Wspólna Polityka Rolna a zrównoważony rozwój obszarów

Rozprawa habilitacyjna
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
Wojciech Knieć
Wspólna Polityka Rolna
a zrównoważony rozwój
obszarów wiejskich Polski
Analiza socjologiczna
Toruń 2012
Spis treści
Wstęp ........................................................................................................... 9
Uwagi metodologiczne ............................................................................ 15
Przegląd badań.......................................................................................... 23
Część 1. Rozwój zrównoważony. Konceptualizacja teoretyczna ...... 29
1.1. Konstruowanie koncepcji rozwoju zrównoważonego............ 30
1.2. Cechy i wymiary rozwoju zrównoważonego ........................... 36
1.3. Cele rozwoju zrównoważonego................................................. 40
1.4. Rozwój zrównoważony a ekorozwój ......................................... 42
1.5. Atrakcyjność poznawcza i krytyka koncepcji
zrównoważonego rozwoju ......................................................... 43
1.6. Krytyka koncepcji zrównoważonego rozwoju ........................ 44
1.7. „Humanistyczny wymiar” zrównoważonego rozwoju ........... 45
1.8. Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich ............................ 46
1.8.1. Koncepcje zrównoważonego rozwoju obszarów
wiejskich ........................................................................... 47
1.8.2. Rolnictwo zrównoważone ............................................... 52
1.8.3. Koncepcja zrównoważonego rozwoju w dokumentach
programowych absorpcji funduszy Wspólnej Polityki
Rolnej w Polsce – deklaracje i realia ............................. 58
Część 2. Ewolucja Wspólnej Polityki Rolnej w kierunku
zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich ................................... 65
2.1. Okres od połowy lat 50. do połowy lat 80. – paradygmat
rolnictwa zależnego .................................................................... 69
2.2. Plan Mansholta ............................................................................ 73
2.3. Krytyka WPR z początków lat 90. – w tle czy u źródeł
zmiany paradygmatu rozwoju obszarów wiejskich? .............. 77
2.4. Wielofunkcyjny rozwój wsi i rolnictwa – nowy paradygmat
czy polityczny wybieg? ............................................................... 80
2.5. Reforma McSharry’ego – w stronę zrównoważonego
rozwoju ......................................................................................... 82
6
Spis treści
2.6. Deklaracja z Cork........................................................................ 86
2.7. Nadkompensacja i nowa tożsamość rolników ........................ 87
2.8. Rozwój obszarów wiejskich jako realizacja interesów wsi
i miasta – debata końca lat 90. i reforma Fischlera ................ 91
2.9. Health check z 2008 roku i poszukiwanie równowagi
pomiędzy protekcjonizmem i agrocentryzmem a rozwojem
obszarów wiejskich ..................................................................... 96
2.10. Nowe, nieznane wyzwania – unijna polityka rolna a zmiany
klimatyczne.................................................................................. 99
2.11. Od presji industrializacyjnej po rozwój zrównoważony –
podsumowanie .......................................................................... 103
Część 3. Od SAPARD-u do PROW-u. Wdrażanie mechanizmów
Wspólnej Polityki Rolnej w Polsce – procesy i struktura ................. 107
3.1. Program SAPARD – efekt demonstracyjny ........................... 108
3.2. Programy poakcesyjne ............................................................. 118
3.2.1. Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja
i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój
obszarów wiejskich” i Plan Rozwoju Obszarów
Wiejskich na lata 2004–2006........................................ 118
3.2.2. Dwoisty charakter wsparcia unijnego dla wsi
i rolnictwa w Polsce oferowanego w latach
2004–2006 źródłem dysfunkcji.................................... 124
3.2.3. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata
2007–2013....................................................................... 126
3.2.4. Realizacja Wspólnej Polityki Rolnej – Polska na tle
innych krajów Wspólnoty ............................................ 137
Część 4. Przegląd wybranych instrumentów Wspólnej Polityki
Rolnej z perspektywy zrównoważonego rozwoju obszarów
wiejskich .................................................................................................. 153
4.1. Program „Modernizacji gospodarstw rolnych” – w stronę
zrównoważonego rolnictwa? ................................................... 153
4.1.1. „Zrównoważona” modernizacja gospodarstw ............ 157
4.1.2. „Kreatywne” aplikowanie o środki unijne i „pozorna
synchronizacja strategii gospodarstw indywidualnych
z założeniami WPR” ...................................................... 159
4.2. Niekorzystna struktura demograficzna i agrarna jako
podłoże stosowania zachęt dla młodych rolników i rent
strukturalnych ........................................................................... 170
4.2.1. Program zachęt finansowych dla młodych rolników ... 176
4.2.2. „Dziurawy płot” i dochodzenie do szczelności
systemu ........................................................................... 177
4.2.3. Program rent strukturalnych ........................................ 184
7
Spis treści
Renty strukturalne dla rolników – rozwiązania
w Unii Europejskiej ................................................. 184
Zasady programu ............................................................ 187
4.3. Programy rolno-środowiskowe – w stronę zrównoważonej
produkcji rolnej. Zrównoważone gospodarowanie
w rolnictwie ............................................................................... 199
4.3.1. Dobra Praktyka Rolnicza – manifest
zrównoważonego rolnictwa ......................................... 199
4.3.2. Zasada wzajemnej zgodności (cross-compliance –
praktyka polityczna dla zrównoważonego rozwoju .....201
4.3.3. Programy rolno-środowiskowe w Unii Europejskiej .... 203
4.3.4. Dotychczasowy stan realizacji programu w Polsce .... 206
4.3.5. Program rolno-środowiskowy jako najodważniejszy
instrument wprowadzania zasad zrównoważonego
rozwoju do rolnictwa .................................................... 208
4.3.6. Finansowa zachęta do rolnictwa zrównoważonego
jako źródło dysfunkcji .................................................. 210
4.3.7. Chłopski etos pracy i zaradność życiowa jako
ważne podłoże sukcesu programów
rolno-środowiskowych w Polsce ................................. 215
4.3.8. Uczestnictwo w programie rolno-środowiskowym
jako deklaracja ideowa .................................................. 219
4.4. Program „Odnowy wsi” – utrata równoważenia rozwoju
społeczności wiejskich pomiędzy sektorami......................... 220
4.4.1. Odnowa wsi – nadmierna biurokratyzacja ................. 223
4.4.2. Fikcja oddolności i podmiotowości wspólnot
wiejskich ......................................................................... 225
4.4.3. Zwątpienie w sens wspólnych działań ......................... 232
4.4.4. Naruszenie zasady dodatkowości. Dotacje unijne
jako źródło repozycji priorytetów rozwoju wiejskich
społeczności lokalnych ................................................. 234
4.5. Program LEADER – partnerstwo dla zrównoważonego
i oddolnego rozwoju obszarów wiejskich. Realia polskie .... 235
4.5.1. Program LEADER – założenia ..................................... 236
4.5.2. Rola LGD w mobilizacji zasobów lokalnych oraz
budowie społeczeństwa obywatelskiego
na obszarach wiejskich.................................................. 240
4.5.3. Władza w Lokalnych Grupach Działania.................... 243
4.5.4. Mechanizm utraty zaufania do działań oddolnych
wskutek deficytu sprawczości Lokalnej Strategii
Rozwoju w Lokalnych Grupach Działania ................. 255
4.5.5. Budżet Lokalnej Strategii Rozwoju jako pretekst
zawłaszczania partnerstw wiejskich przez samorządy
gminne oraz „przetargu o władzę” .............................. 259
8
Spis treści
4.6. „Małe projekty” – rozwój endogenny czy blef? ..................... 264
4.7. Wdrażanie i zarządzanie mechanizmami Wspólnej
Polityki Rolnej – dysfunkcje i ich konsekwencje .................. 272
4.7.1. Zidentyfikowane dysfunkcje programów unijnych
dla wsi i rolnictwa .......................................................... 273
4.7.2. W stronę biurokratycznego błędnego koła
i biurokratycznej anarchii? ........................................... 279
4.7.3. Gigantyzacja i koszty funkcjonowania instytucji
administrujących absorpcją środków unijnych
dla wsi i rolnictwa .......................................................... 280
4.7.4. Biurokratyczna anarchia ................................................ 285
4.7.5. Obniżona efektywność – chaos biurokratyczny
i delegowanie odpowiedzialności ................................ 286
4.7.6. Niewłaściwy monitoring i ewaluacja ........................... 291
4.7.7. Środki Unii Europejskiej dla terenów wiejskich jako
instrument polityki........................................................ 293
Podsumowanie........................................................................................ 299
Wspólna Polityka Rolna w Polsce – pozorny sukces? .................. 299
Zrównoważony charakter Wspólnej Polityki Rolnej – między
ideologią a praktyką ................................................................. 302
Przyszłość Wspólnej Polityki Rolnej – problemy, wizje,
scenariusze ................................................................................ 306
W stronę jakiego modelu wsparcia rolnictwa z europejskich
środków publicznych? .............................................................. 308
Zmiany instytucjonalne .................................................................... 314
Wspólna Polityka Rolna bez dotacji?.............................................. 316
Możliwe scenariusze przyszłości WPR ........................................... 317
Bibliografia .............................................................................................. 321
Wykaz map .............................................................................................. 339
Wykaz schematów .................................................................................. 339
Wykaz tabel ............................................................................................. 341
Wykaz wykresów .................................................................................... 342
Wykaz zestawień..................................................................................... 343
Summary ................................................................................................. 345