"uczenie się - nasz ukryty skarb", krzysztof

Krzysztof Wereszczyński
„Uczenie się-nasz ukryty skarb”
W 1996 roku ukazał się Raport UNSCO dotyczący przyszłości edukacji. Jego treść
określa kierunki, potrzeby i perspektywy rozwojowe tej istotnej dziedziny życia wszystkich
społeczeństw. Komisji opracowującej Raport przewodniczył Jacques Delors. W jej skład,
obok przedstawicieli wielu krajów wchodził również przedstawiciel Polski, prof. Bronisław
Geremek(obecny Minister Spraw Zagranicznych). Komisja w swoich pracach kierowała się
następującymi wytycznymi:
- traktowaniem edukacji jako podstawowego prawa człowieka oraz wartość uniwersalną,
- edukacja szkolna i pozaszkolna musi służyć społeczeństwu jako instrument tworzenia,
poprawy
i upowszechniania wiedzy,
- następującymi celami edukacji-równość, ważność treści i duże zaangażowanie muszą
stanowić wytyczne każdej polityki oświatowej, najważniejszym zadaniem polityków jest
harmoniczna kombinacja tych celów,
- reforma oświaty musi opierać się na sprawdzonych w praktyce eksperymentach,
- mimo odmienności ekonomicznych, społecznych i kulturowych wymagających różnych
decyzji w odniesieniu do oświaty, należy bezwzględnie przestrzegać takich ponad
narodowych wartości jak: prawa człowieka, tolerancja i zrozumienie, demokracja, poczucie
odpowiedzialności, uniwersalizm, kulturowa tożsamość, dążenie do pokoju, ochrona
środowiska naturalnego, planowanie rodziny, zdrowie, łagodzenie biedy,
- odpowiedzialności całego społeczeństwa za edukację.
Nadchodzący przełom wieków budzi często sprzeczne uczucia. Z jednej strony
zachwycamy się osiągnięciami naszej cywilizacji, widzimy nadzieję na lepsze jutro. Z drugiej
czujemy lęk i niepewność, przed przełomem. Edukacja daje szansę na rozwiązanie szeregu
problemów o znaczeniu globalnym, kontynentalnym, regionalnym i lokalnym. Według
autorów raportu należy dążyć głównie do przezwyciężania następujących problemów:
- napięć między globalizacją a regionalizacją, polegających na kształtowaniu wśród
społeczeństw myślenia o charakterze globalnym, przy jednoczesnym zachowaniu
świadomości własnych korzeni,
- napięć między „ogólnością” i „indywidualnością”, należy dostrzegać możliwości jakie daje
globalizacja z jednoczesnym uświadamianiem sobie idących z nią zagrożeń i
niepowtarzalności jednostek,
- napięć między tradycją i nowoczesnością, których połączenie jest warunkiem postępu,
- napięć między długo- i krótkoterminowymi decyzjami, wiele społeczeństw oczekuje
szybkich rozwiązań ważnych problemów, gdy często wymagają one długotrwałych działań,
których efekty są zauważalne po pewnym okresie czasu,
- napięć między koniecznością współzawodnictwa i troską o równość szans,
- napięć między rosnącymi zasobami wiedzy a ludzkimi możliwościami jej opanowania,
-napięć między duchem a materią,
Wyżej wymienione grupy problemów wymagają rozważnych decyzji ze strony elit
rządzących. Z całą pewnością dotyczą one wszystkich państw tych najbogatszych i tych
najbiedniejszych. Nie powinny uchodzić one uwadze żadnej społeczności. Aby społeczeństwa
mogły skutecznie realizować swoje cele i jednocześnie przeciwstawiać pojawiającym się
zagrożeniom należy propagować ideę edukacji ciągłej - ustawicznej, przez całe życie. W
obecnej sytuacji nie tylko braku autorytetów ale i szaleńczego wręcz rozwoju ludzkości
2
relacje między uczniem a nauczycielem stają szczególnie istotne i wymagają wsparcia.
Członkowie Komisji uznali za filary współczesnej edukacji następujące cele:
- harmonijne współistnienie: dążenie do rozwijania postaw zrozumienia dla bliźnich(innych
społeczeństw), ich historii, tradycji i duchowych wartości;
- zdobywanie wiedzy: dążenie do zaznajomienia ludzi z podstawami wykształcenia ogólnego,
rozbudzanie potrzeb ciągłego zdobywania wiedzy(kształcenia ustawicznego);
- działanie: przygotowywanie ludzi do rozwiązywania nietypowych sytuacji oraz umiejętności
pracy w grupie;
- uczenie do życia: wszystkie ludzkie talenty powinny być dostrzegane i rozwijane(pamięć,
logiczne myślenie, fantazja, umiejętności cielesne, zmysł estetyki, umiejętność komunikacji,
naturalna charyzma przewodzenia grupie itp.).
Dla uczącego się społeczeństwa niezbędne jest wykorzystanie dotychczasowych
doświadczeń i korzystanie ze zdobyczy dzisiejszej cywilizacji w szczególności z
nowoczesnych technologii umożliwiających uzyskanie pełniejszego obrazu świata i
zachodzących w nim procesów. Zdolność zdobywania i selekcji informacji, właściwego ich
wykorzystania staje się jedną z ważnych umiejętności.
Istotnym problemem w wielu państwach naszego globu jest sam dostęp do edukacji.
Wiele dzieci jak i dorosłych znajduje się poza jej zasięgiem. Zadaniem społeczeństwa
międzynarodowego jest pomoc i wspieranie w przełamywaniu tych barier. Problem ten nie
dotyczy tylko państw zacofanych gospodarczo lecz i krajów wysokorozwiniętych gdzie
dysproporcje w rozwoju poszczególnych grup bywają równie ogromne.
Potrzeby edukacyjne i znaczenie nauczania dla rozwoju społeczeństw stawia ważne
zadania przed elitami rządzącymi. Zrozumienie miejsca edukacji w otaczającej nas
rzeczywistości powinno przejawiać się w tworzeniu skutecznych strategii reformatorskich
pozwalających na stwarzanie systemów integrujących zmiany i włączanie wszystkich
członków społeczeństwa w proces przemian. Najistotniejszymi elementami reformy muszą
być rodzice, dyrektorzy szkół, nauczyciele, państwowe urzędy, wspólnota międzynarodowa.
Wyłączenie któregokolwiek z tych elementów może oznaczać nie powodzenie reform.
Szczególnie należy zwrócić uwagę na nauczycieli, których odpowiedni status społeczny,
materialny i kulturalny jest istotnym gwarantem sukcesu. Edukacja jako społeczne ważne
zadanie wymaga od urzędów i urzędników podejmowania jednoznacznych i klarownych
decyzji, a przede wszystkim zrozumienia przez decydentów jej problematyki i wagi.
Instytucje międzynarodowe zajmujące się edukacją powinny zwracać szczególną
uwagę głównie na:
- wspieranie dziewcząt i kobiet w procesie edukacji;
- przekazywanie na rzecz edukacji co najmniej 1/4 budżetu w ramach pomocy udzielanej
krajom rozwijającym się;
- rozwój systemu zamiany długów na usługi edukacyjne;
- wprowadzenie technologii, by przeciwdziałać pogłębianiu się przepaści informacyjnej i
komunikacyjnej między biednymi i bogatymi państwami;
- wykorzystanie potencjału niepaństwowych organizacji i ich inicjatyw w celu intensyfikacji
międzynarodowej współpracy.
Obecny świat staje się coraz „mniejszy”. Wiele decyzji zapadających na arenie
międzynarodowej wpływa na losy jednostek. Nowe technologie, powiązania gospodarcze i
inne stwarzają ogromne możliwości ale jednocześnie wywołują poważne obawy wśród grup
społecznych trudniej przystosowujących się do nowego sposobu myślenia i działania.
Zjawisko globalizacji jest procesem nieodwracalnym. Niesie to ze sobą istotne konsekwencje
dla oświaty. Przyrost liczby mieszkańców ziemi w krajach najsłabiej rozwiniętych i starzenie
się społeczeństw krajów wysokorozwiniętych zmusza do głębokiej analizy również polskich
pedagogów. Polskie aspiracje do Unii Europejskiej i NATO wymagają uwzględnienia
2
3
problemów globalnych przy reformie polskiego szkolnictwa. Procesy jednoczenia się Europy
w których mamy zamiar brać udział postawią przed społeczeństwem polskim takie problem
jak migracje nie tylko narodów Europy ale również i innych kontynentów. Polacy muszą
przygotować się na stawienie czoła tym zjawiskom. Dlatego nasz system edukacji musi już
dziś przygotowywać Polaków do czekających ich zmian. Stąd istotnym jest położenie nacisku
na kształtowanie takich postaw tolerancji w najszerszym tego słowa znaczeniu. Powinny
pomóc one w lepszym rozumieniu siebie, własnego społeczeństwa jak i innych ludzi.
Świadoma i światowa solidarność powinna oznaczać respekt przed innością i zdolność do
zaakceptowania tego faktu nie tylko w deklaracjach ale i w czynach. Tolerancja w żadnym
przypadku nie może oznaczać odrywania się od własnych korzeni. Dla osiągnięcia tego celu
niezbędne są umiejętności postrzegania problemów globalnych i ich złożoności jako
własnych. Dla pełnego porozumienia się z innymi narodami niezbędne są umiejętności
językowe tak zaniedbane w dotychczasowym systemie. Choć pozornie zaspokajane przez
programy to jednak nie przez poziom kadry potrafiącej przełamywać określone bariery. W
dużym stopniu problem ten ma swoje źródła w pauperyzacji zawodu nauczycielskiego w
Polsce. Istotnymi problemami dzisiejszego świata są nacjonalizmy, bieda, wyścig zbrojeń itp.
Wielu Polakom wydaje się że upadek ZSRR zlikwidował zagrożenia wojenne o charakterze
globalnym. Na miejsce starych antagonizmów pojawiają się nowe, których dostrzeganie i
przeciwdziałanie nim jest równie istotne dla polityków jak i dla wychowawców.
Dzisiejsze społeczeństwa borykają się z kryzysem związków socjalnych. Narastające
nierówności pomiędzy biednymi i bogatymi grupami prowadzą do nasilania się migracji,
rozpadu rodziny, utraty poczucia własnych korzeni, niekontrolowanego wzrostu agresji i
przestępczości, degradacji wartości moralnych. Wielu ludzi zaczęło postrzegać demokrację
jako niczym nieograniczoną swobodę nie realizując w ten sposób swojej
współodpowiedzialności w za funkcjonowanie państwa. Zjawisko to występuje również w
Polsce, choć jego korzenie są inne. W przypadku naszego państwa wynika to z
niezrozumienia przez społeczeństwo miejsca i roli jednostki w systemie demokratycznym,
przepaści pomiędzy elitami politycznymi i obywatelami, często świadomie podtrzymywanej
przez polityków, korupcji sprawujących władze. Stąd istotna rola kształcenia obywatelskiego,
przedmiotu poważnie zaniedbanego w polskich szkołach. Potrzeba edukacji w przypadku
Polski nie dotyczy tylko dzieci i młodzieży lecz w poważnym stopniu ludzi dorosłych. Ważne
jest pobudzanie świadomości wspólnoty interesów i dawanie narzędzi, które umożliwią
każdemu obywatelowi współuczestniczyć w życiu politycznym państwa. Według Komisji
reformy systemów oświaty nie mogą prowadzić do rozwoju intelektualnej konkurencji
przejawiającej się w systemie oceniania, prowadzącej do wyobcowania jednostek i grup
społecznych. Edukacja ma zbliżać ludzi do siebie. Szukać odpowiedzi na pytanie po co i
dlaczego żyjemy. Starożytne cele edukacji : nauczać by przygotować do życia okazują się być
jak najbardziej aktualne. Zadania szkoły to niwelacja przepaści a nie pogłębianie ich.
Tempo rozwoju gospodarczego dzisiejszego świata wynika z zawrotnie rozwijającej
się techniki i międzynarodowego współzawodnictwa. Znamiennym jest dla światowej
gospodarki rozwój sektora usług oraz wzrost znaczenia niematerialnego wymiaru pracy
wynikający z intelektualnych i socjalnych kompetencji. Powszechnym zjawiskiem jest
również częsta zmiana miejsca pracy, średnio przypadająca raz na osiem lat. Często wiąże się
ona ze zmianą zawodu, czyli wymaga od pracownika przekwalifikowania. W tej sytuacji
istotnym jest inwestowanie w wykształcenie społeczeństwa i badania naukowe. Szczególnie
ważne jest by dokonały się zmiany w sposobie myślenia decydentów. Finansowanie edukacji
jest mało spektakularne politycznie, stąd choćby w na polskiej scenie politycznej wielu
deklaruje poparcie i potrzebę zmian ale mało kto realizuje te postulaty w praktyce nie mówiąc
o realnym zwiększaniu nakładów finansowych. Postęp techniczny i rozwój gospodarczy
powinien służyć społeczeństwom a nie stwarzać dodatkowe zagrożenia. Tych
3
4
niebezpieczeństw w dzisiejszym świecie mamy bardzo wiele. Wiele problemów związanych z
rozwojem gospodarczym ma charakter strukturalny i społeczeństwa nie potrafią sobie z nimi
radzić. Wynika stąd niezaprzeczalna potrzeba zmiany organizacji społeczeństwa. Szereg tych
zjawisk stawia poważne wyzwania przed systemami edukacyjnymi. Szkoła musi
przygotowywać do rozwiązywania sytuacji nietypowych. Rządzący muszą sięgać swoim
wzrokiem dalej niż kadencja sprawowania władzy.
Komisja opierając się na badaniach określiła cztery filary edukacji. Oczywistym jest
potrzeba uczenia się przez całe życie. Zdobywanie nowych kwalifikacji i umiejętności,
doskonalenie nabytych wcześniej. Za najważniejszy cel uznano ujawnianie, rozwijanie i
eksponowanie kreatywnego potencjału jednostki. Wymaga to odejścia od utylitarnych założeń
kształcenia a skupienie się na rozwijaniu osobowości. Komisja uznała za najważniejsze filary
edukacji: uczenie zdobywania wiedzy, uczenie do działania, uczenie harmonijnego
współżycia, uczenie do życia. Pod pojęciem uczenia zdobywania wiedzy rozumiane jest
opanowywanie instrumentów poznania. Jest to cel ale i środek umożliwiający poznanie i
zrozumienie świata niezbędne do realizacji aspiracji zawodowych i społecznych. Ma ono dać
człowiekowi szerokie spektrum narzędzi nie tylko zawodowych ale intelektualnych i
emocjonalnych. Uczenie do działania rozumiane jest jako przekładanie teorii na praktykę.
Jednak nie w sensie rozumianego dziś zawodu. Trudno przewidzieć jakie zawody będą
potrzebne na rynku. Dziś coraz częściej pracodawcy wymagają od podwładnych w większym
stopniu kompetencji osobowościowych niż zawodowych, np. pracy w zespole, umiejętności
komunikowania się itp. Uczenie harmonijnego współistnienia ma zapobiegać pogłębianiu się
konfliktów między społeczeństwami. Ludzie muszą nauczyć się odnajdywania wspólnych
celów a nie różnic. Drogą do tego jest odkrywanie inności i jej zrozumienie. Wspólna praca.
Dla realizacji tych zadań niezbędne jest twórcze podejście do problemu nauczycieli.
Stosowane metody muszą rozwijać indywidualności. Tłamszenie ciekawości przynosi więcej
szkód niż korzyści. Istotnym zadaniem szkoły jest organizacja działań zbliżających ludzi.
Wspólne działania prowadzą do zrozumienia. Pozwalają na odnajdywanie wspólnych cech,
przy minimalizowaniu różnic. Uczenie się do życia rozumiane jest jako wszechstronny
rozwój jednostki, jej ciała, intelektu, wrażliwości estetycznej, osobistej odpowiedzialności,
wrażliwości duchowej. Szkoła musi troszczyć się o rozwijanie niezależnego myślenia,
zdolności krytycznego osądu, uczuć i fantazji. Prowadzić mają te działania do nieustannego
rozwoju własnej osobowości.
Jeden z rozdziałów raportu został poświęcony uczeniu się przez całe życie.
Tradycyjny podział życia ludzkiego na etapy i odpowiadające mu fazy nauki : szkoła
podstawowa, uzyskanie zawodu lub studia, praca zawodowa, okres spoczynku, nie
odpowiadają rzeczywistości. Poziom rozwoju społeczeństw stawia zupełnie nowe i inne
wymagania przed jednostkami. Nie można oczekiwać, że zdobyta w okresie nauki wiedza
wystarczy nam na całe życie. Aktualizowanie jej to nie wszystko, trzeba ją zdobywać
nieustannie do ostatnich dni. Dzisiejsza edukacja musi uczyć sprawnego reagowania na nowe
sytuacje, których nikt nie jest w stanie przewidzieć. Oznacza to, że możemy być zmuszeni do
zdobywania zupełnie nowych kwalifikacji. Szacuje się, że w obecnie funkcjonujących
systemach rynkowych pracownik średnio co osiem lat musi przekwalifikowywać się. Taka
sam sytuacja będzie dotyczyła Polski. Jest ona już widoczna ale wielu ludzi nie potrafi dać
sobie z nią rady. Najniebezpieczniejszym jest nie zrozumienie tych zjawisk przez czynniki
decyzyjne. Potrzebne jest stworzenie systemu kształcenia, który nie będzie ograniczony
etapami życia czy specyficznymi celami. Nie możemy rozgraniczać nauczania ogólnego i
zawodowego, kształcenia dorosłych, którym nie powiodło się w „normalnym” systemie od
tych uzupełniających kompetencje. Na proces uczenia się przez całe życie należy spojrzeć
całościowo uwalniając się od jakichkolwiek podziałów. Ma ono zapewnić nam nadążanie za
postępem cywilizacyjnym i umożliwiać podejmowanie decyzji dotyczących własnego losu.
4
5
W zależności od fazy życia będzie dominowała inna forma kształcenia ale cele będą zawsze
te same, przede wszystkim aktywny stosunek wobec edukacji.
Niestety niepokojącym są propozycje polskiego Ministerstwa Edukacji Narodowej.
W ramach reformy systemu oświaty przedstawia się koncepcje kształcenia nie będące
integralną częścią całego systemu, lecz jedną z jego opcji. Poważny niepokój rodzi
praktyczny brak koncepcji kształcenia dorosłych. W wielu przypadkach problem ten traktuje
się jako marginalny w kategoriach uzupełniania wykształcenia przez absolwentów szkół
zawodowych. Nie ma jednoznacznie określonego miejsca dla kształcenia dorosłych
w proponowanym systemie oświaty polskiej. Dąży się do pełnego samofinansowania tych
form nie analizując skutków społecznych i reakcji rynku pracy na nadmierną ilość
pracowników określonej profesji. Ciągle poruszamy się generalnie na poziomie tzw.
kuroniówki. Jak krótkowzroczne jest to patrzenie może okazać się rychło po wstąpieniu
Polski do Unii Europejskiej co zaczyna być perspektywą kilkuletnią.
W koncepcji uczenia się przez całe życie istotne miejsce odgrywa szkoła. Komisja
doszła do wniosku iż poprawa edukacji na poziomie podstawowym jest niezbędna. Szkoły
podstawowe powinny zaspokajać wszelkie potrzeby społeczeństwa lokalnego, w
szczególności rozwiązywać problem równego dostępu wszystkich warstw społeczeństwa,
głównie ubogich. Problemem wymagającym szybkich działań jest alfabetyzacja i podstawowe
kształcenie dorosłych. W przypadku Polski wydaje się być to walka z dość często
występującym analfabetyzmem funkcjonalnym. Jest to temat drażliwy ale nie możemy
udawać ciągle, że ma on charakter marginalny. Ważnym jest utrzymywanie poprawnych
stosunków między uczniem i nauczycielem. Żadne środki techniczne nie zastąpią zdrowych
relacji międzyludzkich. Zadaniem o charakterze globalnym jest przystosowanie systemów
edukacji do przyjmowania jak największej ilości ludzi do szkół średnich i na studia. Komisja
szczególnie ważne zadania nakłada na uczelnie wyższe. Powinny one nie tylko kształcić ale i
zajmować stanowisko wobec etycznych i społecznych problemów, dawać impulsy do
myślenia i działania.
Jakiekolwiek działania reformujące systemy kształcenia muszą jednocześnie
dotyczyć nauczycieli. W dzisiejszym świecie zadania spadające na nauczyciela nie
zmniejszają się lecz wzrastają. W sytuacji gdy brak jest autorytetów, zadania te przestaje
realizować rodzina, kościół a media, przemoc, narkotyki kształtują charaktery młodych ludzi
to nauczyciele muszą przejmować role autorytetów. Jest to zadanie które ma wiele wspólnego
z rodzicielstwem. Czy nauczyciel chce tego czy nie spotykając się z uczniem na zajęciach
oddziaływuje na jego postawy. Dzisiejsza sytuacja zawodowa nauczycieli jest trudna.
Pauperyzacja i utrata pozycji społecznej w przypadku polskim wymagają stworzenia od nowa
etosu i miejsca nauczyciela w społeczeństwie i szkole. Ważne są również postawy samych
nauczycieli. Szczególne złe skutki niesie za sobą tzw. negatywna selekcja do zawodu.
Nauczycielami zostają w większości ludzie nie dający sobie rady w innych dziedzinach.
Najlepiej obrazuje to sytuacja nauczycieli języków obcych. Ma to oczywiście swoje
reperkusje w efektach nauczania. Na całe szczęście istnieje jednak grupa nauczycieli
hobbistów na których można opierać próby reform. Komisja zaleca aby kandydaci do zawodu
byli dobierani celowo a nieprzypadkowo. Trzeba zadbać o właściwe wykształcenie kadry
pedagogicznej i umożliwianie ciągłego jej dokształcania. Dla osiągnięcia celów edukacji
należy zabezpieczyć właściwy warsztat pracy i kompetentny personel administracyjny.
Ważny jest również dopuszczanie nauczycieli do decyzji o charakterze politycznooświatowym i umożliwianie współpracy z instytucjami oświatowymi innych krajów.
Przywrócenie właściwego statusu społecznego zawodowi musi być związane również z
poprawą sytuacji finansowej tej grupy.
Międzynarodowa współpraca musi dotyczyć również edukacji. Jest ona kluczem do
rozwiązania wielu problemów o charakterze regionalnym i globalnym. Może być elementem
5
6
zbliżającym społeczeństwa. Należy zwiększyć nakłady na edukację w wymiarze globalnym,
regionalnym i krajowym. Poszczególne kraje powinny uwzględniać w swoich systemach
oświatowych międzynarodowych aspektów nauczania.
W obecnej chwili znajdujemy się w okresie zmian polskiego systemu oświaty.
Należałoby w ramach tej reformy uwzględnić tezy zawarte w Raporcie UNSCO. Szczególnie
głębokiego przemyślenia wymaga miejsce i rola kształcenia dorosłych w polskim systemie i
uwzględnienie wniosków płynących z globalizacji w programach dydaktycznych. Potrzeba
zrozumienia tej problematyki przez ośrodki decyzyjne wydaje się być niezbędna. Trzeba
podjąć kroki mające na celu zrozumienie i zaakceptowanie postulatów płynących z raportu
przez polskich nauczycieli, bo to oni będą realizować polską wizję edukacji w praktyce.
Artykuł napisany na podstawie opracowania: Hanna Solarczyk, materiał opracowany na
podstawie niemieckiej wersji raportu „Lernfähigkeit: unser verborgener Reichtum. UNESCOBericht zur Bildung für das 21. Jahrhundert”, Berlin : Luchterhand, 1997.
6