Tekla Bądarzewska: - Hi

95-97 Tekla
3/5/10
1:06 PM
Page 95
Sylwetki
Tekla Bàdarzewska:
artystko-amatorka
Muzyka, kobieta i sukces
WÊród kompozytorów, którzy zapisali
si´ w historii muzyki, p∏eç pi´kna jest reprezentowana skromnie pod wzgl´dem
liczebnym, ale za to wspania∏ymi nazwiskami, by wspomnieç tylko Êwi´tà Cecyli´,
Hildegard´ z Bingen, Klar´ Schumann,
Nadi´ Boulanger czy Sofi´ Gubaidulin´.
Tak˝e w dziejach muzyki polskiej panie
odegra∏y znaczàcà rol´, chocia˝ dopiero po
II wojnie Êwiatowej ich przedstawicielka,
Gra˝yna Bacewicz, zyska∏a w Êrodowisku
muzycznym pozycj´ równà kolegom m´˝czyznom – stanowiska, zaszczyty, zamówienia, wykonania i autorytet. Szlak dla
Bacewiczówny przeciera∏y, poczàwszy od
koƒca XVIII wieku, mi´dzy innymi: Maria
Wirtemberska, Zofia z Czartoryskich Zamoyska, Maria Szymanowska, Filipina
Brzeziƒska, Natalia Janotha, Jadwiga Sarnecka, Helena ¸opuska, Wanda Landowska. Jednak ˝adna z nich nie odnios∏a tak
osza∏amiajàcego sukcesu, jak Tekla Bàdarzewska za sprawà jednej krótkiej i niezbyt
trudnej kompozycji fortepianowej „Modlitwa dziewicy”. Gdyby Tekla ˝y∏a dziÊ, zbi∏aby majàtek na tantiemach od sprzeda˝y
nut i nagraƒ.
Publicysta Micha∏ Komar stwierdzi∏: „Jest
niewàtpliwie sztukà stworzenie pi´knej rzeczy, ale jeszcze wi´kszà sztukà jest stworzenie pi´knej rzeczy i korzystne jej sprzedanie.
Niektórzy twierdzà, ˝e jeÊli nie liczyç galicyjskich pieskich kie∏basek (hot dogs) i kie∏basy krakowskiej (Krakauerwurst), najbardziej znanym w Êwiecie w ciàgu ostatnich
stu pi´çdziesi´ciu lat produktem polskim
by∏a «Modlitwa dziewicy» Tekli Bàdarzewskiej-Baranowskiej. Wytwór nowatorski (w tym sensie, w jakim nowatorskim jest
ka˝dy oryginalny utwór muzyczny) mia∏ nie
mniej ni˝ sto wydaƒ nutowych i tyle˝ samo
p∏ytowych, co oznacza ogromne zyski i niebotyczny rozg∏os. Pisz´ to bez ironii, poniewa˝ nie stroni´ od hot dogów, lubi´ zakàszaç
wódk´ kie∏basà krakowskà i odczuwam
wzruszenie, s∏uchajàc «La Priere d’une vierge». Chcia∏oby si´ przeczytaç przyzwoicie
napisanà biografi´ Tekli Bàdarzewskiej. [...]
no i jakoÊ nie ma w ksi´garniach. Zabrak∏o
autorów? Zabrak∏o inwestorów-wydawców?
Zabrak∏o czytelników?”.
Sprawa nie jest taka prosta.
Posàg nagrobny
z nutami
„Modlitwy
dziewicy”
S∏ownikowa obecnoÊç
Tekla Bàdarzewska, po m´˝u: Baranowska, nale˝y do wàskiej grupy kompozytorów polskich obecnych w najpowa˝niejszych kompendiach muzykologicznych.
Has∏a encyklopedyczne, nota bene pe∏ne
b∏´dów w datowaniu faktów, odmawiajà
kompozycjom Tekli wartoÊci artystycznych, podkreÊlajà natomiast zr´czne wpasowanie si´ w idiom muzyki salonowej.
Oprócz najpopularniejszego utworu, „Modlitwa dziewicy”, wymienia si´ czasem
Posàg
nagrobny
ze Ênie˝nym
ko∏nierzem
Napisy na grobowcu
rodziny Baranowskich
Hanna Milewska
kilka tytu∏ów innych jej miniatur fortepianowych. Brak dok∏adniejszych informacji
biograficznych. Ale ktokolwiek zaczà∏by
dziÊ drà˝yç ten temat, chyba niewiele ustali. OczywiÊcie mo˝na by si´ przedrzeç przez
akta XIX-wiecznych warszawskich kancelarii parafialnych i ksiàg adresowych, znaleêç
metryk´ chrztu i Êlubu Tekli, mo˝e tak˝e
metryki chrztu jej dzieci. Czy jednak zmieni∏oby to radykalnie naszà wiedz´ i opini´
o Bàdarzewskiej? Wàtpliwe to, a czasoi pracoch∏onne. Poprzestaƒmy wi´c na
tym, co wykopali ju˝ inni archeolodzy muzykaliów i varsavianów. Ich ustalenia zebra∏
Adam S∏omczyƒski w gaw´dzie „Przebój
stulecia...”, zamieszczonej w tomie „Warszawskie to i owo” (Warszawa 1978). Natomiast o zagranicznej karierze twórczoÊci
Bàdarzewskiej opowiedzia∏ z humorem
Helmut Zeraschi w eseju „Tekla, dziewica
modlàca si´ z sukcesem” („Thekla, die mit
Erfolg betende Jungfrau” w zbiorze „Musikalische Schnurren und Schnipsel”, Berlin
1977). Ka˝dy, kto pisze o Tekli, powinien
do tych êróde∏ si´gnàç. Nie powsta∏by bez
nich równie˝ ten tekst.
Co wiadomo o Tekli?
Ca∏y 27-letni ˝ywot Tekli Bàdarzewskiej-Baranowskiej by∏ zwiàzany z Warszawà
i przypad∏ na ponure lata mi´dzy powstaniem listopadowym a styczniowym. Urodzi∏a si´ w roku 1834. Ojciec, Andrzej Bàdarzewski, by∏ komisarzem policji w cyrkule na
Nalewkach i w pobli˝u posterunku mieszka∏
z rodzinà. Pan komisarz zbiera∏ odznaczenia
za wzorowà s∏u˝b´ i z pewnoÊcià swojà córk´ te˝ wychowywa∏ wzorowo, zapewniajàc
jej edukacj´ muzycznà. Fortepian stanowi∏
w tamtych czasach obowiàzkowe wyposa˝enie mieszczaƒskiego domu, a w samej Warszawie by∏o trzydzieÊci wytwórni fortepianów. Tekla nie tylko pilnie çwiczy∏a dzie∏a
innych, lecz podj´∏a w∏asne próby kompozytorskie, tworzàc lekkie, melodyjne utwory,
Êwietnie pasujàce do salonowego ambientu.
W 1851 na swój koszt wydrukowa∏a par´set
egzemplarzy „Modlitwy dziewicy”, a nast´pnie osobiÊcie roznios∏a do sto∏ecznych sk∏adów muzycznych, które zacz´∏y sprzedawaç
te nuty po 45 kopiejek, o czym donosi∏ „Kurier Warszawski”, robiàc bezp∏atnà reklam´
m∏odziutkiej autorce. Ten˝e „Kurier” ˝yczHi•Fi i Muzyka 3/10
95
95-97 Tekla
3/5/10
1:06 PM
Page 96
Sylwetki
liwie zrecenzowa∏ nast´pne wydane dzie∏ko
Tekli, mazurka „Pamiàtka przyjaêni”: „[...]
odznacza si´ i pi´knoÊcià kompozycji, i tà
elegancjà, jaka cechuje wszystkie utwory tej
artystko-amatorki”.
Rezolutna, zdolna panna Tekla rzeczywiÊcie wymodli∏a m´˝a. Wyda∏a si´ za Jana Baranowskiego i urodzi∏a pi´cioro dzieci. Nie
wiadomo, jaka by∏a przyczyna jej Êmierci.
Mo˝e zmar∏a przy porodzie, jak to si´ kiedyÊ
cz´sto zdarza∏o? Wdowiec zapewne
troskliwie zajà∏ si´ pó∏sierotami, z których prawdopodobnie co najmniej
Przybli˝one choçby oszacowanie ∏àcznego
wiono: „spekulanckie”. Wreszcie w 1859
„Modlitwa dziewicy” („La Priere d’une nak∏adu nut „Modlitwy dziewicy” w ciàgu
vierge”) dociera do Francji – jako dodatek prawie 150 lat od pierwodruku przyprawia
dla prenumeratorów paryskiego czasopi- o zawrót g∏owy. Chodzi o liczb´ rz´du miliona egzemplarzy! Kolejne edycje, od
sma „Revue et Gazette MusiSzwecji po Australi´, rozchodzà si´ jak
cale”. Wydawca tego perio- Z
b
Êwie˝e bu∏eczki, w nak∏adach
dyku, Brandus et Dufour, – iór utworów
salon
otwie
owych
ra go
zaczà∏ drukowaç kolejne
„
polskie
Stare wydanie
wicy”
ie
„Modlitwy dz
Modli
twa d
ziewic
y”
Dzi
esi
àte
wyd
ani
ew
kich
erykaƒs
daƒ am
y
w
z
o
Jedn
Jedno
z wydaƒ
francuskich
„Modlitwy
dziewicy”
– ∏atwe
opracowanie
trójka odziedziczy∏a po matce predyspozycje
muzyczne. W spisach uczniów warszawskiego Instytutu Muzycznego z lat 70. XIX wieku wyst´pujà Bronis∏awa, Janina i Julian
Baranowscy.
Przebój wszech czasów
W Êlad za „Modlitwà...”, która w ciàgu
trzech lat mia∏a osiem wydaƒ, Bàdarzewska
opublikowa∏a kolejne urocze fortepianowe
drobiazgi. Tytu∏y najlepiej charakteryzujà
ich klimat: „S∏odki sen”, „Wspomnienie
chatki”, „Modlitwa wys∏uchana”, „Madelaine”, „Wiara, nadzieja, mi∏oÊç”. Najwi´kszym zainteresowaniem pianistów (pianistek?) cieszy∏a si´ jednak debiutancka
„Modlitwa...”. Wydano jà rych∏o m.in.
w Berlinie, Lipsku, Hamburgu, Pradze
i Wiedniu, a obok edycji oficjalnych ukazywa∏y si´ pirackie, czyli, jak wówczas mó96
Hi•Fi i Muzyka 3/10
„Modlitwa dziewicy”
– pierwsza strona
nak∏ady utworu, zarówno w wersji oryginalnej, jak i w aran˝acjach na cztery r´ce.
Warszawski „Ruch Muzyczny” z nieskrywanym przekàsem komentowa∏ fenomen
paneuropejskiej popularnoÊci miniatury
Bàdarzewskiej: „utwór «znany jest w ca∏ym
Êwiecie muzykalnym» a «uwielbiany poza
Êwiatem istotnie muzykalnym»”.
W 1861 nuty „Modlitwy…” dost´pne
by∏y melomanom i Petersburga, i Londynu, i Nowego Jorku. CzterdzieÊci lat póêniej Anna Maria Klechniowska, kompozytorka i pedagog, autorka cenionej do dziÊ
„Szko∏y na fortepian”, sformu∏owa∏a nast´pujàcà diagnoz´: „Polka umia∏a przemówiç
nie tylko do swego ludu, ale do wszystkich
narodów. Prostota faktury tego utworu
i bezpoÊrednioÊç melodyki daje wyraz sentymentowi rasy s∏owiaƒskiej wszystkim narodom widaç równie mi∏y”.
„Modlitwa dziewicy”
– obraz Antoniego Kozakiewicza (1921)
rz´du 10000 sztuk. Na YouTube mo˝na zaÊ
obejrzeç mnóstwo amatorskich rejestracji
wykonaƒ „Modlitwy...”, zw∏aszcza z popisów szkolnych skoÊnookich dziewczynek.
Posàgowa dziewica
Tekla zosta∏a pochowana na warszawskich Powàzkach, w okaza∏ym grobowcu
rodzinnym Baranowskich, w kwaterze 181.
Zdobi go posàg (prawie naturalnej wielkoÊci) zadumanej dziewczyny w antycznej
tunice. Trzyma ona w d∏oni rulon papieru
z napisem „La Priere d’une vierge”. W czasie I wojny Êwiatowej zarzàd cmentarza odnotowa∏, ˝e grobem nikt si´ nie opiekuje.
Na szcz´Êcie, mimo pogarszajàcego si´
stanu budowli nikt nie podjà∏ decyzji o jej
Aus
tra
lii
95-97 Tekla
3/5/10
1:06 PM
Page 97
Sylwetki
wyburzeniu. Dopiero w 1973 roku grobowiec przeszed∏ gruntownà renowacj´ dzi´ki
Towarzystwu Przyjació∏ Warszawy i darowiênie pewnego emerytowanego in˝yniera,
melomana z Poznania. DziÊ jest to jeden
z naj∏adniejszych nagrobków w tej cz´Êci
nekropolii. Dla nazwiska Tekli zabrak∏o
jednak miejsca na liÊcie wybitnych muzyków pochowanych na Powàzkach, która
znajduje si´ przy wejÊciu na cmentarz.
tra
lii
Tekla ˝yje
Dzi´ki „Modlitwie dziewicy” Tekla zapewni∏a sobie obecnoÊç w uniwersum kultury wspó∏czesnej. W dramacie „....Mahagonny” Brechta pianista gra nieÊmiertelny
przebój Bàdarzewskiej, poniewa˝ ta „ponadczasowa sztuka” nie jest agresywna, ha∏aÊliwa i nie niszczy krzese∏. Erich Kästner
sparodiowa∏ tytu∏ kompozycji Bàdarzewskiej w wierszyku „Gebet keiner Jungfrau”,
czyli „Modlitwa wcale-nie-dziewicy”. Do
melodii dopisywano teksty - i bogobojne,
i satyryczne. Dokonywano transkrypcji na
ró˝ne instrumenty (m.in. na cytr´ i dwie
cytry, na mandolin´, klarnet, akordeon
oraz na osiem ràk czyli cztery fortepiany)
i rozmaite zespo∏y. Berliƒscy Filharmonicy
w∏àczyli opracowanie orkiestrowe „Modlitwy...” do programu koncertu poÊwi´cone-
Julia Czaplina gra 17 miniatur
fortepianowych Bàdarzewskiej
go kiczowi w muzyce. Natomiast Mi´dzynarodowa Unia Astronomiczna nada∏a
nazw´ „Bàdarzewska” jednemu z kraterów
na Wenus!
W Polsce teraêniejszej ani postaç Bàdarzewskiej, ani jej twórczoÊç (w∏àcznie
z „Modlitwà”) nie jest powszechnie znana
i rozpoznawana, a jeÊli ju˝ – na ogó∏ kwitowana jest wzruszeniem ramion. No bo
i o có˝ mo˝e si´ modliç XIX-wieczna dziewica? O dobrego m´˝a i ˝ycie pod has∏em
„trzech K”: kuchnia, koÊció∏ i ko∏yska. Taki
by∏ przecie˝ krótki ˝ywot samej Tekli, jak˝e
odbiegajàcy od dzisiejszych wzorców.
Najwi´kszà popularnoÊç „Modlitwa”
zdoby∏a na Dalekim Wschodzie – w Japonii i Korei Po∏udniowej. To pozycja obowiàzkowa w zbiorkach nut dla dzieci i m∏odzie˝y. To d˝ingiel sygnalizujàcy otwieranie
drzwi w pociàgu szybkobie˝nym. To melodia, którà matki Êpiewajà i grajà dzieciom,
tak jak matka pana Yukihisy Miyayamy.
Ów producent muzyczny postanowi∏
odnaleêç wszystkie dost´pne nuty Bàdarzewskiej i nagraç p∏yt´ (w roku 2007, dla
japoƒskiej firmy King Records) pod tytu∏em... „Modlitwa dziewicy”. Album
natychmiast znalaz∏ si´ w czo∏ówce bestsellerów muzyki klasycznej. Utwory Tekli wykonuje rosyjska pianistka Julia Czaplina,
której babka by∏a Polkà.
Miyayamie uda∏o si´ dotrzeç do nut
w sumie siedemnastu utworów spoÊród
oko∏o trzydziestu opublikowanych przez
Bàdarzewskà. Znalaz∏ je w bibliotekach
w Warszawie, Londynie, Moskwie i Sztokholmie.
W roku 2006 Dux wyda∏ dwup∏ytowy
album „Muzyka dla ucha malucha”. Jest na
nim równie˝ „Modlitwa dziewicy” w brawurowej interpretacji Waldemara Malickiego ≤