zastosowanie testów enzymatycznych do oceny antropogenicznych

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LV
NR 2 WARSZAWA 2004: 61-68
ELŻBIETA JOLANTA BIELIŃSKA, HENRYK D OM ŻA Ł
ZASTOSOWANIE TESTÓW ENZYMATYCZNYCH
DO OCENY ANTROPOGENICZNYCH
PRZEKSZTAŁCEŃ GLEB LEŚNYCH NA TERENIE
NADLEŚNICTWA PUŁAWY
APPLICATION OF ENZYMATIC TESTS IN EVALUATING
ANTHROPOGENIC CHANGES IN FOREST SOIL
IN PUŁAWY FOREST DISTRICT
Instytut Gleboznawstwa i K ształtowania Środowiska Przyrodniczego,
Akadem ia Rolnicza w Lublinie
A bstract: The long-term research was conducted on the enzymatic activity in the forest soil at
Puławy Forest District in 1998-2002. The aim was to determine changes in forest soil polluted
by the nitrogen fertilizer plant ‘Puławy’ Inc. A noticeable increase in enzymatic soil activity was
found in the course o f the research. The research will enable to choose the best methods to
protect and renaturalize areas exposed to industrial nitrogen pollution.
Słowa kluczowe: gleba leśna, aktywność enzymatyczna, zanieczyszczenia przemysłowe
Key words: forest soil, enzymatic activity, industrial pollution
WSTĘP
Zanieczyszczenia emitowane do atmosfery przez Zakłady Azotowe (ZA) „Puławy”,
nieprzerwanie od 1967 roku, doprowadziły do klęski ekologicznej na dużych obszarach
leśnych. Postępujące od 1990 roku zmniejszenie emisji umożliwiło samoczynne odnawianie
się pionierskiej fali lasu w zaburzonym, synantropijnym ekosystemie [Kowalkowski i in.
1999]. Powierzchnia, na której obecnie występują uszkodzenia drzewostanów jest w
zasadzie stabilna i mieści się w granicach 8000-9000 ha [Płecha 1999].
L iteratura przedm iotu zaw iera liczne informacje na tem at wpływu zanieczyszczeń
przem ysłow ych na w łaściw ości fizykochem iczne gleb leśnych [m.in. Franklin 1997;
Kow alkow ski i in. 1999]. M ało uwagi poświęcono w dotychczasow ych badaniach
zagadnieniu enzymatycznej aktywności gleb leśnych [Olszowska 1997; Bielińska,
62
E. J. Bielińska, H. D om żał
Domżał 1999; Januszek 1999]. Monitoring pedosfery z wykorzystaniem metod opartych
na testach enzym atycznych pozw ala na kom pleksow ą ocenę zmian, jakie zachodzą w
środowisku glebowym pod wpływem czynników antropogenicznych i ma bezpośrednie
odniesienie do utrzym ania stabilności ekosystem ów [Gostkowska i in. 1998].
Celem wieloletnich badań (1998-2002) aktywności enzymatycznej gleb leśnych na
terenie N adleśnictw a Puławy była ocena przekształceń środow iska glebow ego w
w arunkach znacznie zm niejszonej, aczkolwiek nadal trwającej emisji, pochodzącej z
Zakładów Azotow ych „Puław y” S.A.
Badania zaplanowano jako kontynuację wcześniej w ykonanych prac badawczych,
obejmujących także gleby na terenie Nadleśnictwa Puławy niepoddane bezpośredniemu
oddziaływaniu emisji azotowej [Bielińska, Domżał 1999]. W poszukiwaniu, a także w
celu weryfikacji wskaźników przemian antropogenicznych w zakresie niniejszej pracy
uwzględniono również inne testy enzymatyczne.
MATERIAŁ I METODY
Badania aktywności enzymatycznej gleb w zniszczonym przez em isję azotow ą
ekosystemie leśnym Nadleśnictwa Puławy prowadzono w latach 1998-2002. Na terenie
Nadleśnictwa Puławy, na około 70% powierzchni występują gleby wytworzone z różnej
miąższości piasków eolicznych, miejscami słabo gliniastych, zalegających na piaskach
fluwioglacjalnych w podłożu z mozaikowo rozmieszczonymi płatami glin zwałowych moreny
dennej i czołowej [Płecha 1999]. Badania zlokalizowano na linii migracji skażonego przez
emisje powietrza w III strefie zagrożenia lasu, w kierunku wschodnim od Zakładów
Azotowych „Puławy” S.A., w obrębie leśnym Puławy, na glebach bielicowo-rdzawych
o zawartości frakcji (wartości średnie): 1,0-0,5 mm - 14,1%), 0,5-0,25 mm - 45,8%,
0,25-0,10 mm - 29,7%), 0,10-0,02 mm - 6,1 %, <0,02 mm - 4,3%).
W ytypowano następujące punkty badawcze:
- odległość od ZA - 0,5 km, siedlisko boru suchego (Bs), pojedyncze sam osiewy
brzozy brodawkowatej z pojedynczą czeremchą amerykańską, gleba porośnięta zwartą
darnią trzcinnika, klasa bonitacyjna IV;
- odległość od ZA - 0,8 km, siedlisko bom suchego (Bs), pojedyncze naloty brzozy
brodawkowatej z pojedynczą czeremchą amerykańską, nieudana uprawa sosnowa w
bruzdach, gleba porośnięta zw artą darnią trzcinnika, klasa bonitacyjna IV;
-
odległość od ZA - 1,0 km, na południowym stoku wału w ydm owego z upraw ą
sosnow ą założoną w 1994 roku i dosadzoną brzozą brodawko watą, gleba zaliczona
jest do klasy bonitacyjnej IV;
- odległość od ZA - 2 km, siedlisko bom mieszanego świeżego (BMśw.), drzewostany
sosnowe z dębem w dm gim piętrze i w podrostach, gleba zaliczona jest do klasy
bonitacyjnej II;
W okresie prowadzonych badań próbki glebowe do analiz enzymatycznych pobierano
z każdego punktu badawczego w trzech powtórzeniach, z w arstwy m ineralnej gleb (z
głębokości 5 -2 0 cm), w drugiej lub trzeciej dekadzie września. Analizy enzym atyczne
obejmowały oznaczenia aktywności: dehydrogenaz [Thalmann 1968], fosfatazy kwaśnej
O cena testa m i enzym atycznym i antropogenicznych p rzek szta łce ń g leb
63
i alkalicznej [Tabatabai, Brem ner 1969] i ureazy [Zantua, Brem ner 1975]. Dodatkow o
oznaczono w ybrane właściwości chemiczne gleb: zawartość węgla organicznego [ISO
14235] i azotu ogółem [ISO 13878] oraz pH w 1 mol • dm-3 KCl [ISO 10390].
W edług danych pochodzących z N adleśnictw a Puławy, w arunki klim atyczne
tow arzyszące badaniom kształtow ały się następująco: średnia roczna tem peratura
pow ietrza 8,5°C, roczna sum a opadów 650 mm. Najcieplejszym m iesiącem był lipiec
(1 8 -1 9 °C ), a n ajzim niejszym styczeń (-3°C ). D om inow ały w iatry zachodnie i
południowo-zachodnie. Średnie miesięczne tem peratury powietrza i sum y opadów we
w rześniu (okres pobierania próbek gleby do badań) w latach 1998-2002 w ynosiły
odpowiednio: 1 2 ,5 ,1 4 ,9 ,1 1 ,2 ,1 2 ,1 ,12,9°C, (średnia wieloletnia 12,9°C) i 60, 37, 65,
125, 41 m m , (śred n ia w ieloletnia 42 m m ). W arunki atm osferyczne były w ięc
zróżnicow ane w poszczególnych latach, a zwłaszcza ilość opadów, co jest istotnym
czynnikiem modyfikującym aktywność mikroflory glebowej.
W celu większej porównywalności wyników uzyskiwanych w poszczególnych latach
badań, próbki glebowe do analiz enzymatycznych pobierano w okresie, w którym gleba
zn ajdow ała się w stanie dynam icznej rów now agi, utrzym ującej bieg procesów
biochem icznych tego środowiska w granicach um iarkowanego nasilenia.
Ze względu na specyfikę procesów biochemicznych związanych z przem ianą materii
organicznej i energii w glebach leśnych, term in jesienny pobierania próbek gleby do
analiz enzymatycznych wydaje się terminem optymalnym [Koper, Siwik-Ziomek 2001 ].
WYNIKI
W badanych glebach, niezależnie od typu siedliskowego lasu oraz odległości od
Zakładów Azotowych, zaznaczyła się tendencja wzrostu zawartości Corg i N ogółem z
upływ em lat (tab. 1). Średnie ilości tych składników w glebie w 2002 roku były ju ż
statystycznie istotnie większe niż w latach 1998-1999.
Zaw artość Corg i N ogółem w glebach zw iększała się stopniowo w raz ze w zrostem
odległości od Zakładów Azotowych. Próbki gleby pochodzące z punktu badaw czego
odległego o 2 km od ZA zawierały istotnie więcej tych składników niż gleby z punktów
położonych bliżej zakładu - em itera (0,5,0,8 i 1 km).
Wartości średnie stosunku C:N w badanych glebach m ieściły się w granicach od
13,8 do 19,0 (tab. 1). W yraźne zawężanie się wartości stosunku C:N z upływ em lat
świadczy o wzroście tempa m ineralizacji i humifikacji materii organicznej.
W całym okresie badań monitorowane gleby charakteryzowały się odczynem bardzo
kwaśnym , z pH w 1 mol-dm"3 KCl od 2,7 do 3,2 (tab. 1). N ajniższe wartości pH < 3,0,
zanotow ano w glebach siedlisk boru suchego (w odległościach 0,5 i 0,8 km od
Zakładów). M ogło to mieć zw iązek zarówno z intensywnym wym yw aniem Ca i M g
przez kwaśne wody opadowe, jak też z pobieraniem tych składników przez zw artą
darń rozłogow ych korzeni trzcinnika. Odległość od ZA nie m iała praktycznie w pływu
na w artość pH.
We wszystkich wytypowanych obiektach aktywność enzymatyczna gleby wzrastała
system atycznie z upływem lat badań (tab. 2). Statystycznie istotne wartości tych zmian
notowano od 2001 roku. W obrębie analizowanych enzymów najbardziej zmiennym i w
64
E. J. Bielińska, H. D om żał
TABELA 1. Zawartość węgla organicznego i azotu ogółem, stosunek
C:N i pH
TABLE 1. Content of carbon, nitrogen, ratio C:N and pH
Odległość od ZA
Distance from ZA
[km]
Lata
Years
0,5
1998
1999
2000
2001
2002
1998
1999
2000
2001
2002
Średnia - Mean
1,0
1998
1999
2000
2001
2002
Średnia - Mean
2,0
1998
1999
2000
2001
2002
Średnia - Mean
Średnia z lat
Mean for year
С
N
С: N
[ g - k g 1]
Średnia - Mean
0,8
PHKC,
1998
1999
2000
2001
2002
Średnia - Mean
N ią ,05-LSD005 dla - for:
Obiekt-site
Lata-years
2,8
2,7
2,7
2,9
2,8-
8,12
8,60
8,95
9,62
10,45
0,42
0,44
0,46
0,60
0,78
19,3
19,5
19,4
16,0
13,4
-
9,15
0,54
16,9
2,9
2,8
2,8
2,7
2,9
8,90
8,70
9,38
9,80
11,72
0,45
0,45
0,50
0,62
0,84
19,7
19,3
18,7
15,8
13,9
-
9,70
0,57
17,0
3,1
3,0
3,0
3,2
3,1
9,26
9,23
10,12
10,94
11,57
0,46
0,45
0,58
0,64
0,80
20,1
20,5
17,4
17,1
14,4
-
10,22
0,58
17,6
3,1
3,1
3,0
3,2
3,2
10,58
11,83
12,06
12,39
12,84
0,64
0,70
0,75
0,80
0,94
16,5
16,9
16,1
15,5
13,6
-
11,94
0,76
15,7
9,21
9,27
10,12
10,60
11,64
0,49
0,51
0,57
0,66
0,84
18,9
19,0
17,9
16,1
13,8
10,17
0,61
17,1
2,2
2,1
0,2
0,2
0,8
0,8
O cena testam i enzym atycznym i antropogenicznych p rze k szta łc e ń gleb
65
czasie okazały się aktywność fosfatazy kwaśnej i fosfatazy zasadowej, a najm niejsze
wahania wykazywała aktywność ureazy. W 2002 roku średnia aktywność dehydrogenaz,
fosfatazy kwaśnej, fosfatazy zasadowej i ureazy była w iększa odpowiednio o: 46, 54,
63 i 27% niż w 1998 roku.
Średnia aktywność oznaczanych enzymów zwiększała się istotnie wraz ze wzrostem
odległości od Zakładów A zotow ych (tab. 2). W glebie synantropijnego ekosystem u
położonego najbliżej ZA (0,5 km) aktywność enzymów była około 40% mniejsza niż w
glebie z punktu odległego o 2 km od Zakładów (siedlisko BMśw). Generalnie, aktywność
enzym atyczna badanych gleb była wyraźnie niższa niż aktywność enzym atyczna gleb
piaszczystych w naturalnych ekosystem ach leśnych.
DYSKUSJA
Przedstaw ione badania wykazały, że niezależnie od typu siedliskowego lasu oraz
o d le g ło ś c i od Z a k ła d ó w A z o to w y c h , a k ty w n o ść a n a liz o w a n y c h e n z y m ó w
system atycznie w zrastała z upływ em lat. Stymulacji tej tow arzyszyło w zbogacanie
gleb w Cor i N ogółem, co jak wiadomo sprzyja rozwojowi i aktywności drobnoustrojów
glebowych Świadczy to o narastaniu zdolności samoregulacyjnej gleb w zniszczonych
przez em isję azotow ą terenach N adleśnictw a Puławy. U zyskane w yniki znajdują
o d z w ie rc ie d le n ie w o b serw o w an y c h , p o z y ty w n y c h zm ian a ch k o m p o n en tó w
ekosystem ów leśnych, do których można zaliczyć między innymi odnowienia naturalne
drzew ostanów i runa leśnego [Kowalkowski i in. 1999; Płecha 1999]. Pozytywne
zm iany w ekosystemie w skazująna możliwość regeneracji lasu na omawianym terenie.
Z arejestrow ana w niniejszych badaniach aktyw ność enzym atyczna gleb była
w yraźnie niższa w porów naniu z aktyw nością enzym atyczną gleb piaszczystych w
naturalnych ekosystem ach leśnych [Januszek 1999]. Świadczy to także o tym, że po
10 latach istotnie zm niejszonej emisji azotowej, proces biologicznej regeneracji gleb,
zm ienionych przez ponad 30 lat trw ającą silną emisję, nie został zakończony. Znajduje
to rów nież potw ierdzenie w braku stabilności i zrów now ażenia rozw ijającego się
drzew ostanu (sam osiew ów lub sztucznych odnowień lasu) oraz zam ieraniu znacznej
jego części [Kow alkowski i in. 1999].
Stw ierdzona w przedstaw ionych badaniach w ysoka inaktywacja analizow anych
enzym ów w punkcie położonym najbliżej ZA m oże z czasem doprow adzić do
poważnego deficytu składników odżywczych, w których obiegu kluczową rolę odgrywają
enzymy.
Jedną z przyczyn, generalnie niskiej aktywności enzymatycznej badanych gleb mogło
być ich silne zakwaszenie. W edług Frankenbergera i Johansona [1982] osłabienie
aktywności enzymatycznej gleby w wyniku wzrostu jej zakw aszenia jest efektem
niszczenia w iązań hydrofobowych, jonow ych i w odorow ych w centrum aktywnym
enzymatycznego białka. W niniejszych badaniach aktywność analizowanych enzymów
zw iększała się w raz ze w zrostem odległości od Zakładów Azotowych. O dległość od
zakładu - em itora nie m iała natom iast praktycznie wpływu na wartości pH gleb, co jest
potwierdzeniem wyników uzyskanych przez innych autorów [Pokojska i in. 1999; Koper,
Siw ik-Ziom ek 2001]. W pływ kwaśnych opadów na param etry chem iczne gleby jest
dobrze poznany i nie wym aga komentarza. Dane dotyczące w pływu zw iększonego
E. J. Bielińska, H. D om żał
66
TABELA 2. Aktywność enzymatyczna gleby: dehydrogenazy - cm3 H /k g '-d ', fosfataza
kwaśna, fosfataza zasadowa - mmol PNP-kg '-h ureaza - mg N-NH4'-kg Lh ')
TABLE 2. Enzymatic activity of soils: dehydrogenases - cm3 H2-k g 'd ', acid phosphatase,
alkaline phosphatase - mmol PNP-kg '-h ', urease - mg N-NH4'-kg '-h ')
Odległość od ZA
Distance from ZA
[km]
Lata
Years
Dehydro­
genazy
Dehydro­
genases
Fosfataza
kwaśna
Acid
phosphatase
Fosfataza
zasadowa
Alkaline
phosphatase
Ureaza
Urease
0,5
1998
1999
2000
2001
2002
0,74
0,82
0,86
0,91
1,28
12,57
12,94
13,19
16,22
21,78
1,14
1,21
1,32
1,90
2,36
3,12
3,20
3,53
3,85
3,92
0,92
15,34
1,58
3,52
0,83
0,89
0,95
1,34
1,46
13,21
13,80
14,02
19,53
22,49
1,25
1,37
1,43
2,69
2,94
3,64
3,92
4,26
4,89
4,97
1,09
16,61
1,93
4,33
0,89
0,98
1,02
1,57
1,83
13,64
14,23
14,47
24,95
28,16
1,38
1,47
1,55
3,12
3,69
4,28
4,79
4,95
5,81
5,96
1,26
19,09
2,24
5,16
1,08
1,19
1,22
1,86
1,98
14,38
14,92
15,09
32,83
43,71
1,45
1,53
1,62
3,98
5,21
4,37
4,98
5,04
5,91
6,34
1,46
24,18
2,76
5,33
0,88
0,97
1,01
1,42
1,63
13,45
13,97
14,19
23,38
29,03
1,30
1,39
1,48
2,92
3,55
3,85
4,22
4,44
5,11
5,29
1,18
18,80
2,13
4,58
0,16
0,15
1,20
0,91
0,28
0,22
0,80
0,72
Średnia - Mean
0,8
1998
1999
2000
2001
2002
Średnia - Mean
1,0
1998
1999
2000
2001
2002
Średnia - Mean
2,0
1998
1999
2000
2001
2002
Średnia - Mean
Średnia z lat
Mean for year
Średnia - Mean
NIRo,„r LSD№ dla-for:
Obiekt-site
Lata-years
1998
1999
2000
2001
2002
O cena testam i enzym atycznym i antropogenicznych p rzek szta łce ń gleb
67
ładunku protonów na aktywność enzym atyczną gleb są często sprzeczne. W świetle
badań innych autorów [Fritze 1992; Vanhala i in. 1996; Januszek 1999; K urek 2002]
wydaje się, że jest to związane z różnicam i w wielkości wprow adzanych ładunków
protonów i czasu ich oddziaływania. Badania Fritze [1992] wykazały, że krótkotrwałe
oddziaływanie kwaśnego ładunku miało toksyczny wpływ na zespół m ikroorganizmów
glebow ych objawiający się osłabieniem ich aktywności biochem icznej. N atom iast
długotrw ałe (12 lat) oddziaływ anie podw yższonego ładunku protonów zm ieniało
chem iczne w łaściw ości hum usu leśnego, lecz nie m iało w pływ u na param etry
biologiczne gleby [Vanhala i in. 1996]. Zdaniem Kurek [2002] przy długotrwałym
(wieloletnim ) oddziaływaniu zwiększonego ładunku protonów pochodzenia antro­
pogenicznego na gleby następuje selekcja i adaptacja m ikroorganizmów do obniżonego
pH, podobnie ja k w rezultacie zakwaszenia przez procesy przyrodnicze.
Pokojska [1998], nie negując ujemnego wpływu kwaśnych emisji na biocenozy leśne,
podkreśla, że osłabienie zdrowotności drzewostanów jest efektem kom pleksow ego
oddziaływania wielu szkodliwych czynników.
O bserw ow ana reakcja badanych enzymów, w yrażona wyraźnym w zrostem ich
aktywności na przestrzeni lat badań, w efekcie ograniczenia emisji azotowej, wskazuje
na m ożliwość zastosow ania testów enzym atycznych do określenia tem pa regeneracji
gleb zniszczonych przez emisje przemysłowe.
W obec niem ożności całkow itego w yelim inow ania em isji azotow ej na terenie
N adleśnictw a Puławy, głów nym celem naszych przyszłych badań będzie próba
opracow ania liczb granicznych, określających poziom aktywności enzymów, który
m ożna by uznać za „dopuszczalne tło” . Jest to ważne z punktu w idzenia poznania
zdolności gleb do sam oistnej regeneracji w w arunkach znacznie zm niejszonej,
aczkolw iek nadal trwającej emisji przem ysłowej. Aktywność enzym ów w glebie jest
uw ażana za dobry w skaźnik ekotoksykologiczny i jest też jednym z elem entów
podlegających kontroli w ramach m onitoringu środowiska [Januszek 1999].
WNIOSKI
1. Istotny w zrost aktywności badanych enzymów, a także w yraźnie zaznaczona ten­
dencja do wzbogacania gleb w Corg i N ogółem z upływem lat, świadczy o narasta­
niu zdolności samoregulacyjnej gleb leśnych i wskazuje na hom eostatyczne zmiany
stanu równow agi środowiska glebowego na terenie Nadleśnictw a Puławy.
2. Pom iary aktywności enzymatycznej gleb dają możliwość określenia tem pa regene­
racji gleb zniszczonych przez emisje przemysłowe.
3. Uzyskane wyniki badań m ogą być przydatne do prognozowania długofalowych skut­
ków przeobrażeń środowiska glebowego w warunkach znacznie zm niejszonej, acz­
kolw iek nadal trwającej emisji, pochodzącej z Zakładów Azotowych „Puławy” S.A.
Ułatwi to w ybór zabiegów zw iązanych z ochroną i renaturyzacją ekosystem ów
leśnych na terenie N adleśnictw a Puławy.
68
E. J. Bielińska, H. D om żał
LITERATURA
BIELIŃSKA E.J., DOMŻAŁ H. 199:. Aktywność enzymatyczna gleb leśnych w obszarze oddziaływania
Zakładów Azotowych “Puławy” S.A. Komitet Nauk Leśnych PAN, Warsztaty naukowe „Funkcjono­
wanie gleb leśnych na terenach zagrożonych i trendy jego zmian”, Puławy 16-17 września 1999: 105—
114.
FRANKLIN J.F. 1997: Ecosystem management: An overview. W: Ecosystem management.
Application for sustainable forest and wildlife resources. M.S. Boyce, H. Hansley (eds.).Yale
Univ. Press, New Haven , London: 21-53.
FRITZE H. 1992. Effects of environmental pollution on forest soil microflora - a reviev. Silva
Ferm. 26: 37-47.
FRANKENBERGER W.T. JR, JOHANSON J.B. 1982. Effect o f pH on enzyme stability in soils.
Soil Biol. Biochem. 14: 433-437.
GOSTKOW SKA K., FURCZAK J., DOMŻAŁ H., BIELIŃSKA E.J. 1998: Suitability o f some
biochemical and microbiological tests for the degradation degree o f podzolic soil on the back­
ground o f it differentiated usage. P ol J. Soil Sei. 30/2: 69-78.
JANUSZEK K. 1999. Aktywność enzymatyczna wybranych gleb leśnych Polski południowej w
świetle badań polowych i laboratoryjnych. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, Rozprawy: 250.
KOPER J., SIW1K-ZIOMEK A. 2001. Zmiany zawartości siarki oraz aktywność dehydrogenaz glebo­
wych w rejonie Zakładów Azotowych we Włocławku. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 476: 425-431.
KOWALKOWSKI A., KOPRON H., LEWANDOWSKA J., JEDLICZKO S., PŁECHA R. 1999:.
Możliwości przywracania funkcji leśnych w długotrwale niezrównoważonym ekosystemie leśnym
Nadleśnictwa Puławy. Komitet Nauk Leśnych PAN, Warsztaty naukowe „Funkcjonowanie gleb
leśnych na terenach zagrożonych i trendy jego zmian”, Puławy 16-17 września 1999: 49-63.
KUREK E. 2002: Związki przyczynowo-skutkowe aktywności mikrobiologicznej i zakwaszenia
gleb. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 482: 307-316.
OLSZOWSKA G. 1997: Aktywność enzymatyczna gleb leśnych w rejonie oddziaływania imisji
huty cynku i ołowiu „Miasteczko Śląskie”. Pr. Inst. Bad. Leśn., A 834: 107-130.
PŁECHA R. 1999: Stan zdrowotny i sanitarny lasów Nadleśnictwa Puławy w strefach szkód w
okresie 1996-1999 i perspektywy dalszego rozwoju. Komitet Nauk Leśnych PAN, Warsztaty
naukowe „Funkcjonowanie gleb leśnych na terenach zagrożonych i trendy jego zmian”, Puławy
16-17 września 1999: 27-37.
POKOJSKA U. 1998: Zakwaszenie gleb leśnych. Stan wiedzy i perspektywy badań. Zesz. Probl.
Post. NaukRoln. 456: 63-70.
POKOJSKA U., KWIATKOWSKA A., SZREJDER B. 1999: Wpływ imisji związków siarki z
Toruńskich Zakładów Przemysłu Nieorganicznego “Polchem” na okoliczne gleby rdzawe. Zesz.
Nauk. ATR 217:99-105.
TABATABAI M.A., BREMNER J.M. 1969: Use of p-nitrophenyl phosphate for assay o f soil pho­
sphatase activity. Soil Biol. Biochem. 1: 301-307.
THALMANN A. 1968: Zur Methodik der Bestimmung der Dehydrogenase Aktivität in Boden
mittels Triphenyltetrazoliumchlorid (TTC). Landwirtsch. Forsch. 21: 249-258.
VANHALA P., FRITZE H., NEUVONEN S. 1996: Prolonged simulated acid rain treatment in the
subarctic: Effect on the soil respiration rate and microbial biomass. Biol. Fertil. Soils 23:
7-14.
ZANTUA M.I., BREMNER J.M. 1975: Comparison of methods o f assaying urease activity in
soils. Soil Biol. Biochem. 7: 291-295.
dr hab. Elżbieta Jolanta Bielińska
Instytut G leboznawstw a i Kształtow ania Środow iska Przyrodniczego
20-069 Lublin, ul. Leszczyńskiego 7
e-mail: tantal@ consus.arlublin.pl