słownikach współczesnej polszczyzny

Drodzy Uczniowie!
Prezentujemy Wam efekty pracy Waszych kolegów i
koleżanek, którzy zebrali informacje na temat ziemniaka w
związku ze Szkolnym Festiwalem Ziemniaka.
Julia Leśniak, Magda Płońska, Kasia Żurek, Monika Pytlak
oraz Adam Fałdyga
zebrali materiał językowy dotyczący tego wspaniałego
warzywa i prezentują go w formie gazetki.
Zachęcamy do czytania i oglądania.
ZIEMNIAK, kartofel Solanum tuberosum, bylina z rośliny psiankowatych, pochodzącą
prawdopodobnie ze środkowego Chile.
Pokrój krzaczasty, łodygi wys. 50-80 cm, po uschnięciu zwane łętami; liście przerywane pojedynczo
pierzastozielne, złożone z odcinka końcowego i kilku par bocznych, przedzielonych odcinkami jajowatymi; w
dolnej części łodyg wytwarzają się pędy podziemne zwane stolonami, dł. 15-20cm, których zakończenia
grubieją tworząc bulwy (kłęby) ; na bulwach znajdują się tzw. oczka zawierające 3-4 pączki pędowe; kwiaty
barwy białej, różowej lub fioletowej; owoc- okrągława, dwukomorowa zielona jagoda; wszystkie części
ziemniaka zwykle zielone, zawierają trujący glikozyd- solarinę.
Ziemniak był uprawiany od dawna przez Inków; do Europy sprowadzony w XVI w., do Polski przywieziony
prawdopodobnie z wyprawy Jana III Sobieskiego; uprawiany początkowo jako roślina ozdobna i lecznicza,
od 2 połowy XVIII w. również jako jadalna; obecnie rozpowszechniony w krajach klimatu umiarkowanego.
Bulwy ziemniaka zawierają do 32% suchej masy, w niej 75% skrobi, do 8% białka surowego, do 25 mg na
100g witaminy C; są użytkowane jako pożywienie dla człowieka, cenna pasza objętościowa, podstawowy
surowiec w przemyśle ziemniaczanym i gorzelnictwie. Liczne (ok. 2 tys.) odmiany ziemniaka różnią się m. in.
długością okresu wegetacji (wczesne, średniowczesne i późne), pokrojem i składem chemicznym bulw, a w
związku z tym użytkowaniem ( jadalne, przemysłowe, pastewne), także odpornością na choroby.
W 1993 r. światowa produkcja ziemniaka wynosiła 273,6 mln ton; w Polsce uprawa z. ( ok. 30 odmian)
zajmuje drugie miejsce w strukturze zasiewów. W 60% są przeznaczane na paszę, w 13% na konsumpcję i w
ok. 6% na cele przemysłowe ( głównie spirytus, krochmal i jego pochodne).
Ziemniaki udają się na glebach lekkich, mają duże wymagania nawozowe i uprawne. Rozmnażają się z bulw (
sadzeniaków) sadzonych do gruntu. Zbiór ręczny lub mechaniczny od 8-40 t. z hektara. W Polsce średnio
ok. 20 t. z ha.
Nowa Powszechna Encyklopedia PWN
kartofle-wczesne, późne (odmiany rośliny tej nazwy); całe, tłuczone (w potrawie);
gotowane, pieczone, smażone; sypkie, mączne (rozsypujące się po ugotowaniu); w
mundurkach (w łupinach); pyzy z tartych kartofli, kotlety z (gotowanych) kartofli; piec (w
popiele) kartofle; sadzić, okopywać, kopać kartofle (roślinę, bulwy tej rośliny); skrobać,
obierać, trzeć, gotować, odcedzić kartofle; nos jak kartofel; mówi jak by miał kartofel w
gębie (mówi nie wyraźnie, bełkoce)
Słownik frazeologiczny języka polskiego
kartofle- Łukasz Gołębiowski tak pisze o kartoflach: ,,Zjawiły się w Polsce kartofle za
Augusta III w ekonomjach królewskich, saskimi rolnikami osadzonym, którzy je z sobą
przynieśli. Długo Polacy brzydzili się niemi, za szkodliwe je poczytywali zdrowiu,
wmawiali to w pospólstwo księża nawet. Kiedy ujrzano, że w gdańskich żuławach u
Holendrów i Szwabów, osiadających po różnych miejscach, kartofle rodziły się obficie,
jedynym prawie były ich pokarmem, zabezpieczały od głodu, rozliczne mieć mogły
przyprawy i niemało rozmaitych dawać potraw, przeszły do pogranicznych tym osadom
rolników, później do dalszych i na końcu panowania Augusta III już były znane w Polsce,
Litwie i na Rusi (...)
Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska (fragment)
kartofel- Solanum tuberosum , roślina z rodziny
psiankowatych, pochodząca z Ameryki Płd .,uprawiana
powszechnie na całym świecie ze względu na jadalne
bulwy korzeni; bulwa tej rośliny ;ziemniak.
< niem . Kartoffel, daw. Tartuffel, od wł .tartufo
‘trufla’>
Słownik wyrazów obcych PWN
kartofel
(ten kartofel nie: ta kartofla) m I ,D. kartofla , lm
D. kartofli.
1.B.kartofel <<roślina warzywna>> 2.B.kartofel , pot. kartofla <<jadalna bulwa tej rośliny
>>:Kartofle z wody. Wyjąć pieczony kartofel, pot . pieczonego kartofla.
Słownik poprawnej polszczyzny PWN
Nazwy ziemniaka w regionalnych odmianach polszczyzny
pyra (Poznań)
grula (Podhale)
kartofel- ziemniak
kartoflisko- pole, na którym posadzono ziemniaki
kartoflanka- zupa
kartofelkowaty- perkaty (np. nos)
Słownik
wyrazów
bliskoznaczn
ych PWN
kartofel, kartofla, ziemniak z niem. Kartofel,
z włos. nazwy trufli, tartufo, tartufolo,
przeniesioną na jarzynę amerykańską;
Słowianie i Niemcy skracają: rus. kartoszka,
niem. Tuffel (nasze narzeczowe tufle); za
Niemcami odmieniliśmy t- nagłosowe w k-;
tartofle jeszcze u Mitzlera, Warszawa 1758.
Włoska nazwa niejasna, gdyż trufla u innych
Romanów tylko truffe, trufa.
Słownik etymologiczny języka polskiego
pyra D. pyry, B. pyrę
pyr( nie pyrów) reg.
pyrka D. pyrki, l.
pozn. ziemniak
zwykle w l.mn. D.
pozn. ziemniak
mn. D. pyrek reg.
Słownik poprawnej polszczyzny PWN