Materiały źródłowe do dziejów mniejszości niemieckiej w Polsce

Tadeusz Wawrzyński
MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE DO DZIEJÓW
MNIEJSZOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE 1921–1939
PRZECHOWYWANE
W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM
Kwestia narodowa w Polsce okresu międzywojennego posiadała bardzo istotne znaczenie wynikające stąd, że mniejszości narodowe stanowiły około 1/3 ogółu
ludności 1. Najliczniejsza była mniejszość ukraińska i żydowska, Niemcy stanowili
zaledwie 2,3% (741 tys.) 2 ogółu mieszkańców Polski, lecz ich wpływ i znaczenie
wybiegały daleko poza dane cyfrowe. Ludność niemiecka należała bowiem do
warstw zamożniejszych zarówno na wsi 3 jak i w mieście, a jej znaczenie gospodarcze wzmacniała doskonała organizacja przejawiająca się w znacznym rozwoju spółdzielczości, kas pożyczkowych i różnego typu zrzeszeń gospodarczych. Również
w dziedzinie politycznej, społecznej i kulturalnej Niemcy odgrywali dużą rolę skupiając się w licznych organizacjach prowadzących szeroką akcję propagandową
o charakterze antypolskim.
Istnienie takiej zorganizowanej siły i to głównie w zachodniej części kraju
stanowiło dla Polski, poważne niebezpieczeństwo wzrastające wraz z zaostrzaniem
Spis ludności przeprowadzony w roku 1921 wykazał, że w Polsce zamieszkuje
31,4% mniejszości narodowych. Spis z roku 1931 nie przeprowadzał klasyfikacji narodowej,
wprowadzał natomiast pojęcie języka ojczystego. Język polski jako ojczysty uznawało
68,9% ludności, inne zaś języki – 31,1%.
2
Wg spisu ludności z roku 1931.
3
Np. na Pomorzu w roku 1936 Niemcy stanowiący ok. 10% ogółu ludności posiadali
21,8% całej ziemi, zaś własność obszarników niemieckich wynosiła 37% wielkiej własności
ziemskiej. S. O s i ń s k i, Hitlerowska dywersja na Pomorzu Gdańskim w latach 1933–1939,
Wojskowy Przegląd Historyczny nr 4, 1964, s. 84.
1
44
się stosunków polsko-niemieckich. Należy bowiem podkreślić, że stosunek mniejszości niemieckiej do narodu i państwa polskiego był odzwierciedleniem zmian
zachodzących w Rzeszy i opierał się głównie o wytyczne i rozkazy stamtąd płynące, zaś struktura tej mniejszości (znaczny procent wielkich właścicieli ziemskich,
przemysłowców, kupców, bogatych chłopów, kierowników administracji fabrycznej i arystokracji robotniczej) czyniła ją podatną na wpływy faszyzmu. Proces
hitleryzacji objął więc ogromną większość instytucji oraz organizacji politycznych, gospodarczych, kulturalnych i społecznych, a mniejszość niemiecka w Polsce zaczęła odgrywać rolę V kolumny finansowanej i kierowanej przez przywódców III Rzeszy 4.
*
*
*
Problemy dotyczące mniejszości niemieckiej w Polsce znajdują wyraźne odzwierciedlenie w aktach proweniencji wojskowej. Wynika to z faktu, że wojsko
odgrywające w Polsce międzywojennej szczególną rolę polityczną było silnie zaangażowane również i w dziedzinie spraw narodowościowych w skali ogólnopaństwowej 5. Problem narodowościowy istniał także na ściśle wojskowym odcinku, co
związane było z odbywaniem obowiązkowej służby wojskowej przez mniejszości
narodowe. Polskie władze wojskowe bacznie obserwowały zachowanie się żołnierzy
obcych narodowości, analizowały ich stosunek do państwowości polskiej oraz stosowały specjalne zabiegi wychowawcze w celu zapewnienia ich lojalności.
Jednym z rezultatów zainteresowania wojska problematyką narodowościową
są przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta dostarczające wielu
interesujących danych do poznania działalności politycznej, społecznej, gospodarczej i kulturalnej mniejszości niemieckiej w Polsce w latach 1921–1939. Akta te
występujące w postaci meldunków i raportów sytuacyjnych, sprawozdań, komunikatów informacyjnych, referatów, memoriałów, zarządzeń i wytycznych nie przedstawiają Się wprawdzie zbyt imponująco pod względem ilościowym ale mogą stanowić
M. C y g a ń s k i, Mniejszość niemiecka w Polsce centralnej w latach 1919–1939,
Łódź 1962, s. 108.
5
J. L e w a n d o w s k i, Materiały Ministerstwa Spraw Wojskowych o polityce narodowościowej wojska w latach trzydziestych, Zeszyty naukowe WAP (seria historyczna)
nr 8(29), Warszawa 1963.
4
45
dla badaczy cenne uzupełnienie zasobów archiwów państwowych.
Zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym materiały (źródłowe dotyczące mniejszości niemieckiej w Polsce można podzielić na dwie zasadnicze grupy:
‒ akta odnoszące się do działalności politycznej, społecznej, gospodarczej
i kulturalnej ludności niemieckiej;
‒ akta związane z problematyką mniejszości niemieckiej w wojsku.
*
Materiały grupy pierwszej pochodzą głównie z końca lat trzydziestych. Na
uwagę badacza zasługują tu przede wszystkich sprawozdania wojewody poznańskiego z życia mniejszości narodowych z roku 1937, przesłane do samodzielnego
referatu bezpieczeństwa Dowództwa Okręgu Korpusu nr VIII 6. W sprawozdaniach
wiele miejsca poświęcono ruchowi politycznemu mniejszości niemieckiej na terenie
województwa poznańskiego przedstawiając działalność partii i ugrupowań niemieckich: Deutsche Vereinigung, Rat der Deutschen in Polen, Jungdeutsche Partei,
NSDAP. Sprawozdania zawierają ponadto przeglądy prasy niemieckiej ukazującej
się w Polsce oraz charakterystykę ruchu społecznego, gospodarczego, zawodowego,
wyznaniowego i sportowego ludności niemieckiej. Nieco informacji o działalności
mniejszości niemieckiej dostarczają także sprawozdania wojewody poznańskiego ze
stanu bezpieczeństwa oraz z życia legalnych stronnictw politycznych 7. Pierwsze
zawierają dane dotyczące życia mniejszości niemieckiej na pograniczu oraz ogólne
informacje o niemieckim ruchu politycznym, drugie zaś przedstawiają wykazy czasopism i druków niemieckich, które uległy konfiskacie.
Miesięczne sprawozdania sytuacyjne wojewodów lubelskiego, poleskiego
i wołyńskiego z ruchu politycznego polskiego oraz z życia społeczno-politycznego.
mniejszości narodowych 8 posiadają niewielką wartość poznawczą dla omawianego
zagadnienia głównie z tej racji, że Niemcy stanowili na tych terenach niewielki odsetek ogółu ludności. Jednakże i w nich występują liczne informacje o działalności
Zachowało się siedem sprawozdań obejmujących okres 15.12.1936 – 30.11.1937 r.
Dowództwo Okręgu Korpusu (DOK) nr VIII, t. 175.
7
Sprawozdania ze stanu bezpieczeństwa obejmują okres: styczeń, luty i kwiecień–
listopad 1937 r., zaś sprawozdania z życia legalnych stronnictw politycznych dotyczą miesięcy: styczeń–marzec oraz lipiec–listopad 1937 r. DOK Nr VIII, t. 175.
8
W sumie zachowało się dziewięć sprawozdań z roku 1938. DOK nr II, t. 51.
6
46
Deutsche Volksverband, o nastrojach prohitlerowskich wśród kolonistów niemieckich oraz o kolportowaniu materiałów propagandowych gloryfikujących ustrój Rzeszy Niemieckiej.
Duże natomiast znaczenie dla poznania działalności mniejszości niemieckiej
w Polsce centralnej posiadają zachowane w CAW tygodniowe meldunki sytuacyjne
samodzielnego referatu bezpieczeństwa Dowództwa Okręgu Korpusu nr I z roku
1939 9. Omawiano w nich m.in. zebrania i imprezy odbywające się w siedzibie Klubu Niemieckiego w Warszawie 10, charakteryzowano działalność Deutsche
Volksverband i Jungdeutsche Partei na terenie województwa warszawskiego przedstawiając ich organizację, zadania, stan liczebny i przywódców; informowano też
o wzroście aktywności elementów hitlerowskich wśród kolonistów niemieckich na
Bródnie, w Białołęce i Aleksandrówku.
Działalność mniejszości niemieckiej na terenie Galicji Wschodniej omawiają
komunikaty informacyjne samodzielnego referatu bezpieczeństwa Dowództwa
Okręgu Korpusu nr VI z roku 1939 11. Donoszą one o wzmożeniu, w ostatnich miesiącach przed wybuchem wojny, agitacji wśród ludności niemieckiej przejawiającej
się m.in. w postaci kolportowania broszur o nastawieniu prohitlerowskim dostarczanych wprost z konsulatu niemieckiego we Lwowie lub przesyłanych z Rzeszy.
W komunikatach podkreślano także wzrost sympatii proukraińskich wśród kolonistów niemieckich oraz dążenia przywódców niemieckich do zacieśnienia współpracy z Ukraińcami. Samodzielny referat bezpieczeństwa Dowództwa Okręgu Korpusu
nr VI informował również o ucieczkach do Rzeszy młodzieży niemieckiej w wieku
przedpoborowym.
Zachowały się też pojedyncze komunikaty, raporty i meldunki wytworzone
przez różne jednostki wojskowe. Na uwagę zasługuje komunikat informacyjny nr 10
Dowództwa Okręgu Korpusu nr IV z 21 grudnia 1936 r. (10 płk piechoty, t. 109)
omawiający przebieg zgromadzenia publicznego Jungdeutsehe Partei, które odbyło
się w Zgierzu z udziałem 250 osób. Na zgromadzeniu przemawiał m.in. Leodgar
Zachowały się niemal w komplecie meldunki obejmujące okres od 2.01 do
28.08.1939 r., DOK nr II, t. 143, 144 i 159.
10
Klub Niemiecki w Warszawie został otwarty w roku 1930. W lokalu Klubu mieszczącym się przy ul. Fredry 6 skupiało się niemieckie życie stolicy. W pracach Klubu aktywnie uczestniczył ambasador III Rzeszy w Polsce, Hans Adolf Moltke.
11
Zachowało się sześć komunikatów obejmujących okres od 13.02. do19.07.1939 r.
11 dywizja piechoty, t. 29.
9
47
Kuchejda z Łodzi. Stwierdził on, że „naród niemiecki rozproszony na całym świecie, musi się złączyć z narodowym socjalizmem i wtedy będzie stanowić potęgę,
podaże Polsce, że nie jest mniejszością narodową, a jest na prawach obywateli polskich [...]”. Ponadto wymienić można: tygodniowy meldunek sytuacyjny 23 dywizji
piechoty) z 15 grudnia 1938 r. (23 pułk artylerii lekkiej, t. 87) omawiający działalność Volksbundu i Jungdeutsche Partei na Górnym Śląsku, raport informacyjnowywiadowczy nr 1 16 pułku ułanów z 30 marca 1936 r. (16 pułk ułanów, t. 60) podkreślający „bardzo butne i nieraz prowokujące zachowanie się Niemców”
w Bydgoszczy oraz tygodniowy meldunek sytuacyjny nr 34 dowódcy Okręgu Korpusu nr VII z 26 sierpnia 1939 r. omawiający m.in. działalność niemieckich partii
politycznych i organizacji młodzieżowych (sygn. 11/43/9).
Informacji o działalności mniejszości niemieckiej na Górnym Śląsku w latach
1933–1935 dostarczają trzy opracowania dotyczące sytuacji polityczno-społecznej
na tym terenie. Pierwsze z nich dowódcy 23 dywizji piechoty, gen. J. Zająca
pt. „Dane o stosunkach narodowościowych i nastrojach ludności na Śląsku Opolskim i w Województwie Śląskim w latach 1933–1934” omawia działalność polityczną organizacji niemieckich (Volkspartei, Deutsche Sozialistische Arbeiterpartei)
oraz nastroje społeczeństwa niemieckiego na Górnym Śląsku charakteryzujące się
sympatią dla ustroju hitlerowskiego, dążeniami do zespolenia się w jedną organizację polityczną i wrogim stosunkiem do Polski. Jako główne czynniki oddziaływujące na nastroje ludności Górnego Śląska w kierunku szkodliwym dla sprawy polskiej
gen. Zając wymienia bezrobocie i ogólne zubożenie mas oraz agitację organizacji
i pracodawców niemieckich w kierunku zmiany narodowości, zapisywania się do
organizacji niemieckich i posyłania dzieci do szkół mniejszościowych. Autor poświęca także wiele uwagi zagadnieniu niemieckiego szkolnictwa na Górnym Śląsku
(23 dywizja piechoty, t. 9).
Drugie opracowanie, sporządzone w postaci zestawienia meldunków z Okręgu Korpusu nr V o sytuacji polityczno-społecznej na Górnym Śląsku w roku 1936,
zawiera krótkie omówienie działalności niemieckich partii politycznych oraz ogólne
uwagi podkreślające m.in., że „...sprawy polityczne i narodowościowe na Górnym
Śląsku wiążą się ściśle ze sprawami gospodarczymi. Cały wysiłek społeczeństwa
nastawiony jest na zwalczanie kryzysu i bezrobocia oraz na walkę z żywiołem niemieckim, który ostatnio zyskał na sile”. Jako czynniki dominujące w psychice społeczeństwa śląskiego w odniesieniu do mniejszości niemieckiej wymieniono:
48
„1) wyrugowanie stopniowe kapitału niemieckiego z terenu Górnego Śląska i śląskiego przemysłu oraz oczyszczenie przedsiębiorstw z administracji niemieckiej,
2) przebudowa ustroju rolnego (parcelacja wielkiej własności niemieckiej na rzecz
bezrobotnych i małorolnych) oraz zorganizowanie odpływu nadmiaru sił roboczych
do innych dzielnic Polski [...]” (Gabinet Ministra, t. 783).
Trzecie opracowanie pt. „Stosunki i nastroje polityczne na Górnym Śląsku”
(Gabinet Ministra, t. 783) pochodzi z roku 1936 i zostało sporządzone w sztabie
Dowództwa Okręgu Korpusu nr V. Podobnie jak poprzednie omawia ono działalność niemieckich organizacji politycznych (Deutsche Partei, Jungdeutsche Partei,
Deutsche Vereinigung, NSDAP, Deutsche Sozialistische Arbeiterpartei, Deutsche
Christliche Volkspartei, Deutscher Volksblok) oraz mniejszościowe szkolnictwo
niemieckie. Na uwagę zasługują ponadto liczne załączniki przedstawiające, w postaci wykazów i zestawień, stan posiadania ważniejszych ugrupowań politycznych
polskich i niemieckich na Górnym Śląsku w końcu roku 1935 (ilość kół i członków
w poszczególnych miejscowościach) oraz stan szkolnictwa polskiego i niemieckiego
(wyniki wpisów do szkół polskich w roku 1936).
Interesujące są też referaty dotyczące omawianej problematyki: „O mniejszości niemieckiej w Małopolsce Wschodniej” z roku 1938 (Biuro Wyznań Niekatolickich, t. 63-a) oraz „O sytuacji politycznej i narodowościowej na terenie OK nr V” –
opracowany przez kierownika samodzielnego referatu bezpieczeństwa i wygłoszony
na odprawie dowódców z terenu Okręgu Korpusu nr V w końcu stycznia 1939 r.
(Krakowska Brygada Kawalerii, t. 20). W pierwszym omówiono m.in. działalność
kościoła ewangelickiego, jako bastionu narodowych i politycznych dążeń mających
swe źródło w Rzeszy oraz jego rolę w podtrzymywaniu separatyzmu niemieckiego
w Małopolsce Wschodniej. W zakończeniu referatu czytamy: „Ogólnie stwierdzić
trzeba, że Niemcy w Małopolsce przedstawiają dobrze zorganizowane „Państwo
w Państwie”, gotowe w każdej chwili do działania wespół z Ukraińcami w myśl
wskazań Berlina”. W drugim referacie scharakteryzowano mniejszość niemiecką na
Zaolziu wskazując na dążenia ze strony Jungdeutsche Partei i Volksbundu w kierunku wciągnięcia jej w sferę swych wpływów. Ogólne dane dotyczące rozmieszczenia mniejszości niemieckiej w Polsce oraz działalności niemieckich organizacji
społecznych i politycznych zawiera, pochodzący z roku 1937, referat pt. „Mniejszości narodowe w Polsce” (Dowództwo Okręgu Korpusu nr I, t. 206).
49
Wartościowy materiał informacyjny stanowią, sporządzone przez powiatowe
komendy uzupełnień w latach 1932–1939, opisy powiatów pod względem narodowościowym zawierające dane dotyczące ludności niemieckiej i jej stanu posiadania,
w rolnictwie, przemyśle, handlu i rzemiośle, szkolnictwa mniejszościowego, niemieckich organizacji politycznych, społecznych, gospodarczych, zawodowych, kulturalnych, sportowych i religijnych, bibliotek, spółek wydawniczych i agencji prasowych. W opisach powiatów omówiono także stosunek mniejszości niemieckiej do
państwowości polskiej. Duże znaczenie dla zobrazowania całokształtu zagadnienia
mniejszościowego posiadają załączone do opisów mapy, wykazy (m.in. wybitnych
działaczy niemieckich z danego terenu) i wykresy. W CAW przechowywane są
opisy następujących powiatów12: poznańskiego (3,6%) 13, wyrzyskiego (20,8%),
szubińskiego (20%) chodzieżskiego (28%), bydgoskiego (13,6%), sępolińskiego
(40,3%), żnińskiego (11,5%), mogileńskiego (8,8%), wągrowieckiego (12,5%),
świeckiego (15,5%), chełmińskiego (14,1%), grudziądzkiego (17,7%), rypińskiego
(9,4%), wąbrzeźnieńskiego (13,9%),łódzkiego (17,3%), brzezińskiego (9,8%), łęczyckiego (3,4%), piotrkowskiego (5,2%), sieradzkiego (3,2%), i łaskiego (6%) oraz
miast: Łodzi (7%), Bydgoszczy (8%), Inowrocławia (2,4%) i Torunia (5,1%). Ponadto wymienić można opisy niektórych powiatów w Małopolsce Wschodniej (Dobromil, Drohobycz, Gródek Jagielloński, Sambor, Rudka) 14, gdzie jednakże ludność
niemiecka stanowiła niewielki procent.
W oparciu o opisy powiatów nadesłane przez powiatowe komendy uzupełnień
z terenu Okręgu Korpusu nr IV, inspektor poborowy tego okręgu dokonał w roku
1932 charakterystyki mniejszości niemieckiej stwierdzając m.in., że: „[...] Niemcy
są w swej większości nieprzychylnie, a nawet wrogo względem państwowości polskiej nastawieni. Szczególnie w ostatnim roku odniosłem wrażenie jak gdyby większej agresywności u nich. Ogólnie biorąc przedstawiają oni w swych większych
skupieniach wrogą siłę, zaś w mniejszych – szczególnie po wsiach (rolnicy) nie
będąc pod stałym wpływem pastorów i nauczycieli Niemców – są elementem lojalnym lub niezdecydowanym, a gdzie niegdzie nawet polonizują się [...]” 15.
Opisy powiatów pod względem narodowościowym występują w aktach Departamentu Uzupełnień (t. 34-a), DOK nr VIII (t. 238 i 260)oraz 4 Grupy Artylerii (t. 4)”.
13
W nawiasach podano procent ludności niemieckiej.
14
DOK nr X, t. 2.
15
Charakterystyka inspektora poborowego OK nr IV z 29.12.1932 r. opracowana w
oparciu o nadesłany materiał z powiatów i własne obserwacje. Departament Uzupełnień, t. 34-a.
12
50
W aktach Centralnego Archiwum Wojskowego zachowały się także trzy
opracowania poświęcone sprawie szerzenia propagandy niemieckiej wśród Kaszubów: 1) „Ruch Kaszubski na Pomorzu” z czerwca 1936 r., 2) „Potrzeby gospodarcze
i kulturalne Kaszub” z 9 września 1936 r., 3) „Ruch Kaszubski” z lutego 1937 r.
(Dowództwo Okręgu Korpusu nr VIII, t. 177-a). Dwa pierwsze opracowania zostały
sporządzone przez Okręg Pomorski Polskiego Związku Zachodniego, trzecie zaś
przez sztab Dowództwa Okręgu Korpusu nr VIII.
Inny rodzaj materiałów źródłowych stanowią akta dotyczące nielegalnej działalności niemieckiej. I tak np. sprawy tajnego nauczania niemieckiego na Pomorzu
w roku 1932 omawia meldunek Powiatowej Komendy Uzupełnień BydgoszczPowiat oraz referat zawierający m.in. wykaz zakonspirowanych punktów nauczania
i listę osób współdziałających w tajnym nauczaniu niemieckim. Sprawa kursu szkoleniowego, zorganizowanego w roku 1937 w miejscowości Kęsowo w powiecie
tucholskim, gdzie pod pretekstem nauki ogrodnictwa odbywała przeszkolenie wojskowe młodzież niemiecka, znajduje odzwierciedlenie w fonogramie urzędu
śledczego w Toruniu skierowanym do samodzielnego referatu informacyjnego Dowództwa Okręgu Korpusu nr VIII oraz w obszernym sprawozdaniu z procesu
uczestników i organizatorów kursu 16. Meldunek sytuacyjny 73 pułku piechoty
z 5 kwietnia 1939 r. (73 pp, t. 58) donosi o rozwieszeniu przez członków Jungdeutsche Partei w Orzeszu ulotki o treści antypaństwowej oraz o aresztowaniu członka
tejże partii za prowadzenie akcji szpiegowskiej. O licznych wypadkach działalności
osób cywilnych narodowości niemieckiej na rzecz wywiadu III Rzeszy informuje
także sprawozdanie pomocnicze samodzielnego referatu informacyjnego Dowództwa Okręgu Korpusu nr VIII za III kwartał 1937 r. (DOK VIII, t. 283) oraz sprawozdanie sytuacyjne Dowództwa Okręgu Korpusu nr VIII za okres półrocza letniego od 1.04 do 30.09.1938 r. (DOK VIII, t. 194). Działalność dywersyjną cywilnej
ludności niemieckiej na terenie Wielkopolski w pierwszych dniach września 1939 r.
omawia komunikat nr 3 Sztabu Armii Poznań (sygn. II/13/12).
Sprawozdanie opracowane w sztabie DOK nr VIII a następnie przesłane w lipcu
1937 r. ministrowi spraw wojskowych, składa się z następujących części: 1) dane o organizacji obozu w Kęsowie, 2) streszczenie aktu oskarżenia, 3) przebieg rozprawy, wyrok, umotywowanie, 4) oddźwięki wśród mniejszości niemieckiej oraz ludności polskiej, 5) odpis
pisma ambasady polskiej w Berlinie „Najważniejsze głosy prasy niemieckiej o procesie
w Chojnicach”. DOK nr VIII, t. 177-a.
16
51
Wiele danych dotyczących życia mniejszości niemieckiej, działalności partii
politycznych, prób konsolidacji Niemców w Polsce, rozwoju spółdzielczości, propagandy oraz, dywersji niemieckiej na terenach zamieszkałych przez ludność kaszubską dostarczają biuletyny Zachodniej Agencji Prasowej z lat 1938–1939 (Departament Dowodzenia Ogólnego, t. 29) oraz przeglądy prasy niemieckiej w Polsce
z okresu marzec – kwiecień 1939 r. sporządzane przez wydział narodowościowy
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (Gabinet Ministra, t. 854).
Z materiałów źródłowych o innym charakterze można jeszcze wymienić
ogólną i informację o niemieckich organizacjach sportowych w Polsce oraz wykaz
klubów sportowych mniejszości niemieckiej działających w roku 1933 w powiatach
Nowy Tomyśl, Międzychód, Wolsztyn i Szamotuły (57 pułk piechoty, t. 153).
W aktach Centralnego Archiwum Wojskowego zachowała się także pewna
ilość materiałów źródłowych ilustrujących stosunek organizacji, polskich oraz władz
administracyjnych i wojskowych do mniejszości niemieckiej. Na uwagę zasługuje
memoriał Okręgu Centralnego Związku Obrony Kresów Zachodnich z 28 lutego
1924 r. w sprawie polityki rządu wobec mniejszości niemieckiej (Gabinet Ministra,
t. 277). W memoriale stwierdzono m.in., że: „[...] Rząd Polski z całą bezwzględnością winien wyzyskać te uprawnienia, które na zasadzie Traktatu Wersalskiego
upoważniają Polskę do likwidacji względnie zmniejszenia niemieckiego stanu posiadania w granicach Rzeczypospolitej [...]”. Domagano się wydalenia z Polski tych
elementów niemieckich, które są płatnymi lub ideowymi agentami Niemiec, karania
objawów lekceważenia władz państwowych, załatwienia sprawy optantów w duchu
korzystnym dla Polski, interwencji w Watykanie w sprawie odwołania duchownych
niemieckich, którzy działają na szkodę Polski oraz likwidacji zakonu Joannitów 17
zorganizowanego na sposób wojskowy i prowadzącego działalność antypaństwową.
Stosunek kierownictwa przysposobienia wojskowego do mniejszości niemieckiej określają, opracowane we wrześniu 1933 r. przez Okręgowy Urząd WF
i PW Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII, „Wytyczne współpracy z organizacjami
WF i PW” (57 pułk piechoty, t. 153), w których stwierdza się m.in., że „[...] Obcowanie młodzieży niemieckiej z młodzieżą polską powinno być najlepszym odczyn-
17
Joannici, zakon rycerski zorganizowany ok. roku 1130 w Królestwie Jerozolimskim. Na ziemie polskie zostali sprowadzeni przez ks. Henryka Sandomierskiego przed rokiem 1166. Odznaczali się dużą walecznością. Szczególnie silnie rozprzestrzenili się
w Wielkopolsce oraz na Dolnym Śląsku.
52
nikiem na niekorzystne wpływy ze strony rodziców i starszych osób, nieprzychylnie
dla Państwa usposobionych [...]”.
Interesującym przekazem źródłowym jest wyciąg ze sprawozdania Urzędu
Wojewódzkiego Poznańskiego z konferencji dotyczącej ustalenia i uzgodnienia
wspólnej linii postępowania w sprawie mniejszości niemieckiej oraz sytuacji na
terenie polskich związków b. wojskowych (Gabinet Ministra, t. 785). W konferencji,
która odbyła się w styczniu 1936 r. udział wzięli przedstawiciele władz wojskowych
i cywilnych województw poznańskiego i pomorskiego oraz Dowództwa Okręgu
Korpusu nr VII i nr VIII. Zebrani podkreślili wielką agresywność organizacji niemieckich na terenie obu województw; zwrócili też uwagę na konieczność przeciwstawienia tym organizacjom polskich związków b. wojskowych.
Sprawie zwalczania wpływów. niemieckich w Wielkopolsce poświęcone jest
zarządzenie samodzielnego referatu bezpieczeństwa Dowództwa Okręgu Korpusu
nr VII z 22 listopada 1937 r. (14 dywizja piechoty, t. 21). Informując o akcji organizacji niemieckich zmierzającej do pogłębienia zniemczenia ludności pochodzenia
polskiego, prowadzonej szczególnie intensywnie w powiatach kępińskim i częściowo ostrowskim, zarządzenie wskazuje na konieczność przeciwstawienia się tym
tendencjom poprzez akcję propagandowo-wychowawczą, popieranie Polaków pod
względem gospodarczym i opiekę nad polskimi organizacjami społecznymi.
Wymienić wreszcie należy zarządzenie wojewody pomorskiego z 17 lipca
1939 r. w sprawie odebrania osobom narodowości niemieckiej nielegalnie posiadanej broni i amunicji (2 baon strzelców, t. 33). Podkreślając, że mimo już wydanego
w tej sprawie w kwietniu 1939 r. zarządzenia znaczna ilość osób narodowości niemieckiej posiada broń nielegalnie wojewoda pomorski stwierdza: „[...] Stan ten jest
bardzo niepożądany i niebezpieczny w razie ogłoszenia mobilizacji, a tym bardziej
w razie wybuchu wojny, gdyż broń przez Niemców posiadana niewątpliwie zużyta
zostanie przede wszystkim przeciwko władzom polskim, ą szczególnie przeciwko
organom bezpieczeństwa [...]”. W związku z tym wojewoda poleca przeprowadzić
rewizję w terminie do 15 sierpnia1939 r.
*
W grupie drugiej na wyróżnienie zasługują materiały źródłowe dotyczące
struktury narodowościowej armii polskiej oraz problematyki związanej ze służbą
wojskową mniejszości niemieckiej (niestawiennictwo do poboru, dezercje, sprawy
wychowania i charakterystyka szeregowych narodowości niemieckiej).
53
Strukturę narodowościową armii przedstawiają w sposób najpełniejszy załączniki do raportu Oddziału II Sztabu Generalnego o stanie narodowościowym
i dezercji w jednostkach wojskowych w poszczególnych okręgach korpusów w dniu
1 kwietnia 1922 r. (Departament Piechoty, t. 9), komunikat informacyjny Oddziału
II Sztabu Generalnego z 18 października 1923 r. „Obce narodowości w armii polskiej” (Kolekcja wydawnictw Oddziału II Sztabu Głównego, t. 3) oraz statystyki
narodowościowe armii polskiej z roku 1926 i 1929 (Biuro Wyznań Niekatolickich,
t. 76 i 75). Z materiałów tych wynika, że w roku 1922 służyło w armii polskiej 1885
Niemców (niespełna 1% ogólnego stanu), z tego w piechocie 836, zaś w roku 1923
– 2676, co stanowiło 1,05% stanu armii. Podobnie jak w roku 1922 większość szeregowych narodowości niemieckiej (1624 – 60,7%) odbywała służbę w piechocie,
w artylerii było ich 462 (17,3%), a w kawalerii 318 (11,9%). W roku 1926 Niemcy
w liczbie 3587 stanowili 1,56% ogólnego stanu armii, w roku 1929 zaś 1,88%
(4643) 18.
Brak jest, niestety, statystyk narodowościowych z lat trzydziestych, a jedynym zachowanym przekazem źródłowym tego rodzaju jest raport wojskowonarodowościowy Dowództwa Okręgu Korpusu nr X za II półrocze 1934 r.
(2 dywizja piechoty legionów, t. 17) określający liczbę Niemców odbywających
służbę wojskową w tym okręgu.
Cennymi materiałami uzupełniającymi statystykę struktury narodowościowej
armii polskiej są wskazówki do rozdziału i wcielenia rocznika poborowego oraz
rozkazy wykonawcze o wcieleniu rekrutów zachowane w wielu zespołach archiwalnych 19. W oparciu o te materiały można stwierdzić, że w latach trzydziestych większość szeregowych narodowości niemieckiej wcielano do Korpusu Ochrony. Pogranicza. I tak np. z rocznika poborowego 1914 (wcielenie wiosenne) skierowano do
piechoty KOP-u 1143 Niemców, a z rocznika poborowego 1915 (wcielenie jesienne) 879, co stanowiło w pierwszym wypadku 14,5% ogółu wcielonych do piechoty
KOP-u a w drugim 11,7% 20.
Wzrost liczby szeregowych narodowości niemieckiej w armii polskiej spowodowany został rozciągnięciem powszechnego obowiązku służby wojskowej na obszar województwa śląskiego w myśl ustawy z dnia 11.04.1924 r. Dziennik Ustaw RP nr 40, poz. 423.
19
Np. w Departamencie Piechoty (t. 25 i 102), DOK nr IV (t. 101) i DOK nr VIII
(t. 98-a, 150-a i 171).
20
„Wskazówki do rozdziału i wcielenia rocznika poborowego 1914 (wcielenie wiosenne)” z 3.01.1936 r. oraz „Wskazówki do rozdziału i wcielenia rocznika poborowego 1915
(wcielenie jesienne)” z 17.09.1936 r. Departament Piechoty, t. 102.
18
54
Wspomniany komunikat informacyjny Oddziału II „Obce narodowości w armii polskiej”, zawiera ciekawe dane dotyczące wyników poboru rocznika 1901.
Podaje on, że w powiatach granicznych oraz położonych w pobliżu granicy,
a wchodzących w skład Okręgu Korpusu nr I, procent Niemców, którzy nie stawili
się do poboru wynosił: w powiatach szczuczyńskim i kolneńskim – 100%, ostrołęckim i mławskim – 33,3%, działdowskim – 97,7%,białostockim – 62,5% łomżyńskim
– 44,4%. Na terenie Warszawy nie stawiło się do poboru 22,5% osób narodowości
niemieckiej, zaś na terenie całego Okręgu Korpusu nr I – 45,4%. Z poborowych
uznanych przez komisję lekarską za zdolnych do służby wojskowej uchyliło się od
wcielenia do oddziałów: z powiatu ostrołęckiego – 50% Niemców, działdowskiego
– 33,3% i białostockiego 61,1%.
Sprawy dezercji szeregowych narodowości niemieckiej znajdują odbicie
w statystykach dotyczących przestępczości w wojsku 21, sprawozdaniach i komunikatach żandarmerii 22, sprawozdaniach sytuacyjnych Dowództwa Okręgu Korpusu
nr VIII 23 oraz w omawianych już załącznikach do raportu Oddziału II z roku 1922
i komunikacie informacyjnym z roku 1923. Z tych przekazów źródłowych wynika,
że w roku 1922 zanotowano 37 wypadków dezercji szeregowych narodowości
niemieckiej, co stanowiło 2% ogólnej liczby Niemców odbywających służbę wojskową; natomiast w roku 1923 zdezerterowało już 136 Niemców (5,1%) 24. W latach trzydziestych zaznaczył się wprawdzie spadek dezercji szeregowych tej naro-
„Wyciąg ze statystyki przestępstw, przekroczeń i nieszczęśliwych wypadków
w wojsku za I półrocze 1934 roku”, „Statystyka przestępczości i przewinień dyscyplinarnych
w wojsku za rok 1936 i 1937” (69 pułk piechoty, t. 133), „Statystyka przekroczeń i wypadków w wojsku za II półrocze 1933 roku” (28 dywizja piechoty, t. 66).
22
Komunikat informacyjny Dowództwa Żandarmerii za I kwartał 1936 r. (Gabinet
Ministra, t. 783), Sprawozdanie sytuacyjne 8 dyonu żandarmerii za II kwartał 1937 r. (DOK
nr VIII, t. 283).
23
Sprawozdania sytuacyjne DOK nr VIII za I kwartał 1937 r. (DOK nr VIII, t. 238)
oraz za okres od 1.04 do 30.09.1938 r. (DOK nr VIII, t. 194).
24
W porównaniu z innymi narodowościami był to procent niewielki, Niemcy zajmowali jedno z ostatnich miejsc na liście dezerterów. Stosunkowo znikomą ilość dezercji szeregowych narodowości niemieckiej tłumaczono wrodzoną obowiązkowością oraz instrukcjami
organizacji niemieckich głoszącymi, że „[...] należy służbę w wojsku zużyć w celu osiągnięcia rozwoju fizycznego, zahartowania się i zaznajomienia się w ogóle ze służbą wojskową”.
Komunikat informacyjny Oddziału II Sztabu Generalnego z roku 1923 „Obce narodowości
w armii polskiej”. Kolekcja Wydawnictw Oddziału II Sztabu Głównego, t. 3.
21
55
dowości w cyfrach bezwzględnych 25, jednakże wskaźniki procentowe (stosunek do
ogółu pełniących służbę wojskową Niemców) były bardzo wysokie i wynosiły;
w roku 1936 – 2,1%,a w 1937 – 2,6% (największy procent ze wszystkich mniejszości narodowych). W roku 1939 w wyniku akcji pozbawiania obywatelstwa
nielegalnych emigrantów podlegających obowiązkowej służbie wojskowej odebrano obywatelstwo polskie 252 osobom narodowości niemieckiej z Okręgu Korpusu nr II 26 oraz, 572 – z Okręgu Korpusu nr VII 27.
Duże znaczenie dla określenia stosunku szeregowych narodowości niemieckiej do państwowości polskiej posiadają raporty wojskowo-narodowościowe 28,
sprawozdania sytuacyjne 29, komunikat informacyjny Oddziału II z roku 1923 oraz
charakterystyka opracowana przez inspektora, poborowego Okręgu Korpusu nr IV.
Komunikat informacyjny Oddziału II w punkcie poświęconym charakterystyce szeregowych narodowości niemieckiej, stwierdza: „Pomimo, że na ogół żołnierze
Niemcy zachowują się bez zarzutu, są karni i posłuszni, jednakże nie tworzą elementu przywiązanego do Polski; służą aby podtrzymać swoją, względnie rodziców
egzystencję, mając na uwadze możliwość wcześniejszego, czy późniejszego oderwania b. dzielnicy pruskiej od Polski [...]”. Inspektor poborowy Okręgu Korpusu nr
IV oceniał ujemnie wartość żołnierzy narodowości niemieckiej odnosząc to szczególnie do poborowych pochodzących z Łodzi i innych miast; podkreślał równocześnie, że jedynie uzupełnienie armii spośród rolników może nie być szkodliwe dla
państwa. Sprawozdania sytuacyjne i raporty wojskowo-narodowościowe „zawierające charakterystykę szeregowych narodowości niemieckiej dostarczają wielu informacji o dezercji do Niemiec, o wypadku ujawniania tajemnic wojskowych oraz
o współpracy żołnierzy-Niemców z wywiadem III Rzeszy.
Np. w roku 1935 zdezerterowało 59 Niemców, w roku 1936 – 42,w roku 1937 – 40.
Pismo dowódcy Okręgu Korpusu nr II do I wiceministra spraw wojskowych
z 8.08.1939 r. DOK nr II, t. 144.
27
Tygodniowy meldunek sytuacyjny nr 34 dowódcy Okręgu Korpusu nr VII
z 26.08.1939 r. Kampania wrześniowa, t. II-13-9, k. 81–86.
28
Raporty wojskowo-narodowościowe 10 pułku piechoty z lat 1933 i 1935 (10 pp,
t. 113), raport wojskowo-narodowościowy 26 pułku artylerii lekkiej (26 pal, t. 75), raporty
wojskowo-narodowościowe DOK nr X z lat 1935 i 1937 (2 dywizja, piechoty legionów,
t. 17).
29
Sprawozdania sytuacyjne Wojskowej Prokuratury nr VIII w Grudziądzu za czas od
1.04. do 30.09.1938 r. (DOK nr VIII, t. 194), sprawozdania sytuacyjne 17 dywizji piechoty
oraz 69 i 70 pułków piechoty za okres letni 1938 r. (17 dywizja piechoty, t. 32), sprawozdania sytuacyjne 1 pułku artylerii ciężkiej z roku 1939 (1 pac, t. 44).
25
26
56
Wśród materiałów dotyczących problemów pracy wychowawczej z szeregowcami narodowości niemieckiej na uwagę badacza zasługują dwa programy
opracowane w dowództwie 68 pułku piechoty: 1) „Program pracy dla rewindykacji
narodowej zrutenizowanych i zniemczonych poborowych” z 30 marca 1934 r.
(68 pp, t. 214), 2) „Program pracy wychowawczej nad strzelcami narodowości niemieckiej i ruskiej (ukraińskiej)” z 30 marca 1939 r. (68 pp, t. 200).
*
*
*
Przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym materiały źródłowe
związane z problematyką mniejszości niemieckiej w Polsce rozproszone są w licznych zespołach archiwalnych i z tej zapewne przyczyny nie były dotychczas, w pełni wykorzystane przez badaczy.
Niniejsza informacja, aczkolwiek nie obejmuje wszystkich źródeł archiwalnych do działalności politycznej, społecznej, gospodarczej i kulturalnej mniejszości
niemieckiej w Polsce, może przyczynić się do większego zainteresowania historyków aktami proweniencji wojskowej zawierającymi wiele ciekawych danych również z dziedziny społeczno-politycznej. Jest to o tyle istotne, że postępujące prace
nad porządkowaniem zespołów akt w Centralnym Archiwum Wojskowym ujawniają coraz to nowe materiały źródłowe, często o dużej wartości poznawczej.
Omówione materiały stanowią jedynie część zasobów Centralnego Archiwum
Wojskowego dotyczących stosunków polsko-niemieckich w okresie międzywojennym. Archiwalia związane z dziejami mniejszości polskiej w Niemczech oraz ze
stosunkami polityczno-gospodarczymi będą przedmiotem oddzielnej publikacji
o charakterze informacyjnym.
57