20Molenda - History of Mining

Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
Politechniki Wrocławskiej
Nr 111
Konferencje
Nr 111
Nr 43
2005
wyrobiska, hałdy, zapadliska, procesy morfogenetyczne,
sukcesja, różnorodność biotyczna, ochrona przyrody
Tadeusz MOLENDA*
GÓRNICZE ŚRODOWISKA ANTROPOGENICZNE
– OBIEKTY OBSERWACJI PROCESÓW
GEOMORFOLOGICZNO--BIOLOGICZNYCH
(NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO)
W artykule przedstawiono procesy geomorfologiczne i biologiczne zachodzące w obrębie starych
obiektów górniczych. Znalazły się wśród nich m.in. „Podziemia Tarnogórskie”, zbiorniki wyrobiskowe i zapadliskowe, oraz różne składowiska odpadów górniczych. Wykazano, iż po zakończeniu
eksploatacji kształtowanie tych obiektów przebiega na drodze naturalnych procesów morfogenetycznych i biologicznych. Stanowią więc one doskonały model do ich śledzenia oraz specyficzne laboratorium terenowe. W wyniku przebiegających procesów głównie biologicznych może dojść do
powstania unikalnych ekosystemów o wysokiej różnorodności biotycznej. Część z nich ze względu na
wyżej wspomniane walory została objęta różnymi formami ochrony.
1. SUROWCE MINERALNE I HISTORIA ICH EKSPLOATACJI
Województwo śląskie położone jest w południowej Polsce między 49°15’ a 51°06’
szerokości geograficznej północnej oraz między 18°05’ a 19°55’ długości geograficznej wschodniej. Graniczy ono z czterema województwami: od zachodu z opolskim, od
północy z łódzkim, od północnego wschodu ze świętokrzyskim, a od wschodu z małopolskim. Południową granicę województwa stanowi granica państwowa ze Słowacją, a południowo-zachodnią granica z Czechami. Powierzchnia województwa wynosi
12331 km2, co stawia je pod względem wielkości na czternastym miejscu w Polsce.
Złożona budowa geologiczna przejawiająca się występowaniem różnowiekowych
skał spowodowała, iż na obszarze województwa śląskiego występują liczne złoża
surowców mineralnych. Do najważniejszych z nich możemy zaliczyć górnokarbońskie złoża węgla kamiennego i metanu, triasowe złoża rud cynku i ołowiu, jurajskie
złoża rud żelaza i węgla brunatnego, trzeciorzędowe złoża soli kamiennej i gipsów,
oraz różnowiekowe surowce skalne.
__________
* Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, 41-200 Sosnowiec, ul. Będzińska 60.
188
Początki działalności górniczej na obszarze województwa należy wiązać z eksploatacją darniowych rud żelaza. Jak podaje R. Dulias i A. Hibszer [4] w pierwszych
wiekach naszej ery były one eksploatowane m.in. na ziemi głubczycko-raciborskiej
(Krzanowice, Nędza) oraz w środkowej i górnej zlewni Małej Panwi (Leśnica, Rybna). Począwszy od XIV w. głównym rejonem wydobycia rud żelaza był Częstochowski Okręg Rudonośny. Rozciągał się on wąskim pasem pomiędzy wsią Niegowonice (okolice Zawiercia) na południu, a Wieluniem na północy na długości około
130 km [10]. Występujące tu rudy żelaza związane są z tzw. facją iłów rudonośnych
środkowej jury. Zawartość żelaza w najbogatszym syderycie ilastym sięga 36,5%
[11]. Eksploatacja rud żelaza prowadzona była również w innych rejonach województwa, o czym mogą świadczyć nazwy niektórych miejscowości – Rudy Wielkie,
Rudziniec, Rudno, Ruda. Na szczególną uwagę zasługują okolice Rud Wielkich,
gdzie eksploatacja darniowych rud żelaza prowadzona była przez przybyły tu w XIII
wieku zakon cystersów. Do dnia dzisiejszego w krajobrazie Rud Wielkich bardzo
dobrze zachowały się formy poeksploatacyjne oraz pozostałości dawnych kuźnic cysterskich [2, 8]. Ze względu na nieopłacalność eksploatacji na początku lat 80. XX w.
zlikwidowana została ostatnia kopalnia w Częstochowskim Okręgu Rudonośnym
kończąc jednocześnie ponad 2000-letni okres ich wydobywania.
W średniowieczu, na początku XII wieku rozpoczęto eksploatację rud cynkowoołowiowych w okolicach Bytomia i Tarnowskich Gór, nieco później w XIII wieku
w okolicach Sławkowa, a w wieku XIV w Jaworznie. Złoża te związane są
z węglanowymi osadami triasu, a na mineralizację kruszcową składają się tu rudy
siarczkowe ołowiu (galeny) oraz rudy cynkowe utlenione (galmany). W rejonie bytomskim złoża te były eksploatowane do 1989 roku. Zaprzestanie ich eksploatacji
wynikało głównie z tlenkowego charakteru rud dla których brak było opłacalnej, nowoczesnej i proekologicznej technologii przerobu [18]. Udokumentowane, lecz nie
eksploatowane złoża tych surowców występują natomiast w okolicach Zawiercia
i Myszkowa. To ostatnie jest złożem polimetalicznym molibdenowo-wanadowomiedziowym [16].
Eksploatację węgla kamiennego – współcześnie najważniejszej gospodarczo kopaliny województwa śląskiego – rozpoczęto dopiero na początku XVIII wieku.
W tym to bowiem okresie w okolicach Murcek (obecnie dzielnica Katowic) i Rudy
Śląskiej odkryte zostały złoża węgla i rozpoczęto ich eksploatację, która trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Węgiel kamienny występuje w utworach górnego karbonu których miąższość zmienia się w obrębie zagłębia od kilkuset metrów w części
wschodniej do ponad 6 km na zachodzie [5]. Łączna grubość pokładów o miąższości
powyżej 0,8 m występujących do głębokości 1000 m, wynosi w rejonie Bytomia powyżej 65 m, natomiast w Rudzie Śląskiej i Rybniku powyżej 50 metrów. Maksymalna
grubość pojedynczego pokładu węgla wynosiła około 25 m – był to pokład 510
„Reden” w Dąbrowie Górniczej. Ze względu na znaczą grubość był on eksploatowany
metodą odkrywkową, a długość pola eksploatacyjnego wynosiła 1,5 km przy szeroko-
189
ści około 200 m [4]. We wschodniej części Zagłębia występują głównie węgle energetyczne, natomiast na zachodzie najczęściej koksowe. Warto zauważyć, że Górnośląskie Zagłębie Węglowe jest obecnie jedynym znaczącym ośrodkiem wydobycia węgla kamiennego w Europie i zgodnie z prognozą bilansu węgla powinno nim zostać
przynajmniej do roku 2020 [16].
Duże znaczenie w gospodarce województwa odgrywają również złoża surowców
skalnych – głównie wapieni, dolomitów, margli, żwirów oraz piasków. Surowce węglanowe występują głównie na Garbie Tarnogórskim, Pagórach Jaworznickich oraz
wyspowo w obrębie Wyżyny Katowickiej. Należy podkreślić, że zasoby dolomitów
w województwie śląskim stanowią aż 87% zasobów krajowych [4]. Oprócz dużych
kamieniołomów eksploatujących wyżej wymienione surowce (np. w Siewierzu) na
obszarze województwa istnieje również wiele małych kamieniołomów skał wapiennych, które najczęściej zaopatrywały pobliskie wapienniki (np. w Mikołowie–
Mokrem). Na terenie województwa prowadzona jest również eksploatacja piaskowców istebniańskich w okolicach Cieszyna, godulskich w Wiśle i Ustroniu, lgockich w
Jasienicy i Kozach oraz magurskich w Korbielowie. Ponadto na obszarze Wyżyny
Katowickiej prowadzona jest eksploatacja silnie zwietrzałych iłołupków karbońskich
wykorzystywanych do produkcji cegieł.
Największe znaczenie gospodarcze mają jednak złoża piasków. Są one eksploatowane głównie na potrzeby podsadzki hydraulicznej (piaski podsadzkowe). Złoża piasków spełniające wymagania jakościowe dla celów podsadzkowych zlokalizowane są
głównie w centralnej części województwa. Zasoby piasków podsadzkowych w województwie śląskim stanowią ponad 32% zasobów krajowych. Na 22 udokumentowane
złoża piasków podsadzkowych 6 złóż jest eksploatowanych, na pięciu eksploatację
zaniechano, a pozostałe są w różnym stopniu rozpoznane [18]. Niewielkie znaczenie
odgrywają jurajskie piaski formierskie, których eksploatacja prowadzona była na
terenie Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, co pociągnęło znaczące ograniczenia w ich eksploatacji, prowadzącą w wielu przypadkach do całkowitej likwidacji
zakładów wydobywczych.
Pozostałe surowce mineralne występujące na obszarze województwa śląskiego nie
odgrywają obecnie większego znaczenia gospodarczego. Jednym z nich jest metan,
którego pozyskanie wiąże się jedynie z odgazowaniem udostępnianych do eksploatacji pokładów węgla. Na obszarze województwa znajduje się również duże, lecz nie
eksploatowane złoże soli kamiennej Rybnik–Żory–Orzesze. Należy wspomnieć, że
jeszcze w latach 60. XX wieku eksploatowano w rejonie Poręby, Blanowic oraz Ciągowic dolnojurajski węgiel brunatny. Jego eksploatacja była prowadzona zarówno
metodą odkrywkową jak i głębinową.
190
2. GÓRNICZE ŚRODOWISKA ANTROPOGENICZNE
Wielowiekowa, bo trwająca ponad 2000 lat eksploatacja i przeróbka pozyskanych
surowców mineralnych doprowadziła nie tylko do modyfikacji naturalnych form rzeźby, ale w wielu przypadkach również do powstania całkowicie nowych, sztucznych
form terenu. Do najbardziej charakterystycznych antropogenicznych form terenu możemy zaliczyć formy wypukłe (hałdy, zwałowiska, nasypy) i formy wklęsłe (wyrobiska, zapadliska, rowy). Na obszarze województwa większość z tych form ściśle powiązana jest z działalnością górnictwa odkrywkowego lub głębinowego. W większości przypadków formy te okazują się niekorzystne dla człowieka zarówno ze względów zdrowotnych, estetycznych jak i gospodarczych [19]. Dlatego też po zakończeniu
eksploatacji (lub jeszcze w trakcie jej trwania) powinno podjąć się prace rekultywacyjne mające na celu przywrócenie obszarów zdegradowanych, w zakresie technicznie możliwym i ekonomicznie uzasadnionym, do gospodarczego użytkowania. Jednak
klasyczna, techniczno-biologiczna rekultywacja jest bardzo kosztowna i w wielu
przypadkach nie daje oczekiwanych [22]. Dlatego też, szczególnie w minionym okresie, wiele z obszarów zdegradowanych działalnością górniczą nie zostało poddanych
rekultywacji a ich kształtowanie przebiegało na drodze naturalnie zachodzących procesów morfogenetycznych, modyfikowanych przez spontanicznie wkraczającą roślinność.
W wielu przypadkach obiekty antropogeniczne stanowią więc doskonały model
i specyficzne laboratorium terenowe do śledzenia procesów przyrodniczych – zarówno biologicznych jak i geomorfologicznych.
3. PROCESY GEOMORFOLOGICZNE
W niniejszym rozdziale przedstawiono na wybranych przykładach relikty dawnych
robót górniczych, w obrębie których przebiegają naturalne procesy morfogenetyczne.
Niewątpliwie do jednych z najbardziej interesujących obiektów tego typu zaliczyć
możemy „Podziemia Tarnogórskie”. O ich rozmiarach może świadczyć porównanie
długości systemu kopalnianych korytarzy z klasyfikacją jaskiń. Za jaskinie bardzo
duże uznaje się te których długość korytarzy przekracza 5 km, natomiast jaskinie olbrzymie to takie o długości korytarzy przekraczających 20 km [17]. Długość chodników i sztolni tarnogórskich przekracza 300 km [9]. Oprócz chodników i sztolni pod
ziemią znajdują się również ogromne komory do złudzenia przypominające jaskiniowe sale. Pionowe szyby są natomiast odpowiednikami jaskiniowych kominów czy
studni. Eksploatowane w rejonie tarnogórskim rudy cynkowo-ołowiowe związane
były ze skałami węglanowymi, a więc podlegającymi procesom krasowym. Dlatego
też po zakończeniu eksploatacji kształtowanie podziemnego środowiska pozostawało
pod dominującym wpływem tych procesów. Ich przejawem są m.in. osady chemiczne
191
wykształcone w postaci różnorodnych nacieków kalcytowych. Różnorodność form
jest ogromna. Stalaktyty występują m.in. formie makaronów (rurek), których długość
dochodzi do 3 metrów. Liczne są również draperie, nawisy oraz perły jaskiniowe [9].
Ściany pokryte są polewami kalcytowymi przypominającymi kamienne mleko. Nietrwałymi bo występującymi jedynie w okresie zimowym osadami są nacieki lodowe,
rozwijające się w miejscach wpływu mroźnego powietrza. Lód powstający
z zamarzającej wody tworzy urozmaiconą szatę naciekową, która pod względem form
zbliżona jest do nacieków kalcytowych. Dna chodników i komór w wielu miejscach
pokryte są materiałem namuliskowym. W większości są to osady drobnoziarniste,
czasami jednak dno pokryte jest gruzem i blokami skalnymi. Ostrokrawędzisty rumosz jest efektem procesów grawitacyjnych zachodzących wewnątrz wyrobisk jak
również kruszenia ścian na skutek wietrzenia mrozowego.
Jednym z elementów rzeźby antropogenicznej są liczne składowiska odpadów górniczych. Na obszarze województwa śląskiego możemy wyróżnić trzy główne rejony
ich występowania. W części centralnej i południowo – zachodniej dominują składowiska związane z eksploatacją węgla kamiennego. W sumie zewidencjonowano tu
136 składowisk odpadów na których zgromadzonych jest 752 136 tys. ton odpadów.
W północnej części województwa występują liczne składowiska odpadów związanych
z eksploatacją rud żelaza. Znaczna cześć tych składowisk nie została zrekultywowana,
a kształtowanie ich powierzchni przebiega na drodze naturalnych procesów morfogenetycznych. Są one głównie związane z procesami ablacji deszczowej. W ich wyniku
na powierzchni hałd pojawia się szereg charakterystycznych form erozyjnych, takich
jak żłobki czy rynny erozyjne, u których wylotu tworzą się stożki napływowe. Jeśli na
składowiskach przeważa materiał ilasty, tak jak ma to miejsce w przypadku hałd
w Częstochowskim Okręgu Rudonośnym, mogą rozwijać się osuwiska, szczególnie
jeśli materiał nasiąknie wodą. Rozwój procesów osuwiskowych zaobserwowano również w obrębie składowisk łupków w Kozach koło Bielska-Białej. Nacisk hałd na
podłoże może spowodować deformację terenu na jej przedpolu. Takie procesy zaobserwował Jankowski [7] na przedpolu hałd w Rybniku. Są one antropogenicznym
odpowiednikiem procesów glacitektonicznych zachodzących u czoła lądolodu. Najbardziej spektakularne procesy zachodzą jednak w obrębie termicznie czynnych składowisk odpadów z kopalń węgla kamiennego. Na hałdach tych istnieją miejsca (otwory) z których wydobywają się (ekshalują) gazy o temperaturach przekraczających
100 °C. Miejsca te są odpowiednikami solfatarów w obszarach wulkanicznych.
Podobnie jak w solfatarach wokół otworu można zaobserwować kryształy siarki, zaś
w pobliżu nalot siarki pylastej. Obiekty tego typu zaobserwowano na hałdzie w Rydułtowach.
Interesujące procesy morfogenetyczne zachodzą również w obrębie osadników do
których odprowadzane były wody popłuczkowe z kopalń węgla kamiennego. Wody
te bardzo silnie obciążone są zawiesiną, która w osadniku podlega grawitacyjnemu
strącaniu. W zawiesinie oprócz dominujących frakcji iłowych i pyłowych występuje
192
znaczna domieszka miału węglowego. Po zakończeniu eksploatacji osadnika i jego
odwodnieniu przesuszony materiał staje się podatny na działanie procesów eolicznych
[20]. Pojawiają się procesy i formy analogiczne do tych, jakie w warunkach naturalnych występują na pustyniach. Oprócz wiatru istotną rolę w modelowaniu powierzchni osadników odgrywa ablacja deszczowa. Spływające po powierzchni osadnika wody
opadowe tworzą na jego powierzchni okresową sieć rzeczną, będącą analogiem pustynnych wadi.
Jednak najbardziej spektakularne procesy eoliczne mają miejsce na obszarach piaskowni. Największe piaskownie na obszarze województwa zlokalizowane są
w jego wschodniej części (Maczki-Bór, Jaworzno-Szczakowa). We wszystkich piaskowniach możemy obserwować charakterystyczne formy i procesy eoliczne. Występują tu zarówno obszary z których piasek jest wywiewany – niecki deflacyjne, jak
i obszary jego akumulacji. Na obszarach niecek deflacyjnych, podobnie jak w przypadku naturalnych pustyń pozostają grubsze okruchy skalne – bruk deflacyjny. Z form
akumulacyjnych najczęściej występują kopczyki piaszczyste, które tworzą się przy
współudziale roślinności. Akumulacja niesionego materiału ma również miejsce przy
morfologicznych krawędziach terenowych, w ten sposób powstała w obrębie piaskowni Jaworzno-Szczakowa duża poprzeczna wydma krawędziowa o miąższości
osadów do 4 metrów [12].
Działalność górnicza prowadzi również do powstania antropogenicznych zbiorników wodnych. Są to zbiorniki o zróżnicowanej genezie – wyrobiskowe, zapadliskowe
oraz w nieckach osiadań. Zbiorniki takie swym wyglądem przypominają jeziora obszarów postglacjalnych, ale nie pojawiły by się gdyby nie prowadzono podziemnej
lub odkrywkowej eksploatacji górniczej. Poza antropogeniczną genezą niecki, proces
wymiany wody, kształtowania się zasobów wodnych oraz reżimu limnologicznego
ma właściwie naturalny hydroklimatyczny charakter [6]. Również chemizm wód
i osadów dennych uzależniony jest od czynników naturalnych takich jak dopływ wód
powierzchniowych i podziemnych, usytuowanie misy w kompleksie litologicznostratygraficznym, a także warunków fizyczno-geograficznych występujących w danej
zlewni. Dlatego też zbiorniki te są przedmiotem kompleksowych badań geomorfologiczno-hydrologicznych.
Badania geomorfologiczne strefy brzegowej antropogenicznych zbiorników wodnych obejmują przede wszystkim klasyfikację genetyczną linii brzegowej, określenie
warunków tworzenia form brzegowych oraz oceny intensywności i zasięgu procesów
decydujących o morfologii brzegów i ewolucji misy.
4. PROCESY BIOLOGICZNE
Eksploatacja odkrywkowa, depozycja odpadów górniczych, tworzenie się zbiorników zapadliskowych powoduje całkowite lub częściowe zniszczenie pokrywy roślinnej i glebowej występującej uprzednio przed rozpoczęciem działalności górniczej.
193
W przypadku obszarów wyrobiskowych lub składowisk odpadów nowy typ podłoża
poważnie ogranicza możliwości kolonizacji tych obiektów przez roślinność. Jedynie
nasiona wyspecjalizowanych gatunków roślin są w stanie się osiedlić i wykiełkować
na tego typu podłożach. Rośliny te nazywamy pionierskimi, a sam proces ich wkraczania nosi nazwę kolonizacji. Z biegiem czasu rośliny pionierskie zmieniają czynniki
edaficzne i biotyczne umożliwiając kolonizację siedliska przez nowe gatunki roślin.
W wyniku zachodzących przemian zwanych sukcesją może dojść do sytuacji wytworzenia na tego typu siedliskach bardzo ciekawych biocenoz z wieloma gatunkami roślin i zwierząt w tym często chronionych. Różnorodność biologiczna nowo powstałych siedlisk może w niektórych przypadkach przewyższać bioróżnorodność siedliska
które występowało uprzednio. Obiekty antropogeniczne związane z działalnością
górniczą mogą więc stać się cennymi niszami zastępczymi w obszarach zdegradowanych. W wielu przypadkach stały się one na tyle cenne, że objęto je różnymi formami
ochrony, co ilustruje tabela 1. Do obiektów tego typu zaliczyć możemy rezerwat przyrody „Segiet” na granicy Bytomia i Tarnowskich Gór. Przedmiotem ochrony jest
drzewostan bukowy – ciepłolubna buczyna storczykowa – powstała na drodze spontanicznej sukcesji na terenie po eksploatacji rud cynku i ołowiu. Pierwotna rzeźba obszaru rezerwatu uległa całkowitemu odkształceniu. Występują tu bardzo wyraźne
krawędzie poeksploatacyjne oraz niewielkie hałdy usypane ze skał nadkładu. Śladem
eksploatacji głębinowej są natomiast liczne leje zapadliskowe. Część drzew rosnąca
na hałdach lub w lejach zapadliskowych ze względu na swe rozmiary kwalifikuje się
do objęcia indywidualną formą ochrony w postaci pomnika przyrody. Wschodnią
granicę rezerwatu stanowi kamieniołom „Blachówka”, który również objęty jest
ochroną w formie stanowiska dokumentacyjnego przyrody nieożywionej. Ochrona
ściany kamieniołomu wynika głównie z tego, iż znajdują się w niej otwory wlotowe
dla nietoperzy zamieszkujących „Podziemia Tarnogórskie”. W sumie w podziemiach
odnotowano 10 gatunków nietoperzy, które tworzą tutaj największą zimową kolonię
tych ssaków na obszarze województwa [9].
Nie jest to odosobniony przykład. Również rezerwat przyrody „Las Murckowski”
posiada w znacznym stopniu odkształconą rzeźbę będącą następstwem eksploatacji
płytko zalegających złóż węgla kamiennego.
Przykłady te jednoznacznie wskazują, iż najcenniejsze przyrodniczo obiekty związane są z obszarami górniczymi, które w przeszłości uległy bardzo silnemu odkształceniu (zdegradowaniu). Sytuacja ta wynika z tego, iż po zakończeniu eksploatacji
człowiek nie był w stanie adoptować tych obszarów do pełnienia nowych funkcji np.
rolniczych [15].
Bardzo interesujące obiekty związane są również z obszarami starych piaskowni.
Jeżeli po zakończeniu eksploatacji spąg wyrobiska pozostaje wilgotny wówczas może
dojść do rozwoju antropogenicznych mokradeł z gatunkami roślin charakterystycznych dla wysokich i przejściowych torfowisk [3, 13, 14, 21]. Przykładem tego typu
mokradeł mogą być obiekty „Młaki nad Pogorią” w Dąbrowie Górniczej oraz „Bory”
194
w Sosnowcu. Podobne mokradła rozwijają się również na obszarach po odkrywkowej
eksploatacji rud żelaza i węgla brunatnego w północnej części województwa.
Interesujące siedliska związane są również ze zbiornikami wyrobiskowymi
i w nieckach osiadań. Do tego typu obiektów zaliczyć możemy kompleks zbiorników
wyrobiskowych po eksploatacji piasków podsadzkowych położony na granicy Katowic–Mysłowic–Sosnowca. Obszar ten jest szczególnie dogodnym miejscem rozrodu
wielu gatunków ptaków wodno-błotnych chociażby takich jak podlegający ochronie
perkoz dwuczuby czy łabędź niemy. Ponadto występuje tutaj szereg interesujących
gatunków roślin takich jak np. halofilna jezierza morska. Również kompleks zbiorników zapadliskowych, osadników i hałd położonych na granicy Bytomia i Chorzowa
zwanych „Żabimi Dołami” jest objęty tą formą ochrony. O różnorodności biologicznej tego obszaru piszą w swojej pracy Betleja i Cempulik [1].
Tabela 1
Wybrane obiekty chronione na terenach poeksploatacyjnych
Rok
utworzenia
Powierzchnia
[ha]
Położenie
1954
100,6
Katowice
2001
3,09
2002
7,0
2002
6,68
Sosnowiec
Ściana kamieniołomu
dolomitów
1993
–
Bytom,
Tarnowskie
Góry
Kompleks zbiorników
zapadliskowych,
osadników i hałd
2002
217,66
Chorzów,
Bytom
Las bukowy
na warpiach
1953
24,29
Bytom,
Tarnowskie
Góry
Nazwa obiektu
Forma ochrony
Charakterystyka obiektu
Las
Murckowski
Bagno
w Antoniowie
Młaki
nad Pogorią
Torfowisko
Bory
Rezerwat
przyrody
Użytek
ekologiczny
Użytek
ekologiczny
Użytek
ekologiczny
Stanowisko
dokumentacyjne
Zespół
przyrodniczokrajobrazowy
Las bukowy na obszarze
po eksploatacji węgla
Mokradło w wyrobisku
starej piaskowni
Mokradło w wyrobisku
starej piaskowni
Mokradło w wyrobisku
starej piaskowni
Rezerwat
przyrody
Blachówka
Żabie Doły
Segiet
Dąbrowa
Górnicza
Dąbrowa
Górnicza
W niniejszym artykule zaprezentowano wybrane procesy geomorfologiczne
i biologiczne zachodzące w obrębie starych obiektów górniczych. Przedstawione
przykłady wskazują, że obiekty te mogą spełniać istotne funkcje dydaktyczne zarówno w naukach biologicznych jak i nauk o ziemi. Ponadto znaczna część obiektów
przedstawia wysokie walory przyrodnicze i krajobrazowe klasyfikując je tym samym
do objęcia ochroną prawną.
195
LITERATURA
[1] BETLEJA J., CEMPULIK P., Dokumentacja projektowanego zespołu przyrodniczokrajobrazowego „Żabie Doły”, Bytom: Pro Natura, 1992.
[2] CEMPULIK P., NITA J., WAGA J.M., Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, Mapa
1: 50 000, Górnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego, Katowice, 2002.
[3] CZYLOK A., Spontaniczna regeneracja roślinności na obszarach eksploatacji piasków podsadzkowych, [w:] Geografia w kształtowaniu i ochronie środowiska oraz transformacji gospodarczej
regionu górnośląskiego, Sosnowiec, Uniwersytet Śląski, 1998.
[4] DULIAS R., HIBSZER A., Województwo śląskie – przyroda, gospodarka, dziedzictwo kulturowe,
Wydawnictwo Kubajak, Krzeszowice, 2004.
[5] GABZDYL W., Geologia złóż węgla, Polska Agencja Ekologiczna, Warszawa, 1994.
[6] JANKOWSKI A.T., RZĘTAŁA M., Stan badań limnologicznych w regionie górnośląskim,
[w:] Jeziora i sztuczne zbiorniki wodne – funkcjonowanie, rewitalizacja i ochrona, Uniwersytet Śląski, WNoZ, Sosnowiec, 2004.
[7] JANKOWSKI A.T., Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych na obszarze uprzemysłowionym
i zurbanizowanym (na przykładzie Rybnickiego Okręgu Węglowego), Prace naukowe UŚ., nr 868,
1986.
[8] JANKOWSKI G., Wpływ działalności gospodarczej cystersów na kształtowanie krajobrazu kulturowego okolic Rud Wielkich, maszynopis pracy doktorskiej, Uniwersytet Śląski, WNoZ, Sosnowiec,
2000.
[9] KŁYS G., Przyroda Podziemi Tarnogórskich, Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział Katowicki, WNoZ UŚ, Sosnowiec, 2004.
[10] KOŁODZIEJEK J., Roślinność łąkowo-bagienna na górniczo zniekształconych obszarach Częstochowskiego Okręgu Rudonośnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2001.
[11] KONTKIEWICZ S., Częstochowski obszar rudonośny i jego zasoby, Centralny Zarząd Przemysłu
Hutniczego, Warszawa, 1949.
[12] MASZLEJ A., PEŁKA-GOŚCINIAK J., Rola wiatru w krążeniu materii piaszczystej (na przykładzie piaskowni w Bukownie na Wyżynie Śląskiej), [w:] Dynamiczne aspekty geomorfologii eolicznej,
Sosnowiec: WNoZ UŚ, 2001.
[13] MOLENDA T., Antropogeniczne mokradła Wyżyny Śląskiej, [w:] Torfowiska gór i wyżyn, Kielce,
Akademia Świętokrzyska, 2004.
[14] MOLENDA T., CHMURA D., Przykład spontanicznej sukcesji roślinności na terenie starego
wykopu w Mikołowie-Gniotku, Archiwum Ochrony Środowiska, vol. 29, 2003.
[15] MOLENDA T., RZĘTAŁA M., The role of anthropogenic habitats in maintaining biodiversity of
degraded areas, [ w:] Strategia użytkowania zasobów przyrody i ochrony różnorodności biotycznej
w XXI wieku, Materiały II Międzynarodowej Konferencji Naukowej Młodych Uczonych i Specjalistów, Uniwersytet Oremburski, Oremburg, Rosja, 2004.
[16] PROBIERZ K., Górnictwo na cenzurowanym, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, 2001.
[17] PULINA M., Kras – formy i procesy, Wydawnictwo UŚ, Katowice, 1999.
[18] SIKORSKA-MAYKOWSKA M., Waloryzacja środowiska przyrodniczego i identyfikacja jego
zagrożeń na terenie województwa śląskiego, PIG, Warszawa, 2001.
[19] SZCZYPEK T., Warunki naturalne, [w:] Przyroda województwa katowickiego, red. K. Rostański,
Wydawnictwo Kubajak, Krzeszowice, 1997.
[20] SZCZYPEK T., WIKA S., SNYTKO V., MOLENDA T., Relief and vegetation of not exploited
artificial water reservoirs, in: Regional aspects of land use. University of Silesia, Sosnowiec, 2002.
[21] SZYMCZYK A., Uwarunkowania siedliskowe sukcesji roślinności na wyrobiskach po eksploatacji
piasku, Katedra Geografii Fizycznej WNoZ UŚ, Sosnowiec, 2001.
196
[22] TOKARSKA-GUZIK B., ROSTAŃSKI A., Możliwości i ograniczenia przyrodniczego zagospodarowania terenów poprzemysłowych, Natura Silesiae Superioris, Centrum Dziedzictwa Przyrody
Górnego Śląska, Katowice, 2001.
MINING ANTHROPOGENIC ENVIRONMENTS AS OBJECTS OF GEOMORPHOLOGICAL
AND BIOLOGICAL PROCESSES OBSERVATION
The article presents geomorphological and biological processes taking place on the areas of old mining objects. They are among others “Podziemia Tarnogórskie”, exploitation and hollow water reservoirs
and various deposits of mining wastes. It has been shown after the exploitation is finished shaping of such
objects is submitted to natural morphogenic and biological processes. Therefore they are an ideal model
to be observed and at the same time they are specific local laboratory. As the result of proceeding processes, mainly biological ones, some unique ecosystems of high biodiversity may form. Some of them, due
to above mentioned qualities, have come within different types of protection.