Ostatni Piastowie wielkopolscy – próba oceny

PROF. DR HAB. JADWIGA
KRZY˚ANIAKOWA
Instytut Historii UAM
Ostatni Piastowie wielkopolscy – próba oceny
Spo∏eczeƒstwa zawsze ocenia∏y swych w∏adców. Zawsze te˝ oceniali ich historiografowie – rocznikarze, kronikarze, a póêniej historycy. Kronikarze Êredniowieczni opierali si´ w swych ocenach na poglàdach wspó∏czesnych im ludzi i swoich w∏asnych,
a tak˝e na aktualnym w danym okresie „wizerunku” dobrego i z∏ego w∏adcy.
W Êredniowieczu wÊród licznych cech dobrego w∏adcy najcz´Êciej wymieniano
sprawiedliwoÊç, dzielnoÊç, mi∏osierdzie i pobo˝noÊç. Trzeba jednak pami´taç, ˝e
pod tymi pozornie jednoznacznymi okreÊleniami kry∏y si´ ró˝ne treÊci, inaczej je bowiem rozumiano. Tak˝e polscy rocznikarze i kronikarze oceniali dzia∏alnoÊç w∏adców
i tak˝e opisywali ich przymioty i wady.
Takiej charakterystyki doczeka∏ si´ Przemys∏ I, ksià˝´ wielkopolski. W Roczniku
kapitu∏y poznaƒskiej i w Kronice wielkopolskiej kustosz Baszko, znajàcy ksi´cia osobiÊcie, po jego Êmierci nakreÊli∏ obszernà charakterystyk´ jego postaci i da∏ ocen´ dokonaƒ w∏adcy. Jest to portret idealnego ksi´cia wed∏ug wzorów tego czasu1. Kronikarz
stwierdza mi´dzy innymi, ˝e „wÊród ksià˝àt polskich tego czasu by∏ naj∏agodniejszy,
opanowany i pokorny, pojednawczy i ∏askawy, pobo˝ny i ˝arliwy w szczerym mi∏owaniu Boga i ludzi... Z nikim nie chcia∏ spieraç si´, chyba ˝e ktoÊ wtargnà∏ na jego ziemi´, wtedy broni∏ si´, jak móg∏. W ciàgu swego ˝ycia obwarowa∏ swój kraj ze wszystkich stron pokojem przez zjednywanie sobie sàsiednich ksià˝àt jako przyjació∏, nie
mieczem, lecz màdroÊcià... Nie chcia∏ zajmowaç ziem innego ksi´cia, lecz raczej
pragnà∏ pokoju z wszystkimi ludêmi. By∏ bardzo pobo˝ny... Lubi∏ pi´knà muzyk´,
a w nocy czyta∏ psa∏terz... ˚y∏ skromnie, gardzi∏ pychà, a nawet umartwia∏ si´.
Wspiera∏ KoÊció∏ i broni∏ go. Duchownych powa˝a∏ i z uszanowaniem przyjmowa∏
na swoim dworze... Gdy umar∏, p∏aka∏o po nim duchowieƒstwo, poniewa˝ sprzyja∏
mu. P∏akali po nim rycerze, gdy˝ by∏ dla nich ∏askawy. P∏akali po nim mnisi, poniewa˝ spe∏nia∏ wobec nich uczynki mi∏osierdzia”2.
Jest to trafna, chocia˝ przerysowana ocena osoby i dzia∏alnoÊci ksi´cia. Niestety
ani Boles∏aw Pobo˝ny, ani Przemys∏ II nie doczekali si´ tak pe∏nej oceny przez Êredniowiecznych dziejopisów. Po Êmierci Boles∏awa Pobo˝nego napisano w Roczniku
kaliskim: „W tym˝e roku (1279 r.) zmar∏ Boles∏aw ksià˝´ Wielkopolski... Ów Boles∏aw
by∏ wielkim zwyci´zcà Niemców i m´˝nym cz∏owiekiem, gdy˝ nie ba∏ si´ ˝adnego
króla”3. W tym Roczniku odnotowano równie˝ tylko koronacj´ Przemys∏a II:
„Przemys∏ ksià˝´ Wielkopolski zosta∏ namaszczony na króla polskiego przez pana
91
Przemys∏ II, miedzioryt nieznanego autora, 1620 r.,
ze zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu.
Przemys∏ II, miedzioryt Benoita Farjata, 1702 r.,
ze zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu.
Jakuba, zwanego Âwinkà... lecz w nast´pnym roku zosta∏ zamordowany”. Nast´pna notatka dotyczy opisu zabójstwa Przemys∏a II przez Polaków4, nie ma jednak
s∏owa oceny jego osoby i rzàdów. Tylko
w Kronice wielkopolskiej wspomniano,
a w Roczniku kapitu∏y poznaƒskiej
z aprobatà odnotowano walecznoÊç m∏odego ksi´cia. Odnotowano te˝ jego koronacj´ i Êmierç, oskar˝ajàc o zorganizowanie spisku Brandenburczyków5.
Ocen´ Przemys∏a II znajdujemy dopiero w Rocznikach Jana D∏ugosza. Powsta∏y one prawie 200 lat po Êmierci
Przemys∏a w zupe∏nie innej ni˝
w XIII wieku rzeczywistoÊci historycznej. D∏ugosz poda∏ sporo informacji
o rzàdach Przemys∏a, odnotowa∏ tak˝e,
i˝ w pieÊniach ludowych posàdzano go
o doprowadzenie do Êmierci jego
pierwszej ˝ony Ludgardy. Nie zawa˝y∏o to na ogólnie pozytywnej opinii kronikarza. Pisa∏, ˝e Przemys∏ II posiada∏
wiele cnót, dzi´ki którym zyskiwa∏
˝yczliwoÊç panów i ludu. Przewy˝sza∏
innych pobo˝noÊcià i nieskazitelnymi
obyczajami, uczciwoÊcià, sprawiedliwoÊcià i ∏agodnoÊcià. By∏ m´˝em bohaterskim i ówczeÊnie s∏awnym
oraz mia∏ wielkie zas∏ugi w przywróceniu Polsce godnoÊci króla6. Jest to ocena pozytywna, ale zdawkowa.
Prawdziwszy, chocia˝ bardzo ró˝ny
wizerunek odnowiciela Królestwa rysowali historycy. Opinie historyków
o ostatnich Piastach wielkopolskich
zebra∏ B. Nowacki – odsy∏am do jego
prac7. W tym miejscu chc´ zwróciç
uwag´ na osiàgni´cia ksià˝àt wielkopolskich w wype∏nianiu podstawowych
dla wszystkich w∏adców zadaƒ: dba∏oÊci o ca∏oÊç granic i zapewnienie bezpieczeƒstwa zewn´trznego, troski
o rozwój gospodarczy i spokój wewn´trzny w paƒstwie oraz dba∏oÊç
o rozwój oÊrodków kultury i nauki.
Rzàdy trzech ostatnich Piastów wielkopolskich, Przemys∏a I, Boles∏awa Pobo˝nego i Przemys∏a II, obejmujà 57 lat, od Êmierci W∏adys∏awa Odonica w 1239 roku
i obj´cia rzàdów przez jego synów, do tragicznej Êmierci Przemys∏a II w roku 1296.
Ich rzàdy przypad∏y na czas wa˝nych przemian we wszystkich dziedzinach ˝ycia
spo∏ecznego. Nabiera∏y wtedy tempa zmiany w gospodarce zwiàzane z kolonizacjà
wsi, lokacjami miast i rozwojem handlu. Ich wynikiem by∏ wzrost zamo˝noÊci spo∏eczeƒstwa, ale tak˝e, wraz z nap∏ywem ludnoÊci obcej, g∏ównie niemieckiej – zaostrzenie konfliktów spo∏ecznych i narodowych. Po wprowadzeniu reform gregoriaƒskich wspierany przez ksià˝àt KoÊció∏ umocni∏ swà pozycj´ gospodarczà
i politycznà oraz rozbudowa∏ swe struktury organizacyjne. Sprzyja∏o to rozwojowi
oÊrodków kultury. Rozwija∏y si´ szko∏y przy katedrach biskupich, których poziom
wzrasta∏ wraz ze zwi´kszajàcà si´ liczbà duchownych wykszta∏conych na uniwersytetach. Wzrasta∏a liczba klasztorów starych regu∏, a w miastach powstawa∏y klasztory dominikanów i franciszkanów, które odegra∏y znaczàcà rol´ w rozwoju kultury
i w XIII wieku – by∏y blisko zwiàzane z dworami ksià˝´cymi. Dalszy dynamiczny
rozwój utrudnia∏o rozbicie polityczne paƒstwa, rosnàca liczba ksi´stw i sta∏e konflikty mi´dzy ksià˝´tami, skrz´tnie wykorzystywane przez sàsiadów. Dopiero
w ostatnim dwudziestoleciu XIII wieku pojawi∏y si´ koncepcje zjednoczenia paƒstwa. W tych wszystkich procesach uczestniczyli ksià˝´ta wielkopolscy i odegrali
w nich znaczàcà, chocia˝ ka˝dy nieco innà rol´.
W roku 1239 synowie W∏adys∏awa Odonica, starszy Przemys∏ I i jego m∏odszy
brat Boles∏aw, zwany Pobo˝nym, obj´li swe dziedzictwo w bardzo z∏ym stanie. Ziemie Wielkopolski a˝ po Wart´ znajdowa∏y si´ w r´kach Henryka Pobo˝nego, ksi´cia
Êlàskiego. Do terytoriów pó∏nocnych zg∏aszali pretensje ksià˝´ta pomorscy, a kasztelania làdzka znajdowa∏a si´ w r´kach ksià˝àt kujawskich. Tak˝e sytuacja wewn´trzna
nie by∏a ∏atwa. Cz´Êç mo˝nych i rycerstwa popiera∏a ksià˝àt Êlàskich, trwa∏ te˝ konflikt mi´dzy rycerstwem a biskupem poznaƒskim.
Przemys∏ I, który mimo ˝e wraz z bratem Boles∏awem wyst´powali wspólnie, faktycznie sprawowa∏ w∏adz´, wykaza∏ si´ du˝à zr´cznoÊcià i talentem politycznym.
W roku 1241, wykorzystujàc zamieszanie po Êmierci Henryka Pobo˝nego,
przy wsparciu rycerstwa wielkopolskiego, które przesz∏o na jego stron´, odzyska∏
znacznà cz´Êç ziem Wielkopolski. W nast´pnych latach odzyska∏ Kalisz, odebra∏ te˝
ksià˝´tom Êlàskim Zbàszyƒ, Mi´dzyrzecz i Santok – i grody te umocni∏8. Oprócz
dzia∏aƒ wojennych i uk∏adów dla zabezpieczenia granicy Êlàskiej Przemys∏ I wykorzysta∏ koligacje rodzinne. W 1244 roku poÊlubi∏ córk´ Henryka Pobo˝nego, a siostr´
ksi´cia Boles∏awa Rogatki, El˝biet´. Nast´pnie w 1249 roku swà siostr´ Salome´ wyda∏ za Konrada, ksi´cia g∏ogowskiego, a drugà siostr´, Eufemi´, za ksi´cia opolskiego, W∏adys∏awa. Synowie z tego ma∏˝eƒstwa otrzymali póêniej graniczàce z Polskà
ksi´stwa opolskie, cieszyƒskie i oÊwi´cimskie, zaÊ ich córka zosta∏a ˝onà ksi´cia wroc∏awskiego Henryka IV Prawego. Póêniej tak˝e Boles∏aw Pobo˝ny wyda∏ swà córk´
El˝biet´ za ksi´cia legnickiego Henryka Brzuchatego9. Rodzinne powiàzania z ksià˝´tami Êlàskimi nie uchroni∏y Wielkopolski przed konfliktami politycznymi, ale
otwiera∏y drog´ i u∏atwia∏y kontakty gospodarcze i kulturalne z bogatym Âlàskiem.
Po uspokojeniu granicy ze Âlàskiem Przemys∏ I rozpoczà∏ walk´ o zabezpieczenie
granicy pó∏nocnej, walczàc najpierw z ksià˝´tami pomorskimi, a nast´pnie z margrabiami brandenburskimi, którzy po przej´ciu ziemi lubuskiej dà˝yli do opanowania
93
Ostatni Piastowie wielkopolscy – próba oceny
Przemys∏ II, portret z pocztu królów, ksià˝àt
i hetmanów polskich wed∏ug J. B. Plerscha, opartego
na cyklu M. Bacciarellego, lata 90. XIX w.,
ze zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu.
94
ziem nad dolnà Wartà i Notecià. W latach 1241–1247 toczy∏ walki o Santok, najwa˝niejszy gród broniàcy pó∏nocnych granic Wielkopolski10. Natomiast walk´ o odzyskanie ziemi làdzkiej i terytoriów zaj´tych przez ksià˝àt kujawskich toczy∏ przede
wszystkim Boles∏aw Pobo˝ny, gdy w 1247 roku otrzyma∏ ksi´stwo kaliskie11. O odzyskanie utraconych ziem walczyli wi´c obaj bracia, chocia˝ „strategiem” by∏, jak si´
wydaje, Przemys∏ I.
Po Êmierci Przemys∏a I w roku 1257 w∏adz´ w ca∏ej Wielkopolsce objà∏ Boles∏aw
Pobo˝ny, który prowadzi∏ ci´˝kie walki z Brandenburgià w sojuszu z ksià˝´tami Pomorza, równie˝ atakowanymi przez margrabiów. D∏ugotrwa∏e, przebiegajàce ze
zmiennym szcz´Êciem walki zakoƒczy∏y si´ w 1278 roku odzyskaniem Santoka12.
W sumie polityk´ „zagranicznà” Przemys∏a I, kontynuowanà przez jego brata, nale˝y oceniç wysoko. Uda∏o si´ im ró˝nymi metodami odzyskaç utracone ziemie i zabezpieczyç granice. Nawiàzali dobre stosunki z ksi´ciem gdaƒskim MÊciwojem. Przemys∏ II, obejmujàc w 1279 roku rzàdy w Wielkopolsce, otrzyma∏ ksi´stwo
zjednoczone, co nie znaczy bezpieczne.
Przemys∏ I by∏ te˝ dobrym gospodarzem. Troszczy∏ si´ o rozwój gospodarczy Wielkopolski, wspiera∏ kolonizacj´ wsi i lokacje miast, korzystajàc przede wszystkim
z wzorów Êlàskich. Gospodark´ modernizowa∏ energicznie, ale i roztropnie. T´ polityk´ prowadzi∏ poczàtkowo z bratem, a póêniej kontynuowa∏ jà sam Boles∏aw. Mieszczanie i kupcy byli pod opiekà ksià˝àt, którzy wspierali tak˝e nowatorskie zmiany (oczynszowanie) w gospodarce rycerskiej. Pod rzàdami Przemys∏a I i Boles∏awa Pobo˝nego
Wielkopolska przodowa∏a w przenoszeniu wsi na prawo niemieckie. W tej dziedzinie
tylko nieznacznie ust´powa∏a dzielnicy Êlàskiej. Korzystali na tych zmianach wielcy
posiadacze ziemi – ksià˝´, KoÊció∏, mo˝ni, a tak˝e ludnoÊç czynszowych wsi13.
Dla gospodarczego rozwoju Wielkopolski wielkie znaczenie mia∏y lokacje miast,
w tym lokacja Poznania przez Przemys∏a I. Wp∏yw lokacji na wielostronny rozwój
miasta omówi∏ ju˝ w swoim referacie J. Wiesio∏owski. Warto podkreÊliç, ˝e Poznaƒ
nale˝a∏ do miast najbardziej uprzywilejowanych przy lokacji, co by∏o nie bez zwiàzku z dzia∏alnoÊcià ksià˝àt, wysoko ocenianà przez historyków14.
Równie intensywna by∏a dzia∏alnoÊç Przemys∏a I i jego brata dotyczàca KoÊcio∏a.
Dowodem tego sà przywileje dla arcybiskupstwa gnieênieƒskiego, biskupstwa
Przemys∏ I wybiera katedr´
poznaƒskà na miejsce swego
pochówku, a tak˝e rewan˝uje si´
za odstàpienie przez biskupa
Boguchwa∏a i kapitu∏´ poznaƒskà
cz´Êci terenów nale˝àcych
do koÊcio∏ów Êw. Marcina
i Êw. Wojciecha pod zamierzonà
lokacj´ nowego miasta,
uwalniajàc wsie biskupstwa
i kapitu∏y poznaƒskiej
od ci´˝arów prawa polskiego
(Gniezno, 24 IV 1252 r.).
Pergamin, bez piecz´ci; Êlady
czerwonych i ˝ó∏tych nici.
Ze zbiorów Archiwum
Archidiecezjalnego w Poznaniu
(sygn. DK perg. 3),
fot. W. P∏óciennik.
poznaƒskiego i licznych klasztorów. Z ich fundacji powsta∏y w Wielkopolsce klasztory zakonów ˝ebraczych. W roku 1244 Przemys∏ I osadzi∏ w Poznaniu przy koÊciele
Êw. Gotarda dominikanów, którzy wznieÊli nowy koÊció∏ w stylu wczesnego gotyku.
Przypuszcza si´, ˝e przy jego budowie pracowali ci sami rzemieÊlnicy, którzy wznieÊli klasztor Dominikanów we Wroc∏awiu. Natomiast Boles∏aw Pobo˝ny wraz z ma∏˝onkà Jolantà fundowa∏ klasztor Franciszkanów w Kaliszu i Klarysek w Gnieênie,
gdzie te˝ powsta∏ klasztor Franciszkanów (1259 r.). Dalsze klasztory fundowano
w Âremie (1270 r.), Obornikach (przed 1272 r.) i Pyzdrach (1277 r.). Przemys∏ I fundowa∏ te˝ klasztor Cysterek w Owiƒskach. Przez dzia∏alnoÊç duszpasterskà i kaznodziejskà zakony ˝ebracze szybko w∏àczy∏y si´ w nurt ˝ycia miejskiego, a dzi´ki bliskim
zwiàzkom z dworami ksià˝´cymi sta∏y si´ ∏àcznikami mi´dzy tymi Êrodowiskami
a krzewicielami nowej scholastycznej kultury oraz nowych wzorów moralnych
(w Êwietle charakterystyki kustosza Baszka ich uosobieniem by∏ Przemys∏ I)15.
Wa˝nymi oÊrodkami kultury by∏y wspierane przez ksià˝àt dwory biskupie i Êrodowiska katedralne oraz dwory ksià˝´ce w Gnieênie, Kaliszu i w g∏ównym mieÊcie
Wielkopolski, Poznaniu.
Mimo ˝e centralnym oÊrodkiem w∏adzy Przemys∏a I by∏ Poznaƒ, nie mo˝na pominàç roli Gniezna. I on, i Boles∏aw Pobo˝ny cz´sto w nim przebywali nie tylko
w zwiàzku z uroczystoÊciami Êw. Wojciecha. W Gnieênie odbywa∏y si´ zjazdy rodzinne i spotkania z ksià˝´tami pomorskimi – tam te˝ wydawano wiele dokumentów16.
Po oddaniu Poznania Przemys∏owi II o˝ywi∏a si´ dzia∏alnoÊç dworu Boles∏awa Pobo˝nego. Wtedy te˝ nawiàzano bliskie kontakty z klasztorem Franciszkanów.
Centrum ˝ycia politycznego i kulturalnego by∏ jednak dwór poznaƒski, który najpierw mieÊci∏ si´ na Ostrowie Tumskim w sàsiedztwie, ale te˝ bliskim zwiàzku z katedrà. Prawdopodobnie Przemys∏ I rozpoczà∏ budow´ zamku w lokowanym, lewobrze˝nym Poznaniu. Dwór Przemys∏a I, mo˝e pod wp∏ywem dworów Êlàskich, sta∏
si´ centrum kultury dworskiej – rycerskiej (∏owy, turnieje, uczty). Na dworze goÊcili przedstawiciele mo˝nych rodów piastujàcy urz´dy ziemskie, którzy byç mo˝e obyczaje dworu ksià˝´cego przenosili na swoje dwory, poszerzajàc zasi´g kultury rycerskiej, a zapewne i intelektualnej, gdy˝ na dworze Przemys∏a s∏uchano muzyki,
czytano czy te˝ recytowano opowieÊci rycerskie.
95
Ostatni Piastowie wielkopolscy – próba oceny
96
Bliskie kontakty Przemys∏a I z kr´gami koÊcielnymi nie pozosta∏y bez wp∏ywu
na styl ˝ycia dworskiego. Ksi´˝ne wielkopolskie, ˝ona Przemys∏a I, El˝bieta, i Boles∏awa Pobo˝nego, Jolanta, siostra ksi´˝nej krakowskiej Kingi, aprobowa∏y wzorce pobo˝noÊci i stylu ˝ycia propagowane przez XIII-wieczne wzorce hagiograficzne.
Dwór poznaƒski by∏ te˝ oÊrodkiem kultury literackiej, historycznej i prawnej. Jej
reprezentantami byli wykszta∏ceni cz∏onkowie kapeli i urz´dnicy kancelarii ksià˝´cej.
WÊród nich mo˝emy wymieniç kanclerza Boguchwa∏a z Czerlnina, organizatora
kancelarii, a póêniej biskupa poznaƒskiego Jana, okreÊlanego jako literatem
hominum. Wykszta∏cenie uniwersyteckie mieli notariusze kancelarii – Gerard, Piotr
i inni. Dzi´ki ich pracy kancelaria wielkopolska osiàgn´∏a ju˝ za Przemys∏a I wysoki
stopieƒ organizacji, a sformu∏owania dokumentów cechowa∏a precyzja prawnicza17.
We wspó∏pracy dworu i kapitu∏y poznaƒskiej rozwija∏o si´ dziejopisarstwo.
W roku 1247 pod auspicjami biskupa Boguchwa∏a II rozpocz´to w Poznaniu nowy
ciàg historiograficzny, Rocznik kapitu∏y poznaƒskiej, majàcy charakter rocznika dworskiego. Notowano w nim dzieje i czyny ksià˝àt, ich ma∏˝eƒstwa, uroczystoÊci dworskie, budow´ grodów, lokacje miast, nadania na rzecz KoÊcio∏a. G∏ównym wàtkiem
rocznika sà starania Przemys∏a I i Boles∏awa Pobo˝nego – zwanych veri heredes Poloniae
– o umocnienie w∏adzy. Wydaje si´, ˝e rocznikarz odnotowa∏ i uzasadni∏ kszta∏tujàcà si´ tradycj´, i˝ ksià˝´ta wielkopolscy sà jedynymi prawnymi dziedzicami ziem,
które leg∏y kolebkà dynastii i paƒstwa. Poglàd ten rozwini´to w Kronice wielkopolskiej18.
Mo˝emy z ca∏ym przekonaniem potwierdziç s∏usznoÊç poglàdu Kazimierza
Jasiƒskiego, ˝e „Przemys∏ I ze s∏abej, zdawa∏o si´ skazanej na zag∏ad´ dzielnicy, stworzy∏ pierwszorz´dny oÊrodek polityczny, k∏adàc tym samym podstawy pod g∏ówne
osiàgni´cie syna – koronacj´”19.
Przemys∏ II urodzi∏ si´ w 1257 roku, kilka miesi´cy po Êmierci ojca, Przemys∏a I.
Wyrasta∏ pod opiekà stryja i u jego boku, w walkach z Brandenburgià uczy∏ si´ rzemios∏a rycerskiego i poznawa∏ tajniki polityki. W 1277 roku przejà∏ jako dziedzictwo
po ojcu dzielnic´ poznaƒskà, a dwa lata póêniej, po Êmierci Boles∏awa Pobo˝nego,
zosta∏ jedynym w∏adcà ca∏ej Wielkopolski. Przejà∏ du˝à, centralnie po∏o˝onà dzielnic´, graniczàcà ze wszystkimi ksi´stwami piastowskimi, z Pomorzem oraz z Brandenburgià. B. Nowacki s∏usznie stwierdzi∏, ˝e „to centralne po∏o˝enie jakby promowa∏o
t´ dzielnic´ do przewodzenia politycznego i musia∏o byç istotnym atutem w rozwoju rodzàcej si´ wielkopolskiej ideologii zjednoczeniowej”20.
Wielkopolska w tym czasie mia∏a jeszcze inne atuty. By∏a dzielnicà o rozwini´tej
gospodarce, chocia˝ pod tym wzgl´dem nie mog∏a si´ równaç ze Âlàskiem. Jako
jedyna dzielnica posiada∏a trzy sto∏eczne miasta – Gniezno, Kalisz i Poznaƒ. Ten
ostatni za Przemys∏a II by∏ jedynym centrum w∏adzy. Wreszcie mia∏a Wielkopolska
dwa biskupstwa: poznaƒskie, w tym okresie ÊciÊle zwiàzane z dworem ksi´cia, i arcybiskupstwo gnieênieƒskie, które pod rzàdami arcybiskupa Jakuba Âwinki odzyska∏o
przynale˝nà mu rang´ oÊrodka jednoczàcego ca∏y episkopat Polski.
Przemys∏ II by∏ wybitnym w∏adcà i znakomicie wykorzysta∏ wszystkie atuty swego dziedzictwa. Troszczy∏ si´ o dalszy rozwój gospodarczy swej dzielnicy. Kontynuujàc polityk´ ojca i stryja, Przemys∏ II utrzymywa∏ dobre stosunki z mieszczaƒstwem, co by∏o istotne, gdy˝ w Wielkopolsce ponad 60% miast nale˝a∏o do ksi´cia.
Przemys∏ II ch´tnie nadawa∏ miastom i mieszczanom przywileje: zwolnienia z ce∏, prawo budowy kramów, zgod´ na zakup ziemi przez mieszczan21. Wspiera∏ te˝ szeregowe
rycerstwo, mo˝e traktujàc je jako przeciwwag´ dla mo˝nych rodów Zar´bów,
Na∏´czów, Grzymalitów – których
przedstawiciele piastowali najwy˝sze
urz´dy ziemskie, a posiadajàc dobra
na pograniczu ze Âlàskiem i Brandenburgià (nowà marchià), nieraz buntowali si´ przeciw swemu ksi´ciu22.
Polityka gospodarcza Przemys∏a II
Êwiadczy o tym, ˝e docenia∏ znaczenie
rozwoju ekonomicznego dla rangi politycznej dzielnicy. Opiekà ksi´cia cieszy∏
si´ równie˝ KoÊció∏. Liczne przywileje
otrzyma∏y klasztory, mi´dzy innymi
klaryski w Gnieênie, cystersi w Làdzie
i ¸eknie, benedyktyni w Lubiniu,
dominikanie w Poznaniu i Wronkach.
Po przej´ciu Pomorza Przemys∏ II potwierdza∏ przywileje dla klasztorów
w Pelplinie i Oliwie. ˚yczliwe i bliskie
stosunki ∏àczy∏y Przemys∏a II z biskupem i kapitu∏à poznaƒskà, a przede
wszystkim z arcybiskupem Jakubem
Âwinkà i jego kr´giem katedralnym. We
wspó∏pracy kancelarii i dworu ksià˝´cego oraz kr´gów katedralnych Gniezna
i Poznania kszta∏towa∏a si´ w latach
osiemdziesiàtych XIII wieku wielkopolska koncepcja zjednoczenia paƒstwa23.
Prawdopodobnie w Poznaniu w kr´gach dworsko-kancelaryjnych i we
wspó∏pracy ze Êrodowiskiem katedralnym podj´to prób´ historycznego uzasadnienia praw Przemys∏a II do dziedzictwa pierwszych Piastów. Ju˝ autor
Rocznika kapitu∏y poznaƒskiej pisa∏, ˝e
ksià˝´ta wielkopolscy sà veri harades
Poloniae dziedzicami ziemi, która by∏a
kolebkà paƒstwa polskiego. Kronika
wielkopolska wyeksponowa∏a ca∏à
Wielkopolsk´ na tle dziejów Polski,
a ksià˝àt wielkopolskich kronikarz
uzna∏ za kontynuatorów programu politycznego pierwszych Piastów – obroƒców granic paƒstwa przed Niemcami.
W swojej aktualnej wymowie Kronika
Dawny koÊció∏ Dominikanów w Poznaniu (ul. Szewska),
fot. A. Jab∏oƒska.
Ostatni Piastowie wielkopolscy – próba oceny
98
by∏a historiograficznym pomnikiem realizowanej przez Przemys∏a II ideologii zjednoczeniowej. Manifestacji w∏adzy ksi´cia i uÊwietnieniu dynastii mia∏y s∏u˝yç niektóre
fundacje Przemys∏a II. Takà funkcj´ mia∏ pe∏niç wzniesiony lub mo˝e tylko wykoƒczony przez niego zamek w lewobrze˝nym Poznaniu, fundacja o∏tarza Êwi´tej Jadwigi
usytuowanego w pobli˝u grobu pierwszych Piastów oraz kaplicy grobowej dla swej
˝ony Ryksy i dla siebie.
Program polityczny Przemys∏a II popiera∏, a mo˝e inicjowa∏ arcybiskup Jakub
Âwinka, wielki rzecznik odbudowy Królestwa, który swój program g∏osi∏ wszystkimi
dost´pnymi Êrodkami, a zasi´g jego propagandy by∏ szerszy ni˝ ksi´cia. Kultowi Êwi´tego Wojciecha Jakub Âwinka nada∏ szerszà interpretacj´, widzàc w nim nie tylko patrona misji, aposto∏a Polaków, ale i patrona ca∏ego Królestwa oraz szafarza Korony.
Program ksi´cia i arcybiskupa by∏ tworzony i realizowany przez wiele lat24.
Wa˝nym osiàgni´ciem Przemys∏a II by∏o utrzymanie ca∏oÊci odziedziczonego
ksi´stwa. Wprawdzie w poczàtku lat osiemdziesiàtych walczy∏ z Henrykiem IV
i zbuntowanymi wielmo˝ami wielkopolskimi, którzy opowiedzieli si´ po stronie ksi´cia Êlàskiego, o po∏udniowà Wielkopolsk´ i Kalisz, ale ostatecznie Przemys∏ II zaj´te
ziemie odzyska∏25. W tym samym czasie, kontynuujàc polityk´ stryja wobec Pomorza Gdaƒskiego, zawar∏ w 1282 roku w K´pnie uk∏ad z ksi´ciem Pomorza, MÊciwojem II. Ksià˝´ ten, zagro˝ony agresjà zakonu krzy˝ackiego, obieca∏ w zamian za pomoc i przymierze przekazanie po swej Êmierci Pomorza Przemys∏owi II. Uk∏ad ten
potwierdzili rycerze obu ziem. W roku 1287 obaj ksià˝´ta spotkali si´ w S∏upsku
z Bogus∏awem IV, ksi´ciem Pomorza Zachodniego, i zawarli uk∏ad obronny przeciw
agresji ze strony Brandenburgii26. Zabezpieczywszy granice Wielkopolski,
Przemys∏ II w∏àczy∏ si´ do rywalizacji o tron krakowski, która rozpocz´∏a si´
w 1288 roku, po Êmierci ksi´cia krakowskiego, Leszka Czarnego. W 1289 roku zajà∏
Kraków ksià˝´ wroc∏awski, Henryk IV, i wys∏a∏ poselstwo do Rzymu z proÊbà o koron´. Nie zdo∏a∏ jej otrzymaç, w roku 1290 zmar∏, przekazujàc Kraków Przemys∏owi II.
Ksià˝´ wielkopolski przyby∏ do Krakowa, ale opuÊci∏ go po dwóch miesiàcach, a w poczàtku 1291 roku zrzek∏ si´ praw do Krakowa na rzecz Wac∏awa II, króla Czech27.
Opuszczajàc Kraków, Przemys∏ II zabra∏ przechowywane w katedrze krakowskiej
insygnia koronne. Nie rezygnowa∏ wi´c z korony, lecz nie Kraków i Ma∏opolska mia∏y byç centrum jego w∏adzy, ale Wielkopolska. Wpierw zadba∏ jednak o zabezpieczenie wp∏ywów na Pomorzu Gdaƒskim, zagro˝onych przez sprzymierzonego z Brandenburgià ksi´cia Rugii. W za∏agodzeniu gro˝àcego konfliktu pomog∏o
Przemys∏owi II ma∏˝eƒstwo z córkà margrabiego Albrechta III, Ma∏gorzatà (1293 r.).
Ju˝ wiosnà roku 1294, wobec choroby MÊciwoja II, Przemys∏ objà∏ bezpoÊrednià w∏adz´ nad Pomorzem, a prawdopodobnie póênà jesienià przyby∏ do Gdaƒska, potwierdzi∏ darowizny MÊciwoja dla klasztoru w Pelplinie i wzià∏ w opiek´ klasztor w Oliwie
– nekropoli´ ksià˝àt pomorskich. MÊciwój II zmar∏ w grudniu 1294 roku, i Przemys∏ II bez przeszkód objà∏ pe∏nà w∏adz´ nad Pomorzem Gdaƒskim28.
Posiadajàc dwie wa˝ne dzielnice, Przemys∏ II 2 czerwca 1295 roku w katedrze
gnieênieƒskiej koronowa∏ si´ na króla Polski. Koronowa∏ go arcybiskup Jakub Âwinka
w asyÊcie kilku biskupów (zapewne bez Jana Muskaty, biskupa krakowskiego, i Jana
Romki, biskupa wroc∏awskiego). Przez obecnoÊç biskupów Jakub Âwinka chcia∏ zapewne podkreÊliç mi´dzydzielnicowe znaczenie koronacji. Nie uznali natomiast
zwierzchnictwa Przemys∏a II inni ksià˝´ta piastowscy. Droga do zjednoczenia
Przemys∏ II nadaje katedrze poznaƒskiej wieÊ Kobylniki oraz teren ko∏o koÊcio∏a
Êw. Ma∏gorzaty, zwany Âródkà. Biskup zobowiàzuje si´ paliç Êwiec´ we wszystkich
godzinach kanonicznych, a w nocy lampk´ olejnà na grobie zmar∏ej ˝ony ksi´cia
(Ryksy, córki Waldemara, króla Szwecji), a w przysz∏oÊci tak˝e na jego grobie
(Poznaƒ, 19 IV 1293 r.). Pergamin, bez piecz´ci. Ze zbiorów Archiwum
Archidiecezjalnego w Poznaniu (sygn. DK perg. 22), fot. W. P∏óciennik.
Przemys∏ II przekazuje katedrze poznaƒskiej swoje stare miasto po∏o˝one przy koÊciele
Êw. Ma∏gorzaty w Poznaniu, zwane Âródkà, wraz z pe∏nymi prawami miejskimi (1288 r.).
Pergamin, bez piecz´ci. Ze zbiorów Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu
(sygn. DK perg. 16), fot. W. P∏óciennik.
paƒstwa by∏a jeszcze d∏uga, ale pierwszy wa˝ny krok zosta∏ zrobiony. W archikatedrze
gnieênieƒskiej odnowiony zosta∏ majestat Korony Polskiej29.
Przemys∏ II przyjà∏ tytu∏ rex Poloniae et dux Pomeranie i kaza∏ wybiç majestatycznà piecz´ç, która najdobitniej informuje o politycznej koncepcji w∏adcy. Na awersie
piecz´ci widnieje postaç króla w majestacie, to jest siedzàcego na tronie z insygniami w∏adzy, a w otoku napis, który wed∏ug jednego odczytu brzmia∏: Premislai dei
gratia regis Polonie et ducis Pomeranie. Na innym egzemplarzu tej piecz´ci by∏ napis:
Sigilum Premislaii Dei gracia Regis Polonorum et ducis Pomeranie. Ró˝nica jest istotna. Pierwszy napis mówi o kraju jako o paƒstwie, drugi o narodzie i ma znaczenie
bardziej uniwersalne, choç w XIII wieku doÊç abstrakcyjne. Napis na rewersie piecz´ci te˝ jest ró˝nie odczytywany. Najtrafniejszy wydaje si´ tekst, który w polskim t∏umaczeniu brzmi: „Sam Bóg przywróci∏ zwyci´skie znaki Polakom”30.
Wkrótce po koronacji Przemys∏ II uda∏ si´ na Pomorze, by jako koronowany w∏adca odebraç ho∏d. Nada∏ te˝ przywileje klasztorom w Oliwie. Nic w∏aÊciwie nie wiemy
o krótkiej, paromiesi´cznej dzia∏alnoÊci Przemys∏a II jako króla. W lutym 1296 roku
zginà∏ w Rogoênie, zamordowany prawdopodobnie z inicjatywy Brandenburczyków,
nie bez przyzwolenia, a mo˝e i udzia∏u rodu Zar´bów. Na temat znaczenia koronacji Przemys∏a II i okolicznoÊci jego tragicznej Êmierci od lat dyskutujà historycy31.
W tym miejscu mo˝emy jeszcze raz powtórzyç, ˝e Przemys∏ II by∏ w∏adcà wybitnym, s∏usznie zwanym odnowicielem Królestwa Polskiego. Prawie 200 lat póêniej Jan
D∏ugosz tak oceni∏ tego w∏adc´: „By∏ m´˝em, którego naród polski przez wszystkie
nast´pne pokolenia i wieki winien s∏awiç i wynosiç w najwi´kszych pochwa∏ach jako
tego, który ten naród wyniszczony i bezsilny podniós∏ i uczyni∏ panem sàsiednich
krajów. Pierwszy wla∏ weƒ ˝ywotnoÊç, która mia∏a mu zapewniç powodzenie przez
wiele wieków”32.
PRZYPISY
1
B. Kürbisówna, Wst´p do Kroniki wielkopolskiej, Warszawa 1965, s. 33.
Kronika wielkopolska, przek∏ad K. Abgarowicz, wst´p i komentarze B. Kürbisówna, Warszawa 1965,
s. 257–258.
3
Roczniki wielkopolskie, przet∏umaczy∏a A. Pawlaczyk przy wspó∏pracy J. Wiesio∏owskiego, „Kronika
Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995; Rocznik kaliski, „Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995, s. 120–121.
4
Tam˝e, s. 121–122.
5
Rocznik kapitu∏y poznaƒskiej, „Kronika Miasta Poznania” 1995 (Nasi Piastowie), s. 97, 98, 100.
6
J. D∏ugosz, Roczniki, czyli Kroniki s∏awnego Królestwa Polskiego, ks. VIII, Warszawa 1964, s. 371–372.
7
B. Nowacki, Przemys∏ I, syn W∏adys∏awa Odonica, ksià˝´ wielkopolski, 1220/21–1257, Poznaƒ 2003,
s. 201–213; ten˝e, Przemys∏ II, ksià˝´ wielkopolski, król Polski, 1257–1295, Poznaƒ 1995, s. 158–160;
ten˝e, Przemys∏ II 1257–1296, odnowiciel Korony Polskiej, Poznaƒ 1997, s. 174–181. We wszystkich tych
pracach podana jest obszerna literatura, a w ostatniej cytowanej (wyd. 1997) w pe∏ni naukowej monografii autor podaje pe∏nà dokumentacj´ êród∏owà. Wszystkich zainteresowanych dziejami ostatnich Piastów
wielkopolskich odsy∏am do tych ksià˝ek.
8
Krótki, bardzo jasny zarys dzia∏alnoÊci politycznej Przemys∏a I i Boles∏awa Pobo˝nego da∏ G. Labuda, Wielkopolska na drogach rozwoju politycznego. Ku koronacji Przemys∏a II, „Kronika Miasta Poznania”
(Nasi Piastowie) 1995, s. 19–24.
9
K. Jasiƒski, Genealogia Piastów wielkopolskich. Synowie W∏adys∏awa Odonica, „Kronika Miasta
Poznania” (Nasi Piastowie) 1995, s. 41, 46, 47, 49, 57, 58.
Ostatni Piastowie wielkopolscy – próba oceny
2
100
10
O stosunkach Polski z Pomorzem i Brandenburgià istnieje obszerna literatura. Mi´dzy innymi
G. Labuda, Polska granica zachodnia. Tysiàc lat dziejów politycznych, Poznaƒ 1971; J. Strzelczyk, Brandenburgia, Poznaƒ 1963; J. Spors, Agresja brandenburska wobec Wielkopolski do 1278 r., „Roczniki Historyczne” t. 40, 1974.
11
J. Bieniak, Rola Kujaw w Polsce piastowskiej, „Ziemia Kujawska” t. I, 1963, s. 27–72. Boles∏aw
Pobo˝ny ostatecznie ziemi´ kaliskà, do której nale˝a∏ Làd, otrzyma∏ w 1253 r.: zob. artyku∏y [w:]
OsiemnaÊcie wieków Kalisza. Studia i materia∏y do dziejów Kalisza i regionu kaliskiego, t. I,
Poznaƒ 1960.
12
J. Spors, Poczàtki brandenburskiego zwierzchnictwa nad Pomorzem Zachodnim na tle rywalizacji o ziemie nad Êrodkowà Odrà i dolnà Wartà w latach 1234–1261, [w:] Niemcy – Polska w Êredniowieczu,
Poznaƒ 1986.
13
T. Tyc, Poczàtki kolonizacji wiejskiej na prawie niemieckim w Wielkopolsce (1200–1333), Poznaƒ 1924.
14
Na temat lokacji i rozwoju miast w Wielkopolsce XIII w. istnieje bardzo obszerna literatura. Ogólny poglàd daje stara, ale wcià˝ cenna praca G. Langego, Lokacje miast Wielkopolski w∏aÊciwej na prawie
niemieckim w wiekach Êrednich, Lwów 1925. Nowe badania nad tym problemem uwzgl´dnia Z. Górczak,
Najstarsze lokacje miejskie w Wielkopolsce (do 1314), Poznaƒ 2002.
15
B. Nowacki, Przemys∏ I..., s. 118 i n., tam te˝ najwa˝niejsza literatura, s. 217. Liczne dokumenty wystawione na rzecz KoÊcio∏a zosta∏y wydane w Kodeksie dyplomatycznym Wielkopolski. Regesty zamieÊci∏a M. Bieliƒska, Kancelarie i dokumenty wielkopolskie XIII wieku, Wroc∏aw – Warszawa – Kraków 1967,
s. 237–302. O bliskiej wspó∏pracy Przemys∏a I z KoÊcio∏em obszernie w licznych pracach pisa∏a
B. Kürbisówna, m.in. Dziejopisarstwo Wielkopolskie XIII–XIV wieku, Warszawa 1959, g∏ównie s. 223–293;
J. Krzy˝aniakowa, Rola kulturalna Piastów w Wielkopolsce, [w:] Piastowie w dziejach Polski, red. R. Heck,
Wroc∏aw 1973, s. 290 i n. O franciszkanach w Wielkopolsce nowe materia∏y znajdujà si´ w obszernym
wst´pie do katalogu wystawy Franciszkanie konwentualni i klaryski w Wielkopolsce od XIII do XIX wieku,
Gniezno 2006.
16
B. Kürbisówna, Udzia∏ Gniezna w dorobku kulturalnym Êredniowiecznej Polski, [w:] Dzieje Gniezna,
red. J. Topolski, Warszawa 1965, s. 188–217.
17
Podstawowe syntetyczne opracowanie, B. Kürbisówna, Kultura wczesnego Poznania. Twórcy – opiekunowie – uczestnicy, [w:] Dzieje Poznania do roku 1793, red. J. Topolski, Warszawa–Poznaƒ 1988,
s. 121–133. Kancelarie wielkopolskie tego czasu, ich organizacj´ i personel zbada∏a M. Bieliƒska, Kancelarie..., s. 69, 27–130.
18
B. Kürbisówna, Dziejopisarstwo..., s. 61–81, 239 i n.
19
K. Jasiƒski, Polski s∏ownik biograficzny, t. 28, s. 730.
20
B. Nowacki, Przemys∏ I..., s. 81.
21
Tam˝e, s. 103–106. K. Jasiƒski, Stosunki Przemys∏a II z mieszczaƒstwem, [w:] Czas, przestrzeƒ, prawa
w dawnych miastach, red. A. Wyrobisz, Warszawa 1991, s. 319–328.
22
K. Jasiƒski, Rola polityczna mo˝now∏adztwa wielkopolskiego w latach 1284–1314, „Roczniki Historyczne” 1963, nr 29, s. 215–250.
23
Ostatnio mi´dzy innymi o KoÊciele polskim w tym czasie pisa∏ A. Radzimiƒski, KoÊció∏ w Polsce wokó∏ 1300, [w:] Polska oko∏o roku 1300. Paƒstwo, spo∏eczeƒstwo, kultura, red. W. Fa∏kowski, Warszawa 2003,
s. 128–153.
24
Mi´dzy innymi J. Krzy˝aniakowa, Kultura umys∏owa w czasach prze∏omu. OÊrodki – ludzie – dokonania, [w:] Polska oko∏o roku 1300, s. 73–119.
25
G. Labuda, Wielkopolska na drogach rozwoju gospodarczego, „Kronika Miasta Poznania” (Nasi Piastowie) 1995, s. 25; J. Pakulski, Ród Zarembów w Wielkopolsce w XIII i poczàtkach XIV wieku, Prace Wydzia∏u Nauk Humanistycznych Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, nr 16, Bydgoszcz 1975, s. 103–137;
ten˝e, Na∏´cze wielkopolscy w Êredniowieczu. Genealogia, uposa˝enie i rola polityczna w XII–XIV wieku,
Warszawa 1982.
26
K. Zieliƒska, Zjednoczenie Pomorza Gdaƒskiego z Wielkopolskà pod koniec XIII wieku. Umowa k´piƒska 1282, Toruƒ 1968.
27
B. Nowacki, Zabiegi o zjednoczenie paƒstwa i koron´ królestwa w latach 1284–1285 na tle rywalizacji Przemys∏a II z Henrykiem IV Prawym, [w:] Przemys∏ II, odnowiciel Królestwa Polskiego, red. J. Krzy˝aniakowa, Poznaƒ 1996, s. 153–160; ten˝e, Czeskie roszczenia do korony polskiej w latach 1290–1335,
Poznaƒ 1987.
28
B. Âliwiƒski, Rzàdy Przemys∏a II na Pomorzu Gdaƒskim 1294–95, „Zapiski Historyczne” 59, 1994,
z. 1, s. 7–27; ten˝e, Rola polityczna mo˝now∏adztwa na Pomorzu Gdaƒskim w czasach MÊciwoja II,
Gdaƒsk 1987.
101
29
B. Nowacki, Przemys∏ II, odnowiciel korony polskiej, s. 246–250. Tam te˝ literatura.
Z. Piech, Studia nad symbolikà zjednoczeniowej piecz´ci ksià˝àt piastowskich w drugiej po∏owie XIII i poczàtkach XIV wieku, Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historyczne 28, Kraków 1987, s. 37–60.
31
J. Krzy˝aniakowa, Regnum Poloniae w XIV wieku. Perspektywy badaƒ, [w:] Sztuka i ideologia XIV wieku,
red. P. Skubiszewski, Warszawa 1975, s. 63–87, g∏ównie s. 68–72.
32
J. D∏ugosz, Roczniki, ks. VIII, s. 372.
30