lJ ir6deL R Murray`a Schafera koncepcja

Transkrypt

PL ISSN 0027-53 44, Mvzyka 2005, 2
M a ksy milia n Kap e I a fis ki
Montreal
NARODZINY I ROZWOJ EKOLOGII AKUSTYCZNEJ
POD BANDEM SZKOLY PEJZAZU DZWIEKOWEGO*
Od lat siedemdziesi+tych minionego stulecia w kulturze zachodniej przyjglo
i spopularyzowalo pojgcie pejzaiu dZwigkowego (soundscape). Neologizm
ten nie jest pojgciem jednoznacznie roztmianym - jego wykor4rstanie przez
osoby i Srodowiska o odmiennych profilach ideowych (artySci muzyki ,,ambient",
,,trance" i muzyki powa:Znej, ruch ekologii akustycznej, firmy promuj4ce nagrania relaksacyjne z diwigkami natury) przyczynilo sig do rozmnoienia i skomplikowania kontekst6w jego znaczeri. Niniejsry artykul dokumentuje rozw6j i literaturg ruchu ekologii dZwigkowej - bodaj2e najbogatszego i kulturowo najistotniejszego z tych kontekst6w.
sig
lJ ir6deL R Murray'a Schafera koncepcja
pejzait dZwigkowego
Jak ustalil Hans U. Wernerl, pojgcie ,,pejzaL dZwigkowy" po raz pierxszy zostalo wykorzystane w ksi42ce pt. A New Soundscape z 1965 r. przez Alvina Luciera, kt6ry odni6sl6w neologizm do swych utwor6w muzycznych. Nastgpnie zostalo przejgte przez R. Murray'a Schafera, kt6ry okreSlal nim dowolne Srodowisko dZwigkowe.
+ Fragmenty tego tekstu opublikowalem wcze6niej w formie popularnego artykulu pt. Pejza2
diwigkotvy: migdzy mu4,kq a irodowiskiem akustycznym (,,Opcje" 2OO2 s.96-99).
1 Hans Ulrich Werner: Soundscapes
- Akustische Laidschaften. Basel 1992 s. 39.
t07
MAKSYMILIAN KAPELANSKI
Piszqc o 2r6dlach omawianego terminu, Schafer wspomina:
,,I needed a word to describe this turbulence of pleasure and pain my ears were experiencing
from the moment I awoke until long after I closed my eyes at night. The word ..soundscape', occurred to me. I think I invented it, deriving it from landscape, but I may have borrowed it from
somewhere. It doesn't matter. I used it as a neutral word to imply all or any acoustical environments"2.
Pierwsze wykorzystanie tego terminu w pismach Schafera znajdujemy w broszlrrze pt. Ear Cleaning z 1967 r.3. Niedlugo p6iniei publikuje on monograficzn4
pozycjg poswigcon4 pejzailowi dZwigkowemq The New Soundscape (1968)4.
Fierwotny kontekst poj gcia p ejzazt dZwigkowe go byl zatem kontekstem ar-
tystycznym (kompozycje Luciera). Kontekst nadany przez Schafera tozszetza
znaczenie tego terminu, chod nie usuwa z niego wymiaru kompozycyjno-artystycznego. Schaferowski pejzai:. dZwigkowy, kt6ry moZe byd np. Srodowiskiem
dZwigkowym centrum handlowego, lotniska, audycji radiowej lub kompozycj4
m:rrzycznE, jest przez swego autora pojmowany nie abstrakcyjnie, SciSle akustycznie lub wyl4cznie w sensie artystycznym, lecz w kategoriach Srodowiska
ludzkiego wraz z jego kontekstem percepcyjnym i historyczno-spolecznym.
Wedle Schafera, wsp6lczesny pejza| dZwigkowy znajduje sig w stanie zaflieczyszczeflia halasem5, kt6re wynika nie tyle zbezpo*edniej obecnoSci halasu
w miastach, ile z nacisku kultury zachodniej na postrzeganie wizualne - nacisku wrgcz hamuj4cego wraZliw4 reakcjg na dZwigk. Proponowane przez Scha-
2 R. Murray Schafer: Voices of Tyranny, Temples of Silence. Bancroft, Ontario 1993 s. 104: ,,Brakowalo mi slowa opisuj4cego 6w wir prryjemnoSci i b61u, kt6ry odczuwalem w uszach od wczesnego
rana po p62n4 noc. Przyszlo mi na mysl wyraaetie ,rpejza| dZwigkowy" [soundscape]. wydaje mi sig,
ie sam je wymySlitem, wy'wodz4c je ze slowa <<peizaL> [landscape], cho6 byd moie poiryczylem je
sk4dS - jest to bez znaczenia. Uzywatem je jako slowo <<neutralne>> og6lnie w odniesieniu do Srodowisk dZwigkowych wzigtych razem, jak i do dowolnych ich przyklad6w" (wszystkie cyt. w przekl.
M.K.).
3 Toronto 1967, przedruk m.in. w: R. Murray Schafer: The Thinking Ear: Complete Witings on
Music Education. Toronto 1986 s.46-92.
4 Toronto 1968, przedruk m.in. w: jw., s. 93-169.
5 Dopiero po ukofczeniu niniejszego artykulu dowiedzialem sie,2e w latach sze66dziesi4tych Witold Lutoslawski r6wnie2 wyst4pil publicznie z apelem o ciszg. Jego starania w tym zakresie zwiefrczote zostaly uchwal4 UNESCO (do kt6rej zreszt4 odnosi sig w swych pismach Schafer). W artykule o Lutoslawskim i Schaferze Miroslaw Pgczak pisze: ,,Migdzparodowa Rada Mttzyczna dzialaj4ca przy UNESCO w 1969 r. podjgla tak4 oto uchwalg: <Rada jednomySlnie potgpia niedopuszczalne pogwalcenie wolnoSci osobistej i prawa ka2dego czlowieka do ciszy przez nadutywanie nagranej
oraz nadawanej przezradio muzyki w miejscach publicznych i prywatnych>. Rada za24dala ponadto, by Komitet Wykonawczy UNESCO przeanalizowal problem r6wnie2 w aspekcie medycznym
i prawnym oraz spowodowal naloienie stosownych sankcji na odpowiedzialnych za zaistnialy stan
rzeczy", zob.: Miroslaw Pgczak: Schizofonin. W kwestii szacunku dla cudzych uszu. ,,Polityka" 2OOO
nr 1 1 (http://polityka.onet.pVartykul.asp ?DB = 162&ITEM =
108
489
1
&MP = 1 ).
an?,
nie
neJ
NARODZINIY I ROZWOJ EKOLOGII AKUSTYCZNEJ
fera wyksztalcenie sluchowo-odbiorcze, podstaw4 kt6rego jest pedagogiczny
program ,,czyszczenia uszu" (ear cleaning) moze wedle niego przyczyni6 sig do
przewartoSciowania panuj4cej w naszej kulturze jednostronnej postawy percepcyjnej i podwy2szenia ,,kompetencji sonologicznej" (sonological competence)
os6b i calych spoteczeristw. Proces ten prowadzie ma od obudzenia este-
tycznej wra2liwo3ci na Swiat dZwigk6w, do wynikaj4cych z niej aktywnych
przedsigwzige d424cych ku pozytywnym zmianom w Srodowisku akustycznym
czlowieka.
Obok wysilk6w pedagogicznych ustanowil Schafer interdyscyplinarn4 naukg
o pejza2tt dZwigkowym (soundscape studies), kt6ra ma na celu badanie Srodowisk dZwigkowych wedle okreSlonych kategorii analityczno-opisowych. Badania
tego rodzaju, zapocz4tkowate przez Schafera w obrgbie wlasnej grupy badawczej, mialy na celu stworzyd podstawy dla dziedziny projektowania akustycznego
(acoustic design), zajmtj4cej sig okreSleniem i praktycznym zastosowaniem zaleceri pozwalaj4cych naprzeksztalcenie obecnego stanu zanieczyszczeniaw ekologicznie zdrowe Srodowiska dZwigkowe. Opisany powy2ej proces odbywai sig
mial wedle kryteri6w i idei ekologii akustycznej (acoustic ecology), kt6rej teorig
wylo4,l sam Schafer.
Muzyka odgrywa w omawianej koncepcji szczeg6ln4 rolg. W centrum
koncepcji schaferowskiej stoi idea Srodowiska jako muyki - idea nieraz
sprowadzana do postaci praktycznej metafory, lecz czgsto nabieraj4ca znaczeniawrgcz kosmologicznego (to2samoS6 Swiata dZwigkowego i rodzaju globalnej kompozycji mtzycznej)6. Metafora ta umozliwia wielorakie przeniesienia koncepcyjne ze sfery muzyki do sfery Srodowiska dZwigkowego, kt6re
tworz4 zrgby ideowe pism kanadyjskiego kompozytora. Wedle zaloienia
Schafera, kompozytorzy przyj4e powinni w swej tw6rczo1ci ekologiczne zobowi4zania; majE oni r6wnieZ tczestniczyd w badaniach wchodz4cychw zakres nauki o pejzazt dZwigkowym, nauki czerpi4cej szereg kategorii i podejSd
analitycznych z badari mtzycznych. Wedle Schafera, muzyk powinien aktywnie dziahe na rzecz spoleczeflstwa jako projektant ,,przekomponowuj4cy"
Srodowisko dZwigkowe na wz6r estetycznego pigkna i r6wnowagi znajdyranej w kompozycjach muzycznych, jak r6wnie2 pedagogiem ksztalc4cym ludnoSi poprzez analityczne, estetyczne i imitacyjne (wiczenia dZwigkowe (m.in.
wspomniane powy2ej ,,czyszczenie uszu"). Osi4gnigta w ten spos6b ,,kultura
odbiorczo-sluchowa" (aural culture), postrzegaj4ca Srodowisko muzyczne jako mistern4 kompozycjg, nie tylko przestanie tolerowa1, przejawy halasu
i nadmiernego wykorzystywania elektroakustycznie odtwarzanej mrtzyki,lecz
stvt arzaC bgdzie Srodowiska sprzyjaj1ce interesuj 4cym dla tcha przezy ciom
dZwigkowym.
6
Tematowi temu po6wigcam osobny artykul fi. SladamiWobraZnikosmologbznej: metafora i ezoR Murray'a Schafera pismach o pejmiu dzwfukawym. ,,Sztukai Filozofia" 26 (2005, w druku).
terykn w
109
MAKSYMILIAN KAPEI-ANSKI
Przedsigwzigcie
rozw6j i schylek
P
ejzait
DLwigkowego Swiata:
Pod koniec latsze(edziesi4tych Schafer dEiry do praktycznego unaukowienia
koncepcji pejzaLt dZwigkowego. Kieruje sig przy tym postulatem doglgbnego
poznania Srodowiska dZwigkowego we wszelkich jego aspektach, ze szczeg6lnym
uwzglgdnieniem jego uwarunkowari odnosz4cych sig do istoty ludzkiej. Celowi
temu sluzy6 mialo Przedsigwzigcie PejzabtDZwigkowego Swiata (World Soundscape Project, dalej cyt. WSP). Nazwa ta odnosi sig zar6wno do grupybadawczej
ustanowionej przez Schafera na Simon Fraser University (Burnaby, British Columbia) w 1969 r., jak r6wnie2 do podjgtego ptzez ni4 planu badawczego.Przedsigwzigciu przewodniczyl Schafer, a jego pozostalymi czlonkami byli: Peter Huse
(kompozytor i poeta, znawca architektury i literatury), Howard Broomfield (socjolog, teoretyk nauki o komunikacji i mediach) i Bruce Davis (kompozytor).
W 1973 r. do grupy dol4czyl Barry Truax (komporytor muzyki komputerowej
i elektroakustycznej, p62niej teoretyk komunikacji akustycznej), a wkr6tce po
nim Hildegard Westerkamp (dziS kompo4rtorka muzyki elektroakustycznej).
Gl6wne Srodki finansowe WSP pochodzily ze wsparcia UNESCO, Donner Canadian Foundation i szeregu innych organizacji.
Opisuj4c dzialalno66 Przedsigwzigcia, Truax wymienia: ,,field recording, studio analysis and the preparation of documents and other pedagogical tools for
the presentation of soundscape studies"T. Skladaj4c podanie o wsparcie finansowe w roku 1972, gntpa przedstawila nastgpuj4cy katalog zadais:
1) dokumentacja akustycznych kontekst6w i Srodowisk dZwigkowych,
2) badanie wzorc6w oddzialywania dZwigk6w na ludzi,
3) badanie mistycznego, symbolicznego i funkcyjnego wymiaru dzwigku:
dZwigk jako,,sygnal spoleczny",
4) archeologia i ochrona zanikaj4cych dZwigk6w,
5) tworzenie i rozpowszechnianie pejzazy dZwigkowych w postaci audiowizualnej,
6) kulturowe badania por6wnawcze pejzazy dZwigkowych,
7) przygotowanie serii wyczerpuj4cych program6w radiowych,
8) stworzenie bazy informacyjnej dotyczEcej projektowania akustycznego
i zanie czy szczenia
Srodowiska dZwigkowe go.
7 Barry Truax: Soundscape Studics: An Introduction to the World Soundscape Project.,,Numus-West" 1974 nr 5 s. 36-39, zob. s. 38: ,,nagrania plenerowe, analag lnagrail w studio, przygotowywanie opracowari qmik6w badari i innych material6w pedagogicznych dla prezentacjibadafi pejza-
2u dZwigkowego''.
8 Keiko Torigoe: A Study of the World Soundscape Project. Praca magisterska napisana na
Wydziale Sztuk Pigknych, York University, Toronto 1982, cyt. w: Hans Ulrich Werner: op. cit.,
s. 53-54.
110
NARODZINY I ROZWOJ EKOLOGII AKUSTYCZNEJ
Chronologi czny przebieg dzialalnoSci WSP zostal podzielony przez Keiko
Torigoe na trzy fazy: przygotowawcz4 (1. 1969-7L), przejSciowo-funkcyjn4
(1. 1.971.-75) i stagnacyjn4 (po roku t975)e. Podzial ten, do kt6rego dziS nalezy
dodad ,,upowszechniaj4c4" fazg dzialalnoSci bylych czlonk6w w ramach Migdzynarodowego Forum Ekologii Akustycznej (L992-), oddaje w postaci skr6towej poszczeg6lne okresy zloionego pod wieloma aspektami zjawiska, jakim
bylo Przedsigwzigcie. Fazie funkcyjnej Przedsigwzigcia towarzyszylo opracoryywanie i przygotowywanie do druku badaf, i zbior6w nagrafi.Przewodnicz4cy pracy badawczej Schafer byl zatem r6wnocze3nie redaktorem produkcji
dZwigkowych i publikacji, kt6re realizowaly zadania powy2szego programu.
Poszczeg6lne publikacje WSP wynikaj4 z okre3lonych projekt6w badawczych
(zob. tabela).
Projekty Badawcze WSP i wynikaj4ce z nich publikacje.
Zakres badaf:
Rodzaj badafi:
Tytul publikacji:
Badania og6lnokrajowe
Badania prawoznawcze
A
Survey of Community Noise
by-laws in Canada (1972)
Badania miejscowe
Badania plenerowe
The Vancouver Soundscape
(1974\
Badania og6lnokrajowe
Rejestracja w plenerze
Soundscapes of Canada
(seria audycji radiowych
dla CBC. 1974)
Badania europejskie
Rejestracja, wywiady
i rekonesans w plenerze
Five European Wllages
(1977), European Sound
Diny (1975)
Badania og6lne
Badania leksykograficzne
Handbook of Acowtic Ecologt
(red. Barry Truw<,1978)
To2samy z pocz4tkiem fazy ,,stagnacyjnej" Przedsigwzigcia rok 1975 l4czy
sig ze zmian4 miejsca zamieszkania Schafera, kt6ry osiedla sig na farmie
w Ontario. Mialo to wplyw na rozfu1nienie kontakt6w z przebywaj4cymi po
drugiej stronie kraju cztonkami WSP - praca wsp6lna ograniczyla sig do opracowywania material6w dotycz4cych tych publikacji grupy, kt6re doczekaly sig
wydania w l. 1975-78. Jak wspomina Truax, do ,,stagnacji" Przedsigwzigcia
przyczynil sie r6wnie2 wrogi stosunek Pafstwowej Agencji Naukowej w Kanadzie (Social Sciences and Humanities Research Council) wobec dzialalnoSci
e
Keiko Torigoe: jw. cyt.w: jw., s. 51-52.
t1t
nie poSwiadczonej stopniami doktorskimil0. Moment ten mial zawazye na rezygnacji grupy WSP z dalszych badari. W retrospektywnym spojrzeniu na
omawiany okres Schafer pisze: ,,Failing the facilities for active research, my
own work on the soundscape has taken the form of teaching and reflecting"ll.
Pierwotne PrzedsigwzigciePejlaht DZwigkowego Swiata nie bylo jednak formalnie ronti4zane (jegobaza nadal istnieje na Simon Fraser University). Jak
sugeruje Truax w artykule o tytule wskazuj4cym na dalsze istnienie WSP; The
World Soundscape Project: 25 Years in Vancouverlz, pisownia naztxty grupy
rozpoczyna sie teraz niejako malym up": ,,przedsigwzigcie" wedlug niego nadal istnieje, lecz w postaci rozloilonej na praca indywidualn1 trzech bytych
czlonk6w - Schafera, Truaxa i Westerkamp -kt6rzy kontynuuj4 tradycjg pejzah,t. d1wigkowego.
Inicj atywy indywidualne
Inicjatywy indywidualne czlonk6w WSP wchodz4cew zakres koncepcji pejza2u dZwigkowego powstawaly zar6wno w okresie rozkwitu dzialalnoSci Przedsigwzigcia, jak i w okresie jego stagnacji. Wskazad wigc trzeba prace, kt6re mimo
przynaleLtoSci do zakresu Przedsigwzigcia prrypisal nalezy poszczeg6lnym autorom i na dzialalno66 podtrzymuj4c4 tradycjg ideow4 WSP w latach osiemdziesi4tych, gdy grupa ta przestala praktycznie istnie6.
Schafer: teoria i pedagogika
W swych naukowych inicjatywach Schafer wykorrystuje historyczne i teoretyczne podej6cie do tematu pejzailtt dZwigkowego, sklaniaj4c sig czgsto ku swobodnej refleksji. Szereg prac Schaferu -ksi4ileczka pt. The Book of Noise (1970\
i badanie ankietowe,4 Socinl Suntqt on Noise (1969) - podobnie jak i sama koncepcja pejzailu dZwigkowego, powstaly jeszcze przed pr6bami zaloienia WSP
i dopiero p62niej zostaly,,wci4gnigte" w zbi6r produkcji oficjalnie qygnowanych
przezPrzedsigwzigcie. Z drugiej strony, idee i wyniki badawcze WSP zostaly wykor4rstane w indywidualnych publikacjach Schafera powstalych podczas dzialalnoSci Przedsigwzigcia - nalezy do nich esej pt. The Music of the Environment
(1973) i najwa2niejszapozycjazzakresttematyki peizaht dZwigkowego,The Tu'
ning of the World (1977).W p61niejszych latach powstaj4 r6wnie2 pisma abstraZob.: Barry Truax, Hildegard Westerkamp: The World Soundscape Project: 25 Yearc in Vancouver. W: Proceedings of the First Intemational Conference for Sound Ecologt, ,,The Tuning of the
ro
World". Banff, Alberta 1993 t. I s. 7.
11 R. Murray Schafer: Voices of Tyann!.., jw. s. 8:
,,w obliczu braku odpowiednich warunk6w
do pracy badawczej, moja wtasna praca dotycz4capejzaru dZwigkowego przybrala formg nauczania
i refleksji [pisemnej]".
12 Barry Truax, Hildegard Westerkamp: op. cit., s. 7.
Ltz
NARODZII{Y I ROZW6J EKOLOGII AKUSTYCZNEI
huj4ce od bezpo3rednich badari Przedsigwzigcia, takjak zbi6r esej6w Voices of
Tyranny, Temples of Silence (1993).
Kolejnym z zakres6w dzialalnoSci Schafera w kontekscie ideipeizaiu dZwigkowego jest pedagogika. Jego koncepcja edukacji mlodziezy sklada sig z pol4czenia nauczania podstawowych kompetencji dZwigkowych (odbi6r, analu,a,
imitacja i produkcja r62nych d2wigk6w i ich agregat6w - .pejzazy dzwigko!vych") inatczaniaw zakresie tw6rczo3ci mtzycznej,wykorrystuj4cej roarinigty
uprzednio zakres kompetencji dZwigkowych. Zaiqcia z mlodzie24 i doroslymi
obejmuj4 dodatkowo aspekty naukowej analizy pejzazu dZwigkowego.
zanim jednak Schafer wyksztalcll doirzale moduly edukacji w zakresie peiza2u dZwigkowego, koncentrowal swe wysilki na prowadzeniu zaig(, na temat zanieczyszczenia dZwigkowego. Pierwsry taki kurs mial miejsce w ramach katedry
naukio komunikacji na Simon Fraser Universityw 1968 roku. W por6wnaniu do
tw6rczych zajge muzyczno-dZwigkowych i teoretyczno-srodowiskowych, Schafer
o wiele rzadziej uczy odtw6rczego wykonawstwa muzyki. Najszerzej rozumiane
podstawy pedagogicznego podejScia Schafera to interdyscyplinarnoS6, tw6rczo11, sprieciw wobec technicznie orientowanej odtw6rczoSci, nacisk na d1vtigki irycia codziennego, odkrywczosd, przeciwstawienie sig dogmatom dydaktyki
muzycznej,wreszcie odwaga i postawienie nauczyciela w roli ucznia. W licznych
pismach pedagogicznych Schafera wyodrgbniaj4 sig dwa rilxty, z kt6rych jeden
itanowi4-konspekty jego zajEe,6wiczenia i teksty pomocnicze dla nauczycieli
muzyki, a drugi tvtorzq pozycje krytyczno-pedagogiczne, w kt6rych Schafer
prze dst awia swoj e po gl4 dy z zakr esu problematyki pe dago giki mrzy cznei.
D zialalno 3C, kompozytorska czlonk6w WSP
R6wnolegle do pracy badawczej wyksztalca sig w grupie wSP nurt komporycji
typu soundscape. Rozci4ga sig on na spos6b kontinuum od zbiorowego autorstwa
dokumentalnych, plenerowych nagrari stanowi4cych rodzai,,kompo4'cji znalezio'
nych" (found compositions), poprzez takie same nagrania poddane dyskretnej
zmianie (np. montazowi), a:2 po autorskie utwory sensu stricto, wykor4zstuj4ce
przeksztalianie nagranego materiahzapomoc4 technik elektroakustycznych i zbliiaj4cychsig ku kompozyciimtzycznejr. grru*ane produkcje i kompozycje nraiouj emy w audycj ach wchodz4cych w sklad cyklu so undscapes of canada (197 4) , nagraniach towarzysz4cych publikacji The Vancouver Soundscape (L974), wreszcie
w nagraniach i produkcjach dzwigkowych poszczeg6lnych czlonk6w wSP.
Znajdujemy wSr6d nich Petera Huse'a Directions i Soundmarks of Canada,
Howarda Broomfielda Radio Program About Radio Programs, Bruce'a Davisa
Barry Truax: Soundscape, Acoustic Communicatinn and Environmental Sound Composition.
zob.tez przekl. pol,,contemporary Music Review" xv 1996 nr 1 s. 49-65, zob. zwlaszcza s. 55-57,
ski Maksymiliana Kapelafiskiego pt Pejmi dzwiakotty, teori.a komunikacji akustycznei i komporycia
z dzwigku Srodowiskowego. ,,Monochord" 18 (1998) s. 5-30.
13
113
MAKSYMILIAN KAPELAfi SKI
Bells of Percd, jak r6wnie2 Play
Sound Diary
i Soundscape
i
Work, ponadto Barry'ego Truaxa Maitime
Study. Wspomnied trzeba r6wnie2 interesuj4cy projekt Bruce'a Davisa, tzw. ,,Radio Srodowiskowe" (Environmental Radio), lvykorzystuj4ce transmisjg,,na |ywo" naturalnych pejzazy dZwigkowycht+.
Do niekt6rych z wlasnych kompozycji Schafer wnosi elementy Srodowiskowe
maj4ce swe Zr6dlo w koncepcji pejzaht dZwigkowego. Do utwor6w tych naleiry
Okeanos (197L) - kompozycja kwadrofonicznana taSmg stworzona wrazzBrucem Davisem i Brianem Fawcettem na podstawie nagrari odglos6w morza i recytacji poezji oraz NorthlWhite (1973\ na orkiestrg i snowmobil - utw6r komentujEcy zanieczyszczenie dZwigkowe kanadyjskich region6w p6tnocnych. W drugim kwartecie smyczkowym Schafera, waves (1976), wykorzystuje kompozytor
pomiary poziomu fal morskich do okre6lenia faz czasorych i wysokoSci dfwigkowych, natomiast utw6r Music for Wldemess Lake na dwana3cie puzon6w
(1979) wykonywany ma byd w plenerze wok6l jeziora, podobnie zreszt4jak jedno z przedstawierl teatralnych Schafera, Pincess of the Stars (1981). Do wykonania w plenerue przeztaczony jest r6wnie2 utw6r na cztery spaceruj4ce w parku
montrealskim orkiestry - Musique pour le Parc Lafontaine (1992).
Truax i Westerkamp: kompozycja, teoria, pedagogika
DzialalnoS6 kompozytorsk4 opieraj4c4 sig na koncepcjach pejzahu dlxvigkowego podejmuj4 r6wnie2 Barry Truax i Hildegard Westerkamp, kt6rzy pozostaj4 najbardziej aktywnymi kontynuatorami tradycji Przedsigwzigcia. Ich
tw6rczoS6 pol4czonajest z samodzielnym rozwijaniem teorii soundscape i pedagogik4.
Truax jeszcze podczas dzialalno6ci grupy przewartoSciowuje problematykg
technologii w optyce koncepcji pejzai:u d2urigkowegols, a jego rzetelny wklad
teoretyczny podkre6lanyjest w retrospektywnych ocenach dzialalno3ci Przedsigwzigcia wystawianych pruez pozostatych czlonk6w. SpoSr6d publikacji WSP,
w kt6rych Truax mial szczeg6lny udzial, nalezy tu wymieni6 slownik ekologii
akustycznej, kt6ry doczekal sig w ostatnich latach wznowienia w formie CDROM-u z przykladami akustycznymil6. Po praktyczrym ronviqzanitt Przedsigwzigcia pozostaje Truax na Simon Fraser University by wykladad komunikacjg
akustycm4, rozlixtijan1 przez siebie na podstawie mariaz:u koncepcji pejzahr
dZwigkowego i Mcluhanowskiej nauki o mediach i komunikacji (communication
studies). Poglgbienie wielu teoretycznych aspekt6w nauki o pejzaztt dZwigkowym
Truax przedstawia w szeregu artykul6w i w ksi4zce Acoustic CommunicationlT.
1a
s.
Bruce Davis, Peter Huse: Cross-Canada Soundscape Tour 1973.,,Sound Heritage" lllL974m 4
28-48; R. Murray Schafer: The Tuning of the World. New York 1977 s. 236.
15 Barry Truax: The Soundscape
and Technologt.,,Interface" VI 1977 s. 1-3.
16 Handbook of Acoustic
Ecologt Red. Barry Truax. CD-ROM Version, Burnaby 1999.
17 Barry Truax. Acoustic
Communication Norwood, NJ 1984, wyd. II Westport 2001.
1.14
NARODZII\rY I ROZWOJ EKOLOGII AKUSTYCZNEJ
Jako komporytor muzyki komputerowej i elektroakustycznej, r6wnocze6ni" oryksztalca Truax pioniersk4 technikg syntezy granularyjnej w czasie rzecrywistym
(real-time granular synthesis), kt6r4l4czy we wlasnej filozofii tw6rczoici z my314 na temat pejza2u dZwigkowego i projektowanie akustycznegol8. Naczeln4
koncepcj4 Truaxa jest oddanie sprawiedliwoSci idei ,,zloiar,o(ci" (complexity)
dZwigku, Srodowiska akustycznego i wzorc6w jego odbioru. W kontekScie nauki
opejzazu dzwigkowym postuluje m.in. odejScie od niezaleZnie i linearnie pojmowanych parametr6w dZwigku, kt6re uwa2a zabfi idealne, azatem nieadekwatne w odniesieniu do kontekstu Srodowiskowo-akustycznego. Podejmuj4c ideg
zloilono(;ciw obrgbie tw6rczoSci komporytorskiej szczeg6lnie interesuje sig on
parametrami barwy i wolumenu dZwigku.
Z kofrcem lat siedemdziesi4tych Hildegard Westerkamp podejftuje wlasne
pr6by kompozytorskie pod wplywem idei pejzan dZwigkowego. S4 to na o96l
kompozycje elektroakustyczne i tnr. performances. W refleksji pisemnej
i w produkcjach dZwigkowych dla radia Westerkamp rozttija tematykg Schaferowskich ,,spacer6w dZwigkowych" (soundwalks), w kt6rych celem jest zvtiedzanie miejsc zapomoc4wytwarzania i sluchania dZwigk6wwlaSciwych danemu terenowi. Podobnie jak Schafer dziala ona ponadto jako pedagog. W swej pracy
magisterskiej (promotorem byl Truax) zajmuje sig Westerkamp problemem
r6wnowagi migdzy odbiorem a tworzeniem dZwigk6w w pejzain dZwigkowym kategorie, kt6re przedstawiaw stosunku ,,impresji" do ,,ekspresji". W swej gt6wnej tezie autorka twierdzi, ie mrzyka tla (np. muzak) zabrtrza tg r6wnowagg,
zniechgcaj4c czlowieka do tworzenia wlasnych odglos6w i wprowadzaj4c u niego szcze g6lny
ro
dzaj p asywnoScil
e.
Nowe poczqtki: ekologia akustyczna
na f orum migdzynarodowym
W latach dziewig(dziesi4tych koncepcja pejzazra dZwigkowego i ekologii akustycznej Schafera zyskala zainteresowanie szerszego grona autor6w, kompo4rtor6w i badacry. Nowymi adeptami tej tematyki w Kanadzie jest dwoje komporytor6w: Susan Frykberg i Claude Schryer. Frykberg uczestniczyw dzialalnoSci pedagogicznej w obrgbie kurs6w komunikacji akustycznej u boku Truaxa, natomiast
Schryer zajmuje sig tworzeniem produkcji radiowych i organizacj4 koncert6w, we
Barry Truax: The Soundscape and. Technologt. lw.; tegoi: Electroacoustb Musir and the Soundscape: The Inner and Outer World. W: Companion to Contemporary Musical Thozgftr. Red. John
Paynter, Tim Howell, Richard Orton, Peter Seymour. I-ondon 1992 s.374-398; tegoi: Musical Creativity and Complexity at the Threshold of the 21st Century.,,Interface" XXl1992nr I s.2942;tego2:
Soundscape, Acoustic Communication.., jw.; tego2: Wewngtrzna i zewngtrzna zloinnoS( mu4tki.
PrzekJ.. Daria Kwiatkowska.,,Monochord" 1+L5 (1997) s. 5-22.
tq Hildegard Westerkamp: Listening and Soundmaking: A Study of Music-as-Environment.
18
W: Sound
by AL./Lsls.
Red. Dan Lander, Micah Lexier. Banff, Alberta t990 s.227-234.
115
wlasnej tw6rczoSci kompozytorskiej kor4,staj4c m.in. z nagrafi dokumentalnych
dokonanych przez WSP i z wlasnej refleksji teoretyczrej na temat tw6rczo6ci
elektroakustycznej20. Warto przytoczy| tu zdanie Schryera, w kt6rym w modelowy spos6b wyraza charakterystyczn4 dla szczerych przedstawicieli nurtu ekologii
dzwigkowej religijn4 wrgczviarg w speryficzne dla niej wartoSci i idee: ,,I believe
in the Canadian composer R. Murray Schafer's notion of acoustic ecolory"zl.
Wplyw Schafera i rozw6j jego koncepcji osi4ga u innych autor6w zauwaialnie
migdzynarodowe rozmiary poczqwszy od szczeg6lnego momentu podjgcie zorganizowanego d4ienia do osi4gnigciabardziej humanitarnego Srodowiska dZwigkowego - momentu lvqtzraiczonego przez pierwsz4 migdrynarodow4 konferencjg na
rzecz ekologii dZwigkowej w Banff (Alberta) w roku 1993, opatrzon4zaczerpnigtym z t5rtulu ksi4iki Schafera haslem - ,,Strojenie Swiata". Referaty, dyskusje, instalacje dZwigkowe i prezentacje obejmowaly m.in. tematykg teoretyczn4, pedagogiczn4, etnomurykologiczn1, refleksj g nad tw6rczosci4 dZwigkow 4 i muzycznq
orientacj g dZwigkow4 os6b niewidomych i projektowanie akustyczne2z.
Spontanicznym efektem tego historycztego spotkania bylo zaloLenie Migdzynarodowego Forum na Rzecz Ekologii Akustycznej (World Forum for Acoustic Ecology, dalej cyt. WFAE), organuacji, kt6rej zadaniem jest zrzeszanie os6b
i organizacji zainteresowanych Srodowiskiem dZwigkowym i promowaniem dzialalnoSci ta rzecz ekologii dZwigkowej. Oddzialy WFAE znajduj4 sig obecnie
w Australii, Kanadzie, Finlandii, Wielkiej Brytanii i Irlandii orazw Niemczech.
Stwarzaj4 one migdzynarodow4 wsp6lnotg inspiruj4cE sig ide4 peizah,t dZwigkowego, ekologii akustycznej i projektowania dZwigkowego, jak r6wnie2 mo2liwoSci4 rozwijania r6znorodnych przedsigwzig6 grupowych: sympozj6w, publikacji,
koncert6w, zakladania bibliotek dZwigkowych itp. Pod patronatem WFAE odbyla sig w 1998 r. konferencja pod haslem ,,Hor Upp! - Stockholm. From Awareness to Action", zorganuowala ptzez sztxedzk4 Kr6lewsk4 Akademig Mttzyczn4 wraz z World Health Organization i WFAE, natomiast w 2001 r. United
Kingdom and Ireland Soundscape Community zorganaow alo w Anglii spotkania
pt. ,,Conference on Sound, Culture and Environments". Ponadto w 2003 r. pod
egid4 Australijskiego Forum na Rzecz Ekologii Akustycznej odbyl sig w Melbourne
zjazd ,Scnustic Emlogz - An International Symposium", a w kwietniu 2005 r. Forum Klanglandschaft sponsorowalo,,Soundscape Conference" odbywaj4c4 sig
w Poczdamie. BezpoSrednimi narzgdziami sluz4cymi rozpowszechnianiu i scalaClaude Schryer Electroacoustic Sound Ecologt.W: Proceedings of the First Intemati.onal Conference..., jw., t. II bez paginacji; tegol:.Thoughts on Electroacoustic Ecolagt. W: Hans Ulrich Werner in.: Soundscape Design. Klangwelten Hdrzeichen. Red. Hans Ulrich Werner. Basel 1997
s. 184-193.
21 Claue Schryer: Thoughts on Electroacoustic Ecolog. Jw., s. 189:
,,wierzg w kanadyjskiego kompozytora R. Murray'a Schafera pojgcie ekologii akustycznej".
n Zob. materraly z konferencji ,,The Tuning of the World" (Proceedings of the Fint Intemational Conference..., jw.).
20
i
tL6
NARODZII{Y I ROZWOJ EKOLOGII AKUSTYCZNEJ
niu ruchu.ekologii akustycznejbyly zpocz1tktbiuletyny WFAE, a nastgpnie wydawane przez tg organizacjg czasopisma23, zawieraj4ce wiadomoSci o publikacjach, sympozjach, projektach i innych rodzajach dzialalnoSci indywidualnej
i grupowej, jak r6wnie2 wymiang opinii i artykuly.
Warto r6wtiei ztxr6cie uwagg na szereg inicjatyw akustyczno-ekologicznych
powstalych w konkretnych krajach poza obrgbem dzialalno3ci migdzynarodowej.
Kanada szczyci sig specjalnym centrum badawc4m pr4, Uniwersytecie Calgary
(The Centre for Acoustic Ecolory Research). Projekty badawcze podejmowane
w krajach skandynawskich Swiadczq,Zepraktyczna strona nauki o pejzazud?wrykowym spotyka sig w tej czgSci Europy ze szczeg6lnym zainteresowaniem. PodejScie to odzwierciedlone jest w manife3cie szwedzkiej Kr6lewskiej Akademii Muzycznej z 1996 r., gdzie czytamy:,,A new course of studies at graduate school level ought to be established, combining environmental sciences, urban planning
and architecture in which acoustics and aesthetics play a central role"Z4. Zkolei
w Finlandii badania pejzaht dZwigkowego podejmowane sq na Wydziale Muzycznym w Zakladzie Etnomuzykologii Uniwersytetu Tampere. Francjg wymienia
Schafer jako jeden z gl6wnych kraj6w podejmujacych badawczq i teoretyczn1 tematykg pejzant dZwigkowego2s. Grupg pracuj1c4 pod kierunkiem francuskiego
filozofa socjologii Jeana-FranEoisa Aguyarda w Centre de recherche sur l'espace
sonore et l'environnement urbain (CRESSON) na wydziale architektury Uniwersytetu w Grenoble okreSla on gdzie indziej jako ,,perhaps the most significant
team of <<soundscape> researchers in the world today"26. W. Niemczech Hans
Ulrich Werner jest gl6wnym reprezentantem tamtejszego krggu soundscape,
ptzy czym ma on na swym koncie szereg prac komentuj4cych ruch pejza2u diwrgkowego, jak r6wnieZ wlasne komporycje elektroakustyczne nawi4zttj4ce do nurtu soundscape. Wspomniana wy2ej ksigka Soundscape Design. Klangwelten
Hdrzeichen, kt6rej Werner jest wsp6lautorem i redaktorem, jest wa:2nym zbiorem
pism badaj4cych artystyczne wykorrystania omawianych idei27. Prawdopodobnie
23
,,The Soundscape Newsletter" 199l-96
nr L-L2;
,,The New Soundscape Newsletter"
1996-1998nr 1-7; ,,Soundscape: The Journal ofAcoustic Ecolog" 2000- nr 1-; ,,Yearbook of Soundscape Studies" I 1998. Red. R. Murray Schafer, Helmi Jiirviluoma (wyd. Uniwersytet w Tampere),
zob. tei,rccerlzjg tego rocznika autorstwa Maksymiliana Kapelifiskiego w: ,,Muzyka" XLVI 2001 nr
3 s. 107-113.
2a Per Hedfors, Patrik Grahn: Soundscapes in Urban and Rural Plnnning and Design
,,Yearbook
of Soundscape Studies" I 1998 s. 67-82, zob. s. 68: ,,na poziomie podyplomowym nalezy stworzyi nowy kierunek studi6w, l4cz4cy nauki Srodowiskowe, urbanistykg i architekturg, w kt6rym centraln4 ro-
odgrywalaby akustyka i estetyka".
25 R. Murray Schafer: Temples of Silence..., jw., s. 8.
26 R. Muray Schafer:
sonores".
-,4 Review of ,/, I'dcoute de l'environnement. Rdpertoire des
Red. Jean-Francois Augoyard, Henry Torgue. ,,Yearbook of Soundscape Studies" I 1998 s. 158-163,
zob. s. 158: ,,prawdopodobnie najistotniejszy zesp6l badaczy pejzaitr dZwigkowego dzialaj4cy dziS ru
19
ffi*
5wiecie".
27
Zob.prrp.
19.
117
najistotniejsz1 dot4dpozycjEnaukow4 dotycz4c1koncepcji pejzain dZwigkowego
jest jednak praca doktorska Hansa Ulricha Werneraa. Nie spos6b zapomnietteL
o Japonii, gdzie wyra1nie ro6nie naukowe, artystyczne i historyczro-kulturowe
zainteresowanie pejzazem dzurigkowym (Keiko Torigoe, Yu Wakao, Hiroshi
Yoshimura)2e. W Polsce spotykamy sig z thtmaczeniem kilku tekst6w Schafera
i Truaxa3o, wplryem na komporycjg ipedagogikg muzyczn4 @idia Ziehfska)zt,
podjgciem tematu pod k4tem krytyczno-naukowym i popularyzacyjnym
w Srodowisku mluzyczrrym (Maria Anna Harley, Lidia Zieliftska, Maksymilian
Kapelafiski32) i geograficzlp (Sebastian Bernat33), natomiast rekonesansowe
badania pejz1nt dZwigkowego w ramach zajgC,kttlfi,roznawczych podj4l w 2004 r.
Robert Losiak (Uniwersytet Wroclawski). Poniewa2 w rosn4cej liczbie kraj6w
spotykamy sig z nowymi inicjatywami w postaci konferencji, publikacji, koncert6w, pracy pedagogicznej i komporytorskiej, mo2na sig spodziewal,2e rurolenni'
cy filozofii ekologiczrego pejzaLt dZwigkowego b9d4 i w Polsce coraz licmiejsi.
28 Wyd. w wersji skr6conej: Hans Ulrich Werner: Soundscapes
- Akustischz Landschaften. Eine
klangokologische Spurensuche. Basel 1994.
2e Zob.: R. Murray Schafer: Voices of Tyranny..., jw., s. 8,125-129.
30 R. Murray Schafer: Mu4tka Srodowiska. Przekl. Danuta Gwizdalanka. ,,Res Facta" 9 (1982)
s. 288-315; tegoi: Argentyfiski kmjozbraz dzwigkowy. Przekl. Lidia Zieltfrska.,,Monochord" 8-9
(1995) s. 2341; tegozl. Poznaj dzwigk: 100 1wiczefi w stuchaniu i tworzeniu muzykl Przekl. Rafal Augustyn. ,,Monochord" 6-7 1995 s. 53-65; Barry Truax: Wewngtrzna i zewngtrzna zlo2onofl( murykl
Jw.; tego2: Pejza2 dmvigkohr.... jw.
31 Lidia Zielifska: Muzykn terendw podmoklych.
[Scenariusz zajg6 umuzykalniai4rych i utwory
dla dzieci mlodszych (+ kaseta lub CD)1. Poznafit994.
32Zob.: Maria Alna Harley: Dzwigk i iycie: narodziny ekologii dlwigkowej.,,Ruch Muzyczny"
XXXIX 1995 nr 6 s. 6-7; Maksymilian Kapelariski: Koncepcja "pejza2u diwigkowego" (soundscape) w pismach R. Munay'a Schafera. Praca magisterska, Inst5rtut Muzykologii Uniwersytetu
Warszawskiego, 1999; tegoi: Strojenie instrumentdw metodologicznych: ku analizie interdyscyplinamego telcstu o pejza2u diwigkowym. ,,Teksty Drugie" (2000) s.37-56;tegoL: Sladamiwyobraini..., jw; tegol: Acoustic Ecologt and Soundscape Bibliography. ,,Leonardo On-Line" (MIT)
http://mitpress2.mit.edu/e-journalsflronardo/isasVspec.projects/acousticecologybib.html; zob. teL
rccenzlg tego2 wskazan4 w przyp. 23;LidiaZielifrska: Rozrnowa z R. Murray'em Schaferem.,,Monochord" 8-9 (1995) s. 13-23;tejile:O Schaferze: dwienoty.,,Monochord" 8-9 (1995) s.7-13;teiirc:Ro-
mantyka kolei 2elaznych i inne epizody z dziejdw diwigkovvych manipulacii.,,Monochord" 8-9 (1995)
s. 4147; tejie: Poland is Coming out of its Pupa, Fast and Wolently... W: Hdr upp! Stockholm Hey
Listen! fmaterialy z sesji]. Red. Henrik Karlsson. Stockholm 1998 s. 127-L33; tejie: fhaslol Ekologin
akustyczna. W : Encyclopaedia Britannica. Wyd. polskie, 1998-.
:: Sebastian Bernat: Krajobraz dzwigkowy doliny Bugu. ,,Annales UMCS" sec. B. vol. LIV, 15 Lublin 1999 s.297109;tego2: Krajobraz dlwigkowy miasta Lublina.W: Krajobraz kulturov"y - ifue, problemy, wynuania. Red. Urszula Myga-Pi4tek. Sosnowiec 2fr01 s. l1-L7; tego2: Spacery diwilkowe
metodq poznania krajobrazhw latlturowych.W: Problemy ochrony i ksztattowania lcrajobrazu kulnrowego Gdmego Stqska na tle doiwiadczeri re$on6w Polski. W serii: Prace Komisji Krajobrazu Kulturo-
-
wego
PTG 1. Sosnowiec 2002 s.192-199.
118

lJ ir6deL R Murray`a Schafera koncepcja

Transkrypt

Podobne dokumenty

plik.