoc otrzyma opiekun niepełnosprawnego, jeśli jego małżonek również
legitymuje się znacznym stopniem niepełnosprawności. Wciąż więc na wsparcie nie będzie mógł liczyd zdrowy
mąż rezygnujący z zatrudnienia, by zajmowad się chorą żoną. Opiekunami nie zostaną też niepełnosprawny w
znacznym stopniu i osoba, która otrzymuje świadczenie na innego niepełnosprawnego. Ma to zapobiec
wyłudzaniu świadczeo.
83
Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje także osobie niepełnosprawnej w wieku powyżej 16 roku życia
legitymującej się orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, jeżeli
niepełnosprawnośd powstała w wieku do ukooczenia 21 roku życia. Zasiłek pielęgnacyjny nie
przysługuje osobie przebywającej w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie, jeżeli pobyt
osoby i udzielane przez tę instytucję świadczenia częściowo lub w całości finansowane są z budżetu
paostwa albo z Narodowego Funduszu Zdrowia. Zasiłek pielęgnacyjny nie przysługuje osobie
uprawnionej do dodatku pielęgnacyjnego.
Ustawa o Świadczeniach Rodzinnych z 28 listopada 2003 roku przewiduje dodatki do zasiłku
rodzinnego32 z tytułu między innymi kształcenia i wychowania dziecka niepełnosprawnego. Jest on
przeznaczony na pokrycie kosztów związanych z edukacją i rehabilitacją dzieci niepełnosprawnych do
lat 16 lub 24 roku życia w przypadku orzeczenia o znacznym lub umiarkowanym stopniu
niepełnosprawności. Lekki stopieo niepełnosprawności nie uprawnia do pobierania dodatku.
Zasiłek okresowy (art. 38 ustawy o pomocy społecznej) przyznawany jest w szczególnych
okolicznościach (szczególna okolicznością według ustawy jest niepełnosprawnośd, choroba
terminalna, bezrobocie). Zasiłek przyznawany jest osobie samotnie gospodarującej lub rodzinie,
której dochód jest niższy od kryterium dochodowego rodziny. Zasiłek ustala się na poziomie różnicy
pomiędzy kryteriami dochodowymi a dochodem osoby samotnie gospodarującej lub dochodem
rodziny uwzględniając maksymalną i minimalna kwotę świadczenia. Zgodnie z art. 38 ust 5 ustawy o
pomocy społecznej okres, na jaki przyznawane jest świadczenie ustala ośrodek pomocy społecznej
biorąc pod uwagę indywidulane okoliczności. Ustawa o pomocy społecznej określa, że minimalna
wysokośd zasiłku okresowego nie może byd niższa niż 20 zł miesięcznie.
Zasiłek celowy (art. 39 i 40 ustawy o pomocy społecznej) przeznaczany na zaspokojenie niezbędnej
potrzeby życiowej. Główne cele tej formy pomocy to:
Zasiłek celowy może byd przyznany w szczególności na pokrycie części lub całości
kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów
użytku domowego, drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, a także kosztów
pogrzebu.
Zasiłek celowy może byd także przyznany osobom bezdomnym i innym osobom
niemającym dochodu i możliwości uzyskania świadczeo na podstawie przepisów o
powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia na pokrycie części lub
całości wydatków na świadczenia zdrowotne.
Zasiłek celowy może byd przyznany w formie biletu kredytowanego.
Zasiłek celowy może byd przyznany również osobie albo rodzinie, które poniosły straty w
wyniku zdarzenia losowego.
Zasiłek celowy może byd przyznany także osobie albo rodzinie, które poniosły straty w
wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej.
32
Zasiłek rodzinny ma na celu częściowe pokrycie wydatków na utrzymanie dziecka. Prawo do niego, po
spełnieniu kryterium dochodowego przysługuje:
Rodzicom, jednemu z rodziców albo opiekunowi prawnemu dziecka
Opiekunowi dziecka
Osobie uczącej się.
84
Zgodnie z artykułem 41 ustawy o pomocy społecznej osobie lub rodzinie przekraczającym kryterium
dochodowe w szczególnych okolicznościach może byd przyznany specjalny zasiłek celowy
niepodlegający zwrotowi.
O pomoc finansową mogą starad się osoby, które spełniają warunki
określone w ustawie o pomocy społecznej:
Pierwszy, podstawowy warunek dla wszystkich zasiłków – trudna
sytuacja życiowa;
Drugi warunek – trudna sytuacja finansowa.
Pomoc rzeczową stanowią leki, sprzęt rehabilitacyjny, odzież, sprzęt gospodarstwa domowego i inne
potrzebne przedmioty, stanowiące niezbędną pomoc w danym momencie życia osoby
niepełnosprawnej.
Bony na zakup żywności są przyznawane w szczególnie uzasadnionych przypadkach, zwłaszcza
wówczas, gdy zostanie stwierdzone, iż własne środki lub świadczenia pieniężne z pomocy społecznej
są wykorzystywane niezgodnie z przeznaczeniem, np.: na zakup alkoholu.
Pomoc w formie gorącego posiłku przysługuje osobie, która własnym staraniem nie może go sobie
zapewnid. Pomoc może byd świadczeniem doraźnym bądź okresowym. Może byd również
realizowana na rzecz dzieci lub młodzieży w okresie nauki w szkole.
Z usług opiekuoczych może korzystad osoba niepełnosprawna, która wymaga pomocy innych osób.
Usługi opiekuocze obejmują pomoc w zaspakajaniu codziennych potrzeb życiowych, opiekę
higieniczną zalecona przez lekarza, pielęgnację oraz w miarę możliwości zaspokojenie potrzeb
kontaktów z otoczeniem. Pomoc tą wykonuje się w miejscu zamieszkania osoby niepełnosprawnej.
Usługi opiekuocze specjalistyczne są to usługi dostosowane do szczególnych potrzeb wynikających z
rodzaju schorzenia lub niepełnosprawności. Polegają one zazwyczaj na uczeniu i rozwijaniu
umiejętności niezbędnych do samodzielnego życia poprzez (I. Sierpowska, A. Kogiut, 2010, s. 199):
Kształtowanie umiejętności zaspokajania potrzeb życiowych i umiejętności społecznego
funkcjonowania;
Motywowanie do aktywności, leczenia i rehabilitacji, interwencje oraz pomoc w życiu w
rodzinie i społeczeostwie, pomoc obejmuje doradztwo zawodowe, naukę kontaktów
interpersonalnych z otoczeniem;
Pomoc w załatwianiu spraw urzędowych i administracyjno-prawnych;
Wsparcie w uzyskaniu zatrudnienia w formach wspomaganego zatrudnienia lub na
otwartym rynku pracy oraz pomoc w gospodarowaniu pieniędzmi.
Pomoc specjalistyczna obejmuje również wsparcie w zakresie rehabilitacji i pielęgnacji wspierającej
proces leczenia, a w ramach takiej pomocy osoba niepełnosprawna liczyd może na pomoc w dostępie
do świadczeo zdrowotnych, wykupieniu leków, dotarciu do placówek służby zdrowia. Omawiane
85
usługi dotyczą także udzielania pomocy mieszkaniowej, a w jej ramach pomoc w zakupie mieszkania i
przeprowadzenia niezbędnych remontów.
Poradnictwo specjalistyczne jest to rodzaj wsparcia, który wprost przewiduje udzielenie wsparcia
osobie niepełnosprawnej i jej opiekunom. Zazwyczaj poradnictwo specjalistyczne jest świadczone
osobom i rodzinom, które mają trudności życiowe lub wykazują potrzebę wsparcia w rozwiazywaniu
problemów. Wyróżnia się poradnictwo prawne (prawo rodzinne i opiekuocze, zabezpieczenia
społecznego), psychologiczne (diagnoza profilaktyka, terapie), rodzinne (problemy opieki nad osoba
niepełnosprawną). Pomoc specjalistyczna polega również na udzielaniu informacji, porad
wskazywaniu instytucji specjalistycznego wsparcia lub urzędów administracji, które zajmują się
pomocą w rozwiazywaniu różnych spraw związanych ze wsparciem rodzin i osób niepełnosprawnych.
Jednym z ważniejszych świadczeo w integracji społecznej osób niepełnosprawnych jest praca
socjalna. Jest to pomoc niepieniężna przyznawana niezależnie od dochodu. Praca socjalna jest
działalnością mającą na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu i odzyskiwaniu zdolności do
funkcjonowania w społeczeostwie poprzez pełnienie ról społecznych oraz tworzenie warunków
sprzyjających temu celowi. Głównym celem tego świadczenia jest pomoc osobom niepełnosprawnym
w osiąganiu społecznej i życiowej niezależności i samodzielności. Doskonałym przykładem pracy
socjalnej jest aktywizacja społeczna osób niepełnosprawnych w mieszkaniach chronionych.
Specyficznym rodzajem pracy socjalnej są usługi oferowane przez asystenta osoby
niepełnosprawnej. Główną ideą pracy asystenta osoby niepełnosprawnej jest podnoszenie jakości
życia osoby niepełnosprawnej poprzez ułatwienie wykonywania czynności dnia codziennego,
wykształcenie samodzielności oraz w części przypadków stworzenie warunków do samodzielnej
rehabilitacji. Działania asystenta osoby niepełnosprawnej obejmują czynności związane z pojedynczą
osobą niepełnosprawną w obszarze rehabilitacji, świadczeo, pracy, wypoczynku, życia osobistego i
rodzinnego. Również pośrednio będą one dotyczyły czynności związanych z kształtowaniem
środowiska, w którym żyją ludzie niepełnosprawni. Osobista asystencja zapewnia optymalną
realizację celów każdego aspektu procesu rehabilitacji. Zapewnia opiekę i pielęgnację osób ciężko
niepełnosprawnych i ich docieranie do miejsc rehabilitacji leczniczej, umożliwia pobieranie nauki w
szkołach masowych (rehabilitacja szkolna), ułatwia dotarcie do pracy i jej wykonywanie (rehabilitacja
zawodowa), odbywa się w naturalnym środowisku zamieszkania człowieka niepełnosprawnego i
dotyczy również jego czasu wolnego (rehabilitacja środowiskowa).
ŚWIADCZENIA I USŁUGI
Z
ZAKRESU
REHABILITACJI
ZAWODOWEJ
OSÓB
Z
Rehabilitacja zawodowa, zgodnie z art. 8, ust. 1 ustawy o rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i
utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z
poradnictwa zawodowego, szkolenie zawodowego i pośrednictwa pracy. Jak wskazuje ustawa do
realizacji celu, o którym mowa w art. 8 ust. 1 niezbędne jest:
1. dokonanie oceny zdolności do pracy w szczególności przez:
86
2.
3.
4.
5.
a. przeprowadzenie badao lekarskich i psychologicznych umożliwiających określenie
sprawności fizycznej, psychicznej, umysłowej do wykonywania zawodu oraz ocenę
możliwości zwiększenia jej sprawności,
b. ustalenie kwalifikacji, doświadczeo zawodowych, uzdolnieo i zainteresowao;
prowadzenie poradnictwa zawodowego uwzględniając ocenę zdolności do pracy oraz
umożliwiającego wybór odpowiedniego zawodu i szkolenia;
przygotowanie zawodowe z uwzględnieniem perspektyw zatrudnienia;
dobór odpowiedniego miejsca pracy i wyposażenie;
określenie środków technicznych umożliwiających lub ułatwiających wykonywanie pracy
(por. M. Czapka, U. Kontny, 2008, s. 93).
Jak pisze S. Kowalik (2007, s. 139-40) rehabilitacja a zawodowa składa się z pięciu etapów, które są
przedstawione na schemacie poniżej.
Schemat 17. Pięd etapów rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych
Opracowanie własne na podstawie S. Kowalik 2007
Zazwyczaj w rehabilitacji zawodowej chodzi o stworzenie optymalnych możliwości zatrudnienia
osobie niepełnosprawnej, mimo jej ograniczenia zdolności psychicznych i fizycznych. Każda osoba
niepełnosprawna tworzy kapitał ludzki, który stanowi określoną wartośd społeczną, dlatego najlepiej
rehabilitację zawodową rozpoczynad jak najwcześniej, jeszcze w ramach rehabilitacji medycznej – to
pierwszy etap rehabilitacji zawodowej. S. Kowalik (2007) wskazuje, iż na pierwszym etapie można
prowadzid „terapię zajęciową”33 i „rehabilitacje przemysłową”34.
Na drugim
psychiczne,
podjęciu o
zawodowej
etapie procesu rehabilitacji zawodowej rozpoznawane są wszystkie zasoby fizyczne i
jakimi dysponują osoby niepełnosprawne oraz zagrożenia, jakie mogą się pojawid po
określonym profilu. C. Noworol (2003, s. 47-53) przedstawił szereg narzędzi oceny
osób niepełnosprawnych. Warto pamiętad, iż doradztwo zawodowe dla osób
33
Terapia zajęciowa jest wstępną formą „produktywizacji” osób niepełnosprawnych. Polega na wykonywaniu
przedmiotów artystycznych, użytecznych w celu pozazarobkowym.
34
Rehabilitacja przemysłowa polega na wykonywaniu określonych czynności roboczych na specjalnie
przygotowanych stanowiskach pracy w celu odzyskania utraconych funkcji układu ruchowego i powtórnego
wyuczenia się określonych umiejętności.
87
niepełnosprawnych jest złożonym procesem, w którym do wszystkich czynników odgrywających
kluczową rolę w zwykłym procesie oceny zawodowej dochodzą zmienne zakłócające, mające swe
źródło w rodzaju niepełnosprawności, dlatego tak ważny jest dobór odpowiednich narzędzi pomiaru
predyspozycji zawodowych osób niepełnosprawnych.
Schemat 18. Rola doradcy i narzędzia oceny zawodowej dla osób niepełnosprawnych.
Źródło: C. Noworol (2003). Narzędzia oceny zawodowej osób niepełnosprawnych, (w:) Poradnictwo
zawodowe dla osób niepełnosprawnych. Biuro koordynacji kształcenia kadr fundacja fundusz współpracy
Narzędzia oceny zawodowej osób niepełnosprawnych35 można podzielid zasadniczo na trzy kategorie
(por. C. Noworol, 1993):
specjalistyczne testy psychologiczne,
specjalistyczne testy zawodowe dla osób niepełnosprawnych,
testy stosowane w doradztwie zawodowym z opracowanymi normami dla osób
niepełnosprawnych.
Etap trzeci to kształcenie zawodowe. Osoby niepełnosprawne w zależności od stopnia i rodzaju
niepełnosprawności mogą podejmowad kształcenie począwszy od szkoły masowej, przez specjalne
ośrodki doskonalenia zawodowego, skooczywszy na szkołach zawodowych specjalnych. Ogólnie
kształcenie w zawodowych szkołach specjalnych ukierunkowane jest na wyuczenie osób
niepełnosprawnych intelektualnie prostych czynności zawodowych. W Polsce istnieje szereg
ośrodków przygotowania do pracy, w których prowadzi się terapię zajęciową.
Czwarty etap rehabilitacji łączy się z ergonomią, najogólniej chodzi o dostosowanie środowiska pracy
osoby niepełnosprawnej do jej stanu zdrowia, aby mogła jak najlepiej wykonywad swoją pracę.
Adaptacja stanowiska i miejsca pracy obejmuje (por. T. Majewski, B. Szczepankowska, 1998, s. 30):
35
Narzędzia oceny zainteresowao i kompetencji zawodowych przedstawił W. Otrębski i G. Wiącek w pracy
„Aktualnie dostępne koncepcje opisu i oceny zainteresowao i kompetencji zawodowych oraz ich odniesienie do
osób z niepełnosprawnością umysłową”. Lublin 2010.
88
1) fizyczną adaptację stanowiska i miejsca pracy, a więc dokonanie zmian lub modyfikacji
polegających na zamontowaniu dodatkowych elementów, np. sygnalizacji świetlnej w
miejsce dźwiękowej na stanowisku przeznaczonym dla pracownika głuchego, zastosowanie
specjalnego siedziska dla osoby z uszkodzonym narządem ruchu lub zamontowanie
punktowego oświetlenia na stanowisku dla pracownika słabowidzącego albo też odwrotnie
usunięcie elementów przeszkadzających konkretnej osobie w wykonywaniu określonych
czynności zawodowych, np. zlikwidowanie barier architektonicznych;
2) wyposażenie pracownika niepełnosprawnego w odpowiedni, dostosowany do rodzaju
niepełnosprawności sprzęt rehabilitacyjny, umożliwiający wykonywanie czynności i zadao
zawodowych, np. wyposażenie pracownika niewidomego, posługującego się komputerem w
tzw. linijkę brajlowską pokazującą tekst ukazujący się na ekranie w formie pisma wypukłego
lub syntetyzator mowy czytający głosem tekst z monitora.
Etap piąty rehabilitacji polega na znalezieniu przez osobę niepełnosprawną pracy na otwartym rynku.
Osoby niepełnosprawne zachowują określone dyspozycje i sprawności, które pozwalają na podjęcie
działao zmierzających do szkolenia zawodowego i do zatrudnienia. W zasadzie rehabilitacja
zawodowa obejmuje te osoby niepełnosprawne, u których stopieo uszkodzenia jest tak duży, iż w
sposób trwały ogranicza sprawnośd jednostki w zakresie zdolności do pracy.
Rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej
uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia, a także awansu
zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa
zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy.
Ze środków PFRON realizowane są zadania określone ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji
zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. By ułatwid osobom
niepełnosprawnym korzystanie ze wsparcia Funduszu, częśd zadao ustawowych PFRON realizowana
jest przez samorząd powiatowy i wojewódzki. Poniżej wymieniono wynikające z ustawy o rehabilitacji
zadania finansowane lub współfinansowane ze środków PFRON.
Tabela 5. Zadania finansowane ze środków PFRON
REHABILITACJA ZAWODOWA
PFRON
Dofinansowanie do wynagrodzenia (otwarty i chroniony rynek pracy);
Refundacja składek na ubezpieczenia społeczne osoby niepełnosprawnej
prowadzącej działalnośd gospodarczą oraz niepełnosprawnemu rolnikowi
lub
rolnikowi
zobowiązanemu
do
opłacania
składek
za
niepełnosprawnego domownika;
Zwrot dodatkowych kosztów budowy lub rozbudowy obiektów i
pomieszczeo zakładu, transportowych i administracyjnych wynikających z
zatrudnienia osoby niepełnosprawnej pracodawcy prowadzącemu zakład
pracy chronionej;
Dofinansowanie w wysokości do 50% oprocentowania kredytów
bankowych zaciągniętych przez zakład pracy chronionej;
SAMORZĄD
Zwrot kosztów przystosowania i adaptacji istniejących stanowisk pracy
89
POWIATOWY
do potrzeb osób niepełnosprawnych;
Zwrot kosztów wyposażenia stanowisk pracy;
Zwrot miesięcznych kosztów zatrudnienia pracowników pomagających
pracownikowi niepełnosprawnemu w pracy;
Refundacja kosztów szkolenia pracowników niepełnosprawnych;
Dotacja na podjęcie działalności gospodarczej, rolniczej albo na
wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej;
Dofinansowanie do wysokości 50% oprocentowania kredytu bankowego
zaciągniętego na kontynuowanie działalności gospodarczej albo
prowadzenie własnego lub dzierżawionego gospodarstwa rolnego;
Wsparcie osób niepełnosprawnych bezrobotnych lub poszukujących
pracy (szkolenia, staże, itp.);
SAMORZĄD
WOJEWÓDZKI
Dofinansowanie kosztów tworzenia i działania zakładów aktywności
zawodowej;
REHABILITACJA SPOŁECZNA
PFRON
Zlecanie zadao organizacjom pozarządowym i fundacjom, w trybie art. 36
ustawy o rehabilitacji;
SAMORZĄD
POWIATOWY
Dofinansowanie zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty
ortopedyczne i środki pomocnicze;
Dofinansowanie likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu
się i technicznych, w związku z indywidualnymi potrzebami osób
niepełnosprawnych;
Dofinansowanie sportu, kultury, rekreacji i turystyki osób
niepełnosprawnych;
Dofinansowanie kosztów tworzenia i działania warsztatów terapii
zajęciowej;
Dofinansowanie uczestnictwa osób niepełnosprawnych i ich opiekunów
w turnusach rehabilitacyjnych;
SAMORZĄD
WOJEWÓDZKI
Dofinansowanie robót budowlanych odnośnie obiektów służących
rehabilitacji, w związku z potrzebami osób niepełnosprawnych;
REHABILITACJA ZAWODOWA I SPOŁECZNA
PFRON
Finansowanie badao, ekspertyz i analiz dotyczących rehabilitacji
zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych;
Programy celowe z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób
niepełnosprawnych;
Projekty systemowe z udziałem środków UE w ramach Europejskiego
Funduszu Społecznego.
90
Opracowanie własne na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz Informatora dla osób niepełnosprawnych opracowanego
przez ZUS i PEFRON, Warszawa 2011 (więcej informacji w ustawie i informatorze)
KORZYŚCI Z ZATRUDNIANIA NIEPEŁNOSPRAWNEGO PRACOWNIKA
Firma, która zatrudnia powyżej 25 osób – ma ustawowy obowiązek zatrudniad 6% osób
niepełnosprawnych. Za każdy nieobsadzony przez osobę niepełnosprawną etat, ponosi koszt 40,65
procent przeciętnego wynagrodzenia do PFRON. W ustawie o rehabilitacji społecznej i zawodowej
osób niepełnosprawnych znajduje się wykaz szczegółowych ulg dla pracowników niepełnosprawnych
i pracodawców.
Pracodawcy przysługuje ze środków Funduszu miesięczne dofinansowanie do wynagrodzenia
pracownika niepełnosprawnego, o ile pracownik ten został ujęty w ewidencji zatrudnionych osób
niepełnosprawnych. Miesięczne dofinansowanie do wynagrodzenia pracownika niepełnosprawnego
zależy od stopnia niepełnosprawności. Ważne jest to, iż kwoty dofinansowania zwiększą się o 40 %
najniższego wynagrodzenia w przypadku osób niepełnosprawnych, w odniesieniu do których
orzeczono chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe, całościowe zaburzenia rozwojowe lub
epilepsję oraz niewidomych.
Ważnym przywilejem wynikającym z ustawy jest wsparcie pracodawców zatrudniających osobę
niepełnosprawną. W ustawie czytamy, iż pracodawca, który przez okres co najmniej 36 miesięcy
zatrudni osoby niepełnosprawne, może otrzymad, na wniosek, ze środków PFRON zwrot kosztów:
adaptacji pomieszczeo zakładu pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych, w
szczególności poniesionych w związku z przystosowaniem tworzonych lub istniejących
stanowisk pracy dla tych osób, stosownie do potrzeb wynikających z ich
niepełnosprawności;
adaptacji lub nabycia urządzeo ułatwiających osobie niepełnosprawnej wykonywanie
pracy lub funkcjonowanie w zakładzie pracy;
zakupu i autoryzacji oprogramowania na użytek pracowników niepełnosprawnych oraz
urządzeo technologii wspomagających lub przystosowanych do potrzeb wynikających z
ich niepełnosprawności.
UPRAWNIENIA PRACOWNIKÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ
Uprawnienia pracownicze osób niepełnosprawnych zostały uregulowane w rozdziale 4 ustawy z dnia
27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych, a także w rozporządzeniach wykonawczych do tej ustawy, oto kilka z nich:
1. Zgodnie z obowiązującymi przepisami czas pracy osoby niepełnosprawnej nie może
przekraczad 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo. Natomiast osoby niepełnosprawne
zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności mogą pracowad
jedynie do 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo. Osoba niepełnosprawna nie może byd
zatrudniona w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. Krótszy wymiar czasu pracy osoby
91
zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie powoduje
obniżenia przysługującego wynagrodzenia.
2. Osobie niepełnosprawnej – bez względu na dobowy wymiar czasu pracy – przysługuje prawo
do dodatkowej przerwy w pracy w wymiarze 15 minut na gimnastykę usprawniającą lub
wypoczynek. Czas przerw jest wliczany do czasu pracy.
3. Osobie zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności przysługuje
dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalendarzowym.
4. Osoba zaliczona do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności ma także
prawo do zwolnienia od pracy w wymiarze do 21 dni roboczych w celu uczestniczenia w
turnusie rehabilitacyjnym, nie częściej niż raz w roku. Pracownik ubiegający się o udział w
turnusie rehabilitacyjnym powinien uzyskad od lekarza sprawującego nad nim opiekę
wniosek o skierowanie na taki turnus. We wspomnianym wniosku lekarz określa rodzaj
turnusu oraz czas jego trwania. Skierowanie na turnus rehabilitacyjny pracownik powinien
przedstawid pracodawcy w takim terminie, który umożliwi mu zapewnienie normalnego toku
pracy w zakładzie pracy.
WYBRANE ULGI STOSOWANE WZGLĘDEM OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Z obowiązujących w Polsce przepisów dotyczących wsparcia i pomocy dla osób niepełnosprawnych,
trudno wyróżnid takie, które dotyczyłyby wyłącznie osób niepełnosprawnych intelektualnie. Warto
jednak wymienid kilka najważniejszych ulg ułatwiających osobom niepełnosprawnym intelektualnie i
ich rodzinom funkcjonowanie społeczne.
ULGI NA PRZEJAZDY
Na podstawie ustawy z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami
publicznego transportu zbiorowego, osobom niepełnosprawnym przysługują uprawnienia do
ulgowych przejazdów kolejowych i autobusowych. Rodzaje ulg i ich wysokośd są zróżnicowane, a
ponadto prawo do nich musi byd odpowiednio udokumentowane. Rodzaje dokumentów
poświadczających uprawnienia do korzystania z ulgowych przejazdów środkami publicznego
transportu zbiorowego określa rozporządzenie ministra infrastruktury z dnia 25 października 2002 r.
Dokumenty te osoby uprawnione mają obowiązek okazywad wraz z dowodem osobistym lub innym
dokumentem stwierdzającym ich tożsamośd. Wszystkie ulgi obowiązują w 2 klasie pociągów, tylko w
określonych kategoriach pociągów oraz na podstawie określonych rodzajów biletów. Ulgi zależne są
od stopnia niepełnosprawności i wynoszą od 37% do 100%. Ulgi nie dotyczą przejazdów pociągami
EuroCity i InterCity w komunikacji międzynarodowej oraz przejazdów w komunikacji autobusowej
ekspresowej.
PARKING
Osoba niepełnosprawna w stopniu znacznym może strad się o wyznaczenie ogólnodostępnego
zastrzeżonego miejsca postojowego, natomiast osoba z umiarkowaną i lekka niepełnosprawnością
wyłącznie wówczas, jeśli niepełnosprawnośd dotyczy narządów ruchu lub jest związana z chorobami,
92
które mają wpływ na sprawnośd ruchową wówczas wymagane jest orzeczenie lekarskie. O przyznanie
miejsca parkingowego może ubiegad się również osoba opiekująca się osobą niepełnosprawną,
posiadająca zaświadczenie o pobieraniu zasiłku pielęgnacyjnego uzupełnione zaświadczeniem
lekarskim o niepełnosprawności lub poważnej chorobie, książeczkę ZUS lub orzeczenie komisji
lekarskiej stwierdzającej, że osoba jest niepełnosprawna, korzysta z pomocy osób trzecich lub ma
duże trudności w poruszaniu się.
TELEKOMUNIKACJA I USŁUGI POCZTOWE
Osoby niepełnosprawne mogą mied różne problemy z korzystaniem z usług komunikacyjnych. Aby
temu zaradzid w przepisach prawa telekomunikacyjnego pocztowego przewidziano obowiązki, jakie
spoczywają na operatorach i placówkach pocztowych w zakresie ułatwiania osobom
niepełnosprawnym dostępu do świadczonych usług. Operatorzy świadczący usługi telekomunikacyjne
są obowiązani zapewnid osobom niepełnosprawnym dostęp do świadczonych przez siebie usług
powszechnych przez zakładanie aparatów publicznych przystosowanych do potrzeb tych osób oraz
oferowanie im urządzeo koocowych przystosowanych do ich potrzeb. Szczegółowe obowiązki
operatora w zakresie ułatwiania osobom niepełnosprawnym korzystania z usług telekomunikacyjnych
wynikają z rozporządzenia ministra infrastruktury z dnia 22 stycznia 2004 r. w sprawie katalogu usług
powszechnych oraz szczegółowych wymagao, dotyczących świadczenia usług powszechnych.
Udogodnienia związane z usługami pocztowymi to m.in. bezpłatna usługa doręczania listów, paczek i
przekazów bezpośrednio do domu. Wymóg dostosowania placówek pocztowych do obsługi
niepełnosprawnych klientów wynika z art. 56 ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. Prawo pocztowe, a
także z przepisów rozporządzenia ministra infrastruktury z dnia 9 stycznia 2004 r. w sprawie
wykonywania powszechnych usług pocztowych.
ULGI PODATKOWE
Ulgi w podatku dochodowym przysługują podatnikowi będącemu osobą niepełnosprawną, jeżeli
posiada orzeczenie o niepełnosprawności i pobiera rentę z tytułu całkowitej lub częściowej
niezdolności do pracy. W celu z korzystania z ulg zainteresowany musi posiadad dokumenty
stwierdzające poniesione koszty z tytułu rehabilitacji. Ustawodawca określił następujące wydatki,
które mogą podlegad obliczeniu:
Adaptacja i wyposażenie mieszkania stosownie do potrzeb osoby niepełnosprawnej;
Przystosowanie
pojazdów
mechanicznych
do
potrzeb
wynikających
z
niepełnosprawności;
Zakup i naprawę indywidualnego sprzętu, urządzeo, narzędzi technicznych niezbędnych
w rehabilitacji;
Zakup materiałów szkoleniowych oraz wszelkich pomocy edukacyjnych, które są
niezbędne do rehabilitacji;
Odpłatnośd za pobyt w turnusie rehabilitacyjnym, uzdrowisku;
Opiekę pielęgniarską;
Opłacenie tłumacza języka migowego;
Obozy i kolonie do 25 roku życia;
Leki
93
Przewozy z miejsca zamieszkania do placówek leczniczych.
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W PRAWIE CYWILNYM I KARNYM
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W PRAWIE CYWILNYM
Prawa osób niepełnosprawnych wymagają omówienia z punktu widzenia kwestii cywilno- oraz
rodzinno-prawnych. Z tego względu należałoby zwrócid uwagę na kwestie zdolności prawnej i
zdolności do czynności prawnych.
Jak pisze A. Wedeł-Domaradzka (2012) zdolnośd prawna przysługuje wszystkim osobom, od
momentu urodzenia i nie ma, co do zasady wpływu na zdolnośd do czynności prawnych. Jak wynika z
kodeksu cywilnego zdolności prawnej nie można ograniczyd wobec osoby z niepełnosprawnością.
Natomiast zdolnośd do czynności prawnej w stosunku do tych osób można ograniczyd lub całkowicie
jej pozbawid. Podstawą do tego działania jest niepełnosprawnośd intelektualna lub choroba
psychiczna. W takim przypadku może zostad orzeczone ubezwłasnowolnienie.
UBEZWŁASNOWOLNIENIE
Ubezwłasnowolnienie to instrument prawa cywilnego, który został stworzony przede wszystkim po
to, aby chronid prawnie osoby o obniżonej sprawności intelektualnej i mniejszej zdolności do
racjonalnego decydowania o swoich sprawach. Polega ono na pozbawieniu lub ograniczeniu
zdolności do czynności prawnych i odebraniu tym samym możliwości wpływania na swoje życie.
Instytucja ta istniała w polskim prawie jeszcze przed II wojną światową, a potem pojawiła się w roku
1964 w kodeksie cywilnym, który obowiązuje do dziś (por. M. Zima, 2007). Od tamtej pory zmieniło
się podejście do niepełnosprawności intelektualnej, natomiast nie zmieniły się przepisy prawne o
ubezwłasnowolnieniu.
Ubezwłasnowolnienie częściowe różni się od całkowitego, przede wszystkim tym, że w przypadku
ubezwłasnowolnienia całkowitego podmiot ubezwłasnowolniony nie może wykonad żadnej czynności
prawnej, która nie byłaby potwierdzona przez jego przedstawiciela ustawowego. Przedstawicielem
osoby ubezwłasnowolnionej staje się ustanowiony przez sąd opiekun (w przypadku osoby
niepełnoletniej z mocy prawa opiekunami są rodzice). Przedstawiciel ustawowy może dokonywad
wszelkich czynności za wyjątkiem takich, których dokonanie jest przez ustawodawcę zabronione.
Przykładowo będzie to sporządzenie testamentu czy też przysposobienie dziecka. Trzeba także
podkreślid, że osoba ubezwłasnowolniona nie ma również zdolności procesowej, tym samym nie
może inicjowad żadnych działao przed sądami.
Statystyka sądowa wskazuje, iż decyzja o wystąpieniu o ubezwłasnowolnienie osoby
niepełnosprawnej intelektualnie zostaje podjęta najczęściej ze względu na trudną sytuację prawną
(przejęcie spadku, sprzedaż mieszkania, postępowanie o alimenty, otrzymywanie świadczeo). Jak
podaje M. Zimny (2007) dla wielu rodzin ubezwłasnowolnienie traktowane jest, jako jedyna droga
rozwiązania sytuacji prawnej osoby niepełnosprawnej intelektualnie.
94
WNIOSEK O UBEZWŁASNOWOLNIENIE
Dokumenty, które należy dołączyd we wniosku o ubezwłasnowolnienie:
wniosek w 3 egzemplarzach;
zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia psychicznego lub orzeczenie o stopniu
niepełnosprawności, orzeczenie Zakładu Ubezpieczeo Społecznych o niezdolności do pracy
lub nieistniejących już Komisji ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia – KIZ;
akt urodzenia osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;
akt małżeostwa, jeśli wniosek dotyczy małżonka wnioskodawcy;
akt małżeostwa lub odpis wyroku rozwodowego, jeśli ubezwłasnowolnienie dotyczy dziecka
wnioskodawcy;
jeśli w sprawie uczestniczy rodzeostwo lub dziadkowie i wnuki, należy załączyd takie
dokumenty z urzędu stanu cywilnego, które potwierdzą, że to rodzina osoby, której dotyczy
wniosek.
Jeśli ktoś składa wniosek o ubezwłasnowolnienie jakiejś osoby i wie, że według prawa ta osoba nie
powinna zostad ubezwłasnowolniona, czyli wprowadza sąd w błąd, albo ktoś składa wniosek o
ubezwłasnowolnienie tylko dlatego, by zabrad komuś jego podstawowe prawa, to wtedy sąd nałoży
na taką osobę karę grzywny. Według prawa osoba, która składa wniosek o ubezwłasnowolnienie w
taki sposób, działa w złej wierze.
Za złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie należy wnieśd 40 zł opłaty. Sędzia może wezwad
wnioskodawcę do wpłacenia zaliczki na biegłego lekarza, którego trzeba w sprawie powoład (ok. 200
zł).
Osobie całkowicie ubezwłasnowolnionej sąd ustanawia opiekuna prawnego. Najczęściej opiekunem
prawnym ustanowiony zostaje rodzic, rodzeostwo lub dziadkowie lub tak zwana osoba
zaprzyjaźniona niewzbudzająca żadnych wątpliwości sądu, której można zaufad. Nie trzeba składad
wniosku o ustanowienie opiekuna prawnego dla osoby ubezwłasnowolnionej, ponieważ sąd
okręgowy przesyła do sądu rejonowego opiekuoczego odpis postanowienia o ubezwłasnowolnieniu.
Jeżeli jest to ubezwłasnowolnienie całkowite, to w sądzie rozpoczyna się postępowanie o
ustanowienie opieki prawnej i opiekuna prawnego, a jeżeli ubezwłasnowolnienie częściowe to
kurateli i kuratora.
Majątek osoby ubezwłasnowolnionej zawsze pozostaje jej majątkiem i nie przechodzi na własnośd
opiekuna. Opiekun ma upoważnienie do dysponowania tym majątkiem, na wszelkie poważniejsze
decyzje związane z obrotem majątkiem osoby ubezwłasnowolnionej potrzebna jest zgoda sądu.
Opiekun może złożyd wniosek o zwolnienie z funkcji opiekuna i jednocześnie wskazad inną osobę,
która mogłaby zostad opiekunem, tylko sąd może ustanowid kogoś nowym opiekunem osoby
ubezwłasnowolnionej (por. M. Zimny, 2007).
Według prawa istnieją inne formy wsparcia osoby niepełnosprawnej intelektualnie, które nie
odbierają zdolności do czynności prawnych (M. Zimny 2007):
95
1. Osoba niepełnosprawna intelektualnie może powoład swojego „pełnomocnika do jednej,
albo do wielu czynności”, który będzie za nią działał. Jeśli osoba niepełnosprawna
intelektualnie nie potrafi pisad, ale potrafi czytad, to może złożyd tuszowy odcisk palca, a
obok tego musi się podpisad osoba przy tym obecna. Jeśli osoba niepełnoprawna
intelektualnie nie potraf pisad, ani czytad, to pełnomocnictwo musi mied formę aktu
notarialnego przygotowanego przez notariusza.
2. Osobie niepełnosprawnej intelektualnie sąd może ustanowid „kuratora dla osoby ułomnej”,
zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuoczego z dnia 25 lutego 1964 roku (Dz. U.
Nr 9, poz. 59 z późniejszymi zmianami). Osoba niepełnosprawna intelektualnie może złożyd w
sądzie wniosek o ustanowienie kuratora do wspierania jej w prowadzeniu różnych spraw.
Taki kurator ma inne uprawnienia, niż kurator dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo.
Kurator dla osoby ułomnej nie jest reprezentantem osoby niepełnosprawnej, jego zgoda też
nie jest wymagana w czynnościach, które podejmuje sama osoba niepełnosprawna.
Przykładem łamania praw osób niepełnosprawnych intelektualnie jest praktyka Zakładu Ubezpieczeo
Społecznych, który wysyłał do rodziców osób niepełnosprawnych intelektualnie pisma o
przedstawienie zaświadczeo o ustanowieniu ich opiekunami prawnymi swoich dzieci, w przeciwnym
razie przestanie wypłacad rentę socjalną osobie niepełnosprawnej i sam wystąpi do właściwych
organów z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie osoby niepełnosprawnej. Dlatego często rodziny osób
niepełnosprawnych intelektualnie zmuszane są do występowania do sądów o ubezwłasnowolnienie
wskutek interpretacji przepisów o rencie socjalnej, wedle której jej wypłata jest możliwa jedynie na
ręce ustanowionych przez sądy opiekunom i kuratorom takich osób. Sytuacja ta niewątpliwie stanowi
poważną lukę prawną. Trybunał Konstytucyjny zajmując się tą sprawą orzekł, iż działania ZUS są
niezgodne z prawem. Żadna instytucja czy urząd dla swojej wygody nie może wymagad
ubezwłasnowolnienia osoby niepełnosprawnej intelektualnie.
Działania te wyraźnie pokazują, iż nadal osoba niepełnosprawna intelektualnie występuje przed
organami prawa jako mało samodzielna, niepotrafiąca podejmowad w sposób autonomiczny decyzji
dotyczących życia osobistego, dokonywad prawidłowych wyborów w codziennych sprawach, nie jest
świadoma lub nie rozumie tego, co się wokół niej dzieje. Dla wielu instytucji wygodniej i prościej jest
ubezwłasnowolnid osobę niepełnosprawną intelektualnie, niż uświadomid sobie, że ma ona takie
same prawa jak każdy człowiek i podjąd trud zapewnienia jej takich warunków, aby mogła z tych praw
korzystad.
Osoba niepełnosprawna intelektualnie jest w stanie samodzielnie funkcjonowad, w pełni
autonomicznie jednak przy zachowaniu pewnego marginesu wsparcia socjalnego. Niestety „życie
wspierane” (supported living) osób niepełnosprawnych intelektualnie nie jest alternatywą
powszechnie obecną w praktyce i świadomości społecznej.
W założeniu instytucja ubezwłasnowolnienia została pomyślana, jako forma ochrony prawnej osób
niepełnosprawnych intelektualnie, która miała na względzie wyłącznie dobro tych osób. Niestety
przestarzały, pełen krzywdzących stereotypów sposób traktowania osób niepełnosprawnych w
polskich sądach prowadzi do nadużywania tego narzędzia prawnego. Obecnie pojawiają się głosy o
potrzebie nowelizacji ustawy i wprowadzeniu takich zasad orzekania ubezwłasnowolnienia, które w
zdecydowany sposób będą uwzględniały podmiotowośd osoby poddanej procedurze
96
ubezwłasnowolnienia oraz stworzenie gwarancji należytego rozpoznania sprawy. Niestety nadal w
obliczu polskiego prawie osoba niepełnosprawna intelektualnie traktowana jest w tradycyjny, pełen
krzywdzących ocen sposób. Zasada maksymalnego zachowywania istniejącej zdolności do
samodzielnego działania w praktyce sądowej jest naruszana. Bardzo rzadko jest stosowana instytucja
ubezwłasnowolnienia częściowego, pozwalającego osobie niepełnosprawnej intelektualnie zachowad
pewną dozę samodzielności.
ZAWARCIE ZWIĄZKU MAŁŻEOSKIEGO
Kwestia ubezwłasnowolnienia pozostaje w bezpośrednim związku z kwestiami rodzinno-prawnymi
osoby niepełnosprawnej, która byłaby ubezwłasnowolniona. Między innymi należy wskazad, że
skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zakaz zawierania związku małżeoskiego36. Należy
podkreślid, że od zakazu zawarcia małżeostwa przez osobę całkowicie ubezwłasnowolnioną nie ma
wyjątków.
Nieco odmiennie sprawa przedstawia się w przypadku osoby ubezwłasnowolnionej częściowo. Taka
osoba może zawrzed ważny związek małżeoski, koniecznym jest jednak, aby uzyskała zgodę sądu na
takie działanie.
Art. 12, § 1 Polskiego Kodeksu Rodzinnego i Opiekuoczego głosi, iż „nie może zawrzed małżeostwa
osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub
umysłu takiej osoby nie zagraża małżeostwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie
została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolid na zawarcie małżeostwa”.
INNE UPRAWNIENIA
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego umożliwiają, występowanie przed sądem w imieniu osób
niepełnosprawnych intelektualnie (w niektórych sprawach) innych uprawnionych podmiotów.
Zgodnie z art. 61 par. 1 k.p.c., organizacje społeczne, których zadania nie polegają na prowadzeniu
działalności gospodarczej, mogą, bowiem wytyczad powództwa na rzecz obywateli. Wykaz organizacji
uprawnionych do działania przed sądem w imieniu lub na rzecz obywateli zawiera rozporządzenie
ministra sprawiedliwości z dnia 10 listopada 2000 r.
Osoba niepełnosprawna może załatwiad sprawy poza kolejnością w instytucjach i urzędach
publicznych oraz w sklepach. Zarówno przepis art. 54 ustawy z dnia 27 września 1990 r. o wyborze
Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, jak i art. 46 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza
do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw, daje osobom niepełnosprawnym prawo
korzystania przy głosowaniu z pomocy innych osób, niebędących członkami obwodowej komisji
wyborczej. W przypadku wyborów do Sejmu i Senatu osobom niepełnosprawnym ułatwiono
głosowanie poprzez określenie w przepisach rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i
administracji z dnia 31 lipca 2001 r. w sprawie lokali obwodowej komisji wyborczej dostosowanych
do potrzeb wyborców niepełnosprawnych wymogów technicznych lokali wyborczych.
36
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuoczy, (Dz. U. z 1964r, nr 9 poz. 59), art. 11 par. 1.
97
W sierpniu 2011 roku weszła w życie ustawa wprowadzająca między innymi możliwośd głosowania
korespondencyjnego. Warunkiem skorzystania przez wyborcę z tego uprawnienia będzie złożenie
oświadczenia woli głosowania korespondencyjnego najpóźniej na 21 dni przed głosowaniem. Ustawa
przewiduje możliwośd głosowania przez wyborcę niewidomego lub niedowidzącego przy pomocy
nakładek do kart do głosowania w alfabecie Braille'a. Ustawa stwarza również możliwośd głosowania
z pomocą asystenta wyborczego ustanowionego przez samego wyborcę lub powołanego przy
obwodowej komisji wyborczej.
Warto podkreślid, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie w Polsce borykają się z szeregiem
trudności i ograniczeo, zarówno na poziomie instytucjonalnym jak i prawnym. Ponadto na ich
niekorzyśd w sposób szczególny działa obecny kryzys systemu świadczeo zdrowotnych, a także
postawy społeczne wobec tej grupy.
PRAWO KARNE WZGLĘDEM OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Jak pisze I. Sierpowska i A. Kogut (2010, s. 226) zasada przyjęta w kodeksie karnym37 mówi, że osoby
niepełnosprawne fizycznie i psychicznie podlegają odpowiedzialności karnej na równi z innymi
sprawcami przestępstw i można wobec nich stosowad wszystkie kary oraz środki karne przewidziane
w tych przepisach. Wyjątek stanowi artykuł 31 kodeksu karnego, według którego „nie popełnia
przestępstwa osoba, która ze względu na chorobę psychiczną, niepełnosprawnośd intelektualną, lub
inne zakłócenie czynności nie może rozpoznad znaczenia popełnianego czynu”. Ze względu na
stwierdzoną niepoczytalnośd38 wykonywanie kary może byd zawieszone, odroczone lub przerwane.
Należy podkreślid, że niepoczytalnośd musi występowad w chwili popełnienia danego czynu.
Ewentualne późniejsze pogorszenie lub polepszenie stanu psychicznego sprawcy nie może mied
żadnego wpływu na ocenę jego poczytalności.
Ustawodawca oprócz uregulowania niepoczytalności sformułował tzw. poczytalnośd ograniczoną,
którą od niepoczytalności odróżnia jedynie to, że sprawca działający w stanie poczytalności
ograniczonej zachowuje zdolnośd rozpoznania swego czynu i pokierowania swym postępowaniem,
oraz że są one jedynie w znacznym stopniu ograniczone (lub ograniczona jest tylko jedna z nich).
Popełnienie przestępstwa w stanie poczytalności ograniczonej nie wyłącza winy, lecz jedynie
umniejsza jej ciężar.
Jak pisze J. Kamioski (2006) niemożnośd rozpoznania swojego czynu może byd rozumiana w dwóch
aspektach: jako niemożnośd uświadomienia sobie następstw skutków swoich działao oraz
niemożnośd oceny swojego czynu w kategoriach moralnych. Zazwyczaj oba te aspekty występują
razem, jednak do stwierdzenia niepoczytalności wystarczy zaistnienie przynajmniej jednego z nich.
37
Prawo karne dzieli się na prawo karne materialne, którego podstawowym aktem prawnym jest ustawa z dnia
6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) oraz prawo karne formalne
(procesowe), którego podstawowym aktem prawnym jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks
postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 555 z późn. zm.). Ponadto w systemie prawa karnego
wyróżnia się jeszcze prawo karne wykonawcze, które reguluje tryb i sposób wykonywania kar orzeczonych
przez sąd w trybie postępowania karnego, jak również określa prawa i obowiązki osób skazanych.
Podstawowym aktem prawnym w tej dziedzinie jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy
(Dz.U. z 1997 r. , Nr 90, poz. 557 z późn. zm.).
38
Ograniczona zdolnośd rozpoznania popełnianego czynu.
98
Obok wielu zasad prawa karnego podstawową jest odpowiedzialnośd karna za czyn. Oznacza to, iż
podstawą odpowiedzialności karnej człowieka nie mogą byd jego myśli, poglądy, zamiary, jego
właściwości fizyczne (np. niepełnosprawnośd fizyczna), czy też psychiczne (np. niepełnosprawnośd
intelektualna, choroba psychiczna). Ponadto czyn zabroniony popełniony przez człowieka jest wtedy
karalny, gdy danej osobie można przypisad winę w trakcie popełniania tegoż czynu. Polskie prawo
karne stoi na stanowisku odpowiedzialności indywidualnej, a także odpowiedzialności osobistej, co
oznacza, jak pisze j. Kamioski (2006), iż nie można na siebie wziąd przestępstwa popełnionego przez
inną osobę (np. opiekun osoby z niepełnosprawnością intelektualna nie może wziąd na siebie
odpowiedzialności za czyn zabroniony popełniony przez tę osobę).
Wobec sprawcy czynu zabronionego popełnionego w stanie niepoczytalności albo poczytalności
ograniczonej mogą byd stosowane środki zabezpieczające. Przesłanką stosowania tych środków nie
jest przypisanie winy, tylko stwierdzenie niebezpieczeostwa sprawcy dla porządku prawnego. Środek
zabezpieczający ma na celu niedopuszczenie do powtórzenia ataku na dobra prawnie chronione.
Jeżeli niepoczytalny był sprawcą czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości sąd może
orzec umieszczenie takiego sprawcy w zakładzie psychiatrycznym. Ostatecznym
środkiem
zabezpieczającym jest umieszczenie w zakładzie zamkniętym jednak musi ponadto zachodzid
uzasadniona obawa, iż bez umieszczenia w zakładzie zamkniętym sprawca z wysoką dozą
prawdopodobieostwa może ponownie popełnid przestępstwo.
MIĘDZYNARODOWE STANDARDY
PRAWNE
STOSOWANE
WZGLĘDEM
OSÓB
Z
Szczególne znaczenie w relacjach między prawem międzynarodowym a prawami osób
niepełnosprawnych mają te akty prawne, które dotyczą praw człowieka. Uznaje się, iż osobom
niepełnosprawnym przysługują te same prawa co jednostkom pełnosprawnym takie jak: prawo do
życia, prawo do prywatności, prawo do wolności sumienia i wyznania, wolnośd wyboru miejsca
zamieszkania czy wykonywanej pracy. Ostatnio pojawiają się również dyskusje nad prawami
seksualnymi osób niepełnosprawnych.
W roku 1971 Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Deklarację praw osób niepełnosprawnych
intelektualnie. W Deklaracji stwierdzono, że osoby niepełnosprawne intelektualnie mają nie tylko
takie same prawa jak wszyscy inni ludzie, ale z uwagi na ich potrzeby w zakresie medycyny, edukacji i
życia społecznego mają pewne prawa szczególne39. W roku 1975 powstał bardziej ogólny dokument –
Deklaracja praw osób niepełnosprawnych, która proklamowała równośd praw tak obywatelskich jak
i politycznych dla osób z niepełnosprawnością. W Deklaracji czytamy, że „osoby niepełnosprawne
mają wrodzone prawo do poszanowania ich godności osoby ludzkiej. (...) niezależnie od rodzaju czy
stopnia niepełnosprawności, mają te same fundamentalne prawa, co inni obywatele (...), co oznacza
nade wszystko prawo do cieszenia się życiem na odpowiednim poziomie, tak normalnym i pełnym jak
to tylko możliwe”40.
39
Declaration on the Rights of Mentally Retarded Persons, ogłoszona przez Zgromadzenie Ogólne, Rezolucja
2856 (XXVI) z 20 grudnia 1971.
40
Declaration on the Rights of Disabled Persons, ogłoszona przez Zgromadzenie Ogólne, Rezolucja 3447 (XXX) z
9 grudnia 1975.
99
W roku 1982 przyjęto w ramach ONZ Światowy Program Działania na Rzecz Osób
Niepełnosprawnych. Podkreślono w nim, iż osoby niepełnosprawne mają prawo do pełnego
uczestnictwa w życiu społecznym oraz rozwoju narodowym. Działania na rzecz niepełnosprawnych
mają objąd wszelkie sfery, takie jak fizyczne i kulturalne środowisko, mieszkanie, środki transportu,
świadczenia społeczne i lecznicze, edukację i szkolenia, zatrudnienie oraz sport i rekreację41.
Jak podkreśla E. Wapiennik, R. Piotrowicz (2002, s. 30) ONZ ustaliło, iż lata 1983-1992 będą uznawane
za Dekadę Osób Niepełnosprawnych, na jej zakooczenie Zgromadzenie Ogólne proklamowało
Międzynarodowy Dzieo Osób Niepełnosprawnych i wyznaczyło datę jego obchodów na dzieo 3
grudnia.
W 1993 roku ONZ przyjęło dokument Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych. W
dokumencie tym ustalone zostały dwadzieścia dwie zasady, które mają służyd wyrównywaniu szans
osób niepełnosprawnych we wszystkich sferach ich życia. Katalog zasad rozpoczyna zasada
kształtowania świadomości, zgodnie z którą Paostwa powinny podjąd działania w celu podniesienia
poziomu wiadomości społeczeostwa na temat osób niepełnosprawnych, ich praw, potrzeb,
możliwości i udziału w życiu społecznym. Kolejne zasady zwracają uwagę na koniecznośd zapewnienia
przez Paostwa dostępności do opieki medycznej, rehabilitacji, zatrudniania, edukacji oraz szkoleo.
Wśród zasad znajdują się również takie, które nakładają na Paostwa obowiązek dbałości o życie
rodzinne osoby niepełnosprawnej, o jej potrzeby kulturalne, religijne, rekreacyjne, a także
zobowiązują do tego by osoba niepełnosprawna i jej potrzeby brane były pod uwagę w procesie
planowania i podejmowania decyzji politycznych, ekonomicznych, a także by uwzględniad jej
potrzeby w procesie stanowienia prawa (por. A. Wedeł-Domaradzka 2012).
Jak trafnie zauważają T. Majewski, C. Miżejewski (2007, s. 36-37) u podstaw zasady wyrównywania
szans leżą dwie przesłanki. Pierwsza z nich dotyczy równości praw osób pełnosprawnych i
niepełnosprawnych i zakłada, że potrzeby obu tych grup mają takie samo znaczenie i powinny
stanowid podstawę rozwoju i planowania działalności społeczeostwa na rzecz wszystkich swoich
członków. Druga natomiast stanowi, iż większośd systemów tworzonych przez społeczeostwa
dostosowanych jest przede wszystkim dla zaspokajania potrzeb tylko osób pełnosprawnych. Dlatego
właśnie konieczne jest stwarzania warunków dla zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych, na
ile to możliwe w tym samym zakresie i na identycznym poziomie jak w przypadku osób
pełnosprawnych.
Ważna podkreślenia jest Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych, w której zebrane zostały
wszystkie wspomniane we wcześniejszych dokumentach prawa osób niepełnosprawnych ze
szczególnym jednak obowiązkiem poszanowania ich godności. Twórcy regulacji konwencyjnej
zwrócili także uwagę na niepełnosprawnośd kobiet – jako szczególny problem z uwagi na możliwośd
podlegania dyskryminacji zarówno z uwagi na niepełnosprawnośd jak i na płed. Celem zapewnienia
respektowania praw zawartych w konwencji powołano specjalny organ – Komitet Praw Osób
Niepełnosprawnych, który poza funkcją monitorowania i inspirowania działao ONZ na rzecz
niepełnosprawnych będzie także gromadził dane z raportów, na temat gwarancji praw
niepełnosprawnych, jaki obligatoryjnie przesyład muszą paostwa strony Konwencji.
41
World Programme of Action concerning Disabled Persons, przyjety przez Zgromadzenie Ogólne, Rezolucja
37/521, 3 grudnia 1982.
100
Międzynarodowa Organizacja Pracy to kolejna inicjatywa ONZ. Do istotniejszych aktów MOP zaliczyd
należy Zalecenie nr 99 dotyczące rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych z 1955 roku. W
roku 1983 MOP zdecydowała się wydad kolejne zalecenia nr 168 oraz uchwalid Konwencję nr 159 w
zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych.
Jak pisze A. Wedeł-Domaradzka (2012) oraz E. Wapiennik, R. Piotrowicz (2002) w systemie
regionalnym kwestiami dotyczącymi praw człowieka, w tym również osób niepełnosprawnych
zajmuje się Rada Europy. Organizacja ta istnieje od 1949 roku i mimo początkowych związków, działa
całkowicie odrębnie od Unii Europejskiej, tym samym nie należy mylid jej działalności z aktywnością
Rady Unii Europejskiej czy Rady Europejskiej. Do zadao Rady Europy należy między innymi czuwanie
nad przestrzeganiem podpisanej w 1950 roku Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i
Podstawowych Wolności, czyli podstawowego aktu regulującego standardy praw człowieka dla
ponad 40 paostw europejskich. Konwencja nie reguluje problematyki niepełnosprawności w sposób
wyraźny, zawiera jednak ogólną dyrektywę antydyskryminacyjną zakazującą zarówno wszelkiej
dyskryminacji, jak i dyskryminowania w zakresie korzystania z praw przewidzianych przez nią samą.
Postanowieo Rady Europu przestrzega Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu.
W ramach systemu Rady Europy powstała w 1961 roku Europejska Karta Społeczna. Wśród
zagwarantowanych Kartą praw znajduje się obowiązek Paostwa do zapewnienia osobom
niepełnosprawnym fizycznie lub intelektualnie prawa do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz
readaptacji zawodowej i społecznej.
W lipcu 1996 roku Wspólnota Europejska wydała Oświadczenie o Równości Szans dla Osób
Niepełnosprawnych. Dokument ten bazuje na społecznym pojmowaniu niepełnosprawności i
stanowi pierwszą ogólną strategię WE. W 2000 roku WE opublikowała komunikat „Ku Europie bez
barier dla osób niepełnosprawnych”, zakłada on likwidacje barier architektonicznych i społecznych,
utrudniających pełne uczestnictwo osobom niepełnosprawnym. W 2002 roku została uchwalona
Deklaracja Madrycka mająca na celu przeciwdziałanie dyskryminacji osób niepełnosprawnych i
włączenie ich do wspólnego życia społecznego, aby żadna osoba niepełnosprawna nie pozostawała
na marginesie życia społecznego.
W 2002 roku ukazała się Deklaracja Praw Seksualnych opracowana przez Światowe Towarzystwo
Seksuologiczne i zaakceptowana przez Światową Organizację Zdrowia. W Deklaracji tej czytamy
„Seksualnośd jest integralną częścią osobowości każdej istoty ludzkiej. Jej pełny rozwój zależy od
zaspokojenia podstawowych ludzkich potrzeb, takich jak pragnienie obcowania, intymności, ekspresji
uczud, przyjemności, czułości i miłości. Prawa seksualne są uniwersalnymi prawami człowieka,
bazującymi na niezbywalnej wolności, godności i równości wszystkich istot ludzkich. Ponieważ
zdrowie jest fundamentalnym prawem człowieka, tak samo podstawowym prawem musi byd zdrowie
seksualne. W celu zapewnienie zdrowego rozwoju seksualności jednostek ludzkich i społeczeostw
następujące prawa seksualne muszą byd uznawane, promowane, poszanowane i bronione przez
wszystkie społeczeostwa wszystkimi środkami. Zdrowie seksualne wypływa ze środowiska, które
uznaje respektuje i stosuje te prawa seksualne. Prawo do seksualnej równości odwołuje się do
wszystkich form dyskryminacji, niezależnie od płci, orientacji seksualnej, wieku, rasy, klasy
społecznej, religii lub fizycznej albo emocjonalnej niepełnosprawności” (Z. Lew-Starowicz, A.
Długołęcka, 2006, s. 265).
101
ROZDZIAŁ PIĄTY: PRZYKŁADY POMOCY I WSPARCIA INNOWACYJNEGO DLA OSÓB
NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE W POLSCE
Istnieją różne obszary wsparcia i pomocy osobom niepełnosprawnym intelektualnie w przestrzeni
ekonomii społecznej. Postaram się teraz podad kilka innowacyjnych przykładów zaczerpniętych
wprost z życia – organizacji i stowarzyszeo z obszaru trzeciego sektora działających na rzecz osób
niepełnosprawnych.
OBSZAR ZATRUDNIENIA, USŁUG PUBLICZNYCH I AKTYWIZACJI SPOŁECZNEJ
Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce są od niedawna alternatywną formą zatrudnienia osób
niepełnosprawnych intelektualnie mających największe problemy z zatrudnieniem na otwartym
rynku pracy. Głównym celem firm społecznych oprócz celów gospodarczych jest misja społeczna,
polegająca na aktywizacji zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Zyski z ich
działalności w założeniu są reinwestowane w te cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji
zysku lub zwiększenia dochodu udziałowców czy też właścicieli. Działalnośd przedsiębiorstw
społecznych charakteryzuje kolektywny model pracy łączący wspólne potrzeby i cele.
Przykładem takich przedsiębiorstw społecznych są spółdzielnie socjalne stanowiące doskonałe
narzędzie aktywizacji zawodowej i społecznej dla biernych zawodowo osób niepełnosprawnych
intelektualnie. Oprócz typowej działalności gospodarczej spółdzielnie podejmują również działania w
zakresie integracji społecznej oraz kulturalno-oświatowej. Przykładem świetnie działającej spółdzielni
socjalnej jest „Galeria Smaku", której głównym celem jest zaangażowanie osób niepełnosprawnych
intelektualnie do życia społeczno-zawodowego. Osoby niepełnosprawne przygotowują posiłki,
pomagają w kuchni, szkolą się w zakresie obsługi gości restauracji. Pracujący w tym przedsiębiorstwie
ludzie na nowo odnaleźli cel w swoim życiu. Galeria Smaku" to pierwsze w województwie podlaskim
przedsiębiorstwo społeczne, które w 2008 roku zostało powołane do życia przez Stowarzyszenie
Inicjatyw Społeczno-Gospodarczych im. Króla Zygmunta Augusta. W chwili obecnej w "Galerii Smaku"
pracuje 11 osób, z czego 8 to osoby z orzeczoną niepełnosprawnością intelektualną.
Ciekawym przykładem aktywizacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych jest działający w
Wąbrzeźnie Zakład Aktywności Zawodowej Kręgielnia „Mango”. Dzięki stworzeniu przyjaznego
miejsca dla osób niepełnosprawnych mogą oni otworzyd się na świat i ludzi, odzyskad godnośd i
czerpad radośd ze swojej aktywności, a okoliczni mieszkaocy – atrakcyjnie spędzid wolny czas. Zakład
ten prowadzi działalnośd w zakresie usług sportowo-rekreacyjnych (kręgielnia, bilard, dart, piłkarzyki,
fitness, aerobik, boisko wielofunkcyjne, kawiarnia). Komercyjny aspekt działalności jest istotny,
jednak stanowi przede wszystkim środek do realizacji celu nadrzędnego, jakim jest reintegracja
społeczna i zawodowa zatrudnionych tu niepełnosprawnych pracowników. W ZAZ zatrudnionych jest
20 osób niepełnosprawnych w stopniu znacznym (z niepełnosprawnością intelektualną lub/i
fizyczną). W pracy wspiera je 7 pełnosprawnych pracowników: 3 instruktorów (opiekunów),
rehabilitant, kierownik, pracownik administracyjno-kadrowy i księgowy.
Pracodawcy zazwyczaj reprezentują powszechny stereotyp, iż niepełnosprawni zwłaszcza
niepełnosprawni intelektualnie nie mogą byd pełnowartościowymi pracownikami. Stereotyp ten
przełamuje Przedsiębiorstwo Społeczne "Ognisko", które z powodzeniem konkuruje na rynku usług
gastronomicznych i cateringowych na terenie miasta Krakowa. Przedsiębiorstwo łączy w sobie cechy
102
przedsiębiorczości poprzez prowadzenie działalności gospodarczej (świadczy usługi i wytwarza
produkty), ale równorzędnym celem jej działania jest realizacja celu społecznego, jakim jest
tworzenie środowiska pracy dostosowanego do możliwości i potrzeb dorosłych osób
niepełnosprawnych intelektualnie. Obecnie w przedsiębiorstwie zatrudnionych jest aż 80% osób
niepełnosprawnych intelektualnie. Działalnośd przedsiębiorstwa daje osobom niepełnosprawnym
szansę zaistnienia na rynku pracy, a odpowiednia organizacja pracy i podejście do pracowników,
stanowią o innowacyjności i efektywności przedsięwzięcia. Praca w przedsiębiorstwie pozwala, nie
tylko na ekonomiczne usamodzielnienie się, pozyskanie nowych kwalifikacji i umiejętności, ale przede
wszystkim na aktywnośd zawodową. Zatrudnienie w firmie spełnia również funkcję terapeutyczną,
przyczyniając się do poprawy stanu zdrowia i samopoczucia osób zatrudnionych.
„Centrum Doradztwa Zawodowego i Wspierania Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie –
Centrum Dzwoni” jest doskonałym przykładem jak skutecznie można aktywizowad zawodowo osoby
niepełnosprawne intelektualnie na otwartym rynku pracy. Centrum zajmuje się aktywizacją
zawodową niepełnosprawnych intelektualnie mieszkaoców stolicy i powiatu warszawskiego
zachodniego, a także poszukiwaniem dla nich stałych miejsc pracy na tzw. rynku otwartym. Centrum
prowadzi również działania promujące wśród pracodawców zatrudnienie osób niepełnosprawnych
intelektualnie. Do kooca 2012 roku zatrudnienie ma znaleźd 100 osób niepełnosprawnych
intelektualnie w różnych gałęziach przemysłu i handlu. Zatrudnienie jest uwieoczeniem całego
procesu aktywizacji zawodowej. Następuje po zajęciach praktycznych lub stażu zawodowym w
miejscu pracy. W momencie, kiedy osoba niepełnosprawna intelektualnie podejmuje zatrudnienie,
Centrum DZWONI nie kooczy swojej pracy, ale monitoruje przebieg zatrudnienia. Zakres wsparcia
zależy od indywidualnych potrzeb osoby zatrudnionej. Trener pracy monitoruje przebieg
zatrudnienia, wspiera osobę podczas wykonywania czynności zawodowych, w załatwianiu
formalności związanych z zatrudnieniem, w przystosowaniu się osoby do zmienionych lub
rozszerzonych czynności w przedsiębiorstwie, sprawdza jakośd wykonywanej pracy. Wspiera również
osobę zatrudnioną w przystosowaniu się do miejsca pracy, nawiązaniu pozytywnych relacji ze
współpracownikami i pracodawcą, jak również w rozwiązywaniu wszelkich problemów pojawiających
się podczas zatrudnienia.
Podobnym przykładem działalności jest inicjatywa Paostwowego Funduszu Rehabilitacji Osób
Niepełnosprawnych w partnerstwie z Polskim Stowarzyszeniem Na Rzecz Osób z Upośledzeniem
Umysłowym „Odważni w Pracy” polegająca na zwiększeniu udziału w życiu społecznym i
zawodowym osób z niepełnosprawnością intelektualną, niepełnosprawnościami sprzężonymi oraz
upośledzeniem w stopniu głębokim. Przykładem czynności, w których doskonale sprawdzają się
pracownicy niepełnosprawni intelektualnie są:
gastronomia: obieranie warzyw i owoców, porcjowanie dao, podawanie posiłków,
zmywanie naczyo, układanie sztudców;
prace biurowe m.in.: kserowanie, niszczenie dokumentów, przepisywanie tekstów;
prace ogrodowe m.in.: sadzenie roślin, podlewanie, grabienie, zbieranie owoców;
prace porządkowe m.in.: odkurzanie, mycie podłóg, pranie, prasowanie;
prace sklepowe m.in.: wykładanie i pakowanie towarów, naklejanie metek i etykiet;
prace introligatorskie;
pomoc w opiece nad osobami starszymi lub dziedmi.
103
Możliwośd samodzielnego zamieszkiwania przez osoby niepełnosprawne w środowisku otwartym w
Polsce, pozostaje nadal bardziej w sferze oczekiwao niż rzeczywistych systemowych rozwiązao.
Badania wskazują, iż nadal większośd dorosłych osób z niepełnosprawnością mieszka w domu
rodzinnym lub w domu pomocy społecznej, przyczyn jest wiele, m.in.: infantylizacja osób
niepełnosprawnych oraz brak systemowych rozwiązao promujących usamodzielnienie się osób
niepełnosprawnych.
Mieszkanie w otwartym środowisku, staje się obecnie jedną z postulowanych form readaptacji
społecznej osób niepełnosprawnych, dających im szansę na normalne życie w otwartym środowisku.
Z proponowanych w świecie i Europie form mieszkalnictwa chronionego dają się wyodrębnid dwie
grupy:
służące pobytowi stałemu;
służące pobytowi czasowemu.
Dodad należy, iż w Polsce takich form wsparcia dla osób niepełnosprawnych jest coraz więcej.
Przykładem mieszkao służących pobytowi czasowemu są mieszkania treningowe, (readaptacyjne,
przejściowe). Treningowe mieszkania dla osób z niepełnosprawnością intelektualną są bardzo
popularne w Skandynawii i w Niemczech. Zaczynają też powstawad w Polsce, jedno z pierwszych
powstało w Płocku. W mieszkaniach treningowych przebywa na stałe kilka osób, z przerwami np. na
wyjazdy do warsztatów terapii zajęciowej czy rodziny. Uczą się, jak samodzielnie dbad o zdrowie,
gospodarowad pieniędzmi, spędzad wolny czas, załatwiad sprawy w urzędach, przygotowywad posiłki,
robid zakupy, prad, sprzątad. Sami płacą za czynsz, prąd, wodę, pokryją koszty wyżywienia, zakupu
lekarstw, przejazdów, udziału w imprezach kulturalno-rekreacyjnych i wycieczkach. Celami
podstawowymi organizowania mieszkao chronionych są:
zdobycie umiejętności racjonalnego gospodarowania pieniędzmi oraz prowadzenia
samodzielnego gospodarstwa domowego;
pozyskanie umiejętności wykorzystania wolnego czasu;
motywowanie do nauki i pracy;
pomoc w integracji ze środowiskiem;
kształtowanie odpowiedzialności za swoje decyzje.
Trening z założenia służy wzmacnianiu umiejętności potrzebnych do możliwie samodzielnego życia.
W Niemczech osoby niepełnosprawne wychodząc z mieszkao treningowych trafiają do samodzielnych
mieszkao w otwartym środowisku, objętych profesjonalnym wsparciem pedagogów i pracowników
socjalnych. W Polsce przykładem jednego z takich mieszkao jest mieszkanie prowadzone w nowym
lokalu przekazanym przez Gminę Kraków przy ul. Borkowskiej. Zostało ono utworzone przy
współpracy Gminy Kraków i Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w oparciu o istniejący wcześniej
hostel.
OBSZAR DZIAŁALNOŚCI SPORTOWO-KULTURALNEJ
W tym obszarze warte upowszechnienia są działania społeczne podejmowane w obszarze kultury i
sportu. Jak wskazują badania (J. Kostrzewski 1990, K. Parys 2007) u osób z niepełnosprawnością
intelektualną postrzeganie piękna, estetyki, koloru, barwy, dźwięków rozwijad się możne na granicy
104
normy, a nawet osoby te mogą wykazywad wąskie, wyspowe zdolności rozwinięte na wysokim
poziomie, określane mianem „savant” (W. Limont 1994). Przywołane poniżej przykłady są dowodem,
iż osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą bytowad na wysokim i bardzo wysokim poziomie
twórczym. Podobnie jednak jak w przypadku osób pełnosprawnych, nie jest to zjawisko powszechne.
Poza jednostkami o szczególnych predyspozycjach twórczych jest szereg takich, które prezentują
minimalne możliwości w tym zakresie, które jednak można i należy rozwijad.
Sporty zunifikowane to działanie mające na calu integrację osób z niepełnosprawnością intelektualną
z rówieśnikami w normie intelektualnej w drużynach sportowych, na treningach i zawodach.
Działalnośd sportów zunifikowanych jest oficjalną inicjatywą Olimpiad Specjalnych (OS) w Europie i
Eurazji i skierowany jest do młodzieży w wieku od 12 do 25 lat. Drużyny o podobnych
umiejętnościach sportowych wspólnie trenują i biorą udział w zawodach na poziomie lokalnym,
krajowym i międzynarodowym. Intencją programu jest danie osobom z niepełnosprawnością
intelektualną możliwości rozwoju umiejętności sportowych, ale też spotkania się z rówieśnikami,
zawarcia nowych znajomości, integracji i uczestnictwa w życiu społeczności.
Metoda dwuczłowieka stanowi ciekawy przykład wykorzystania ruchu w rehabilitacji osób z głęboką
niepełnosprawnością intelektualną. Metoda została opracowana i opisana przez S. Kowalika (2010), a
polega przede wszystkim na uczeniu osoby niepełnosprawnej kolejnych sekwencji ruchu początkowo
o charakterze biernym, zaś z czasem podejmowanym intencjonalnie.
Działalnośd teatralna jest obok działalności sportowej istotnym obszarem aktywności osób
niepełnosprawnych intelektualnie. Teatrzyk „Szałaputki”, działający w internacie Specjalnego
Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Łasku stanowi doskonały przykład takiej aktywności. Teatr
rozpoczął swoją działalnośd w 1992 roku jako teatr kukiełkowy. Dzięki współpracy z Teatrem
„Arlekin” w Łodzi pozyskano wiele profesjonalnych lalek, rekwizytów i dekoracji. Umożliwiło to
przygotowanie różnorodnych scenariuszy. Po siedmiu latach działalności teatrzyk kukiełkowy zmienił
swoją formułę, stając się teatrem żywego słowa. Było to podyktowane koniecznością szukania
nowych form pracy oraz chęcią korzystania z tekstów literackich innego rodzaju.
Niewielu niepełnosprawnym intelektualnie artystom udaje się zdobyd dłuższą niż chwilowa
popularnośd, nie mówiąc o nagraniu płyty czy wzięciu udziału w trasie koncertowej. Wokaliści i
zespoły czują się niekiedy dyskryminowani, bo nie są zapraszani na ogólnopolskie imprezy muzyczne.
Obecnie do najbardziej znanych i aktywnych grup muzycznych, w których występują osoby
niepełnosprawne, należą zespół „Na Górze", grupa „Bogu" oraz zespół „Mazowiacy". Chod grupa
„Na Górze", składająca się z członków i wychowawców Domu Pomocy Społecznej dla osób
niepełnosprawnych intelektualnie w Radkowie istnieje już 10 lat, dopiero 3 lata temu uzyskała spory
rozgłos. Jako pierwsi przełamali stereotyp grzecznych wychowanków niepełnosprawnych
intelektualnie, którzy posłusznie wykonują na scenie polecenia swoich instruktorów, śpiewając łatwo
wpadające w ucho piosenki o kwiatkach, pięknym świecie i radości wszystkich stworzeo. Mieszanka
rocka, ciężkiego brzmienia, i reggae natychmiast zwróciła uwagę mediów i organizatorów różnych
imprez. Wydali płytę i nagrali teledysk, który emitowały stacje telewizyjne.
„Mała Galeria Wielkich Pasji” działająca w Bytomiu to przykład niecodziennej inicjatywy gdzie na
głównej ulicy miasta otwarta jest codziennie galeria, w której pracują niepełnosprawni intelektualnie
artyści. Placówka ta, zgodnie z założeniami, wpisała się w pejzaż kulturalny miasta i jest ośrodkiem
105
oddziaływania na otoczenie nie tylko miasta, ale całego regionu. Galeria jest niewątpliwie
przestrzenią integracji, a jej działalnośd pozwoliła przybliżyd społeczeostwu ogromny potencjał
twórczy i niezwykłą sztukę niepełnosprawnych intelektualnie artystów.
Wystawa Oiko Petersena „Downtown Collection”, stanowi doskonały przykład przełamywania
społecznego tabu na temat seksualności osób niepełnosprawnych. Osoby z niepełnosprawnością
intelektualną mają swoją seksualnośd, uczucia, zakochują się, są zazdrosne, mają złamane serca, chcą
byd atrakcyjne. Wystawa ukazała niepełnosprawne intelektualnie osoby w nowych rolach jako
modelki, prezentujące różne ubrania z najnowszych kolekcji. Wystawa niewątpliwie otworzyła
społeczną dyskusję na temat seksualności osoby niepełnosprawnej intelektualnie.
Kolejnym przykładem może byd Stowarzyszenie Przyjaciół Galerii – Sztuka Niepełnosprawnych
Wśród Nas, które rozpoczęło swoja działalnośd od 1993 roku, na rzecz utalentowanych osób
niepełnosprawnych. Galeria zwana również ośrodkiem wsparcia, “Domem twórczym“. Jest
miejscem, gdzie osoby niepełnosprawne mają szansę samorealizacji, odzyskania poczucia własnej
wartości oraz otrzymują pomoc w promowaniu twórczości i rozwijaniu talentów. Roztacza daleko
idącą opiekę nad twórczymi osobami niepełnosprawnymi ruchowo, somatycznie, psychicznie,
upośledzonymi umysłowo w różnym stopniu z Warszawy i całej Polski.
Stowarzyszenie pomaga swym członkom w rehabilitacji poprzez:
arteterapię (sztukoterapia, muzykoterapia, choreoterapia); zajęcia z arteterapii stwarzają
szansę na wzrost aktywności i włączenie niepełnosprawnych do społeczeostwa;
zajęcia, spotkania terapeutyczne;
organizowanie spotkao literacko-muzycznych, wycieczek i wyjazdów plenerowych
konferencji tematycznych, których celem jest uaktywnienie członków stowarzyszenia;
wsparcie w codziennych problemach z niepełnosprawnymi ich rodzin i opiekunów;
promowanie sztuki: organizację wystaw, koncertów połączonych z konkursami,
przeglądów.
106
ROZDZIAŁ
SZÓSTY:
WYBRANE
PROBLEMY
OSÓB
NIEPEŁNOSPRAWNYCH
INTELEKTUALNIE JAKO WYZWANIA STOJĄCE PRZED SYSTEMEM POMOCY SPOŁECZNEJ
Spośród wielu problemów dotykających osoby niepełnosprawne intelektualnie, na szczególną uwagę
zasługują dwa zagadnienia: seksualnośd, praca zawodowa. Po pierwsze, dlatego iż nadal są to
zagadnienia marginalnie omówione w literaturze, po drugie powinny stanowid istotne pole
zainteresowania dla pomocy społecznej.
BARIERY W ZATRUDNIANIU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Wzrost liczby osób niepełnosprawnych w naszym kraju nadaje zjawisku zatrudnienia oraz aktywizacji
zawodowej coraz większą rangę na tle pozostałych problemów osób niepełnosprawnych.
Polska, jako jeden z pierwszych krajów w Europie rozpoczęła po I wojnie światowej działania
zmierzające w celu aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Mało kto już dziś pamięta, iż
spółdzielnie zatrudniające niewidomych weteranów I wojny światowej rozpoczęły swoją działalnośd
w Warszawie już w 1919 roku, aby w perspektywie kolejnych 80 lat przekształcid się w dzisiejsze
zakłady pracy chronionej. Polska stworzyła w 1920 roku pierwszy na świecie system kwot i kar
(będący w głównej mierze reakcją na niepełnosprawnośd spowodowaną wojną), który następnie stał
się modelem aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych w wielu krajach.
Niestety obecnie Polska zaliczana jest do paostw o jednym z najniższych współczynników
zatrudnialności osób niepełnosprawnych, chociaż środki przeznaczane na promocję zatrudnienia nie
należą wcale do małych. Jak wynika z badao GUS, BAEL mniej niż jedna czwarta osób
niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym jest zatrudniona lub zainteresowana podjęciem pracy, a
ich wskaźnik aktywności zawodowej jest ponad trzykrotnie niższy niż w przypadku osób
pełnosprawnych. Przyczyn tego stanu jest kilka. Jak podaje E. Gorczycka (2005) można wyróżnid dwie
grupy czynników związanych z niskim stanem zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Autorka zalicza
do nich czynniki subiektywne i obiektywne.
CZYNNIKI
OBIEKTYWNE
NISKIEGO
POZIOMU
ZATRUDNIENIA
OSÓB
Do czynników obiektywnych zaliczamy obowiązujący system prawny, który w niedostatecznym
stopniu promuje aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych, ważny jest również system
rentowy, który ze względu na relatywną łatwośd uzyskania pomocy socjalnej nie stanowi
wystarczającej zachęty do poszukiwania pracy przez osoby objęte tego typu pomocą. Autorka
wymienia również niedostateczne dostosowanie warunków pracy do potrzeb i możliwości osób
niepełnosprawnych, wyróżnia bariery architektoniczne. Ważna jest również konstrukcja samego
rynku pracy, który nie jest przychylny przy zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Wysoka ogólna
stopa bezrobocia w Polsce nadal jest główną przyczyną nie zatrudniania osób niepełnosprawnych. W
I kwartale 2011 roku, jak wynika z ogólnopolskich raportów prowadzonych przez PUP, pracodawcy
zgłosili więcej wolnych miejsc pracy, niż w roku 2010. Najwięcej wolnych miejsc pracy zostało
zgłoszonych dla pracowników usług i sprzedawców, również wśród robotników przemysłowych i
rzemieślników zaobserwowano wzrost udziału w ogóle ofert, zauważyd można jednocześnie wyraźny
spadek udziału ofert pracy dla pracowników przy pracach prostych, pracowników biurowych oraz
107
techników i średniego personelu. Niestety ofert pracy dla pracowników niepełnosprawnych było
mniej niż w poprzednich latach. Zmniejsza się również zapotrzebowanie wśród ofert pracy dla
pracowników niepełnosprawnych intelektualnie przy pracach prostych.
Również obecny kształt finansowania programów i kampanii wspierających zatrudnienie osób
niepełnosprawności jest przedmiotem krytyki zarówno ze strony środowiska pracodawców jak i
niepełnosprawnych pracowników. Krytycy argumentują, iż fundusze te są dużo bardziej korzystne dla
przedsiębiorców prowadzących Zakłady Pracy Chronionej niż dla samych osób niepełnosprawnych.
Polityka zatrudnieniowa paostwa, która poprzez rozbudowany system ulg czyni osoby
niepełnosprawne nieatrakcyjnymi pracownikami. Paradoksalnie poprzez nadawanie osobom
niepełnosprawnym szeregu specjalnych przywilejów takich jak: określone godziny pracy, specjalne
urlopy i zwolnienia chorobowe, przerwy w pracy, zostają oni dyskryminowani.
Na postawę pracodawcy względem zatrudnienia osoby niepełnosprawnej wpływ mogą mied
dodatkowe obowiązki (koniecznośd ponoszenia podwyższonych kosztów, rozbudowana
sprawozdawczośd, koniecznośd zmian techniczno-organizacyjnych w firmie, wymagania dotyczące
przygotowania obiektów, koniecznośd przygotowania stanowisk pracy). Niechęd pracodawców do
zatrudniania osób niepełnosprawnych wynika również z faktu dużej ilości kontroli i skomplikowanej
biurokracji. Istniejący w Polsce system wyrównywania szans osób niepełnosprawnych jest
krytykowany głównie przez pracodawców za niska jego efektywnośd i skutecznośd. System ten ma
charakter raczej kompensacyjny niż aktywizacyjny, utrwala biernośd – zaledwie 5% środków
finansowych przeznacza się na aktywnośd zawodową i pomoc rzeczową, podczas gdy na wypłacanie
rent przeznacza się blisko 80%.
Jak piszą A. Ostrowska i B. Szczepankowska (1998, s. 14) trudnością w opracowywaniu i aplikowaniu
spójnych programów działao prointegracyjnych i prozawodowych jest stosunkowo wysoki stopieo
rozłączności poszczególnych aktów prawnych mających tę integrację zapewniad. A. Ostrowska, J.
Sikorska, B. Gąciarz (2001) wskazują na ustawę o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku, która nie
jest dostatecznie powiązana z ustawami o rehabilitacji i ustawą o systemie oświaty, we fragmentach,
w których dotyczą one edukacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Odseparowanie to nie
zapewnia dostatecznej łączności, np. między pracownikiem socjalnym, doradcą rehabilitacyjnym czy
nauczycielem, którzy w warunkach społeczności lokalnej winni ze sobą blisko współpracowad.
Niedawna nowelizacja ustawy42 nie wniosła znaczących zmian w tym zakresie. Pewną próbą
przezwyciężenia tych słabości jest ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i
społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, która próbuje powiązad dotychczas
odseparowane od siebie systemy orzecznictwa oraz rehabilitacji i zatrudnienia. 1 stycznia 2011 roku
weszła w życie większośd przepisów nowelizacji tej ustawy, a wśród nich te dotyczące sposobu
wliczania pracowników niepełnosprawnych do stanu zatrudnienia niepełnosprawnych oraz
uzyskiwania dofinansowania na pracowników posiadających prawo do emerytury. W kolejnych latach
zmienią się także przepisy dotyczące norm czasu pracy oraz wysokości dofinansowao do
wynagrodzeo.
42
3 maja 2011 roku weszła w życie ustawa o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz o świadczeniach opieki
zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Zmieniają się m.in. zasady wstrzymywania wypłat
świadczeo pieniężnych osobom bezrobotnym, zasady wypłat zasiłku okresowego i celowego na realizację
postanowieo kontraktu socjalnego oraz normy regulujące status pracowników socjalnych.
108
Obiektywne czynniki utrudniające zatrudnienie osób niepełnosprawnych intelektualnie to również
bariery funkcjonalne (urbanistyczne, komunikacyjne, transportowe) mogące mied związek z
poziomem rozwoju osoby niepełnosprawnej w dostępie do informacji i edukacji, mogą prowadzid do
segregacji i izolacji społecznej osoby niepełnosprawnej.
Bariery o charakterze zewnętrznym tworzą: polityka społeczna, polityka zatrudnieniowa, stan i
sprawnośd funkcjonowania systemów emerytalno-rentowych, rehabilitacja lecznicza i zdrowotna,
miejsce zamieszkania, prawna sytuacja osób niepełnosprawnych w paostwie, postawy otoczenia,
dostępnośd do szkolnictwa i pomocy społecznej, uprzedzenia współpracowników. Ograniczenia
wynikające z otoczenia zewnętrznego a będące pochodną zasad funkcjonowania systemu
rehabilitacji, to brak stabilności zasad funkcjonowania systemu, złożone procedury oraz
zróżnicowane źródła wsparcia finansowego. Warunki funkcjonowania rynku prac, mające wpływ na
niską aktywnośd zawodową osób niepełnosprawnych to: poziom usług świadczonych osobom
niepełnosprawnym z uwzględnieniem poradnictwa zawodowego, pośrednictwo pracy i problem
dodatkowych szkoleo, brak ofert pracy dla osób niepełnosprawnych, źle zorganizowany system
szkolnictwa zawodowego osób niepełnosprawnych – nauka w zawodach niegwarantujących
zatrudnienia (zawody typu: miotlarz, garncarz itp.).
Do barier wynikających z warunków otoczenia zaliczyd można: wysoki poziom ogólny bezrobocia,
skomplikowane regulacje prawne, brak stabilności prawa, złożone procedury wsparci finansowego
dla pracowników i pracodawców, brak stabilności wsparcia finansowego i ofert pracy dla osób
niepełnosprawnych, niski poziom poradnictwa zawodowego i pośrednictwa pracy. Do barier
utrudniających sytuacje osób niepełnosprawnych na rynku zatrudnieniowym zaliczyd należy
niestabilnośd i nieskutecznośd polskiego systemu rehabilitacji zawodowej.
Stwierdzid można, iż to właśnie osoby z niepełnosprawnością intelektualną należą do grupy
najczęściej pozostających bez pracy. Dzieje się tak z kilku powodów.
o
o
o
o
o
ogólnie przyjęty pejoratywny stereotyp myślenia o osobach niepełnosprawnych
intelektualnie, powoduje brak jest oczekiwao wobec osób niepełnosprawnych
intelektualnie, co prowadzi w następstwie do nieuwzględniania ich, jako pracowników;
osoby niepełnosprawne intelektualnie po ukooczeniu szkoły zawodowej, najczęściej nie
są przygotowane do podjęcia pracy;
system preorientacji zawodowej i aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych
intelektualnie nie przygotowuje osób niepełnosprawnych do wejścia na otwarty rynek
pracy;
sytuacja osób z lekkim stopniem niepełnosprawności intelektualnej w aspekcie
zatrudnienia przedstawia się odmiennie niż osób niepełnosprawnych intelektualnie w
stopniu głębszym i głębokim; pracownicy niepełnosprawni intelektualnie w stopniu
lekkim częściej znajdują zatrudnienie i częściej przyjmowani są do zakładów pracy
chronionej niż osoby głębiej i głęboko niepełnosprawne intelektualnie;
w świadomości społecznej tkwią dwa wciąż funkcjonujące stereotypy (E. Wapiennik,
2006):
 model „niezdolności do pracy” – w myśl, którego osoby z niepełnosprawnością
intelektualną nie są zdolne do pracy,
109

model „gotowości do pracy” – zgodnie, z którym osoby niepełnosprawne
intelektualnie uznaje się za niegotowe do podjęcia pracy, a gotowośd staje się
tylko teoretycznym hasłem.
Również E. Wapiennik (2005), na podstawie przeprowadzonych badao dotyczących zatrudniania osób
niepełnosprawnych intelektualnie w Polsce doszła do kilku wniosków:
osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają bardzo niewielkie szanse na
zatrudnienie na otwartym rynku pracy;
głównym miejscem pracy osób niepełnosprawnych intelektualnie są zakłady pracy
chronionej, warsztaty terapii zajęciowej i zakłady aktywności zawodowej;
bardzo słabe jest przygotowanie osób niepełnosprawnych intelektualnie do przejścia na
otwarty rynek pracy lub w ogóle do zatrudnienia,
brak rozwiązao, które moderowałyby przejście osób z niepełnosprawnością intelektualną
z systemu edukacji do zatrudnienia, utrudniony jest dostęp do poradnictwa
zawodowego, szkolenia i pośrednictwa pracy.
CZYNNIKI
SUBIEKTYWNE
NISKIEGO
POZIOMU
ZATRUDNIENIA
OSÓB
Do czynników subiektywnych utrudniających podjęcie pracy przez osoby niepełnosprawne, zaliczamy
(E. Gorczycka 2005): małe zainteresowanie podjęciem pracy przez osoby niepełnosprawne, postawy
pracodawców wobec osób niepełnosprawnych, niedostateczne mobilizowanie osób
niepełnosprawnych do podjęcia pracy zarobkowej. Jak podaje S. Kowalik (2008 za: M. Szymaoski
2000) wśród subiektywnych czynników utrudniających zdobycie pracy zawodowej przez osoby
niepełnosprawne wskazad należy wykształcenie i odpowiednie przygotowanie zawodowe
(kwalifikacje i kompetencje).
S. Kowalik (2007, s. 237-239) do czynników subiektywnych obniżających możliwośd zdobycia pracy
przez osoby niepełnosprawne zalicza również czas nabycia niepełnosprawności. Według autora
„nabycie niepełnosprawności we wczesnym dzieciostwie powoduje, że dalsza socjalizacja ulega
zakłóceniu, a to może mied poważne konsekwencje w okresie dorosłości” (S. Kowalik, 2007, s. 237).
Autor przytacza liczne badania (T. Godldberg 119, za: S. Kowalik 2007) wskazujące, iż dzieci z wadami
serca mają mniejsze aspiracje zawodowe oraz mniej dookreślone plany dotyczące przyszłej pracy.
Badacz uważa, ze rozwój zawodowy dzieci niepełnosprawnych przebiega w podobny sposób jak
dzieci pełnosprawnych, lecz jest opóźniony. Im większa niepełnosprawnośd dziecka tym opóźnienie w
osiąganiu poszczególnych „faz rozwoju zawodowego” (por. B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A.
Gąsiorowska, C. S. Nosal, 2006, s. 63). Podobne wyniki uzyskano w badaniach nad dziedmi głuchymi.
Jak pisze S. Kowalik (2007, s. 239), nie można obciążad tylko rodziców tym, że ich niepełnosprawne
dzieci mają trudności w znalezieniu pracy. Według autora (2007, s. 239) należy pamiętad o dwóch
sprawach. Posiadanie dziecka niepełnosprawnego jest poważnym obciążeniem dla rodziny, nie tylko
emocjonalnym, ale również ekonomicznym, a sprawowanie opieki nad dzieckiem wymaga dużego
wysiłku, co zdecydowanie ogranicza możliwośd dodatkowego zarobkowania. Drugą kwestią jest zbyt
późno otrzymywana profesjonalna pomoc w zakresie rehabilitacji zawodowej ich dzieci. System
poradnictwa zawodowego w Polsce zaczyna się dopiero po ukooczeniu szkoły podstawowej.
110
Dodatkowo system ten nie wyodrębnia działao ukierunkowanych na rozwiązywanie problemów
związanych z przygotowaniem zawodowym dzieci niepełnosprawnych (por. S. Kowalik 2007, s. 239).
Odmienną jest sytuacja, w której niepełnosprawnośd nabywana jest przez osobę dorosłą o
ustabilizowanej sytuacji zawodowej. Nagła utrata sprawności powoduje ograniczenie możliwości
zarobkowania na czas leczenia i rehabilitacji. Niestety często okazuje się ze pełen powrót do życia
zawodowego staje się niemożliwy.
Na powrót osób niepełnosprawnych do pracy wpływ mogą mied następujące grupy czynników:
1. czynniki o charakterze społeczno-demograficznym (poziom wykształcenia, wiek,
płed, moment w biografii, w którym pojawiał się niepełnosprawnośd, sytuacja
rodzinna i ekonomiczna);
2. czynniki o charakterze medycznym (rodzaj i stopieo niepełnosprawności, szanse
na powrót do pełnego zdrowia, powikłania związane z niepełnosprawnością,
stopieo rozległości dysfunkcji, która może mied wpływ na rodzaj wykonywanej
pracy);
3. czynniki psychologiczno-społeczne w tym postawy społeczne do
niepełnosprawności (postawy środowiska pracy do niepełnosprawności, postawy
do samej osoby dotkniętej niepełnosprawnością, stereotypy społeczne
powstrzymujące pracodawców przed zatrudnianiem osób niepełnosprawnych,
problem dyskryminacji zawodowej).
Do subiektywnych czynników utrudniających zatrudnienie zaliczamy również tzw. „indywidualne
cechy osoby niepełnosprawnej”. Cechy indywidualne mogą wzmacniad lub osłabiad skutki
niepełnosprawności. Występuje istotne zróżnicowanie barier w zależności od wieku, stanu zdrowia,
wykształcenia, sposobu bycia, podejścia do trudnych sytuacji, przygotowania zawodowego, rodzaju
niepełnosprawności, sytuacji rodzinnej, sytuacji materialnej, sprawności intelektualnej,
emocjonalnej, fizycznej, małej mobilności zawodowej osób niepełnosprawnych.
Problem dyskryminacji zawodowej osób niepełnosprawnych związany jest ogólnie z barierami
wstrzymującymi aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych. Barier tych jest bardzo wiele,
niektóre leżą po stronie pracodawców, inne po stronie niepełnosprawnych pracowników wiele z nich
tkwi w społecznym podejściu do osób niepełnosprawnych (A. Barczyoski, 2008, S. Kowalik 2007, A.
Ostrowska, J. Sikorska, B. Gąciarz 2001).
PROBLEMATYKA SEKSUALNOŚCI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Istniejące uprzedzenia względem osób niepełnosprawnych przedstawiają je jako osoby aseksualne,
niemające pragnieo, marzeo czy fantazji seksualnych. Popularne modele adaptacji, rehabilitacji czy
integracji eliminują działania, które mogłyby pomóc w realizacji najbardziej osobistych i intymnych
potrzeb. Z badao A. Ostrowskiej (2007) wynika, iż w społeczeostwie dominuje przekonanie, że
„popęd seksualny u osób niepełnosprawnych umysłowo powinien byd eliminowany farmakologicznie
lub chirurgicznie”. Pojawiają się także głosy krytyki, które odnoszą się z dystansem, ale i jawną
dezaprobatą do tego typu aktywności, zwłaszcza, jeśli osoba przebywa w placówce opieki całkowitej.
Wyraźna niechęd społeczeostwa odnosi się do prokreacji i rodzicielstwa osób niepełnosprawnych
intelektualnie.
111
Ogólnie należy napisad, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie, podobnie jak w normie
intelektualnej osiągają dojrzałośd płciową, ujawniają potrzebę seksualną oraz rodzi się w nich popęd
seksualny. Ich rozwój płciowy przebiega przez wszystkie fazy rozwoju seksualnego. Trudno też
kwestionowad rodzące się zainteresowanie sferą seksualną. Trudno nie zauważyd pojawiających się
emocji i uczud związanych z seksualnością. W literaturze przedmiotu odnajdujemy szereg stanowisk,
które ewidentnie przeciwstawiają się ekspresji seksualnej młodzieży z intelektualną
niepełnosprawnością. Pojawiają się również poglądy, które nie zaprzeczają istnieniu płciowości u tej
grupy, jednak wskazują na inne sposoby rozładowywania napięcia seksualnego niż aktywnośd
seksualna. Istnieje też szereg opinii, które ujawniają permisywny stosunek do seksualności
niepełnosprawnych intelektualnie osób.
Poznanie chodby w sposób ogólny prawidłowości rozwoju seksualnego osób niepełnosprawnych staje
się obecnie ważnym zadaniem dla nowoczesnych pracowników socjalnych, aby sprostad temu
zadaniu w rozdziale tym omówione kwestie zostały ułożone w strukturze kilu dylematów: sterylizacji,
wolności reprodukcyjnej, wolności seksualnej, seksualnośd podopiecznych domów pomocy
społecznej.
STERYLIZACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Poważnym problemem staje się przymusowa sterylizacja i antykoncepcja (głównie zakładanie spiral
kobietom niepełnosprawnym, podczas wykonywania innych zabiegów np. usunięcia woreczka
żółciowego). W Europie prawo do sterylizacji zostało zalegalizowane i wykonywane. Proceder ten był
i jest często wykonywany bez konsultacji i nawet wiedzy osób niepełnosprawnych intelektualnie.
Sterylizację uznaje się za okaleczenie ciała i wykonywane może byd tylko przy zgodzie osoby
sterylizowanej. Prawo to jest jednak często łamane. Za powód takich decyzji uznaje się jak podaje J.
Walter (1988) fakt, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie nie rozumieją swojej roli, jaka wiąże się z
posiadaniem potomstwa. Uznaje się, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie nie potrafią
podejmowad decyzji związanych z posiadaniem potomstwa. W pracy Waltera warto zwrócid uwagę
na fakt, który autor wyraźnie podkreśla, że „dziecko, które rodzi się w związku osób
niepełnosprawnych intelektualnie może mied gorszy strat w przyszłośd”. Według Waltera ta
społeczna dyskryminacja rodziców niepełnosprawnych intelektualnie wiąże się z tym, iż „każde
dziecko ma takie same prawo do swobodnego rozwoju, rozwój ten nie powinien byd zakłócony z
powodu ograniczeo intelektualnych rodziców, najlepszym, zatem sposobem uniknięcia takiej sytuacji
jest sterylizacja” (1987). Według wielu autorów sterylizacja, jakkolwiek stosowana winna byd zawsze
ostatecznym sposobem zapobiegania ciąży, gdy zostały zastosowane inne środki. Sterylizacja nie
może byd jednym środkiem antykoncepcyjnym.
Problem sterylizacji przymusowej staje się dylematem nie tylko etycznym, ale również prawnym. Jak
pisze E. Zielioska (2009) „nie ma wątpliwości, że jeżeli sterylizację przeprowadza się z powodu
wskazao medycznych, to jest dopuszczalna i traktowana jak każdy zabieg leczniczy. Tak jest, gdy
przyszła ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety. Wiele argumentów przemawia również za tym, by
podobnie traktowad przypadki, gdy chodzi o uniknięcie przekazania potomstwu chorób
genetycznych. Oczywiście warunkiem koniecznym jest zgoda pacjentki – dobrowolna i świadoma,
podjęta po otrzymaniu pełnych informacji. Sprawa komplikuje się, gdy ciąża zagraża zdrowiu kobiety,
ale to mężczyzna – mąż lub partner – chce dokonad sterylizacji u siebie na jej rzecz. Ale tutaj też
112
istnieje pogląd prawny pozwalający przeprowadzid sterylizację i uznad za zabieg leczniczy na rzecz
trzeciej osoby. Problem jest ze sterylizacją na życzenie traktowaną, jako środek antykoncepcyjny.
Wśród lekarzy dominuje przekonanie, że to przestępstwo z artykułu kodeksu karnego mówiącego o
ciężkim uszkodzeniu ciała poprzez pozbawienie zdolności płodzenia. Dylemat jest również wówczas
czy niepełnosprawnej intelektualnie kobiecie, która właśnie urodzi dziecko, można bez jej zgody przy
okazji porodu podwiązad jajowody, aby nie zaszła więcej w ciążę?”.
Przypadek 1
„Podczas porodu lekarze wysterylizowali kobietę bez jej zgody i wiedzy. Prokuratura wszczęła
śledztwo w sprawie pozbawienia płodności i wykonania zabiegu bez zgody pacjenta. Dodatkowo po
narodzinach dziecka sąd zdecydował odebrad je matce. Córkę dostała rodzina zastępcza, bowiem
zdaniem sądu w domu były złe warunki, bałagan, matka nieporadna, a ojciec stary. Dopiero po
dwóch miesiącach sąd tymczasowo oddał rodzicom dziecko. Gazeta Wyborcza napisała, że kobietę
wysterylizowano podczas cesarskiego cięcia. Nikt nie pytał jej o zgodę. O tym, że nie będzie mogła
mied więcej dzieci, dowiedziała się ze szpitalnego wypisu”.
Gazeta Wyborcza (26.01.2010)
Przypadek 2
„Jak donosi Gazeta Wyborcza (15.02.2011) 21- letnia niepełnosprawna intelektualnie kobieta, która
urodziła poprzez cesarskie cięcie drugie dziecko, nie zostanie na razie poddana przymusowej
sterylizacji – zadecydował londyoski Sąd Opiekuoczy. Sędzia uzasadnił decyzję brakiem
wystarczających danych, aby z całą pewnością stwierdzid, czy przymusowe poddanie dziewczyny,
nazywanej przez media P., zabiegowi podwiązania jajowodów to jedyne i najlepsze wyjście. Matka
młodej kobiety, po ogłoszeniu decyzji sądu, nie wytrzymała. To ona, jak twierdzi dla dobra córki,
starała się o pozwolenie na zabieg. Swoje życie poświęciła wychowywaniu upośledzonej córki, teraz
opiekuje się też starszym dzieckiem P. i zamierza również dbad o to, które właśnie ma przyjśd na
świat. Sędzia nie miał wątpliwości, że to ciepła, dobrze funkcjonująca rodzina, i że upośledzona P.
ma dużo szczęścia, znajdując takie wsparcie dla siebie i dwójki swoich dzieci. Problem polega na tym,
że 21-letnia P. nie pojmuje konsekwencji swoich czynów. Nie jest w stanie np. wyobrazid sobie, że
jeśli urodzi kolejne dzieci, będą one musiały pójśd do adopcji i nigdy ich już nie zobaczy, ponieważ
ani ona, ani jej matka nie będą w stanie się nimi zajmowad”.
(Gazeta Wyborcza 15.02.2011)
Przypadek 3
„Jak pisze Tygodnik Powszechny (15.09.2009) tysiące kobiet w Polsce zostało pozbawionych
płodności. Dziennikarze gazety przeprowadzili w tej sprawie śledztwo. Z oficjalnych statystyk wynika,
że w 2008 roku wykonano w Polsce 27 zabiegów sterylizacji. Statystyki NFZ są uspokajające. Wynika
z nich, że w Polsce przeprowadzono w ubiegłym roku 27 takich zabiegów. Tymczasem ze śledztwa
gazety wynika, że mogło ich byd tysiące. Potwierdzają to w zakulisowych rozmowach lekarze,
położne i pacjentki. Częśd zabiegów w szpitalach paostwowych i prywatnych klinikach wykonuje się
na życzenie kobiet, częśd bez ich wiedzy zwykle przy okazji cesarskiego cięcia dotyczy to najczęściej
113
kobiet niepełnosprawnych intelektualnie lub z innym względów niezaradnych życiowo. Niektóre z
przypadków uzasadnia się względami medycznymi. Lekarze jednak nie wpisują ich do kart, by
uniknąd kary, bo można za to trafid do więzienia nawet na 10 lat. Z drugiej strony wiele Polek,
którym odmawia się zabiegu wyjeżdża wysterylizowad się do innych krajów Europy”.
(Tygodnik Powszechny 15.09.2009)
Lęk społeczny przed uprawianiem seksu przez osoby niepełnosprawne intelektualnie spowodował, iż
zaczęto wprowadzad sterylizację, początkowo za zgodą rodziców. Jednak proceder ten był często
wykonywany bez konsultacji i nawet wiedzy osób niepełnosprawnych intelektualnie. Jak podaje J.
Walter (1988), przez długie lata istniało przekonanie, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie nie
rozumieją roli, jaka wiąże się z posiadaniem potomstwa. Uznawano, iż nie potrafią podejmowad
decyzji związanych z prokreacją.
Sterylizacja chirurgiczna kobiet niepełnosprawnych intelektualnie pozostaje sprawą kontrowersyjną.
Głównymi powodami dotyczącymi sterylizacji chirurgicznej ze strony rodziców są strach przed ciążą
będącą wynikiem wykorzystania seksualnego, aktywnośd seksualna oraz niepowodzenie innych
metod antykoncepcyjnych.
Z problemem sterylizacji wiąże się zagadnienie rodzicielstwa osób niepełnosprawnych intelektualnie.
RODZICIELSTWO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE
Poważnym dylematem jest kwestia związana z reprodukcją. Czy powinniśmy skutecznie
przeciwdziaład posiadaniu dzieci przez osoby z intelektualną niepełnosprawnością, nawet, jeśli jest to
sprzeczne z ich wolą? Prawo w tym względzie milczy, pozostaje tylko dyskusja społeczna. We
współczesnym świecie coraz częściej dyskutuje się problem tak zwanej „wolności reprodukcyjnej”
(C.M. Renzetti, D. J. Curran 2005, s. 249), który dotyczy możliwości podjęcia samodzielnej i niczym
nieograniczonej decyzji w kwestii posiadania lub nieposiadania potomstwa. „Nowe technologie
reprodukcyjne” mam tu na myśli głównie zapłodnienie pozaustrojowe (in vitro) stało się w ostatnich
kilkunastu latach coraz bardziej dostępne dla par pełnosprawnych, które nie mogą począd dziecka w
naturalny sposób. Pary niepełnosprawne intelektualnie takiego prawa nie mają lub jest im ono
ograniczane.
W tym obszarze ważna wydaje się byd również nowelizacja ustawy z dnia 10 czerwca 2010 roku o
zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw, która
wprowadziła w życie jeden budzący kontrowersje zapis, z którego wynika, iż pracownik socjalny ma
prawo odebrad dziecko z rodziny, bez wyroku sądu. (art. 12 a) „w razie bezpośredniego zagrożenia
życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie pracownik socjalny wykonujący obowiązki
służbowe ma prawo odebrad dziecko z rodziny i umieścid je u innej niezamieszkującej wspólnie osoby
najbliższej, w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88,
poz. 553, z późn. Zm.), w rodzinie zastępczej lub w całodobowej placówce opiekuoczowychowawczej”.
Potrzeba zrozumienia i odkrycia osoby niepełnosprawnej intelektualnie, jako istoty seksualnej –
dorosłej staje się kluczowe w zakresie organizowania wsparcia i pomocy. Uznanie, iż
114
niepełnosprawnośd intelektualna zaprzecza istnieniu potrzeby seksualnej, jak również, że osoba
niepełnosprawna intelektualnie nie może w sposób odpowiedni realizowad zadao rodzicielstwa jest
ogromnym uproszczeniem i krzywdzeniem. Pracownik socjalny powinien każdorazowo w sposób
możliwe najbardziej indywidualny rozpatrywad kwestie związane z rodzicielstwem osób
niepełnosprawnych, natomiast zapis ustawy traktowad jako wyłączna ostatecznośd, istnieje bowiem
wystarczająca ilośd przykładów na to, iż osoba niepełnosprawna intelektualnie przy odpowiednim
wsparciu i pomocy jest w stanie w sposób odpowiedni realizowad swoje macierzyostwo i ojcostwo.
PROBLEM SEKSUALNOŚCI W DOMACH POMOCY SPOŁECZNEJ
Podejście do seksualności osób niepełnosprawnych intelektualnie w domach pomocy społecznej
zmieniło się wyraźnie. Nadal pojawiają się sygnały dyskryminacji sfery seksualnej podopiecznych
jednak jest tych sygnałów znacznie mniej niż przed kilkunastoma laty, kiedy to seksualnośd osób
niepełnosprawnych intelektualnie był ignorowana i udaremniana.
Różnice obserwujemy ze względu na rodzaj domu pomocy społecznej, chodzi tu głównie o podziałał
na domy świeckie i wyznaniowe. W zakładach wyznaniowych prowadzonych najczęściej przez księży i
siostry zakonne obok prawidłowo i w sposób pełen oddania realizowanych działao opiekuoczych
całkowicie marginalizuje się sferę seksualną lub nawet wypacza się jej charakter. W domach
świeckich świadomośd konieczności uwzględniania sfery seksualnej jest zdecydowanie wyraźniejsza.
Istnieje wiele domów koedukacyjnych, które sprzyjają usamodzielnianiu się osób niepełnosprawnych
intelektualnie.
Przykładem dobrych rozwiązao może byd dom pomocy społecznej dla dziewcząt i chłopców w
Pakówce, w którym realizowany jest projekt "Spełnianie marzeo", dający niektórym parom szansę na
wspólne zamieszkanie w jednym pokoju, „gdy do ośrodka trafiają osoby o odmiennej płci, w sposób
naturalny pojawia się zainteresowanie nimi. Żaden mieszkaniec nie chce byd samotny, nie chce żyd
tak jak dotychczas w izolacji wśród dużej liczby osób. Oni także szukają drugiej osoby, z którą chcą
byd szczęśliwi”43. Osoby z lekkim i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności potrafią swoje
uczucia i potrzeby zwerbalizowad. W ośrodkach robią to, co ludzie sprawni: spotykają się, przebywają
w swoim otoczeniu, razem planują wycieczki, spacery, wyjazdy, zapraszają się na kawę. Niekiedy
zaczynają ich łączyd głębsze związki uczuciowe. W DPS w Pakówce pozwolono zamieszkad we
własnych pokojach już kilku takim parom. Pierwszą była Barbara i Tadeusz. Najpierw jednak
wyjaśniono im różne kwestie związane z edukacją seksualną, która w dużym stopniu polegała na
nauczeniu ich zachowao seksualnych. Ich przykład rozbudził oczekiwania kilku innych par. Po
pewnym okresie i zaręczynach także im pozwolono na wspólne zamieszkanie w jednym pokoju.
„Osobiście widzę ogromną wartośd w związkach emocjonalnych pomiędzy niepełnosprawnymi
pensjonariuszami” – dodaje dyrektor DPS w Pakówce.
Przykład
„Tomasz, w domu pomocy społecznej od 12 lat. Przepraszam, że musiał pan czekad. Akurat miałem
golenie, mam słabe ramiona, sam nie daję rady. A jeżeli chodzi o seks, to już wyjaśniam. Proszę
spojrzed. Mamy tu internet. I każda strona, gdzie pada słowo "seks", jest zablokowana. No po prostu
43
Wypowiedź dyrektora DPS w Pakówce.
115
się nie wyświetla. I to nie tylko pornograficzna. Był taki artykuł niedawno o najszybszym samolocie
pasażerskim świata. I ta strona też nie chciała mi się wyświetlad. Kilka razy próbowałem (…)”.
„Dom pomocy społecznej ma 98 mieszkaoców, ponad połowa to mężczyźni. Komputerów
prywatnych jest kilkanaście. Częśd dofinansował PFRON, częśd kupiły rodziny. Mieszkaocy mają je w
pokojach. Z założenia nasz dom miał byd miejscem, gdzie trafiają ludzie względnie młodzi.
Rehabilitują się, uczą się samodzielnie funkcjonowad, a potem wracają do społeczeostwa. Mieliśmy
kilka starych komputerów, więc dyrektor, jeden z najlepszych ludzi, jakich znam, najbardziej dbający,
wpadł na pomysł, by założyd kafejkę internetową. Tak by mieszkaocy mogli się rozwijad. By
ewentualnie rozpocząd pracę przez sied. Dzięki temu nasi panowie odżyliby. No, ale niestety, jak się
dorwali do kafejki, zaczęli wisied na tych pornosach, sparaliżowało to pracę naszej administracji. Nie
dało się przelewu zrobid. Personel zwracał mi uwagę, że oni oglądają te strony. Rozumiem potrzeby
naszych mieszkaoców, również, by oglądad erotykę, no, ale jeżeli oni ten internet dostali w
prezencie, to nie jest ich (…)”.
„Niepełnosprawnym w Holandii usługi prostytutek dofinansowują niektóre samorządy. Na
Zachodzie działają fundacje, które pomagają w organizacji kontaktów seksualnych. Oprócz Holandii
są też w Danii i Szwajcarii (…)”. „(…)Nasze społeczeostwo jeszcze do tego nie dorosło. Ma za mało
zrozumienia dla nas. Na pewno niejeden skorzystałby z tego. Ale czy taka prostytutka by się chciała
zgodzid na to? Może oczekiwałaby większych korzyści? twierdzi Stefan niepełnosprawny
intelektualnie mieszkaniec domu pomocy społecznej (…)”. „(…)Tu niedaleko jest dom publiczny. Do
kolegi przychodziła prostytutka, ale przestała przychodzid, bo go w koocu okradła. Zginęły mu
pieniądze i pilot do telewizora. Zrobił się wielki szum, bo on o tego pilota oskarżył mieszkaoców
mówi Marian niepełnosprawny intelektualnie mieszkaniec domu pomocy społecznej (…)” „(…) Gdyby
mieszkaocy mogli korzystad z prostytutek, byd może wtedy ich świat skupiłby się na nich, a nie na
nas twierdzi opiekunka jednego z domów pomocy społecznej. Nie ma się, czego czepid? To się czepią
seksu. Bo jak nie wiadomo, o co chodzi, to wiadomo – albo o seks, albo o pieniądze (…)”.
("Seks" w domu pomocy bez ograniczeo. Zdejmą filtry, Gazeta Wyborcza 24.07.2011)
116
LITERATURA
Bajcar B., Borkowska A., Czerw A., Gąsiorowska A., Nosal C., S., (2006). Psychologia preferencji i
zainteresowao zawodowych. Przegląd teorii i metod. Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy
Zawodowego, 34, Warszawa: Wydawnictwo Urzędu Pracy.
Balcerzak-Paradowska B., (2002). Osoby niepełnosprawne i ich rodziny – charakterystyka
demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Raport Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych. „Sytuacja osób
niepełnosprawnych w Polsce”. Warszawa.
Balicka-Kozłowska H., (1979). O pojęciu niesprawności. Praca i zabezpieczenie społeczne nr
6.
Barczyoski A., (2008). Praca osób niepełnosprawnych, (w:) L. Frąckiewicz (red.). Przeciw wykluczeniu
społecznemu osób niepełnosprawnych. Warszawa: IPISS.
Barnes C., Mercer G., (2008). Niepełnosprawnośd. Warszawa: Wydawnictwo Sic.
Borkowska M., (1989). ABC rehabilitacji dzieci. Najczęstsze schorzenia narządu ruchu. Warszawa:
Wydawnictwo Pelikan.
Borzyszkowska H. (1986). Oligofrenopedagogika. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Chłoo-Domioczak A., Poznaoska D., (2007). Promocja zatrudnienia na otwartym rynku pracy.
Proponowane działania w Polsce. Budapeszt: Międzynarodowa Organizacja Pracy.
Cytowska B., (2002). Drogi edukacyjne dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Wrocław:
Wydawnictwo ITE.
Czapiga A., (red.) (2004). Psychospołeczne problemy rozwoju dziecka. Toruo: Wydawnictwo
Edukacyjne Akapit.
Czapka M., Kontny U., (2008). Znaczenie zakładów pracy chronionej w walce z wykluczeniem
społecznym osób niepełnosprawnych (w:) L. Frąckiewicz (red.). Przeciw wykluczeniu społecznemu
osób niepełnosprawnych. Warszawa: IRSS.
Czochaoska J., (1985). Neurologia dziecięca. Warszawa.
Dąbrowski S., Jaroszyoski J., Pużyoski S., (1987). Psychiatria. Warszawa.
Doroszewska J., (1989). Pedagogika specjalna. Wrocław: Ossolineum.
Gajdzica Z. (2001). Wpływ treści kształcenia na wybór zawodu przez uczniów lekko upośledzonych
umysłowo. (w:) R. Kwiecioska, M. J. Szymaoski (red.), Młodzież a dorośli. Napięcia między socjalizacją
a wychowaniem. Kraków: Instytut Nauk o Wychowaniu Akademii Pedagogicznej w Krakowie.
Gałkowski T., (1997). Nowe tendencje w podejściu do niepełnosprawności. Uporządkowania
terminologiczne. Audiofonologia 10.
Giermanowska E., (2007). Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w opiniach pracowników
Powiatowych Urzędów Pracy, (w:) E. Giermanowska (red.), Młodzi niepełnosprawni – aktywizacja
zawodowa i nietypowe formy zatrudnienia. Warszawa: ISP.
Giermanowska E. (red) (2007a). Młodzi niepełnosprawni o sobie. Rodzina, edukacja, praca.
Warszawa: Fundacja Instytut Spraw Publicznych.
Gorczycka E. (2005). Psychologiczne i społeczne uwarunkowania aktywizacji zawodowej osób
niepełnosprawnych. Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych, 1.
Hebda-Czaplicka I., (2002). Możliwośd społecznej integracji osób niepełnosprawnych, (w:) B.
Balcerzak-Paradowska (red.) Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce. Warszawa: IRSS.
Hebel K., Bieniaszewski L., (2008). Wsparcie społeczne i pomoc instytucjonalna dla osób
niepełnosprawnych po udarze mózgu. Forum Medycyny Rodzinnej, tom 2, nr 1.
Hulek A., (1969). Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. Warszawa: PZWL.
117
Jachimczak B., (2011). Społeczno-edukacyjne uwarunkowania startu zawodowego młodych
osób niepełnosprawnych. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Janiszewska-Nieścioruk Z., Maciarz A., (red.) (2006) Współczesne problemy pedagogiki osób z
niepełnosprawnością intelektualną. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Janiszewska-Niścioruk Z., (red.) (2005) Sfery życia osób z niepełnosprawnością intelektualną. Kraków:
Oficyna Wydawnicza Impuls.
Kamioski J., (2006). Sprawni w prawie. Prawnokarne uwarunkowania sytuacji osób z
niepełnosprawnością intelektualną. Zeszyt 4, Warszawa: Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z
Upośledzeniem Umysłowym.
Kantyka S., (2002). Podmiotowośd osób niepełnosprawnych i ich niezależnośd (w:) L. Frąckiewicz
(red.). Postawy wobec niepełnosprawności. Katowice: Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”.
Karwowska M., (2003). Wspieranie rodziny dziecka niepełnosprawnego umysłowo. Kraków: Oficyna
Wydawnicza Impuls.
Karwowska, M. (2007). Macierzyostwo wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Bydgoszcz:
UKW.
Kawczyoska-Butrym Z., (1998). Niepełnosprawnośd — specyfika pomocy społecznej. Warszawa: BPS.
Kawczyoska-Butrym Z., (2000).Elementy socjologii dla pielęgniarek. Lublin: Wydawnictwo „Czelej”.
Kawula S., (1999). Wsparcie społeczne (hasło) (w:) D. Lalak, T. Pilch (red.). Elementarne pojęcia
pedagogiki społecznej i pracy socjalnej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
Kazimierczak T., Łuczyoska M., (1998). Wprowadzenie do pomocy społecznej. Warszawa: BPS.
Kirejczyk K., (1981). Upośledzenie umysłowe – pedagogika. Warszawa: PWN.
Kirenko J., (2002). Nie jesteś sam. Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością. Lublin:
Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej.
Kirenko J., (2006). Oblicza niepełnosprawności. Lublin: Wydawnictwo Akademickie Wyższej Szkoły
Społeczno-Przyrodniczej.
Kirenko J., (2007). Indywidualna i społeczna percepcja niepełnosprawności. Lublin: Wyd. UMCS.
Kirenko J., (1999). Szkolnictwo zawodowe i przysposobienie do pracy dla osób niepełnosprawnych,
(w:) W. Otrębski (red.) System wsparcia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. Założenia,
elementy, zasady organizacji. Lublin: Fundacja Między Nami, FŚCEDS.
Kirenko J., Sarzyoska E., (2010). Bezrobocie – niepełnosprawnośd – potrzeby. Lublin: UMCS.
Konopnicki J., (1971). Niedostosowanie społeczne. Warszawa: PWN.
Kosakowski C., (2003). Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej. Toruo: Akapit.
Kostrzewski J., (1981). Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym (w:) K. Kirejczyk (red.).
Upośledzenie umysłowe – pedagogika. Warszawa: PWN.
Kościelska M., (1984). Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny. Warszawa: PWN.
Kościelska M., (2004). Jak poprawid sytuację osób niepełnosprawnych intelektualnie i ich rodzin – w
różnych okresach życia? Głos psychologa. (w:) M. Kościelska, B. Aouil (red.), Człowiek
niepełnosprawny – rodzina i praca. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej.
Kościelska M., (2012). Przeżywanie własnej i cudzej dorosłości przez osoby z niepełnosprawnością
(w:) R. Kijak (red.). Niepełnosprawnośd w zwierciadle dorosłości. Kraków: Oficyna Wydawnicza
Impuls.
Kowalik S., (2010). Metoda dwuczłowieka jako szczególna forma wykorzystania ruchu w
rehabilitacji osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną, (w:) J. Wyczesany (red.),
Wspomaganie rozwoju dzieci z zaburzeniami genetycznymi. Poznao: Wydawnictwo GEN.
118
Kowalik S., (1999). Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Katowice:
Biblioteka Pracownika Socjalnego.
Kowalik S., (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Kowalik S., (2005). Psychologia niepełnosprawności umysłowej. (w:) H. Sęk (red.), Psychologia
kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kózka M., (2010). Wsparcie społeczne w chorobie (w:) M. Kózka, I. Płaszewska–Żywko (red.). Modele
opieki pielęgniarskiej nad chorym dorosłym. Podręcznik dla studiów medycznych. Warszawa: PZWL.
Kucharek M., (2007). Orzekanie o niepełnosprawności dla celów rehabilitacji zawodowej,
(w:) E. Rutkowska (red.), Pracownik z niepełnosprawnością. Lublin: Fundacja Fuga Mundi.
Kurzynowski A., (red.) (2006). Polityka społeczna. Warszawa: Wyd. SGH Oficyna Wydawnicza.
Larkowa H., (1987). Człowiek niepełnosprawny, problemy psychologiczne. Warszawa: PWN.
Lausch-Żuk J., (2005). Dzieci z głębszą niepełnosprawnością intelektualną. (w:) I. Obuchowska (red.).
Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP.
Lausch-Żuk K., (1998). Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem
umysłowym. (w:) W. Dykcik (red.). Pedagogika specjalna. Poznao: UAM.
Lewandowski J., (2000). Ergonomia niepełnosprawnym środowisku pracy. Łódź: Wydawnictwo
Politechniki łódzkiej.
Lausch-Żuk J., (2001). Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem
umysłowym, (w:) W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna. Poznao: Wydawnictwo UAM.
Lew-Starowicz Z., Długołęcka A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: Świat Książki.
Lovaas, I., (1993). Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Mój elementarz. O. Kubioska, M.
Bogdanowicz, M. Ciszkiewicz (tłum.). Warszawa: WSiP.
Maciarz A., (1992). Wspomaganie rodziny w wychowaniu i rehabilitacji dzieci, Problemy OpiekuoczoWychowawcze nr 5/6.
Majewski T., (1995). Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Centrum BadawczoRozwojowe Osób Niepełnosprawnych, Warszawa.
Majewski T. (1997). Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności. Szkoła Specjalna, 3.
Majewski T., Miżejewski C., (2007). Możliwości zawodowe różnych kategorii osób niepełnosprawnych
(w:) T. Majewski, C. Mizejewski, W. Sobczak (red.). Gmina a niepełnosprawnośd. Podręcznik dla
samorządów gminnych z zakresu aktywizacji zawodowej i rehabilitacji społecznej osób
niepełnosprawnych, KIG-R. Warszawa.
Majewski T., Szczepankowska B., (1998). Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych (w:) A.
Ostrowska, B. Szczepankowska (red.) Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym.
Warszawa: Krajowy Urząd Pracy.
Mariaoczyk K., Otrebski W., (2010). Innowacyjny program przygotowania do wykonania pracy
zawodowej dla młodzieży niepełnosprawnej. Współczesny stan badao dotyczących edukacji i
zatrudnienia osób z niepełnosprawnością umysłową w Polsce. Lublin: EFS.
Marszałek L., (2009). Systemy wsparcia społecznego w procesie rehabilitacji osób
niepełnosprawnych. Seminare nr 26.
Miżejewski C., (2006). Polityka społeczna wobec sektora ekonomii społecznej. Ekonomia Społeczna
Teksty 21.
Mrugalska K., (1998). Osoby z upośledzeniem umysłowym (w:) A. Ostrowska, B. Szczepankowska
(red.), Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Warszawa: Krajowy Urząd Pracy.
119
Mrugalska K. (2003). Osoby z głębsza niepełnosprawnością intelektualną a zatrudnienie, (w:) M.
Piszczek (red.) Aktywizacja zawodowa uczniów z upośledzeniem w stopniu znacznym i
umiarkowanym, Centrum Metodyczne pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa.
Nęcki, Z. (1992). Komunikowanie interpersonalne. Wrocław: Wydawnictwo Zakład Narodowy im.
Ossolioskich.
Noworol C., (2003). Narzędzia oceny zawodowej osób niepełnosprawnych, (w:) Poradnictwo
zawodowe dla osób niepełnosprawnych. Biuro Koordynacji Kształcenia Kadr – Fundacja Fundusz
Współpracy.
Olechnowicz, H. (1977). Nowe formy wzbogacania kontaktów społecznych. Materiały InformacyjnoDydaktyczne ZG TPD, 1–3.
Olechnowicz, H. (1979). Wychowanie i nauczanie głębiej upośledzonych umysłowo. Warszawa: WSiP.
Ostrowska A., Szczepankowska B., (red.) (1998). Problem niepełnosprawności w poradnictwie
zawodowym. Warszawa: Krajowy Urząd Pracy.
Ostrowska A., Sikorska J., Gąciarz B., (2001). Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach
dziewięddziesiątych. Warszawa: ISP.
Oszustowicz B., Baran J. (1999). Orientacja zawodowa młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu
lekkim – uwarunkowania i konsekwencje (w:) J. Pilecki, S. Olszewski (red.), Wspomaganie rozwoju
osób niepełnosprawnych. Kraków: Oficyna Wydawnicza TEXT.
Ostrowska A., Szczepankowska B., (1998). Aktywnośd zawodowa osób niepełnosprawnych – stan i
potrzeby. (w:) Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Zeszyt informacyjnometodyczny doradcy zawodowego nr 10. KUP. Warszawa.
Ostrowska A., (2007a). Organizacja rehabilitacji zawodowej, formy zatrudnienia osób
niepełnosprawnych (w:) E. Rutkowska (red.). Pracownik z niepełnosprawnością. Lublin:
NORBERTINUM.
Otrębski W., (1999). Dlaczego potrzebny jest system wsparcia aktywności zawodowej osób
niepełnosprawnych (w:) W. Otrębski (red.) System wsparcia aktywności zawodowej osób
niepełnosprawnych. Lublin: FŚCEDS.
Otrębski W., (2007). Interakcyjny model rehabilitacji zawodowej osób z upośledzeniem umysłowym.
Lublin: Wydawnictwo KUL.
Pilecka, W. (1995). Psychoruchowy rozwój dzieci o obniżonej sprawności umysłowej. (w:) J. Pilecki,
W. Pilec. Lublinka (red.). Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności
umysłowej. Kraków: WSP.
Piotrowicz, R. J., Wapiennik, (2004). Charakterystyka osób z niepełnosprawnością intelektualną. (w:)
D. M. Piekut-Brodzka, J. Kuczyoska-Kwapisz (red.). Pedagogika specjalna dla pracowników socjalnych.
Warszawa: APS.
Piszczek M., (2001). Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu
znacznym i umiarkowanym, częśd I. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy PsychologicznoPedagogicznej MEN
Piszczek M., (2003). Przysposobienie do pracy uczniów głębiej upośledzonych umysłowo w aspekcie
ich możliwości psychofizycznych. (w:) M. Piszczek (red.). Aktywizacja zawodowa uczniów z
upośledzeniem umysłowym w stopniu znacznym i umiarkowanym. Przewodnik dla nauczycieli.
Warszawa: CMPP-P.
120
Poliwczak I., (2008). Praca w życiu osób niepełnosprawnych. Znaczenie oraz powody i negatywne
aspekty pozostawania bez pracy (w:) Przeciw wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych,
(red.) L. Frąckiewicz. Warszawa: IPSS.
Pospiszyl K., (2005). Przestępstwa seksualne. Warszawa: PWN.
Renzetti, C. M., Curran, D. J. (2005). Kobiety, mężczyźni i społeczeostwo. Warszawa: PWN.
Rola, J. (1996). Upośledzenie umysłowe jako czynnik ryzyka dla depresji dziecięcej. Warszawa:
Wydawnictwo WSPS.
Rowland Ch., Scweigert P., (1995). System symboli jednoznacznych. Warszawa: Towarzystwo Pomocy
Głuchoniewidomym.
Rutkowska E., (2007). Pracownik z niepełnosprawnością. Lublin: Norbertinum.
Sałutowicz P., (2007). Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej. Ekonomia Społeczna Teksty 2
Sierpowska I., Kogut A., (2010). Status osoby niepełnosprawnej w polskim systemie prawa. Wrocław:
Gaskor.
Sowa J., (1998). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszów: Wyd. Oświatowe FOSZE.
Tammet D., (2010). Urodziłem się pewnego błękitnego dnia. Pamiętniki nadzwyczajnego umysłu z
zespołem Aspergera. Czarne.
Treffert D., A., Wallace G., L., (2002). Wyspy geniuszu. „Świat Nauki” nr 8.
Wapiennik E. (2005). Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dostęp do edukacji i
zatrudnienia. Raport. Polska. Warszawa: Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem
Umysłowym.
Wapiennik E. (2006). Zatrudnianie osób z niepełnosprawnością intelektualną w Polsce w świetle
rozważao unijnych. Szkoła Specjalna, 1, 233.
Wapiennik E., Piotrowicz R., (2002). Niepełnosprawny – pełnosprawny obywatel Europy. Warszawa
UKIE.
Wedeł-Domaradzka A., (2005). Prawa człowieka w Karcie Praw Podstawowych i ich miejsce
konstytucji zjednoczonej Europy, (w:) Świat Idei i Polityki, tom 4, Akademia Bydgoska im. Kazimierza
Wielkiego. Bydgoszcz.
Wedeł-Domaradzka A., (2012). Dorosłośd osób niepełnosprawnych – aspekt prawny (w:) R. Kijak
(red.) Niepełnosprawnośd w zwierciadle dorosłości. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Wyczesany J., (2004). Pedagogika upośledzonych umysłowo. Kraków: Impuls.
Zabłocki K., J., (2003). Upośledzenie umysłowe. Płock: Wydawnictwo Naukowe "Novum".
Zawiślak A., (2006). Częstośd występowania pojęd „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” i
„niepełnosprawnośd intelektualna (intellectual disability)” we współczesnym piśmiennictwie. (w:) J.
Paoczyk (red.). Forum Pedagogów Specjalnych XXI wieku. T. VII. Łódź: Wydawnictwo Hamal.
Zielioska E., (2009). Sterylizacja: i dopuszczalna, i zabroniona. Gazeta Wyborcza, 31.08.2009.
Zima M., (2007). Sprawni w prawie. Zeszyt nr 19/20 Ubezwłasnowolnienie osoby z
niepełnosprawnością intelektualną Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem
Umysłowym. Warszawa.
Żółkowska, T. (2004). Wyrównywanie szans społecznych osób z niepełnosprawnością intelektualną:
uwarunkowania i obszary. Szczecin: Wydawnictwo US.
Żywanowska, A. (2009). Agresja u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną.
Wielowymiarowośd uwarunkowao. Kraków: Impuls.
121
Wybrane ustawy:
Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych
Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty
Przydatne strony internetowe:
www. ekonomiaspoleczna.pl
www. naszesprawy.pl
www. psouu.org.pl
www. niepelnosprawni.pl
www. pfron.org.pl
www. pfon.org
122

Niepełnosprawność intelektualna – między diagnozą a działaniem

Transkrypt

Podobne dokumenty

artYkUłY i rozprawY psYCHopeDaGoGiCzNe UwarUNkowaNia