PRZEGLĄD FAUNY

Antoni Ogorzałek
PRZEGLĄD FAUNY
Opis fauny Dolnego Śląska jest zadaniem trudnym.
Podstawowa bibliografia liczy kilkaset pozycji,
z których znaczna część ma obecnie znaczenie histo−
ryczne. Wiele notatek faunistycznych ma charakter
przyczynkowy i poza stwierdzeniem faktu występo−
wania jakiegoś gatunku nowego dla omawianego ob−
szaru nie wnosi istotnej informacji wyższego rzędu.
Opisywane kiedyś biotopy zazwyczaj już nie istnieją
w stanie oryginalnym. Na przykład wiele zbiorników
wodnych uległo na omawianym terenie degradacji,
„zagospodarowaniu” – przekształceniu w stawy ryb−
ne lub łowiska komercyjne, także w dzikie wysypiska
śmieci. Miała też miejsce naturalna sukcesja związa−
na m.in. z zanikiem obszarów łąkowych i rolnych
przez ich spontaniczne bądź intencjonalne zakrza−
czenie i zalesienie, ze wzrostem lasów, z naturalnymi
i intencyjnymi zmianami drzewostanu itp. Biotopy
zostały też rozdrobnione na skutek rozbudowy sieci
dróg i autostrad. Wreszcie stosunki hydrologiczne zo−
stały zmienione w wyniku prac hydrotechnicznych
i melioracyjnych, a także w efekcie dewastacji części
urządzeń hydrotechnicznych, wypłyceniu zbiorni−
ków zaporowych etc. Zazwyczaj regulacja rzek
zmniejsza w sposób drastyczny liczbę środowisk, do−
godnych zarówno dla ryb, jak i dla innych hydro−
biontów (patrz np. Witkowski i in. 1991).
Przedstawione w dalszej części niniejszego opra−
cowania informacje mogą być więc częściowo nieak−
tualne, trudne do zweryfikowania, niepełne.
1. Historia badań
Świat zwierzęcy Dolnego Śląska jest w porównaniu
z wieloma innymi regionami Polski dobrze poznany.
Pierwsze doniesienia faunistyczne pochodzą z po−
czątku XVII w. Jeleniogórski lekarz C. Schwanckfeld
wydał w roku 1603 Theriotropheum Silesiae – Natur−
geschichte, dzieło, które – jak twierdzi F. Pax (1921,
1944b) – stanowiło przez ponad dwa wieki podsta−
wowe źródło wiedzy o świecie zwierzęcym Śląska.
W dziele tym znajdują się m.in. pierwsze informacje
o ptakach tego regionu (Dyrcz i in.1991). W roku
1768 A. Frenzel wydał dwutomowe dzieło Naturge−
schichte der Oberlausitz, uwzględniające gatunki
zwierząt hodowlanych i żyjących dziko. J.Ch. Kund−
man (1648–1751) z kolei pisał m.in. o klęskach sza−
rańczy, które nawiedziły Śląsk w latach 1693 i 1748.
O zwierzętach żyjących na Śląsku pisał także J.A.V.
Weigel (1740–1806) i liczni inni autorzy i uczeni,
przywoływani w szczegółowej części niniejszego
opracowania. Na wyróżnienie zasługuje w tym miej−
scu F. Pax (1885–1964), którego pierwsze publikacje
książkowe na temat flory i fauny Dolnego Śląska uka−
zały się w latach dwudziestych XX w. Zasługą F. Pa−
xa jest także redagowanie w latach 1935–1939 serii
wydawniczej Beiträge zur Biologie des Glatzer
Schneebergs oraz wydawanej przed i po II wojnie
światowej bibliografii faunistycznej Śląska. W roku
1932 zorganizował on w rejonie Śnieżnika Kłodzkie−
go stację terenową, w której dostępna była kolekcja
okazów zwierząt charakterystycznych dla tego rejonu
oraz duży księgozbiór (Pax 1938).
Po II wojnie światowej badania faunistyczne na
Dolnym Śląsku były intensywnie kontynuowane.
Z historycznego obowiązku należy na wstępie wy−
mienić K. Sembrata (1903–1988), którego zasługą jest
m.in. użyczenie łamów czasopisma „Przegląd Zoolo−
giczny” (organ Polskiego Towarzystwa Zoologiczne−
go) do publikacji danych faunistycznych związanych
z omawianym regionem. Jego autorstwa jest jedno
z pierwszych powojennych opracowań faunistycz−
nych, podsumowujące informacje zebrane przez ba−
daczy niemieckich (Sembrat 1948). Inicjatorem po−
wojennych badań ornitologicznych na Dolnym Ślą−
sku był K.W. Szarski (1904–1960). Dokumentację
fotograficzną zwierząt – kręgowców i bezkręgowców
prowadził kierownik Katedry Zoologii w Wyższej
Szkole Rolniczej (potem Akademii Rolniczej) we
Wrocławiu W. Strojny oraz chiropterolog B. Woło−
szyn. Zdjęcia ich autorstwa znalazły się w wielu
podręcznikach i monografiach.
Z książek traktujących o faunie Sudetów przede
wszystkim należy wymienić wydany przez Wiedzę
Powszechną w serii Przyroda Polska przewodnik Su−
dety autorstwa J. Sarosieka, K. Sembrata i A. Wiktora
(2 wyd. – 1975). Informacje o faunie konkretnych ob−
355
Przegląd fauny
szarów zawierają też dwie publikacje: Karkonosze
polskie pod redakcją A. Jahna (1985) oraz Masyw
Śnieżnika. Zmiany w środowisku przyrodniczym pod
redakcją A. Jahna, S. Kozłowskiego i M. Puliny (1996).
Występujące na Śląsku gatunki zwierząt zostały opisa−
ne w wielotomowej serii Fauna Polski, wydawanej
przez PAN. Dane odnośnie do fauny jaskiniowej za−
wiera z kolei publikacja Jaskinie Sudetów (1996).
Oprócz przedwojennych i powojennych prac fau−
nistycznych związanych z Dolnym Śląskiem dużo una−
cześnionej informacji na temat fauny tego regionu do−
starczyły wyniki inwentaryzacji przyrodniczej gmin
wykonanej na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora
Przyrody (wcześniej w województwach wałbrzyskim,
jeleniogórskim, wrocławskim, częściowo w zielono−
górskim i w gorzowskim – obecnie dolnośląskie) oraz
operaty ochrony zwierząt wykonane na potrzeby Kar−
konoskiego Parku Narodowego, Parku Narodowego
Gór Stołowych oraz parków krajobrazowych aktualnie
istniejących (m.in. Ślężańskiego, Śnieżnickiego i Gór
Sowich) i planowanych oraz rezerwatów przyrody.
Dobrze poznane pod względem faunistycznym są
trzy regiony Dolnego Śląska: Sudety, góra Ślęża i jej
otoczenie oraz obszar doliny Baryczy. Kompleksowo
zbadano kilka mniejszych obszarów, m.in. rezerwat
„Muszkowicki Las Bukowy” k. Henrykowa (Wiktor
1971a, b; Jakubiec 1971; Indyk 1971; Kościelska
1971; Bednarz 1971), czy okolic zamku Książ pod
Wałbrzychem. Fauna wodna Odry i jej głównych do−
pływów jest regularnie monitorowana przez Instytut
Hydrobiologii w Instytucie Meteorologii i Gospodarki
Wodnej we Wrocławiu. Regularnie monitorowana
jest też dolnośląska ornitofauna, a wyniki badań oma−
wiane są na corocznych sesjach naukowych Dolno−
śląskiego Oddziału Sekcji Ornitologicznej Polskiego
Towarzystwa Zoologicznego. Stan ichtiofauny jest
z kolei rejestrowany przez odpowiednie agendy Pol−
skiego Związku Wędkarskiego.
2. Krótka charakterystyka
Dolnego Śląska jako biotopu
356
Dolny Śląsk jest jednym z najbardziej urozmaiconych
pod względem przyrodniczym regionów Polski – ob−
szarem o zróżnicowanej (szczególnie w Sudetach
i na Przedgórzu Sudeckim) geologii, strukturze glebo−
wej, klimacie i sieci hydrologicznej. Powoduje to, że
szata roślinna Śląska, stanowiąca podstawę zróżnico−
wania faunistycznego, jest w omawianym regionie
szczególnie urozmaicona. Podstawowymi czynnika−
mi sprawczymi warunkującymi zasiedlenia regionu
były zlodowacenia. Od ostatniego zlodowacenia
(Würm), które skończyło się ok. 10 tysięcy lat temu,
ma miejsce sukcesja zoocenozy. Zdaniem m.in.
K. Kowalskiego z Polskiej Akademii Umiejętności
w Krakowie „pojemność” środowiska jest jednak
wciąż daleka od „nasycenia” gatunkami, które wraca−
Przegląd fauny
ją na obszary „zdewastowane” przez lodowiec czy
przez warunki periglacjalne. Reliktów przedlodowco−
wych występuje na Dolnym Śląsku mało.
Istotnym czynnikiem, który wpływa na stan przy−
rody już w najnowszej historii Dolnego Śląska, jest to,
że w wieku XX, po latach bardzo intensywnej gospo−
darki rolnej w okresie przed II wojną światową, kiedy
m.in. w Sudetach pola orne sięgały wysoko, często
pokrywając przełęcze, w latach pięćdziesiątych
i sześćdziesiątych, a potem w latach osiemdziesią−
tych nastąpiło zarówno obniżenie się liczby ludności
wiejskiej, jak i intensywności gospodarki rolniczej
i hodowlanej w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim
(Łoboda i in. 1993). Po raz drugi spadek taki, obejmu−
jąc praktycznie cały obszar Dolnego Śląska, nastąpił
po transformacji ustrojowej po roku 1989.
Zmiany klimatyczne, wpływ przemysłu, gospo−
darki rolnej, urbanizacji na biotopy, a także naturalne
wahania liczebności populacji zwierząt sprawiły, że
omawiany rejon jest systemem faunistycznym dyna−
micznym i otwartym – do którego gatunki wnikają
i z którego migrują. Badanie dynamiki zmian sukce−
syjnych jest dodatkowo utrudnione, ponieważ prak−
tycznie trudno wskazać gatunki, których granice za−
sięgu znajdują się w omawianym regionie. Kilka ga−
tunków ptaków (m.in. orzeł bielik i puchacz) i ssaków
(m.in. bóbr i wydra) zwiększa obecnie swój zasięg
i liczebność. Niektóre inne gatunki, uważane kiedyś
za dość liczne (z ptaków m.in. bączek), istotnie
zmniejszyły swoją liczebność i ograniczyły zasięg.
Poczynając od lat sześćdziesiątych XX w. nasiliło
się oddziaływanie czynników degradujących biotopy
Dolnego Śląska (Ciok 1993). W Sudetach takim sta−
łym czynnikiem wpływającym na środowisko przyro−
dnicze stało się zanieczyszczenie wód, powodujące
szeroko rozumiany deficyt wodny, oraz kwaśne de−
szcze (Czerwiński 1993). Szczególnie dewastujące
okazało się zanieczyszczenie produktami ropopo−
chodnymi Borów Dolnośląskich, gdy stacjonowały
tam oddziały Północnej Grupy Armii Radzieckiej.
Osobny obszar do interpretacji stanowią nawiąza−
nia zoogeograficzne Dolnego Śląska do co najmniej
14 obszarów faunistycznych. Ten aspekt jest w niniej−
szym opracowaniu tylko sygnalizowany.
Śląsk jako twór administracyjny jest niejednorod−
ny geograficznie. W jego skład wchodzą takie frag−
menty prowincji zoogeograficznych, jak Niż Środ−
kowoeuropejski (podprowincja Równiny Środkowo−
polskie), Masyw Czeski (podprowincje Sudety
i Przedgórze Sudeckie) oraz zachodnia część Wyży−
ny Małopolskiej (Kondracki – wg Dyrcza i in. 1991).
Według K. Sembrata (1948), który nawiązuje do typo−
logii F. Paxa (1921), na Śląsku można wyróżnić 8 pod−
stawowych okręgów faunistycznych: dolinę Odry, Ni−
zinę Śląską, pradolinę Baryczy z Jeziorem Sławskim,
Bory Dolnośląskie, Górnośląski Okręg Leśny, Wyżynę
Śląską, Wzgórza Trzebnickie oraz Sudety. Sudety
z kolei dzieli się na obszar Sudetów Wschodnich (na
wschód od Nysy Kłodzkiej), Sudetów Środkowych
i Sudetów Zachodnich (ryc. 1).
Ryc. 1. Regiony zoogeograficzne Śląska wg F. Paxa (1921) w modyfikacji K. Sembrata (1948)
3. Przegląd
wybranych grup zwierzęcych
W przedstawionym przeglądzie przyjęto odnośnie do
części omawianych gatunków – poza kryterium syste−
matycznym – kryteria siedliskowe i ekologiczne. Przy
omawianiu niektórych gatunków podawane są dane
związane z ich biologią i niekiedy ekologią.
Ryc. 2. Ameba skorup−
kowa Nebela silesiaca –
struktura skorupki
(rys. A. Kotulla)
3.1. Pierwotniaki (Protozoa)
Najwcześniejsze badania protozoologiczne na Dol−
nym Śląsku objęły Odrę, a także stawy rybne w oko−
licach Zgorzelca, gdzie O. Zacharias (1845–1916)
stwierdził występowanie typowego dla Europy Środ−
kowej zespołu gatunków. Badania O. Zachariasa ob−
jęły też m.in. Wielki Staw i Mały Staw w Karkono−
szach oraz zbiorniki wodne w Śnieżnych Kotłach.
Nieznany dotąd endemiczny gatunek ameby skorup−
kowej Nebela silesiaca, znaleziony na jednym z tor−
fowisk pod Śnieżnikiem (1205 m n.p.m.), opisał
A. Kotulla (1936; zob. ryc. 2). Badania fauny pier−
wotniaczej ciepłych źródeł, m.in. w Lądku Zdroju,
wykazały występowanie tam 14 gatunków pierwot−
niaków, m.in. Paramecium sp. P. caudatum, Chilodo−
nella unicinata, Vorticella sp. Lionotus sp. Euglypha
tuberculata, E. laevis, oraz 3 gatunki z rodzaju Cen−
tropyxis oraz Trinema enchelys i Arcella arenari.
W kilku źródłach stwierdzono występowanie nie−
możliwych do oznaczenia wiciowców (Tischbierek
1939). Za gatunek unikalny dla Śląska uważano
amebę skorupkową Euglypha tuberculata, która zo−
stała opisana w tym nietypowym dla niej biotopie
przez A. Kotullę. Jej endemiczność jednak nie zosta−
ła potwierdzona. Ameby skorupkowe (Testacea) były
po wojnie obiektem badań J. Janiszewskiej z Zakła−
du Parazytologii Instytutu Zoologicznego Uniwersy−
tetu Wrocławskiego.
357
Przegląd fauny
Przegląd fauny
3.2. Parzydełkowce (Chidaria)
Szeroko rozprzestrzenione na całym Dolnym Śląsku
są pospolite, kosmopolityczne gatunki Hydra viridis−
sima, H. vulgaris, H. oligactis (Palmatohydra oligac−
tis). W okolicach Brzegu n. Odrą stwierdzono przed
wojną występowanie gatunku kolonijnego Cordylo−
phora caspia (Pax 1921). Badania I. Migałowej z Za−
kładu Anatomii Porównawczej Instytutu Zoologicz−
nego Uniwersytetu Wrocławskiego wykazały obe−
cność i znaczne zagęszczenie stułbii w Odrze
i w Widawie w obrębie Wrocławia (Mitura 1992;
Kupczyk 1992).
notowana w większości prac hydrobiologicznych
opisujących obszar Sudetów. W Wielkim Stawie
w Karkonoszach stwierdzono obecność niewielkiego
wirka Otomesostoma auditivum, zaliczanego do re−
liktów polodowcowych.
3.4. Nicienie (Nematodes)
Faunę nicieni źródeł mineralnych (zarówno zimnych,
jak i hydrotermalnych) Wielkiej Rzeszy opisali w ro−
ku 1944 F. Pax i A. Soos. Ze znalezionych 49 gatun−
ków stwierdzili na obszarze Dolnego Śląska (m.in.
w Przerzeczynie Zdroju, Lądku Zdroju i w Ciepli−
cach) występowanie ok. 15 gatunków nicieni.
3.3. Robaki płaskie
(Platyhelminthes)
3.5. Pierścienice (Annelida)
3.3.1. Wirki (Turbellaria)
3.5.1. Prapierścienice (Archiannelida)
W zbiorowym opracowaniu fauny Śląska z roku 1921
F. Pax opisywał, głównie na podstawie literatury,
skład gatunkowy wirków. Potwierdził on występowa−
nie na omawianym terenie większości gatunków cha−
rakterystycznych dla Europy Środkowej. W faunie
reofilnej potoków sudeckich pospolicie występują
Planaria alpina (ryc. 3) i Planaria (Duglesia) gonoce−
phala. Oba gatunki żyją w górnym biegu większości
potoków, ale w oddzielnych mikrosiedliskach. Osob−
niki oraz kokony Planaria alpina znaleziono także
w jeziorku w Jaskini Kontaktowej koło Stronia Ślą−
skiego (Hajduk, Ogorzałek 1970). Występowanie ga−
tunku Planaria gonocephala stwierdzono także w po−
tokach w Masywie Ślęży. W strefie spokojniejszej wo−
dy występuje wielooczka rogata Polycelis cornuta,
Jedną z najciekawszych form prapierścienic jest opi−
sany wcześniej z Szwajcarii relikt przedlodowcowy
Troglochaetus beranecki (ryc. 4). Znajdowany był
w dość dużej liczbie w nieistniejącej już (zniszczonej
podczas eksploatacji kamieniołomu) jaskini w Rogóż−
ce i w Jaskini Radochowskiej (Stammer 1936).
Kletna Trichodrillus spaeleus oraz Marionina paxi –
prawdopodobnie relikty przedlodowcowe zamieszku−
jące wody podziemne. Z rodziny rurecznikowatych
(Tubificidae) znajdowano w Sudetach Tubifex ferox.
W Odrze i w Oławie w granicach Wrocławia
stwierdzono w 1996 r. występowanie nieokreślonych
co do gatunku osobników z rodziny rurecznikowa−
tych (najpewniej Tubifex tubifex) oraz z rodziny Glos−
soscolecidae gatunek Criodrillus laccum. Tubificidae
występowały w bardzo wysokiej koncentracji – w stre−
fie brzegowej maksymalnie 21 109 osobników/m2,
a w nurcie maksymalnie 1332 osobniki/m2 (Mitura
1992; Kupczyk 1992).
3.5.3. Pijawki (Hirudinea)
Lista pijawek opisanych z Dolnego Śląska przez ba−
daczy niemieckich wykazała wiele gatunków typo−
wych dla omawianego obszaru zoogeograficznego.
Po wojnie inwentaryzacja pijawek występujących na
tym terenie wykazała dwa nowe gatunki – Piscicola
pojmanskae (ryc. 5) oraz Erpobdella leopoliensis (Bie−
lecki 1994). Badania Z. Hajduka i D. Hajdukowej wy−
kazały na Ziemi Kłodzkiej obecność 13 gatunków pi−
jawek w różnych zbiornikach (m.in. w zbiornikach
torfowiska pod Zieleńcem) i 7 – w wodach bieżą−
cych. L. Agapow (1975) opisał skład gatunkowy pija−
wek w Odrze i w niektórych jej dopływach.
3.5.2. Skąposzczety (Oligochaeta)
miejscach występowanie gatunku Leptodora kindtii,
ciekawego ze względu na prawie całkowitą przezro−
czystość ciała, który jest spotykany także obecnie.
Z górskich rejonów źródliskowych i górnych od−
cinków strumieni Sudetów polskich, a także z Duże−
go i Małego Stawu w Karkonoszach opisano szereg
gatunków skorupiaków zimnolubnych na czele ze
stenotermicznym Cyclops streenus i wioślarką Chy−
dorus sphericus. Do podobnej grupy, zaliczanej do
reliktów polodowcowych, należą też Drepanothrix
dentata (opisany po raz pierwszy z Finlandii; ryc. 6)
i Alona karelica, znalezione przez dr. Herra (za: Pax
1921) w dolinie Odry. Opisane zostały także stenoter−
miczne zimnolubne skorupiaki planktonowe z wód
jaskiniowych (m.in. z Jaskini Radochowskiej i z Sol−
nej Jamy k. Gniewoszowa – Stammer 1936) oraz ze
zbiorników torfowisk wysokich, m.in. z torfowiska
w Masywie Śnieżnika Kłodzkiego i torfowiska pod
Zieleńcem, gdzie stwierdzono występowanie wioślar−
ki Acantholeberis curvirostris.
Wieloletnie badania hydrobiologiczne Z. Hajdu−
ka, prowadzone po wojnie w zbiornikach torfowisko−
wych, zaporowych oraz w zbiornikach wodnych na
terenie kamieniołomów dostarczyły danych ilościo−
wych w aspektach wiosennym, letnim i zimowym
(materiały znajdują się w Instytucie Zoologicznym
Uniwersytetu Wrocławskiego). Jego badania w Du−
żym i Małym Stawie w Karkonoszach, w Śnieżnych
Kotłach, w zbiornikach wodnych torfowiska pod Zie−
Poza pospolitymi formami glebowymi i wodnymi opi−
sano kilka gatunków związanych z rejonami źródli−
skowymi w Sudetach: z rodziny dżdżownic (Lumbri−
cidae) – Eisenella tetraedra i Bimastus tenuis, z rodzi−
ny wazonkowców (Enchytraeidae) – Pachydrilus sp.
Na uwagę zasługuje odkryte i opisane przez A. Mo−
szyńskiego (1937a, b) w nieistniejącej już sztolni koło
Ryc. 5. Pijawka Piscicola poj−
manskae (rys. A. Bielecki)
Ryc. 6. Zimnolubny skorupiak Drepanothri dentata
(rys. Herr)
Ryc. 3. Wypławek kryniczny Planaria
alpina (rys. Mikoletzky)
358
Ryc. 4. Pra−
pierścienica
(Archiannelida)
jaskiniowa Tro−
glochaetus be−
ranecki (rys.
A. Ogorzałek)
3.6. Stawonogi (Arthropoda)
3.6.1. Skorupiaki (Crustacea)
Poza pospolitymi, rozprzestrzenionymi na całym ob−
szarze Dolnego Śląska gatunkami skorupiaków plank−
tonowych: oczlików (Copepoda) i rozwielitek (Clado−
cera) – 12–15 gatunków opisanych m.in. przez wy−
mienionego już O. Zachariasa, stwierdzono w wielu
leńcem i torfowisk na Śnieżniku poszerzyły listę hy−
drobiontów Dolnego Śląska o kilka gatunków. Z. Haj−
duk (1966) skatalogował także faunę wioślarek
w wielu stawach rybnych. Wykazał też obecność li−
ścionogów (Phyllopoda) w zbiornikach astatycznych,
m.in. w stawach rybnych, z których z przyczyn tech−
nologicznych jest sezonowo spuszczana woda. Wie−
lokrotnie stwierdził on występowanie przekopnicy
Triops cancriformis, dziwogłówki wiosennej Siphono−
phanes grubei w starorzeczach Odry i Widawy, m.in.
w okolicach Kotowic, Urazu, Zakrzowa, małżynka
Limnadia lenticularis, m.in. w stawach rybnych
w okolicach Izbicka na Opolszczyźnie.
Z kiełży (Amphipoda) poza kiełżem potokowym
Gamarus fossarum i Carinogammarus roesli występu−
jącym w ciekach powierzchniowych stwierdzono
359