docRodział II - Baruchowo
download 
Reklamacja Transkrypt
Rodział II - Baruchowo
Rozdział II Kartki z przeszłości Czasy zaprzeszłe Teren obecnej gminy Baruchowo, której przeszłość sięga 1. połowy XIX wieku, leży na Kujawach, historycznej dzielnicy Polski, odgrywającej zawsze istotną rolę w naszych dziejach narodowych. Kujawy są rozległą krainą, położoną w sercu Polski, zajmującą wielkie doliny między rzekami Wisłą a Notecią. Jej historyczne granice ulegały na przestrzeni wieków kilku zmianom, ale Kujawy i Kujawiacy zawsze zachowywali swoją tożsamość. Charakteryzowała się ona pewną odmiennością gwary, strojami ludowymi, zdobnictwem, sztuką, a nade wszystko folklorem, głównie muzyką, tańcem i obyczajem. Dość ciekawa jest etymologia nazwy Kujawy. Wśród językoznawców przeważają dwie teorie. Pierwsza wywodzi ją od dwóch słów „ku jawie”, czyli najogólniej „ku słońcu”, co odnosić się ma do nadwiślańskiego pasma wydm, obejmującego również tereny na północ od Gorenia i Skrzynek, zatem do Kujaw białych. Profesor Aleksander Brückner (1856–1939) uważał wręcz, że kujawa to wydma piaszczysta i pochodzi od wyrazu „kui”, czyli wi- cher. Druga teoria, może nawet bardziej prawdopodobna dla laików, jako genezę nazwy podaje słowo oznaczające czynność „kucia”, co miało związek z licznymi kuźniami i warsztatami kowalskimi na tym terenie. W tym rejonie masowo występowała ruda darniowa, którą przetapiano na żelazo. Ślady terenów rudodajnych zachowały się w dość powszechnych na Kujawach nazwach miejscowości z użyciem słowa ruda lub kuję, np. Ruda, Ruda Dobiegniewska, Kuźnice czy Kowale. Kujawy jako kraina, a Kujawiacy jako odrębność plemienno-regionalna pojawiają się w polskich dziejach i tradycji już we wczesnym okresie istnienia naszej państwowości, czyli w XI i XII wieku. W źródłach po raz pierwszy nazwa Kujawy — Cuiavia — wymieniona została w bulli gnieźnieńskiej w 1138 roku, sporządzonej przez papieża Innocentego III (rządy w latach 1198–1216). Podobnie jak w innym dokumencie tych czasów, falsyfikacie mogileńskim, papież wymienia również kilka miejscowości w okolicach Włocławka i Brześcia Kujawskiego, a więc terytorialnie i kulturowo związanych z gminą Baruchowo. Na zdjęciu obok: zabytkowy kościół parafialny w Kłótnie z 1881 roku 54 Część historyków wywodzi Kujawian od plemion wschodnich Polan lub Goplan. Goplanie jako Glopeani wymienieni zostali w IX-wiecznym źródle (ok. 845) znanym dziś jako Geograf Bawarski. Był to spis plemion zachodniosłowiańskich, mających własne grody, przygotowany przez anonimowego mnicha. Początkowo związani byli z Wielkopolską, później, na skutek licznych zmian administracyjno-politycznych, także z Mazowszem, ale dość szybko potwierdzili odrębność regionalną. Poczucie dumy z własnej krainy, jej dorobku i wkładu w polską państwowość widoczne jest do dzisiaj i potwierdzone licznymi czynami. Właśnie z tych plemion pradawnych Polan i Goplan wywodzi się dynastia Piastów stawiająca podwaliny państwa polskiego. Gmina Baruchowo zalicza się do Kujaw wschodnich, zaś precyzyjniej do południowo-wschodnich. Ten podział jest powszechnie przyjęty przez historyków, chociaż specjaliści od folkloru i etnografii posługują się innym nazewnictwem, używając określenia Kujawy białe lub czarne. Okolice Baruchowa należą do Kujaw białych. W gminie Baruchowo nie zachowały się reprezentatywne obiekty z czasów przedpaństwowych jak wyraźnie ukształtowa- Pozostałość grodziska nad Jeziorem Grodzieńskim Osada z czasów neolitu. Rysował Zdenek Burian ne grodziska, osady obronne czy dawne cmentarzyska. Ale ich istnienia dowodzi pośrednio nazewnictwo, czego przykładem jest miejscowość Grodno. Znajdują się tam relikty grodziska średniowiecznego, położone w pobliżu Jeziora Grodzieńskiego. Jest to stożkowaty, wydłużony kopiec, o wymiarach 10 × 15 m i maksymalnej wysokości 5 m. Prowadzono tu archeologiczne badania sondażowe, ale przyniosły one niewielkie efekty. Ustalono, że było czynne jako siedziba rycerska na przełomie XIV i XV wieku. Bezsprzecznie ziemie Kujaw wschodnich były zasiedlone przez człowieka bardzo dawno. Archeolodzy datują osadnictwo na okres późnego paleolitu, epoki nazywanej kamieniem łupanym, czyli od 12 tys. do 8 tys. lat przed naszą erą. Wtedy następowało ocieplenie klimatu, którego skutkiem było ustępowanie lodowca. Zwykle z tej epoki pochodzą pojedyncze znaleziska, czasami groby i ślady osad oraz 55 obozowisk w postaci szczątków palenisk, kości zwierząt hodowlanych, a także narzędzi, najczęściej krzemiennych. W powiecie włocławskim takich stanowisk archeologicznych odnotowano wiele i ciągle ich przybywa, w znacznej mierze dzięki zdjęciom lotniczym. Tereny dzisiejszych Kujaw wschodnich były w przeszłości atrakcyjne pod względem osadniczym. Wielkie połacie borów obfitowały w zwierzynę i runo leśne, czyli sprzyjały myślistwu i zbieractwu. Liczne jeziora oraz podmokła okolica dawały ryby i zwierzynę wodną. Nie brakowało też budulca na chaty i ziemianki. Również miejscowy mikroklimat sprzyjał przetrwaniu, zwłaszcza podczas srogich zim. Ogromnym atutem tej ziemi było jej obronne położenie. W rozległych suchych ostępach leśnych, otoczonych nieprzebytymi moczarami można było czuć się bezpiecznie. Wraz z upływem wieków ludzie zmieniali tryb życia z koczowniczego na osadniczy. W ślad za tym przechodzili z zajęć myśliwsko-zbieraczych na rolniczo-hodowlane. Schyłek neolitu oznaczał prawdziwą rewolucję techniczną i społeczną, której elementem były narodziny wierzeń religijnych. Z biegiem czasu nasi praprzodkowie, zamieszkujący opisywane tereny, zaczęli uniezależniać się od tego, co dała im natura i przechodzić do gospodarki świadomej, czyli wytwórczej. Zrekonstruowane naczynie gliniane Ostatecznie epokę kamienną wyparła epoka brązu. Narzędzia wykonywano wówczas z metalu, początkowo z brązu, a potem mocniejsze z żelaza. Epokę brązu osadza się od 1800 do 650 roku p.n.e. Archeolodzy dzielą ją na kilka okresów w zależności od miejsca odkrycia znalezisk lub też cech specyficznych odnalezionych przedmiotów. Za najbardziej znaną kulturę tego czasu związaną z naszymi terenami uznaje się tzw. kulturę łużycką. Ukształtowała się ona około 1000 lat p.n.e., czyli 3000 lat temu i powszechnie uważana jest za kulturę prasłowiańską. Oprócz wyrobów praktycznych, jak broń, narzędzia i przedmioty użytku codziennego, wytwarzano już ozdoby i to nie tylko dla kobiet. Bardzo rozwinęła się metalurgia, zwłaszcza gdy rozpoczęto wytapianie żelaza. Był to już czas wpływów bardziej zaawansowanego cywilizacyjnie Wschodu. Od VI wieku p.n.e aż do upadku Cesarstwa Rzymskiego w V stuleciu nowej ery ziemie propolskie, w tym tereny Kujaw i obecnej gminy Baruchowo stały się miejscem kontaktów z kupcami rzymskimi. Ich karawany zapuszczały się aż nad Bałtyk w poszukiwaniu bursztynu, skór, miodu i cennych futer. Powstał umowny szlak bursztynowy, na którym znalazły się osady dające prapoczątki niektórym miejscowościom gminy Baruchowo. Ślady po wymianie towarowej z Rzymianami są tutaj dość liczne i obejmują znaleziska nie tyl- Grób skrzynkowy z okresu kultury pomorskiej epoki żelaza 56 ko kunsztownej broni i ozdób, ale również monet. Większość tych znalezisk trafiło do zbiorów muzealnych we Włocławku i Toruniu oraz częściowo do Muzeum Archeologicznego w Łodzi. Nową epokę nie tylko na Kujawach, ale i w całej środkowej Europie, zapoczątkował okres wielkiej wędrówki ludów, czyli czasy przechodzenia od starożytności do średniowiecza. Działo się to między IV a VII stuleciem nowej ery. Początek temu zjawisku dały wielkie migracje ludów barbarzyńskich, głównie Germanów i Słowian, spowodowane rozpadem ich wspólnoty plemiennej oraz napór ludów wschodnioeuropejskich, przede wszystkim pratureckich Hunów i Awarów przybywających znad basenu Morza Czarnego. Wtedy właśnie kształtowała się etniczna Europa, dając podstawę dzisiejszym państwom narodowym. Część ludów słowiańskich zasiedliła na stałe Półwysep Bałkański, zaś nasi praprzodkowie usadowili się mocno w dorzeczu dwóch wielkich rzek: Wisły i Odry. Był to również okres wzmożonego osadnictwa na terenach stanowiących obszar obecnej gminy Baruchowo. Jej część obejmowała wielka Puszcza Gostynińska, której wyraźne ślady zachowały się w północnej części gminy, wchodzącej w skład parku krajobrazowego. Ludność żyła wtedy we wspólnotach rodowo-plemiennych zhierarchizowanych, ale z pewną dozą demokracji i znaczącą rolą kobiet. W ślad za kształtowaniem się trwałych związków terytorialnych postępowały nowe stosunki społeczne i polityczno-ekonomiczne, dając początek czasom feudalnym. Dość szybko rosła tendencja do tworzenia większych wspólnot, które łączyły tak trwałe elementy, jak: język, wierzenia, obyczaje, kultura, wreszcie interes plemienny oraz poczucie odrębności. Był to fundament pod przyszłą państwowość. W dobie Piastów I Jagiellonów Terytorium obecnej Polski w tym oczywiście Kujaw i okolic Baruchowa związkami przedpaństwowymi objęte zostało na długo przed przyjęciem chrztu. Ksiądz Jan Głuchowski w słynnym Ikonesie książąt królów i książąt polskich (1605) wyprowadza naszych władców od okresu krwawych rządów 12 wojewodów, mieszając czasy legendarne z historycznymi. Dla rzetelnego odtworzenia dziejów najważniejsze są jednak źródła materialne, głównie pisane, zachowane w postaci kronik i roczników. Nie jest ich wiele, ale te które przetrwały są wiarygodne, jak: Kronika biskupa Merseburga Thietmara (975–1018), relacja Ibrahima ibn Jakuba, żydowskiego kupca z Hiszpanii, który w latach 965–971 podróżował po środkowej Europie, kronika czeskiego dziejopisa Kosmasa (1065–1125), ruskiego latopisa Nestora zatytułowana Powieści minionych lat (1113), zaś przede wszystkim Kronika polska, doprowadzona do 1113 roku, Galla Anonima, mnicha żyjącego na przełomie XI i XII wieku na dworze księcia Bolesława III Krzywoustego (1085–1138). Bardzo ważnym dokumentem tamtych czasów jest wspomniany już tzw. falsyfikat mogileński, pismo wystawione rzekomo w 1065 roku w Mogilnie na zachodnich Kujawach, w którym wymienione są miejscowości należące do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Równie bogata jest późniejsza baza źródłowa, w tym kronika biskupa Wincentego Kadłubka (1150/1160–1223) i kronika wielkopolska powstała w końcu XIII wieku. Równolegle z wątłą jeszcze administracją państwową budowane były struktury kościelne, rzeczywisty zwornik młodziutkiego państwa chrześcijańskiego, jakim stawało się najpierw księstwo a po kilkudziesięciu latach królestwo polskie. Bolesław I Chrobry (ok. 967–1025) koronował 57 Źródła do dziejów Kujaw. Od lewej: kronika Galla Anonima, kronika Wincentego Kadłubka i kronika wielkopolska się na króla, dysponując insygniami poW 1038 roku na mocy wspomnianego twierdzonymi przez papieża, czyli koro- testamentu Krzywoustego Kujawy wraz ną, berłem i jabłkiem królewskim w 1025 z Mazowszem otrzymał jeden z pięciu syroku. Polska od tego momentu stała się nów księcia, Bolesław IV Kędzierzawy krajem europejskim w pełnym tego słowa (ok. 1122–1173). Polska weszła na blisko znaczeniu. dwa stulecia w okres rozbicia dzielnicoweKujawy wraz z ziemią baruchowską sta- go, stając się zlepkiem państewek niegodnowiły integralną część państwa do czasu nych regaliów królewskich. Rychło też Kujego podziału na mocy testamentu księcia jawy stały się przedmiotem sporów i walki Bolesława III Krzywoustego. Wprawdzie młodszych synów Krzywoustego, Miesznie ominęły jej burze wynikające z najazdu ka III Starego (ok. 1122/1125–1202) i Kaw 1038 roku czeskiego księcia Brzetysława zimierza II Sprawiedliwego (1138–1194). (ok. 1012–1055) oraz walk wewnętrznych Wprawdzie w 1184 roku książę Kazimierz i buntów czasów Mieszka II opanował Kujawy, ale po Lamberta (990–1034). Najjego śmierci ponownie większe spustoszenia miały przejął władzę nad nimi wtedy miejsce w WielkopolMieszko III. Wcześniej sce. Z pewnością część zagrosprawował ją w imieniu żonych mieszkańców Kujaw małoletniego syna Boleznalazła wówczas schroniesława IV Kędzierzawego, nie na prawym brzegu Wisły. Leszka (1160/1165–1186), Tam przez ponad dziesięć lat który zmarł przedwczeistniało niezależne państewśnie. Mazowsze i Kujawy ko Masława (zm. 1047), dawstanowiły wówczas intenego cześnika króla Mieszgralną dzielnicę. Na nim ka II. Masław zginął w walce wygasła pierwotna linia z wojami Kazimierza I OdnoPiastów mazowieckich. wiciela (1016–1058) w pobliW 1191 roku zwaśnieżu osady Winiary nad brzegani bracia zawarli ugodę, mi Wisły. w której pośredniczył ówIkones księdza Jana Głuchowskiego 58 czesny biskup gnieźnieńTrzynaste stulecie wyski Piotr Łabędź (zm.1198). pełniały wojny wewnętrzne Książę Mieszko III Statym groźniejsze, że szybry w zamian za uznanie ko rosło w siłę państwo zazwierzchnictwa senioralkonne. Krzyżaków sprowanego Kazimierza II Spradził do Polski w 1226 roku wiedliwego, uzyskał 1194 książę Konrad I Mazoroku samodzielne księstwo wiecki (1187/1188–1247), kujawskie dla swego syna wnuk Krzywoustego, osaBolesława (1159–1195). dzając ich w Ziemi DoBolesław Mieszkowic był brzyńskiej związanej mocpierwszym księciem kuno z Kujawami. Po śmierci jawskim. Dzielnie wspieBolesława Mieszkowica do Bolesław III Krzywousty rał ojca w walce ze stryjem 1202 roku Kujawy połąKazimierzem II Sprawiedliwym o tron czone były z Wielkopolską, a następnie do krakowski. Poległ w bitwie pod Mozgawą, 1231 roku z Mazowszem. Ostatecznie ciąwalcząc na czele panów małopolskich. gle sporną granicę kujawsko-mazowiecW 2. połowie XII wieku doszło na Ku- ką ustalono na wiecu w Dankowie, który jawach do ważnego wydarzenia. Od 1187 miał miejsce w 1236 lub 1238 roku. Księroku pojawiają się w źródłach, głównie ciem nowo wyodrębnionej dzielnicy został dyplomatycznych, a potem także sądo- syn Konrada Mazowieckiego Kazimierz I wych, informacje o biskupach włocław- (ok. 1211–1267). Należał do najaktywskich. Oznacza to, że w tym czasie, a nawet niejszych książąt dzielnicowych. Wchowcześniej ustanowiono tutaj diecezję. Do- dził w liczne spory dyplomatyczne, sprzykładnie w dniu 20 stycznia 1185 roku ksią- jał Krzyżakom, ale też rywalizował z nimi żę Leszek Bolesławowic (syn Kędzierzawe- o ziemię pogańskich Jaćwingów. Jego sygo) wystawił dokument, w którym nadaje nem był Leszek Czarny (1240/1242–1288) księżom z Włocławka obok innych miej- książę sieradzki, łęczycki, krakowski i sanscowości także wieś Kurowo. Jest to naj- domierski, po którym sukcesję objął odstarsza, zachowana informacja archiwalna nowiciel królestwa polskiego Władysław I o miejscowości leżącej na terenie gminy Łokietek (1260/1261–1333). Książę KaziBaruchowo. mierz uchodził powszechnie za protopla- Bolesław IV Kędzierzawy Mieszko III Stary Kazimierz II Sprawiedliwy 59 Drzewo genealogiczne książąt kujawskich dynastii piastowskiej Bolesław II Krzywousty Mieszko III Stary Bolesław IV Kędzierzawy Kazimierz II Sprawiedliwy Odon Mieszkowic Władysław Odonic Bolesław Pobożny Jadwiga kaliska Leszek Bolesławowic Konrad I Mazowiecki Kazimierz I kujawski Władysław Łokietek Leszek Czarny Kazimierz III Wielki 60 sław I Łokietek wypędzony stę linii Piastów na księw 1300 roku wrócił do kraju stwie kujawskim. po kilku latach i z pomocą W 1267 roku w wyniwojsk węgierskich odzyskał ku porozumień rodzinwładzę. W 1320 roku koronych księstwo kujawskie nował się na króla Polski, uległo podziałowi na Kumając mocne oparcie w ryjawy północne ze stolicą cerstwie i drobnej szlachw Inowrocławiu i Kujawy cie. Łokietek często przepołudniowe z centralnym bywał w okolicach Kowala miastem Brześciem Kuz powodów politycznych jawskim. Księciem inowroi wojskowych. Na zamku cławskim został Ziemomysł kowalskim, leżącym wów(1245/1248–1287), natoKonrad I Mazowiecki czas na Jeziorze Rakutowmiast brzesko-kujawskim Władysław Łokietek. Ziemia Dobrzyńska, skim, które sięgało po miasteczko, w dniu leżąca na prawym brzegu Wisły, a wte- 30 kwietnia 1310 roku urodził się jego syn dy część Kujaw, przypadła w udziale naj- Kazimierz III (zm. 1370), późniejszy król młodszemu z braci — Siemowitowi. Dwa- Polski. Dla swojego dzieła nazwany został dzieścia lat później doszło do kolejnego w historii, jak już za życia, Wielkim. Inforrozdrobnienia. Kujawy północne podzielili macje o narodzinach monarchy na Kujamiędzy sobą na trzy dzielnice synowie Zie- wach podają dwaj wybitni historycy tammomysła: Leszek, Przemysław i Kazimierz. tej doby Jan Długosz (1415–1480) w swym Interesujące nas księstwo kujawskie po- dziele Roczniki, czyli kroniki sławnego łudniowe, będące w rękach odważnego Królestwa Polskiego i Marcin Bielski (ok. i zręcznego Władysława Łokietka przyję- 1495–1575). Współczesny badacz Oswald ło na siebie ciężar walki zarówno z Krzy- Balzer (1858–1933) w pomnikowej Geneżakami, jak też nieprzyjaznym księstwem alogii Piastów (1895) nie podaje miejsca mazowieckim. Ponadto zapędzali się tu- urodzenia władcy, natomiast część histotaj nawet Litwini i Prusowie. W 1278 roku ryków utrzymuje nawet, że przyszedł na złupili Kowal i pobliskie miejscowości, ko- świat w Krakowie. rzystając z faktu, że zakon krzyżacki nie był jeszcze w stanie skutecznie im zagrozić. Okres względnego pokoju Łokietek wykorzystał na poszerzenie własnych posiadłości i próbę, zresztą skuteczną, zjednoczenia państwa. Zajął Kraków, a następnie stał się panem Wielkopolski jako mąż księżnej Jadwigi kaliskiej (1266/1276– 1339), córki władcy tej krainy Bolesława Pobożnego (1224/1227–1279). Włady- Krzyżak porywający dziecko, obraz Juliusza Kossaka 61 Jan Matejko. Łokietek zrywa układ z Krzyżakami w Brześciu Kujawskim Kazimierz III Wielki Za panowania Łokietka doszło do tzw. komturia mieściła się w Kowalu. Zniosło ją pierwszej wielkiej wojny polsko-krzyżac- dopiero porozumienie w Kaliszu, na mocy kiej, toczonej w latach 1327–1332. W koń- którego wielki mistrz Zakonu Ludolf Kocu lipca 1328 roku Krzyżacy złupili gród enig von Weizen (1280/1290– 1347/1348) kowalski oraz całą okolicę łącznie z tere- zwrócił Polsce Kujawy brzeskie z Baruchonami obecnej gminy Baruchowo. Najeźdź- wem i okolicznymi wioskami oraz całą ziecami dowodził komtur chełmiński Otton mią dobrzyńską. Mimo wojen, postępował rozwój govon Luttenberg wspierany przez księcia płockiego Wacława, zwanego powszech- spodarczy kraju. Baruchowo znalazło się nie Wańkiem (ok. 1293–1336). Dziwne na mającym duże znaczenie trakcie drogoto, gdyż wcześniej Wańko popierał dąże- wym z Warszawy do Torunia, a właściwie nia Łokietka do odbudowy jedności kraju ze Lwowa do Gdańska. Tędy karawany kui koronację monarszą w 1320 roku. Podob- pieckie podążały z towarami. Pobliską dronych nielojalności Mazowsza w stosunku gą wodną, czyli Wisłą, spławiano głównie do Królestwa Polskiego było w XIV i XV zboże i drewno. Miejscowa sieć osadnicza wieku więcej, co należy przypisać jego po- musiała być już w XIII wieku dość gęsta, skoro kościół ustanawiał kolejne parafie. łożeniu między dwoma potęgami. Krzyżacy najeżdżali jeszcze Kujawy po- Pierwsza wzmianka o parafii w Białotarsku łudniowe dwukrotnie, w czym wspierał ich pojawiła się w 1249 roku. Wieś, w której odbywały się targi, należała król czeski Jan Luksemburwtedy do prepozytów kapiski (1296–1346). Wprawtuły katedralnej w Płocku. dzie Łokietek rozprawił Oczywiście, parafie musiasię w 1331 roku z Krzyżano erygować wcześniej. kami pod Płowcami, ale Wiadomo też, że pranie złamał ich ówczesnej wo niemieckie, czyli z urzępotęgi. Okolice Baruchodem sołtysa, nadano wsi wa i sama wieś Baruchowo Kłótno. Stało się to w 1365 przez 11 lat, do 1343 roku, roku, czyli znacznie wczeznajdowały się pod admiśniej niż podobne prawa nistracją krzyżacką, zaś Pieczęć Jadwigi kaliskiej 62 otrzymały okoliczne miejscowości: Białotarsk (1421) Kurowo (1423) i Dobrzelewice (1489). Wieś Baruchowo w dokumentach pojawiła się pierwszy raz w 1343 roku, ale z pewnością istniała wcześniej, podobnie jak pobliskie Świątkowice (1347), Dobrzelewice (1358) i Grodno (1399). Znacznie później, bo w 1489 roku, powstała parafia w Kłótnie, wydzielona na pewno z części parafii Kowal, a być może także z parafii Białotarsk i Kłóbka. Budowa kolejnych struktur administracji kościelnej stanowi dowód średniowiecznego rozwoju ziemi za mąż za księcia płockiego Siemowita IV (ok. 1352–1426). Książę ogłoszony nawet królem Polski odrzucony został przez późniejszą królową Polski Jadwigę Andegaweńską (1374–1399), świętą Kościoła katolickiego. Władysława Jagiełłę i Siemowita IV łączyły raczej oficjalne stosunki, chociaż widywali się wielokrotnie. Tereny współczesnej gminy Baruchowo znajdowały się w kasztelanii najpierw włocławskiej, potem brzeskiej, a od 1314 roku kowalskiej. Kasztelanie od XII wieku do 1. połowy XIV wieku były podstawowy- Kujawy i Ziemia Dobrzyńska za panowania Władysława Łokietka. Obok: pomnik bitwy pod Płowcami baruchowskiej. W okolicach Baruchowa wielokrotnie przebywał król Władysław II Jagiełło (ok. 1351–1434). Kroniki odnotowują sześciokrotny pobyt króla w tych stronach między 1418 a 1430 rokiem. Monarcha rezydował wtedy zwykle w Kowalu, gdzie przyjmował posłów i wydawał dokumenty. Lubił polować, więc z pewnością korzystał z zasobów puszczy gostynińskiej. Jego rodzona siostra Aleksandra Olgierdówna (1368/1370–1434) wyszła mi jednostkami administracyjnymi państwa. Kiedy ustanowiono województwa, rolę kasztelanii przejęły powiaty. W województwie brzesko-kujawskim było pięć powiatów: brzeski, przedecki, kruszwicki, radziejowski i kowalski, który obejmował swoją jurysdykcją okolice Baruchowa. Czasy jagiellońskie były pomyślne dla ziemi baruchowskiej i mieszkańców. Wprawdzie latem 1431 roku, ponad 20 lat po zwycięstwie grunwaldzkim, Krzyża- 63 Mapa uczęszczanego w średniowieczu szlaku handlowego Lwów–Toruń z zaznaczeniem Baruchowa cy zapuścili się w te okolice, pustosząc je i paląc, ale był to już czas powolnej agonii ich państwa. Syn Władysława, król Kazimierz IV Jagiellończyk (1427–1492) w wyniku wojny trzynastoletniej zawarł z Krzyżakami w 1466 roku pokój toruński, który gwarantował uwolnienie państwa od kosztownych wypraw zbrojnych. Zyskały na tym głównie tereny przygraniczne, w tym Kujawy. Uzyskane wcześniej przywileje królewskie, miejskie i stanowe potwierdzali kolejni władcy: Jan I Olbracht (1459– 1501), Zygmunt I Stary (1467–1548) i Zygmunt II August (1520–1573), goszczący dwukrotnie na pobliskim zamku gostynińskim. Nadawali też nowe przywileje, przede wszystkim zwiększające liczbę dni targowych i jarmarków. To wszystko sprzyjało również osadnictwu. Lokowano kolejne wioski, zaś majątki rycerskie, a było ich w okolicach Baruchowa niemało, zarabiały na handlu, głównie zboża. Dla Rzeczypospolitej Obojga Narodów, czyli Korony i Litwy był to złoty wiek, zamykający definitywnie okres średniowiecza, także w polskiej kulturze i sztuce. Tereny dzisiejszej gminy Baruchowo były już ukształtowane pod względem osadniczym, oczywiście na ziemiach nadających się do produkcji rolnej. Okolice jeziorne, podmokłe i bagniste były mniej zaludnione. Czekały dopiero na swój czas. Rejestr łanów dla celów podatkowych powiatu kowalskiego z 1482 roku, potwierdzony pięć lat później, wymienia 69 wsi zajmujących 672,5 łana (łan — około 18 ha). Dzięki temu można dziś odtworzyć dokładnie osadnictwo tych okolic i stan jego zagospodarowania. Z terenu obecnej gminy Baruchowo i jej najbliższej okolicy rejestr wymienia następujące miejscowości: Baruchowo, Dobrzelewice, Grodno, Kłótno, Kurowo, Patrowo, Świątkowice, Zakrzewiec i Zawadę, a także Białotarsk, Rakutowo, Szewo Małe, Szewo Wielkie i Więsławice. Ukształtował się również trwalszy podział administracyjny Kujaw. Po ich wcieleniu do Korony Królestwa Polskiego początkowo utworzono jedno województwo, które prawdopodobnie na początku XV wieku rozpadło się na dwie jednostki: województwo brzeskie i inowrocławskie. Poświadcza to podpis na dokumencie, jakim była uchwała sejmu w Horodle w 1413 roku, który złożył pierwszy wojewoda brzeski Maciej z Łabiszyna (ok. 1370–1430). 64 Władysław II Jagiełło Kazimierz IV Jagiellończyk Od potęgi do klęski Jan I Olbracht przebywał w Kowalu król Stefan Batory (1533–1586). Jadąc z Włocławka do WarZa szczytowy okres potęgi państwa pol- szawy, poruszał się dawnym traktem przez skiego uznaje się XVI stulecie oraz 1. po- Świątkowice i Baruchowo w kierunku Gołowę XVII wieku. O zamożności ówcze- stynina. Ważne przywileje, z których kosnego społeczeństwa świadczą przede rzystała cała okolica, nadał Kowalowi Zygwszystkim regestry podatkowe oraz do- munt III Waza (1566–1632). Organizację kumenty lustracyjne. Mimo pożóg dziejo- trzech Zygmuntowskich nowych jarmarwych, zachowało się ich sporo. Część do- ków potwierdzili późniejsi monarchowie: tyczy miejscowości z okolic Baruchowa, w 1649 roku Jan II Kazimierz (1609–1672), o czym szczegółowo napisano w rozdzia- w 1729 roku August II Mocny (1670–1733) le poświęconym dziejom wsi i osad gminy. i w 1746 roku jego syn, August III Sas Był to czas karier politycznych i finanso- (1696–1763). wych miejscowych rodów, przede wszystNiestety, w połowie XVII wieku losy kim Kretkowskich, którzy na terenie wo- Polski się odwróciły. Kraj zrujnował zupełjewództwa brzesko-kujawskiego posiadali nie najazd szwedzki zwany potocznie potoliczne majątki. Nie omijali tych ziem tak- pem. W 1655 roku wojska Karola X Gustaże panujący. W dniu 29 grudnia 1577 roku wa (1622–1660) najechały Rzeczpospolitą pod pretekstem odzyskania tronu polskiego przez panującą w Szwecji dynastię Wazów. Najeźdźcy byli bezkompromisowi, łupiąc i paląc napotkane wioski oraz wycinając w pień opornych. Ludność w popłochu opuszczała domostwa i kryła się po lasach. Przez okolice Baruchowa wojska zarówno szwedzkie, jak też polskie przemaszerowały wtedy kilkakrotnie. Herby województwa brzesko-kujawskiego: pierwotny i wystylizowany 65 W kwietniu 1656 roku pojawiły się tu wojska polskie hetmana Stefana Czarnieckiego (1599–1665). Ponownie wojska polskie z królem Janem Kazimierzem zawitały na południowych Kujawach w październiku 1565 roku w drodze do Bydgoszczy. Król szwedzki po raz kolejny przeszedł przez Baruchowo i okolicę w listopadzie 1657 roku, paląc ponad 20 pobliskich wiosek, w tym Baruchowo. Karol X Gustaw wraz z wojskiem maszerował z Warszawy do Torunia. Jeszcze dotkliwszy dla miejscowej ludności był rok 1658, kiedy wiosną ponownie przechodziły tędy oddziały polskie i nieprzyjacielskie. W czerwcu 1658 roku przez Patrowo, Baruchowo i Świątkowice przeszła armia austriacka, dowodzona przez Raimondo Monteciccolego, śpiesząc z odsieczą wojskom polskim rozlokowanym w okolicach Torunia. Gwałty szwedzkie oraz pazerność najeźdźcy doprowadziły do powstających samorzutnie grup partyzanckich. Dominowali w nich chłopi wspierani przez szlachtę. Napadano znienacka na mniejsze oddziały wroga, wyrzynając je bez litości. Był to krwawy odwet na Szwedach, którzy doprowadzili kraj do ruiny ekonomicznej i de- mograficznej. Zmniejszała się gwałtownie liczba mieszkańców wsi, co potwierdzają lustracje z tego okresu majątków w Baruchowie i jego okolicach. Niestety, nie był to ostatni najazd Szwedów na Polskę i Kujawy. W latach 1700–1721, kiedy toczyła się trzecia wojna północna, zaś Rzeczpospolita była jej widownią, niejednokrotnie stacjonowały tu wojska uczestniczące w zmaganiach wojennych: szwedzkie, rosyjskie, polskie, a nawet saskie, ponieważ toczyły się również walki o tron polski. Każdy ich pobyt i przemarsz powodował wielkie straty, ponieważ wojsko potrzebowało aprowizacji i furażu. Nagminnie szerzyły się epidemie dziesiątkujące ludność. Pewien zwrot ku lepszemu nastąpił w połowie XVIII wieku. Na niezamieszkałe obszary obecnej gminy Baruchowo napływali osadnicy z zachodniej Europy, głównie z Niemiec i Holandii, tworząc od podstaw tak zwane wioski olęderskie. Koloniści przetrwali na tym terenie aż do 1945 roku, kiedy zmuszeni byli opuścić te ziemie po klęsce III Rzeszy. Zasiedlano też tereny bardziej urodzajne, karczując lasy i zagospodarowując nieużytki. W latach 40. XVIII wieku powstały: Boża Wola, Żegluga na Wiśle w średniowieczu. Fragment alegorycznego obrazu z XVI wieku w gdańskim ratuszu Fragment mapy Polski z 1570 roku Andrzeja Pograbki, obejmujący Kujawy wschodnie z miastem Brześciem 66 Prace na roli według drzeworytu z XVI wieku Groza szwedzkiego potopu 1655–1660. Fragment obrazu Marcina Michalskiego Chata chłopska z XVII wieku Budy Kłócieńskie, Lubaty, Okna, Skrzyneczki i Zakrzewek. Łącznie pod koniec XVIII stulecia w powiecie kowalskim znajdowało się 95 osad. Stopniowo, chociaż powoli, dźwigały się z upadku miasteczka i wioski. Pogarszała się jednak sytuacja polityczna w kraju, który był penetrowany przez agentów państw ościennych, głównie Rosji i Prus. Niewiele pomogły głosy światłych obywateli nawołujące do podjęcia poważniejszych reform, które by zatrzymały rozkład państwa. Wielka Rzeczpospolita stała się łakomym kąskiem dla jej wrogów. Aby ratować kraj, zawiązano konfederację barską (1668– 1772), której celem było uniezależnienie się od Rosji i obalenie uległego carycy Katarzynie II (1729–1796) króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732–1798). Konfederaci rozpoczęli walkę z wojskami rosyjskimi i królewskimi, powoływali własne organizacje zbrojne w całym kraju. Kujawy przystąpiły do konfederacji 30 marca 1769 roku, podpisując odpowiedni akt w Przedczu. W Radzie Najwyższej związku województwo brzesko-kujawskie, na terenie którego znajdowały się okolice Baruchowa reprezentował Jan Zygmunt Kretkowski (1740–1810). Niespełna dwa lata później niedaleko od Baruchowa, pod Dobiegniewem nad Wisłą, doszło 19 stycznia 1771 roku do bitwy, w której Rosjanie dowodzeni przez brygadiera Golicyna zniszczyli tylną straż wojskową konfederatów. Następnie przekroczyli Wisłę w okolicach Dobrzynia, rozpędzając główne siły konfederatów na Kujawach. Konsekwencje zrywu były srogie. Już w grudniu 1771 roku nałożono na miejscową ludność wysoką kontrybucję. Dokonali tego Prusacy, bezkarnie wkraczając ze swoimi wojskami na Kujawy. Konfederacja barska zakończyła się ogólną przegraną. Mocarstwa sąsiednie wykorzystały ją jako pretekst i oskarżając Polskę o anarchię, w 1772 roku doprowadziły do pierw- 67 szego rozbioru. Kujawy wschodnie wraz z Baruchowem nadal pozostawały w granicach I Rzeczypospolitej. Szok, jaki przeżyły patriotycznie nastawione warstwy społeczeństwa po pierwszym rozbiorze spowodował przyspieszenie wielkich reform, uchodzących wówczas za najbardziej postępowe w Europie. Dotyczyły one właściwie wszystkich sfer życia, zaś ich uwieńczeniem było uchwalenie konstytucji w dniu 3 maja 1791 roku. Przyjęcie ustawy zasadniczej było dziełem obradującego od 1782 roku sejmu, zwanego Wielkim lub Czteroletnim. W obradach uczestniczyli także posłowie z Kujaw. Niestety, cały wysiłek poszedł na marne, gdy doszło do zawiązania w maju 1792 roku pod patronatem Katarzyny II konfederacji targowickiej skupiającej zwolenników Rosji, głównie magnatów. Zdradzieckiego dzieła dokończył sam król, przystępując do targowiczan. Rozpoczęła się wojna z Rosją. Po przegranej sąsiedzi Polski, Rosja i Prusy, zawarły 23 stycznia 1793 roku traktat, na mocy którego przyłączyły do swych państw kolejne województwa. Kujawy wraz z częścią Mazowsza i Warszawą znalazły się w granicach królestwa pruskiego. Okolice Baruchowa włączone zostały do prowincji Prusy Połu- Hetman Czarniecki. Fragment obrazu Juliusza Kossaka dniowe ze stolicą departamentu w Piotrkowie Trybunalskim, a po trzecim rozbiorze (1795) znalazły się w jurysdykcji departamentu poznańskiego. Nie pomogły wysiłki Tadeusza Kościuszki (1746–1817) i jego zwycięstwo pod Racławicami oraz bohaterstwo pod Maciejowicami. Na nic się zdała insurekcja warszawska Jana Kilińskiego (1760–1819), podczas której rozprawiono się ze zdrajcami. Wieść o powstaniu kościuszkowskim dotarła na Kujawy, gdzie pod bronią zna- Fragment mapy Rzeczypospolitej z 1770 roku, obejmujący Kujawy wschodnie Księga lustracji z 1789 roku 68 Generał Tadeusz Kościuszko Generał Jan Henryk Dąbrowski lazło się blisko 8 tys. patriotów, w tym właściciele majątków i włościanie dzisiejszej gminy Baruchowo. Przychylność do naczelnika była tutaj ogromna. W 1790 roku Kościuszko mieszkał we Włocławku około trzech miesięcy, reformując z polecenia komisji wojskowej dywizję wielkopolską. Dał się tu poznać jako utalentowany żołnierz i szczery patriota. Powstańcami z Kujaw dowodzili między innymi: wojewoda brzesko-kujawski Stanisław Dąbski (ok. 1730– 1809) i starosta kowalski Michał Sokołowski (ur. 1758), obydwaj pochodzący ze starych rodów, mających dobra w ziemi baruchowskiej. Warto podkreślić, że wojskami polskimi na Kujawach dowodził gen. Jan Henryk Dąbrowski (1755–1818), jeden Mapa rozbiorów Rzeczpospolitej Polskiej Generał Józef Wybicki z naszych bohaterów narodowych. Towarzyszący mu Józef Wybicki (1747–1822), wówczas pełnomocnik dla województw powstańczych: łęczyckiego, kujawskiego, sieradzkiego i rawskiego napisał w patriotycznej odezwie do obywateli: Oto dzielne ramię Kościuszki was dosięga, a na to imię rwą się więzy i kajdany, w które okuci jęczeliście. Powstanie w Wielkopolsce, na odsiecz któremu śpieszył przez Kujawy generał Dąbrowski, spotkało się z kontrakcją gen. Wilhelma Fridericha Karla von Schwerina (1739–1802) i bezwzględnego Węgra, będącego w służbie pruskiej, pułkownika Johanna Fredericha von Schekele (1739– 1794). Dochodziło do starć zbrojnych i okrucieństw popełnianych na obywatelach polskich, także Kujaw południowych. Niechęci do wojska polskiego nie kryli koloniści niemieccy, którzy od kilku zaledwie dziesięcioleci zasiedlali ten teren. Zresztą później, już w dobie zaborów, także nie można było liczyć na ich lojalność w stosunku do nowej ojczyzny. W ślad za armią na tereny polskie wkroczyła administracja pruska, wyróżniająca się dużą sprawnością, ale też rygoryzmem. Już w 1797 roku wydano edykt, na mocy którego Żydzi musieli przybierać nazwiska. Nie mogli też bez zezwolenia opuszczać swojego miejsca zamieszkania, chociaż ze- 69 zwolono im na prowadzenie handlu, także na wsi. Był to przede wszystkim wyszynk, czyli sprzedaż alkoholu w karczmach, ale również obrót artykułami rolnymi i towarami do ich produkcji. W 1795 roku Polska po ponad ośmiu wiekach istnienia została wymazana z mapy Europy. Pozostał jednak naród, jego język, kultura, tradycja i religia oraz pamięć o utraconej ojczyźnie. Pod zaborami Prusacy bezzwłocznie wkroczyli na zajęte przez własną armię tereny, tworząc na nich administrację pruską i organizując garnizony wojskowe. Przeprowadzono też dość skrupulatną ewidencję miast i miasteczek polskich. Kowal uzyskał status starostwa grodowego oraz wolnego miasta. Przystąpiono do rozbiórki resztek zamku kazimierzowskiego. Władze odebrały też mieszczanom las o powierzchni prawie 4700 ha, który już nigdy w całości nie został odzyskany. Rozpoczął się wzmożony proces, inicjowany i nadzorowany przez władze, kolonizacji niemieckiej zarówno w miastach, jak i na wsi. Planowano na południowych Kujawach zasiedlić Niemcami około 300 osad, czego jednak nie udało się zrobić. Na terenach wchodzących także w skład obecnej gminy Baruchowo zaborca pruski stworzył już w 1800 roku regionalny organizm gospodarczy nazwany ekonomią. Objął on również kilkanaście wiosek, w tym: Kłótno, Kurowo i Patrowo. Jego naddzierżawcą został niejaki Wencel, a od 1812 roku Polak Kamiński. Ta pruska strefa ekonomiczna najwidoczniej się sprawdzała skoro utrzymano ją także w okresie Księstwa Warszawskiego. Zaborca wprowadzał dalsze zmiany, głównie usprawnienia, przede wszystkim komunikacyjne, uruchamiając stacje pocztowe obsługiwane przez kurierów. Baruchowo znalazło się na trasie kurierskiej z Kowala do Gostynina i dalej do Warszawy. Zwycięstwa Napoleona I Bonaparte (1769–1821), cesarza Francuzów, całkowicie zmieniały układ sił w Europie. Francja znalazła się w stanie wojny z zaborcami: Austrią, Prusami i Rosją. Potrzebowała żołnierzy, a ich na ziemiach polskich nie brakowało. Służba w armii napoleońskiej rozbudzała w coraz szerszych kręgach społeczeństwa nadzieje na odbudowę państwa polskiego. Tym bardziej, że toczyły się na ziemiach polskich działania wojenne. Późną jesienią 1806 roku podążały tędy w kierunku Warszawy dwa wielkie korpusy wojsk francuskich — V dowodzony przez marszałka Jeana Lannesa (1769– 1809) i XII pod marszałkiem Piotrem Augereau (1757–1816), liczące łącznie ponad 60 tys. wojska. Taka masa żołnierzy robiła wrażenie na ludności. I chociaż czasy były ciężkie, gdyż armia nieustannie potrzebowała rekruta, żywności i podwód, ze zrozumieniem przyjmowano rozporządzenia. Zdarzało się, że kontrybucje ściągano siłą, ale opór był niewielki, bo świadomość odzyskania niepodległości rosła z dnia na dzień. Zaopatrzeniem wojsk polskich zajmował się gen. Józef Wybicki. Cesarz Napoleon nadaje Księstwu Warszawskiemu konstytucję. Fragment obrazu Marcelego Bacciarellego 70 W grudniu 1806 roku Napoleon I utworzył Księstwo Warszawskie i nadał mu konstytucję, na mocy której chłopi otrzymali wolność osobistą i swobodę zawierania umów między dworem a wsią. Jak się potem okazało niewiele to zmieniło sytuację socjalną chłopów, zaś zubożenie wsi uległo pogłębieniu. Wielkim księciem warszawskim został Fryderyk I August Sas (1750–1821) z dynastii saksońskiej Wettynów, wnuk króla Polski Augusta III Sasa. Na terenie księstwa wprowadzono administrację na wzór francuski, dzieląc kraj na dziesięć departamentów. Na mocy dekretu monarszego Baruchowo i okolice wraz z powiatem kowalskim znalazły się w granicach departamentu bydgoskiego. Nowe przepisy zaczęły obowiązywać od 1 maja 1807 roku i uchylone zostały dopiero po ustanowieniu Królestwa Polskiego. Zarządzeniem prefekta departamentu bydgoskiego, którym został Antoni Gliszczyński (1766–1835), były poseł Sejmu Wielkiego, powołano władze terenowe. Na szczeblu powiatowym najwyższym urzędnikiem był podprefekt. Ustanowiono Radę Municypalną oraz określono zakres jej kompetencji obejmujący sprawy budżetowe, podatkowe a nawet rozpatrywanie skarg i zażaleń. Rada powoływana była na cztery lata i odbywała trzy posiedzenia rocznie. Przestała istnieć już 1812 roku. Obraz ówczesnej Polski nie był budujący. Pisarz Wawrzyniec Surowiecki (17691827) w książce O upadku przemysłu i miast w Polsce (1810) pozostawił wstrząsający obraz prowincji także kujawskiej: Ulice bez domów, rynki puste, ratusze bez okien i dachów. Po nich się teraz czołga kilkuset biedaków bez powołania i sposobu do życia, a liczyły w owych (lepszych — przyp. jbn) czasach po kilkaset warsztatów rzemieślniczych. Taka była cena nieustających wojen. Ludność Baruchowa i ówczesnej gminy przez wiele lat tego doświadczała. Już w maju 1809 roku przeszły tędy wojska austriackie gen. Mohera, gdyż Austria prowadziła wojnę z Francją. Równie opłakany dla ludności był przemarsz wielkiej armii napoleońskiej wiosną 1812 roku na Moskwę. Grabież była wówczas na porządku dziennym. Po niespełna roku tą samą drogą wracali maruderzy, schorowani, brudni i głodni. Po pokonaniu Napoleona I Bonaparte, w sumie wielkiego reformatora Europy i grabarza feudalizmu, zwycięskie mocarstwa zebrały się na kongresie w Wiedniu. Tam wytyczono nową mapę staKsięstwo Warszawskie, powołane w 1807 roku, istniało do 1815 roku 71 skiej, krwawej i pełnej ofiar, zakończonej przegraną i rzezią ludności Pragi. Kat stolicy, marszałek Iwan Paskiewicz (1782–1856) podążał w lipcu 1830 roku na Warszawę z Włocławka przez Kowal, Baruchowo, Patrowo i Gostynin. Jego armia liczyła 54 tys. ludzi, miała 300 dział i wielkie tabory. Rekwirowano żywność, paszę dla koni i drewno. Opór tłumioHerb Księstwa Warszawskiego Książę Fryderyk I August Sas no. O udziale w powstaniu rego kontynentu. Księstwo Warszawskie listopadowym ludności okolic Baruchoprzestało istnieć, departament poznański wa wiadomo niewiele. Z pewnością służyli w większości włączony został do Prus, po- krajowi, głównie synowie szlacheccy, waldobnie jak bydgoski. Okrojonemu teryto- cząc z nieprzyjacielem w szeregach 7. Batarialnie i demograficznie państewku nada- lionu Gwardii Ruchomej, który powstał we no nazwę Królestwa Polskiego z carem Włocławku oraz 18. Pułku Piechoty LinioRosji jako królem Polski. Kujawy zostały wej, którym dowodził płk Józef Szymański. podzielone. Inowrocław znalazł się w gra- Jeden z batalionów tego pułku, zapewne nicach nowo powołanego Wielkiego Księ- złożony z chłopów kujawskich, uzbrojony stwa Poznańskiego. Pozostałą część Ku- w kosy wziął udział w słynnej bitwie pod jaw z Włocławkiem i Nieszawą włączono Grochowem. Powstanie listopadowe nie miało charakteru partyzanckiego. Naprzew skład województwa mazowieckiego. Od ciw siebie stawały regularne i wyszkolostycznia 1816 roku Kowal przestał być siene armie z wybitnymi wodzami. Niestety, dzibą starostwa. Ziemie dzisiejszej gminy osadnicy niemieccy występowali przeciwBaruchowo znalazły się w obwodzie kuko powstańcom, używając niekiedy siły. jawskiego z siedzibą władz we Włocławku. Na podkreślenie zasługuje oddział Ten podział dotrwał aż do wybuchu, a wła- partyzancki Artura Zawiszy ps. Czarny ściwie stłumienia powstania styczniowego, (1808–1833). Niestety, było to tylko poco nastąpiło w 1864 roku. Powiat kowalski kłosie powstania. Artur Zawisza, student zlikwidowano jeszcze wcześniej, bo w 1831 Uniwersytetu Warszawskiego, później roku, gdy upadło powstanie listopadowe. emigrant, przedarł się z Francji do kraju Miasteczko zredukowane zostało wówczas już po upadku powstania. Reprezentował do rangi gminy. ruch zbrojny, znany jako partyzantka pułWasalne Królestwo Polskie, mające kownika Józefa Zaliwskiego (1797– 1855). osiem województw i nazywane potocznie Walczył na Kujawach południowych, takKongresówką, nie mogło zadowolić ambi- że na ziemi baruchowskiej. Ujęty przez cji patriotycznie nastawionej ludności pol- Kozaków pod Krośniewicami, po szybkim skiej, w tym wielu oficerów i działaczy pa- procesie bezzwłocznie powieszony został miętających lata wolności. W listopadzie w Warszawie. Po klęsce powstania zaborca rosyjski 1830 roku w Warszawie bunt podchorąpowoli, ale nieustannie ograniczał suweżych doprowadził do wojny polsko-rosyj- 72 zapotrzebowaniem miast renność Królestwa, głównie na żywność i surowce rolśrodkami administracyjnyne. Powstawały gorzelmi. Znacznie lepiej w czanie, krochmalnie, olejarsach względnego pokoju nie, a także cukrownie, rozwijało się życie gospom.in. w 1846 roku w Ostrodarcze. Uregulowano rzekę wach koło Krośniewic i sąWiślanówkę, tak bowiem siednich Łaniętach. Budowówczas nazywano Rakuwa cukrowni wymuszała tówkę, biegnącą kilkukiloukładanie sieci połączeń metrowym odcinkiem przez wąskotorowych, dzisiaj tereny gminy Baruchowo. w większości już rozebraSzerokim echem odbiła się nych i zapomnianych. Najbudowa kolei warszawskoArtur Zawisza Czarny większe majątki gminy: Ba-bydgoskiej, nazywanej wtedy drogą żelazną, której linia znajdowała ruchowo, Grodno, Kurowo, Więsławice się zaledwie kilkanaście kilometrów od Ba- (obecnie gmina Kowal) i Zakrzewo przeruchowa. Tradycyjna podróż dyliżansem żywały lata dobrej koniunktury, podobnie do Warszawy uległa znacznemu skróceniu. jak dobra rządowe, w skład których wchoKolej budowano w latach 1861–1862, zaś dziło Kłótno. Wieś potrzebowała również jej końcowym przystankiem przy granicy maszyn rolniczych, których fabryki przepruskiej był majątek Białe Błota, nazwany żywały czas dobrej koniunktury. Narzędzia na cześć panującego cara Aleksandrowem rolnicze produkowano we Włocławku, Kutnie, Płocku, a nawet sąsiednim Gostyninie. Kujawskim. Do kolejnego zrywu powstańczego doNajbardziej rozwijały się majątki ziemskie w związku z nieustannie rosnącym szło z 21 na 22 stycznia 1863 roku. Jego wy- Królestwo Polskie powołane na Kongresie Wiedeńskim Grupa inscenizacyjna wojsk Księstwa Warszawskiego 73 Herb Królestwa Polskiego Konnica Królestwa Polskiego buch był przedwczesny, zaś sami organizatorzy nie do końca przygotowani do walki. Mimo to rozpoczęto walkę. Na Kujawach już w dniach 24–25 stycznia utworzony został brzesko-kujawski obwód powstańczy z reaktywowanym powiatem kowalskim w składzie. Dość szybko udało się zebrać lokalne oddziały, złożone z przedstawicieli miejscowych ziemian, rzemieślników, pracowników folwarcznych, rzadziej chłopów. Na udział w powstaniu decydowali się głównie ludzie młodzi. Mało znanym epizodem zmagań 1863– 1864 na Kujawach południowych jest wykorzystywanie kolei do działań powstańczych. Część bojowników przemieszczała się w ten sposób. Pociągi były też przedmiotem ataków powstańczych. W okolicach Czerniewic oddział powstańczy pod dowództwem Józefa Łakińskiego (zm. 1863) zaatakował 15 kwietnia 1863 roku pociąg pasażerski, zabijając dwóch żołnierzy konwojentów i raniąc jednego. Oddziały operowały także w lasach nad Jeziorem Rakutowskim, w okolicach Czarnego i Lucienia, często zmieniając miejsce stacjonowania. Hasło do walki dał Kazimierz Mielęcki (1836–1863), ziemianin spod Włocławka. Jako dowódcy niższego szczebla wyróżnili się: Tomasz Nagórski z Kurowa i jego zastępca Władysław Byszewski z Patrowa. Prawdziwą legendą otoczony został Bartek, czyli Bartłomiej Nowak (1823–1890), robotnik folwarczny, znany z męstwa i antycarskiej postawy. Należał do bliskich współpracowników Nagórskiego i Byszewskiego, a potem samego płk. Edmunda Calliera (1833– 1893) i Edmunda Taczanowskiego (1822– 1879), który miał mu nadać stopień majora. Bartek miał doświadczenie wyniesione z dziesięcioletniej służby wojskowej w armii pruskiej. Zmarł otoczony powszechnym szacunkiem. Jego czyny przypomniał i rozsławił Zdzisław Arentowicz (1890–1956), patron biblioteki miejskiej we Włocławku, w książce: O roku 1863 na Kujawach i o Bartku Nowaku (1938). Legendarnym dowódcą powstańczym na Kujawach południowych był Stanislao Bechi Dworzec we Włocławku na trasie kolei warszawsko-bydgoskiej. Rysunek Juliana Ceglińskiego, 1863 74 Kazimierz Mielęcki Bartłomiej Nowak Stanislao Bechi (1828–1863), pułkownik, Włoch przybyły do powstawania na hasło „O wolność naszą i waszą”. Rozstrzelany został 17 grudnia 1863 roku we Włocławku. Na kilka lat przed wybuchem powstania styczniowego zaczęło narastać napięcie między dworem a wsią. Było to zjawisko charakterystyczne dla całej Kongresówki wywołane protestem przeciwko pańszczyźnie oraz powinnościom na rzecz folwarku. Nie bez znaczenia był ukaz cara Aleksandra II Romanowa (1818–1881) wydany w marcu 1861 roku, na którego mocy zniesiono w Rosji pańszczyznę. Dokument ten nie obejmował terytorium Królestwa Polskiego, co zantagonizowało chłopów z ziemiaństwem. Część chłopskich postulatów było bardzo radykalna, wtedy nie do przy- jęcia przez właścicieli majątków. Również i z tego powodu wieś polska podeszła do powstania styczniowego z dużą rezerwą. Skutki polityczne zrywu w 1863 roku były dotkliwe. Posypały się wyroki śmierci, wieloletnie zsyłki w głąb Rosji, konfiskaty majątków oraz inne represje. Zaostrzył się kurs w stosunku do Polaków. W miejsce Królestwa Polskiego pojawiła się nazwa Priwislański Kraj, czyli kraj nad Wisłą. Województwa na gubernie przemianowano już znacznie wcześniej, bo w 1837 roku pod pretekstem ujednolicenia nazw jednostek administracyjnych w całym imperium. Dawno też wycofano z obiegu złotówkę, zastępując ją rublem. Przełomowym jednakże aktem prawnym dla polskiej wsi był ukaz carski z 2 marca 1864 roku o urządze- Artur Grottger, cykl Polonia, Bitwa Artur Grottger, cykl Polonia, Żałobne wieści 75 niu gmin wiejskich. Należy podkreślić, że w momencie ogłoszenia ukazu powstanie jeszcze trwało, chociaż weszło w fazę schyłkową. Ukaz nazywano potocznie dekretem uwłaszczeniowym. Na jego mocy znoszono pańszczyznę, zaś wieś stała się własnością włościan. Kluczowy dla przyszłości samorządu wiejskiego był nowy podział administracyjno-kompetencyjny władz lokalnych. Na szczeblu podstawowym kilka lub kilkanaście wiosek wraz z folwarkami tworzyło gminę, natomiast pojedyncze wioski chłopskie — gromadę. Organami władzy na szczeblu gminy było zebranie gminne oraz wójt i ławnicy. W przypadku gromady — zebranie gromadzkie i sołtys. Wójtowie i sołtysi byli wybierani cyklicznie przez uprawnioną społeczność danej jednostki. Nierzadko w takiej sytuacji urząd dostawał się w ręce roztropnego, a niekiedy sprytnego analfabety. Za sprawy urzędowe odpowiadał zawsze piśmienny sekretarz. Ten stan rzeczy utrzymał się aż do czasów odzyskania niepodległości w 1918 roku. Po powstaniu styczniowym władze carskie przeprowadziły powszechny przegląd miast i miasteczek. Na mocy decyzji administracyjnych wiele osad utraciło prawa miejskie także tych lokowanych jeszcze w średniowieczu. Według nowych przepisów miastem mógł być tylko ośrodek liczący co najmniej 3 tys. stałych mieszkańców i mający dochody własne przekraczające łącznie 1,5 tysiąca rubli srebrem. W myśl nowych przepisów Kowal przestał być miastem, spadając do rangi osady, mieszczącej tylko władze gminne. Z końcem grudnia 1866 roku powiat włocławski w guberni warszawskiej liczył 13 gmin, w tym Baruchowo. Gmina Baruchowo pod względem terytorialnym różniła się znacznie od dzisiejszej, była znacznie większa. Obejmowała niektóre wioski jednostek ościennych, w tym gmin Kłóbka i Kowal. Na zebraniu w dniu 18 grudnia 1868 roku wybrano wójtem gminy Ba- Powiat włocławski. Atlas Jana Bazewicza, 1905 ruchowo Jana Mechułę, a na jego zastępcę Andrzeja Lewandowskiego. Koniec XIX wieku charakteryzował się na wsi baruchowskiej znacznym postępem agrotechnicznym, oświatowym oraz świadomościowym. Było to rezultatem lepszej komunikacji z dużymi ośrodkami miejskimi, chociażby Włocławkiem, Kutnem, Gostyninem i Płockiem, a także działalnością licznych emisariuszy, reprezentujących głównie rodzący się ruch socjalistyczny i ludowy. Nowa fala zrywu niepodległościowego o silnej wymowie społecznej, miała miejsce w latach 1905–1907. Okres ten nazywany jest powszechnie rewolucją, lecz jej natężenie nie było równomierne. Sięga- Sieczkarnia poruszana maneżem (kieratem) 76 no po rozmaite formy protestu, chociaż dominowały postulaty i strajki. W dniu 17 kwietnia 1906 roku mieszkańcy Baruchowa odmówili płacenia składek na rzecz utrzymania sądu gminnego. Uznali też za zbędnych strażników ziemskich oraz nie chcieli łożyć na prenumeratę dzienników urzędowych jako im nieprzydatnych. Bojkot objął też inne zarządzenia władz carskich. W grudniu tegoż roku wybrano nowego wójta gminy Baruchowo, którym został Józef Terpiński (ur. 1856), od 20 lat mieszkaniec wsi Kłótno. Wydarzenia 1905–1907 przebiegły na terenie gminy Baruchowo, poza postulatami, pogróżkami i pogotowiem strajkowym, bez większego echa. Nie było ofiar, aresztowań i procesów. W przeciwieństwie do nieodległej gminy Łanięta, gdzie w starciach z żandarmerią i wojskiem zginęło wówczas kilkanaście osób. Ostatecznie rewolucja, mająca w rzeczywistości bardziej klasowy niż narodowy charakter, nie przyniosła spodziewanych rezultatów, ale dała nadzieję na zmianę w przyszłości. Sytuacja polityczna w Europie zmierzała w kierunku korzystnym dla Polaków. Zaborcy weszli w śmiertelny konflikt, wywołując pierwszą w dziejach ludzkości wojnę światową. Dzień wyzwolenia Polski był już bliski, tym bardziej że teatr wojenny to- Zabudowanie podworskie w Zawadzie Nowej Gospodarze z Kłótna: Marianna i Ignacy Czajkowscy z dziećmi Anastazją, Bronisławem i Walentym, rok 1915 czył się przez pewien czas na ziemiach polskich. Rosjanie po przegranej wielkiej bitwie pod Kutnem we wrześniu 1914 roku, mimo pewnego oporu ostatecznie wycofali się na wschód, oddając Kongresówkę pod administrację niemiecką. Działania wojenne toczyły się również w okolicach Baruchowa. Pod Świątkowicami znajduje się mogiła 42 poległych wtedy żołnierzy, w tym 30 armii pruskiej. Miejsce to upamiętnia mogiła-obelisk. Ograniczenia związane z okupacją nie hamowały rozwoju polskiego ruchu obywatelskiego, czemu sprzyjały czasy i względny liberalizm władz niemieckich. Przede wszystkim podejmowano działania o charakterze opiekuńczym i charytatywnym, bowiem kontyngenty i surowe zarządzenia prowadziły społeczeństwo do wyczerpania, a nawet nędzy. Niedożywienie dzieci było powszechne, podobnie jak epidemie, zwłaszcza duru brzusz- 77 nego. Mimo wycieńczenia społeczeństwa, okupant próbował werbować ochotników do wojska, obiecując odbudowę państwa polskiego w nierealnych granicach przedrozbiorowych. W skomplikowanej sytuacji politycznej dochodziło do różnicy poglądów na temat przyszłości Polski, której odrodzenia oczekiwali wszyscy. Przeważały dwie, przeciwstawne opcje: prorosyjska i proniemiecka. Wojna pogrążała ziemie polskie nie tylko w chaosie, ale prowadziła też do upadku gospodarczego. Niszczono zasiewy i plony. Znaczna część budynków mieszkalnych i inwentarskich została zdewastowana. Zanikało rzemiosło i padał przemysł. Według ówczesnych szacunków w gminie Baruchowo straty wynikłe z działań wojennych mogły sięgać nawet 80% całej wartości majątku. Niepodległość przyszła dokładnie 11 listopada 1918 roku. Niemieccy żołnierze zostali rozbrojeni. Straty polskie były niewielkie. Na ogół Prusacy podporządkowali się nowym zarządzeniom i bez oporów oddawali broń, ciesząc się z zakończenia długotrwałej wojny. Niestety, czas radości był bardzo krótki, ponieważ przed odrodzonym państwem stanęły bardzo poważne zadania, w tym obrona jego granic. Mogiła poległych 1914 roku pod Świątkowicami Dwadzieścia lat niepodległości Odbudowa państwa po 123 latach niewoli nie była łatwa. Wprawdzie istniały, jak już wspomniano, pewne namiastki polskiej struktury administracyjnej, która od 1916 roku rodziła się pod kuratelą niemieckiego okupanta, lecz prawdziwa praca od podstaw dopiero się rozpoczynała. Europa po zakończeniu pierwszej wojny światowej była zniszczona i rozchwiana politycznie. Podobnie było w powiecie włocławskim i gminie Baruchowo. Do przyjęcia władzy aspirowały prawie wszystkie ugrupowania, od narodowców począwszy, na komunistach skończywszy. Jesienią 1918 roku rozpoczęto tworzenie samorządów terytorialnych szczebla podstawowego, czyli gminnego. Ówczesny powiat włocławski liczył 19 gmin. Władze, czyli rady wybierały zgromadzenia gminne, które z kolei powierzały urząd wójtowi. Skąpa ilość materiałów źródłowych nie pozwala na dokładne odtworzenie zarówno ówczesnego klimatu społecznego, jak też precyzyjne ustalenie personaliów przedstawicieli pierwszych władz. Gmina Baruchowo należała do większych jednostek powiatu włocławskiego. Liczyła 4800 mieszkańców, czyli znacznie więcej niż obecnie. Zdecydowanie przeważała ludność polska — 4664 osoby. Ponadto zamieszkiwało tutaj 198 Niemców i tylko osiem osób innego wyznania, zapewne byli to Żydzi bądź Rosjanie. Na terenie gminy znajdowało się 30 wiosek, 11 majątków ziemskich i folwarków oraz dwa probostwa: w Kłótnie i Białotarsku. Nastroje społeczne były na wsi dość zachowawcze. W wyborach przeprowadzonych w 1922 roku na uprawnionych do głosowania 2041 osób aż 1182 głosy oddano na stronnictwa konserwatywno-narodowe, a tylko 449 wyborców poparło radykałów. Do nich zaliczano wtedy socjalistów i postępowe stronnictwa chłopskie. 78 Ta sytuacja uległa gruntownej zmianie już w 1928 roku, czyli po przewrocie majowym. Uprawnionych do udziału w wyborach było w gminie łącznie 2220 osób, które zdecydowanie poparły radykałów, dając im aż 1720 głosów. Konserwatyści byli tym razem w wyraźnej mniejszości, uzyskując poparcie jedynie 331 osób. W przeliczeniu procentowym Polska Partia Socjalistyczna uzyskała w gminie Baruchowo 40% poparcie, Stronnictwo Chłopskie niewiele mniej, bo 33% głosów, Stronnictwo Narodowe i ludowcy z „Wyzwolenia” po 10%, a mniejszości narodowe zaledwie 5%. Całkowitym przegranym był wtedy BBWR, czyli Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem — jedynie 2% poparcia. Czesław Gajzler, ówczesny starosta włocławski, zaliczył po tych wyborach społeczność gminy Baruchowo do „wybitnie radykalnej”. Inaczej było w radzie gminy, gdzie w wyborach 28 czerwca 1926 roku dominowali zwolennicy „Piasta” (41%) i Chrześcijańscy Rolnicy (32%). Zbliżone do dużej własności ziemskiej Stronnictwo Narodowe otrzymało 18%, a „Wyzwolenie” tylko 9%. Podział 12 mandatów wyglądał następująco: pięciu radnych reprezentowało „Piasta”, czterech Chrześcijańskich Rolników, dwóch Stronnictwo Narodowe i jeden „Wyzwolenie”. Jeśli chodzi o wykształcenie, dwóch radnych gminy Baruchowo miało ukończone studia wyższe, jeden szkołę średnią, zaś pozostałych dziewięciu legitymowało się ukończoną szkołą powszechną. Wójt reprezentował Chrześcijańskich Rolników. Był nim Aleksander Franciszek Majewski z Kłótna, który przejął funkcje po Andrzeju Maciejewskim wybranym na to stanowisko w styczniu Kłótno, 1921 rok. Ślub Anastazji Czajkowskiej z Aleksandrem Dulskim, członkiem straży pożarnej Zdjęcie pamiątkowe Bolesława Millo z Kłótna w mundurze żołnierza Wojska Polskiego, około 1925 roku 79 Okładka Monografii powiatu włocławskiego. Obok: fragment mapy z 1928 roku z granicami gminy Baruchowo 1925 roku. Zastępcą wójta Majewskiego której wyrażono zgodę na przyłączenie został Franciszek Osmałek, także z Kłót- do Baruchowa z gminy Kowal czterech na. W skład rady gminy weszli: Kazimierz wiosek: Dębniaki, Grodztwo Kowal, RaBrewerski, Bronisław Czajkowski, Fran- kutowo i Rakutówek. Ponad rok później ciszek Gontarek, Ignacy Zygmunt Włady- 31 grudnia 1926 roku Wydział Powiatosław Kretkowski, Roman Majewski, Józef wy Sejmiku Włocławskiego zlikwidował Okupski, Andrzej Paczyński, Józef Sidwa, gminę Kowal, przyłączając ją do gminy Franciszek Wawrzyniak, Adam Wróbel Baruchowo. Decyzja miała objąć nastęi Stanisław Zaorski. W wyborach do sej- pujące miejscowości: Człopa, Kowal Pomiku powiatu włocławskiego, które mia- duchowny i Jezioro Rakutowskie oraz ły miejsce 5 sierpnia 1927 roku, mandaty wsie Kaminniczki i Kukawy. Ostatecznie z gminy Baruchowo otrzymali: Bronisław do zmian nie doszło, ponieważ Rada GmiCzajkowski i Józef Okupski. Rada gmi- ny w Kowalu pomysł tych zmian zablokony z mocy statutu zajmowała się najważ- wała. Starania sejmiku włocławskiego, by niejszymi problemami lokalnego środo- rozparcelować gminę Kowal między Bawiska. I tak na sesji w dniu 28 maja 1925 ruchowo a Kłóbkę trwały od 1922 roku roku uchwalono statut przytułku dla star- i okazały się nieskuteczne. ców w Kłótnie. Zaznaczyć W 1927 roku Baruchotrzeba, że siedzibą gmiwo otrzymało połączenie ny Baruchowo było Kłótno. samochodowe z GostyniStan taki trwał z niewielkinem, Kowalem i Włocławmi przerwami aż do 1984 kiem w związku z otworoku, kiedy reaktywowarzeniem regularnej linii no gminę pod obecną naautobusowej na tej trazwą oraz podjęto decyzję sie. Funkcjonowała ona do o przeniesieniu jej siedziby wybuchu wojny we wrzedo Baruchowa. śniu 1939 roku. Wcześniej Na zimowej sesji kursowały tędy ambulanRady Gminy Baruchowo se konne i pocztowe. Na12 grudnia 1925 roku przydal wykorzystywano transjęto uchwałę, będącą konport własny (furmanki, sekwencją wcześniejsze- Fragment łańcucha z medalionem dorożki, rowery), a mniej go porozumienia, na mocy zamożni obywatele odbywójta Rzeczpospolitej Polskiej 80 wali podróże pieszo, zwłaszcza do Kowala. Co ciekawe odpowiednie służby drogowe badały obciążenie traktów, licząc przejazdy liczbą jednostek konnych i mechanicznych na dobę. I tak w 1928 roku na punkcie pomiarowym w gminie Baruchowo przy drodze gostynińskiej przemieszczały się przeciętnie 272 pojazdy konne oraz 30 mechanicznych. Zapewne były to samochody i motocykle zamożniejszych obywateli tej okolicy. Sieć drogowa ówczesnej gminy Baruchowo była nieomal identyczna z obecną i wynosiła łącznie 99 km. Zdecydowanie przeważały drogi gminne, najczęściej gruntowe, których było 89 km. Reszta, czyli około 10 km, zajmowały drogi określane jako bite, czyli o nawierzchni utwardzonej i w zasadzie ograniczały się do traktu Kowal–Baruchowo–Gostynin. W celu rozwiązywania najbardziej palących problemów gminy zwykle socjalnych i gospodarczych powoływano komisje. Jedną z pierwszych była Gminna Komisja Opieki Społecznej, której przewodni- czył wójt Aleksander Majewski. Miała ona na celu spieszyć z pomocą tym, którzy jej potrzebują, a osób takich przybywało. Powołanie komisji świadczyło o wrażliwości społecznej miejscowych władz, ale też dowodziło zubożenia wsi. Członkami komisji zostali: ziemianin Ignacy Kretkowski, podobnie jak cała jego rodzina, angażujący się w miejscowe życie publiczne i Adam Wróbel. Roli społecznych opiekunów podjęli się: ksiądz Adolf Brudnicki, wieloletni proboszcz parafii w Kłótnie i Maciej Gabrysiak. Jeszcze wcześniej, bo na sesji 28 marca 1928 roku uchwalono powołanie Gminnej Kasy Pożyczkowo-Oszczędnościowej z kapitałem zakładowym 3 tys. zł. Nie był to wysoki kapitał początkowy, ale pozwalał na doraźne wsparcie kredytowe wielu uboższych rodzin. W tymże roku przypadały uroczystości związane z dziesięcioleciem odzyskania niepodległości przez państwo polskie. W dniu 30 września 1928 roku Rada Gminy w Baruchowie przyjęła uchwałę następującej treści: Rada Gminy w Baruchowie składając hołd Pierwszemu Marszałkowi Polski Józefowi Piłsudskiemu w największym uznaniu Jego zasług około Wyzwolenia Niezależności Ojczyzny naszej i obecnej jej zagospodarowania, z racji Dziesięciolecia wskrzeszenia Państwa Polskiego jednogłośnie uchwala nadać Pierwszemu Marszałkowi Państwa Polskiego Józefowi Piłsudskiemu Obywatelstwo Honorowe Gminy Baruchowo. Kłótno, ok. 1930 roku. Rodzina Millo przed wiatrakiem Kilka miesięcy później, 19 kwietnia 1929 roku Wydział Powiatowy Sejmiku Włocławskiego potwierdził przyjęcie tej godności przez kancelarię i samego marszałka Józefa Piłsudskiego (1867–1935). Równie ważny w doniosłe wydarzenia i decyzje był kolejny rok. W marcu 1929 roku gmina Baruchowo przystąpiła do Związku Gmin Wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej. W tym samym czasie powołano do życia Koło Młodzieży Wiejskiej w Kłótnie, zaś nową organizację wsparł funduszami niezawodny Ignacy Zygmunt 81 Kretkowski. Rada Gmiwsi i osad gminy. W dniu ny także zadeklarowała 26 kwietnia 1928 roku rada pomoc finansową. Wczegminy podjęła jednogłośną snym latem, na tak zwadecyzję o budowie siedmionym przednówku, przeklasowej szkoły powszechprowadzono w gminie nej w Baruchowie. Szkoła solidarnościową zbiórw Kłótnie istniała już wczekę żywności i produktów śniej, najpierw jako placówrolnych na rzecz dotknięka jednoklasowa, a następnie tej głodem Wileńszczyzny. dwuklasowa, co już wówczas Odzew był powszechny, nie zadowalało rodziców, roa tutejsi ziemianie: Mazumiejących rosnące znaczeria Kretkowska i Ignacy nie wykształcenia. Kretkowski oraz adminiW 1930 roku ukazał się strator majątku w Barutom inauguracyjny, jak się chowie Stanisław Zaorski potem okazało jedyny, MoMarszałek Polski Józef Piłsudski, okazali się bardzo hojni. nografii powiatu włocławHonorowy Obywatel Miejscowa społeczskiego. W przedmowie puGminy Baruchowo ność chętnie włączała się blikacji inżynier Czesław w inicjatywy ogólnokrajowe. Jedną z nich Gajzler, starosta włocławski napisał, że zabyło zorganizowanie w Baruchowie Koła inspirowany został do tego przedsięwzięcia Floty Narodowej. Był to czas szczególne- dobrym przykładem doktora Aleksandra go nacisku w Polsce na rozwój gospodarki Macieszy, prezesa Towarzystwa Naukomorskiej. Niedawno powstała Gdynia, po- wego Płockiego. Dziś książka ta ma znajawiały się też mrzonki kolonialne — po- czenie źródłowe. Zawiera cenne informadobno Portugalia była gotowa odstąpić cje dotyczące ówczesnej gminy Baruchowo Polsce część Angoli. Koło Gminne Floty jako jednej z przodujących w powiecie. PoNarodowej powołano oficjalnie 31 marca wiat włocławski, będący wówczas w wo1930 roku. Na jego czele stanął wójt Alek- jewództwie warszawskim, liczył 110 km2 sander Majewski jako przewodniczący, na- powierzchni i 80 tys. ludności. Obok Włotomiast w skład zarządu jako członkowie cławka (40 tys. mieszkańców) w powiecie weszli: Adam Zadrożny — pisarz gminny, leżało sześć miast: Brześć Kujawski, ChoZygmunt Mierosławski — właściciel ma- decz, Kowal, Lubień Kujawski, Lubrajątków Skrzynki i Lubaty oraz radni gmin- niec, Przedecz oraz trzynaście gmin wiejni Bronisław Czajkowski i Józef Okupski. skich: Baruchowo, Chodecz, Dobiegniewo, Trzyosobową komisję rewizyjną stanowili: Falbosz, Kłóbka, Kowal, Lubień Kujawski. Maria Kretkowska — właścicielka majątku Łęg, Piaski, Przedecz, Pyszkowo, Śmiełow Baruchowie, Ignacy Zygmunt Kretkow- wice i Wieniec. Ludność rolnicza sięgała ski — właściciel majątku w Grodnie i Sta- 69 429 osób (dane za 1928 rok), żyjących nisław Zaorski — administrator dóbr ba- w 12 802 rodzinach. Aż 62,9% stanowili ruchowskich. gospodarze, czyli rolnicy z własną ziemią Przełom lat 20. i 30. ubiegłego wieku i siedliskiem, 19,2% to służba folwarczna charakteryzował się dużą aktywnością spo- — robotnicy rolni, 14,5% bezrolni mieszłeczeństwa gminy Baruchowo. Powstawały kańcy wsi, tzw. komornicy, w tym stakolejne jednostki Ochotniczych Straży Po- li robotnicy sezonowi, zaś 1,9% stanowiły żarnych, o których bliżej napisano w czę- rodziny robotników sezonowych, ale naści poświęconej dziejom poszczególnych pływowych. Do klasy ziemiańskiej zaliczo- 82 no wtedy 138 osób, dzierżawców było 54, a urzędników folwarcznych i nadzorców 192 osoby. Łącznie ta ostatnia grupa społeczna nie przekraczała 1,5% mieszkańców wsi powiatu włocławskiego. Ciekawa była struktura wielkości gospodarstw. Aż 43,4% gruntów to gospodarstwa liczące ponad 45 ha. Z kolei gospodarstwa małe, do 5 ha zajmowały tylko 8,1% całego obszaru gruntów rolnych. Własność średnia, od 20 do 45 ha, zajmowała 13,9%, natomiast gospodarstwa od 5 do 20 ha stanowiły 34,6% użytków rolnych powiatu. W gminie Baruchowo, gdzie przeważała mniejsza własność ziemska, proporcje te były nieco inne. Równie interesująca była struktura ówczesnych upraw. Przeważało żyto, ponad 36% gruntów ornych, około 10% areału obsiewano pszenicą, 8% jęczmieniem, po 5% owsem oraz koniczyną i 2% łubinem. Pod ziemniaki przeznaczano 11% gruntów, a buraki cukrowe 6%. Zdumiewająco nikłe były zasiewy rzepaku (0,19%) i kukurydzy (tylko 0,01%). Stosowano już nawozy sztuczne, ale ze względu na cenę i agrokulturę techniczną głównie w mająt- kach ziemskich. Przeważały nawozy azotowe, przede wszystkim saletra chilijska i norweska, azotniak wapniowy oraz siarczan amonu. Używano też nawozów fosforowych i potasowych. W gminie Baruchowo hodowano wówczas 973 krowy, 294 jałowice, 270 cieląt i 36 buhajów. Konie trzymano wtedy w prawie każdym większym gospodarstwie. W całym powiecie doliczono się 4637 sztuk tych zwierząt, wraz ze słynnym w regionie reproduktorem Bobrujsk, należącym do majątku Zakrzewo w zespole dóbr Baruchowo. Poza statystyką znalazł się drób. Znacznie gorzej miały się sprawy z narzędziami i maszynami rolniczymi. W gminie Baruchowo zinwentaryzowano w tym okresie łącznie 40 siewników, 24 wały gładkie, 6 wałów Campbella, 5 kosiarek, 14 żniwiarek, 76 wialni, 34 młynki, 8 śrutowników, 5 młocarni parowych, 45 grabiarek, 4 siewniki do nawozów i 2 traktory. Zdecydowaną większość prac polowych wykonywano ręcznie, zwłaszcza w małych gospodarstwach. W okresie żniw i wykopków korzystano z pomocy sąsiedzkiej. Coraz bardziej rozumiano znaczenie postępu Pluton łącznościowy 14. pp, w którym służył mieszkaniec Kłótna Bolesław Millo (trzeci od lewej w I rzędzie) 83 Koszenie zbóż na polach jednego z majątków w gminie Baruchowo w latach 20. XX wieku w rolnictwie, toteż powstawały spółki maszynowe i kółka rolnicze jako rodzaj wiejskiej kooperatywy, ponieważ pomoc wzajemna okazywała się już niewystarczająca. Na 29 kółek rolniczych w powiecie włocławskim dwa działały na obszarze obecnej gminy Baruchowo: w Kłótnie i Kurowie (wtedy gmina Kłóbka). W Kłótnie należało do kółka rolniczego 28 gospodarzy, a w Kurowie aż 53 osoby, co oznaczało absolutną czołówkę powiatową. W Kłótnie i Kurowie zawiązano spółki maszynowe powoływane zwykle przy kółkach rolniczych. Dysponowały one sprzętem wykorzystywanym na zasadach obowiązujących w dobrze rozumianej kooperacji. Kłótno posiadało maszyny wartości 5135 zł: dwie wialnie, dwa maneże, trzy siewniki oraz młocarnię i kultywator. Zasobniejsza spółka w Kurowie dysponowała pięcioma wialniami, sześcioma maneżami, tyleż było siewników, ponadto dwie wialnie oraz po jednym kultywatorze i śrutowniku. Łączna wartość maszyn spółki w Kurowie oceniona została na 12 357 zł, co było kwota poważną. Równolegle z kółkami rolniczymi i spółkami maszynowymi zaczęły powstawać spółki wodne. Były one niezbędne, zważywszy, że część gminy rozciągała się na terenach podmokłych, zaś melioracje należały do rzadkości. Stosunki wodne regulowano, utrzymując w dobrym stanie rowy i kanały odprowadzające nadmiar wody, zwłaszcza wiosną i jesienią. W lutym 1928 roku zawiązano spółkę wodną w Kłótnie obejmującą wieś Kłótno oraz folwarki Okna i Zakrzewo, łącznie 357 ha. Spółka wodna Rakutowo skupiała majątki Baruchowo i Grodno oraz folwark Dąbrówka C, razem na terenie gminy Baruchowo 276 ha. Początek lat 30. XX wieku był bardzo trudny, ponieważ Polskę ogarnął ogólnoświatowy kryzys gospodarczy. Zbliżające Pierwsze ciągniki pojawiły się w gminie Baruchowo już w latach 20 . ubiegłego wieku 84 się wybory parlamentarne wzbudzały spore emocje. Na sesji 13 września 1930 roku rada gminy wybrała członków i zastępców członków do obwodowych komisji wyborczych do Sejmu i Senatu RP. Podczas kampanii wyborczej na wiecu w Kłótnie, który zorganizował nauczyciel miejscowej szkoły powszechnej, przedstawiciel Stronnictwa Chłopskiego zaatakował rząd sanacyjSianokosy w Baruchowie, rok 1957. Od lewej: Czesława Gontarek, Ludwika ny, nazywając go „rządem Rojewska, Franciszek Wichliński i Bronisława Rojewska terroru i nędzy”. Uwagę społeczną przyciągały też kwestie lokal- od gminy Baruchowo folwark i wieś Bone, zawsze budzące emocje, jak od wie- gusławice, folwarki Dąbrówka AB, osalu lat sprawa zmiany granic niektórych dę Łoszewo, folwark Ossówka i miejscogmin. Mieszkańcy wsi Kurowo oraz Babia wości te przyłączyć do gminy Kowal, co Góra Parcele i Folwark zdecydowali się wkrótce stało się faktem. Właśnie wtedy na przyłączenie ich miejscowości do gmi- na rzecz gminy kowalskiej uszczuplono ny Baruchowo. Dotychczas znajdowali się także terytoria innych gmin: Dobiegniena terenie gminy Kłóbka. Propozycja zo- wo, Duninów, Kłóbka i Śmiłowice. stała pozytywnie rozpatrzona przez obie Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w 1933 rady, co stało się 30 kwietnia 1931 roku, roku zdecydował się na przyjęcie nowej ale na wykonanie tej decyzji czekano jesz- ustawy samorządowej. Intencją jej autocze dwa lata. Ruch „graniczny” w najlep- rów było zbliżenie obywatela do władzy, co sze trwał. W grudniu tegoż roku władze wiązało się z podziałem istniejących gmin gminy Kowal zaproponowały, by odłączyć na drobniejsze jednostki, czyli gromady. Rada Gminy w Baruchowie, zobowiązana ustawą, na sesji 25 sierpnia 1933 roku podzieliła gminę następująco: gromada Baruchowo z wsią Baruchowo i Baruchowem Folwark; Kłótno z wsią Kłótno i osadą leśną Kłótno; Kłótno Probostwo z wsiami Kłótno Probostwo i Kretki; Okna z wsią Okna i koloniami Justynkowo oraz Dębowo; Czarne z wsiami Czarne i Radziszewo oraz folwarkami Skrzynki i Lubaty; Cieślikowo z wsią Cieślikowo; Dobrzelewice z wsiami Dobrzelewice, Dobrzelewiczki i folwarkiem Dobrzelewice; Grodno z wsią Grodno i folwarkiem Grodno; Stawek w wsiami Rok 1938. Kuźnia Jana Rojewskiego w Baruchowie. Stawek i Nowa Wieś; Patrówek z wsiami Właściciel z synem Edwardem (z lewej) podczas pracy 85 Patrówek, Patrowo i Patróweczek; Lubaty z wsią Lubaty; Skrzynki z wsiami Skrzynki, Skrzyneczki; Strzały z wsiami Strzały, Zakrzewiec oraz folwarkami Ossówek, Dąbrówka AB, Dąbrówka C; Świątkowice z wsiami Świątkowice i Leonowo; Trzebowo z wsiami Trzebowo i Trzebówek. Bogusławice z wsią Bogusławice, folwarkiem Bogusławice i osadą Łoszewo; Więsławice z wsią Więsławice i folwarkiem Więsławice; Zawada z wsią Zawada; Zawada Parcele z wsią Zawada Parcele; Zakrzewo z wsią Zakrzewo, Zauszkowo z wsią Zauszkowo i folwarkiem Zakrzewo; Boża Wola z wsią Boża Wola. Ponadto włączono do gminy Baruchowo, po wcześniejszych uzgodnieniach, osiedle Kurowo, wieś Kurowo, wieś Kurowo-Parcele, majątek państwowy Kurowo wraz z lasami państwowymi Kurowo oraz osiedle Babia Góra. Po tych zmianach gmina Baruchowo zajmowała obszar 8543 ha (85,43 km2), który zamieszkiwało 5080 osób, głównie Polaków (4926 osób). Niemców było 137, a innych zaledwie siedem osób. Gmina dzieliła się na 22 gromady (odpowiednik dzisiejszych sołectw), na które składały się 33 wsie i 11 folwarków. W gminie działały trzy szkoły powszechne — Baruchowo, Kłótno, Okna, w których pracowało łącznie dziewięciu nauczycieli. Życie społeczne tworzyło pięć jednostek straży pożarnych w Goreniu Dużym (22 druhów), Grodnie (17 druhów), Kurowie-Kolonii (16 druhów), Kłótnie (23 druhów) i Świątkowicach (16 członków), dwa Związki Walki Czynnej „Strzelec” w Kłótnie (16 osób) i Patrówku (13), dwa Związki Młodej Wsi — Czarne (24 członków), Więsławice (18) oraz Koło Gospodyń Wiejskich w Baruchowie skupiające 13 członkiń. Ponadto działało w gminie Towarzystwo Poprawy Budowy Szkół Powszechnych (razem 53 osoby), którego koła terenowe znajdowały się przy każdej ze szkół w gminie, wspomniane już kółko rolnicze w Kłótnie oraz Liga Obrony Przeciwlotniczej i Powietrznej (LOPP) w Kłótnie (30 członków). Bardzo aktywne były organizacje przykościelne. Według sprawozdania za 1934 rok działały następujące związki religijne Kościoła rzymskokatolickiego: Związek Polskiej Organizacji Katolickiej w Czarnem (40 członków), Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży w Kłótnie (16 osób) z filiami w Lubatach (10) i Skrzynkach (11), Katolickie Stowarzyszenie Mężów w Świątkowicach (12) i Stawku (10) oraz liczące Goreń Duży, lata 30 XX wieku. Stanisław Frąckiewicz, adiutant straży pożarnej w Goreniu i jego dom dla letników, rozebrany podczas okupacji przez Niemców. Obecnie w tym miejscu znajduje się Zielona Szkoła 86 24 członkinie Katolickie Stowarzyszenie wa Zaorskiego (Zakrzewo). W tym samym Kobiet w Kłótnie. Nieco później, w marcu roku zakupiono plac w Oknach od Józe1936 roku, powołano Katolickie Koło Sto- fa Trzcińskiego pod budowę szkoły powarzyszenia Młodzieży Męskiej w Baru- wszechnej. chowie i Katolickie Stowarzyszenie MłoW 1938 roku miała miejsce doniosła dzieży Żeńskiej w Kłótnie. decyzja rządowa, ważna nie tylko dla gmiOd połowy lat 30. XX wieku w kraju ny Baruchowo. W wyniku nowego podziazaczęła narastać obawa przed wybuchem łu administracyjnego państwa gminę Bawojny spowodowana agresywną polityką ruchowo wraz z powiatem włocławskim zagraniczną i militaryzmem Adolfa Hitle- włączono do ówczesnego województwa ra (1892–1945), faszystowskiego przywód- pomorskiego ze stolicą w Toruniu. W ten cy Niemiec. Groźba ta rosła z roku na rok, sposób gmina wróciła do macierzystej, toteż zaczęły powstawać organizacje para- kujawskiej dzielnicy po ponad stuletniej militarne, do których chętnie przystępo- przerwie. wała baruchowska młodzież. Był to przede wszystkim Oddział Kadry Przysposobienia Wojskowego oraz wspomniany już „Strze- Mroczny czas okupacji lec” i LOPP. Państwu polskiemu miał takWiosną 1939 roku nikt w Polsce nie że pomóc Lokalny Komitet Obywatelski miał wątpliwości, że wojna wisi na włoPożyczki Narodowej. sku. W sierpniu, kiedy rozpoczął się poW miarę stabilne pozostawały władze bór do wojska, niewiadomy był tylko gminy. W 1933 roku nowym wójtem został dzień jej wybuchu. Stało się to nad raKazimierz Święcicki (1904–1966), póź- nem 1 września, kiedy salwa z pancerniniejszy poseł. Po nim w 1937 roku urząd ka „Schleswig-Holstein” skierowana na wójta objął Andrzej Grabski, a następnie polską placówkę na półwyspie Westerod końca marca do wybuchu drugiej woj- platte dała początek najbardziej okrutny światowej funkcję tę pełnił Franciszek nej wojnie w dotychczasowych dziejach Gontarek. ludzkości. Baruchowo i okoliczne wioski Samorząd gminy Baruchowo włączał nie były celem nalotów Luftwaffe. Pierwsię czynnie w ramach posiadanych moż- sze dwie bomby spadły na pobliski Kowal liwości w inicjatywy spo3 września, ale nie uczyłeczne, które popierał i staniły większych szkód. Nie rał się wspierać finansowo. było jeszcze paniki, ponieW 1931 roku wyasygnowaważ liczono, że wojna się no z funduszy gminnych rychło skończy, gdy na pośrodki na zakup drewna moc Polsce przyjdą sprzyprzeznaczonego na budomierzone mocarstwa Anwę remizy w Świątkowiglia i Francja. Tak się nie cach. W roku następnym stało, natomiast po kilku utworzono Gminną Kodniach pojawili się na dromisję Produkcji Rolnej gach uciekinierzy z Wielz udziałem czołowych tukopolski i Pomorza, potejszych ziemian: Stanisładążający w kierunku wa Kretkowskiego (GrodWarszawy. Droga do Gono), Józefa Okupskiego stynina była zatłoczona cy(Dobrzelewice) i Stanisławilami. Żołnierze regularKazimierz Święcicki 87 Gen. Władysław Bortnowski Gen. Juliusz Drapella nych oddziałów korzystali z niej rzadko, przemieszczając się przede wszystkim lasami, które dawały schronienie przed atakami samolotów. Dni te wspomina naoczny świadek Józef Zimecki (1914–1993): Ludzie cywilni i wojskowi piechotą , na rowerach i wozami konnymi bezładnie uciekali przed naporem pancernych wojsk niemieckich idących z Prus Wschodnich na południe. Żołnierze polscy z rozbitej Armii „Pomorze” pomieszani z pieszymi i cywilami, wozami konnymi strudzeni, zabrudzeni i często lekko ranni szukali pożywienia, wody i odpoczynku. Kolumny dziesiątek tysięcy ludzi były łatwym łupem dla niemieckich myśliwców, których załogi z upodobaniem i bezkarnie ostrzeliwały cywilów. W drodze do stolicy straciło życie tysiące uciekinierów. Spoczywają często w bezimiennych mogiłach na przydrożnych cmentarzach. Rejonu, w którym leżała gmina Baruchowo broniły dwa związki taktyczne, wchodzące w skład Armii „Pomorze” gen. dyw. Władysława Bortnowskiego (1891– 1966), podporządkowanej 9 września gen. dyw. Tadeuszowi Kutrzebie (1886–1947) dowódcy Armii „Poznań”. Była to 27. Kowelska Dywizja Piechoty dowodzona przez gen. bryg. Juliusza Alfreda Drapellę (1886–1946) oraz 15. Dywizja Piechoty Gen. Zdzisław Przyjałkowski gen. bryg. Zdzisława Wincentego Przyjałkowskiego (1892–1971), odpowiedzialna za niedopuszczenie wroga do linii kolejowej Ostrowy–Włocławek i zajęcia drogi Brześć Kujawski–Kowal–Gostynin. Obie dywizje w okresie walk o rejon Kowala podlegały bezpośrednio gen. bryg. Michałowi Tadeuszowi Karaszewiczowi-Tokarzewskiemu (1893–1964), dowódcy Grupy Operacyjnej Armii „Pomorze”. Linię obrony na odcinku Grabkowo–Czerniewice–Świątkowice tworzyły pododdziały 62. pułku piechoty: I batalion dowodzony przez kpt. Władysława Liniawskiego, II batalion mjr. Wojciecha Gniatka i III batalion mjr. Stanisława Linki. Wojsko polskie nie wytrzymało naporu sił nieprzyjaciela i musiało opuścić swoje stanowiska obronne. Wycofało się w kierunku Warszawy, podążając głównie lasami przez Telążnę Leśną i okoliczne wioski. Rankiem 13 września 1939 roku na teren gminy Baruchowo wkroczyły jednostki Wehrmachtu. Po zajęciu powiatu włocławskiego Niemcy od razu przystąpili do wprowadzania własnej administracji i organizacji życia. W pierwszych miesiącach okupacji opierali się na osobach pochodzenia niemieckiego, potomkach dawnych kolonistów. To właśnie im przekazywali wojskowi władzę cywilną. Najpierw or- 88 ganizowano policję oraz paramilitarne oddziały Selbstschutzu, czyli samoobrony rekrutowane wyłącznie z miejscowych Niemców. Później, po utrwaleniu się nowych porządków, hitlerowcy ściągali z głębi Rzeszy bardziej doświadczonych urzędników i nazistów, powierzając im odpowiedzialne funkcje burmistrzów, starostów, komendantów rozmaitych służb mundurowych, szefów komórek NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei), także niższe szczeble zarządzania na zajętych terenach. Siedzibą władz powiatowych (Stadtkreis) był Włocławek, którego nazwę zmieniono początkowo na Leslau, a od 1941 roku na Leslau an der Weischel (Włocławek nad Wisłą). Powiat włocławski wszedł początkowo administracyjnie w skład Okręgu Rzeszy Poznań (Reichsgau Posen), a następnie w skład Okręgu Rzeszy Kraj Warty (Warthegau) z siedzibą władz zwierzchnich w Poznaniu. Jego namiestnikiem był Arthur Greisser (1897–1946), hilterowiec, urodzony w Środzie Wielkopolskiej, doskonale znający język i realia polskie, wcześniej prezydent Senatu Wolnego Miasta Gdańska. Ambicją Greissera była pełna germanizacja Wielkopolski. W realizacji tego celu niezbędna była eksterminacja Polaków. Kraj Warty był podzielony na trzy rejencje: kaliską, zamienioną potem na łódzką, poznańską oraz inowrocławską. W granicach rejencji inowrocławskiej znalazło się miasto Włocławek i powiat wiejski włocławski z terenami gminy Baruchowo (niem. Barchau). Komisarzem (Bürgermeister) Włocławka mianowano Hansa Cramera, wcześniej burmistrza Dachau w Bawarii. Starostą (Landrat) i jednocześnie szefem NSDAP na ten rejon został niejaki Lehmann. Rychło też utworzono niższe jednostki organizacyjne — urzędy obwodowe (Amtskomisariat), łącząc gminy miejskie z wiejskimi. Urząd taki, obejmujący miasto i gminę Ko- Kujawy południowe na mapie niemieckiej z 1939 roku wal oraz gminę Baruchowo, ustanowiono w Kowalu. Bardzo szybko rozpoczęto wydawanie czasopisma „Leslauer Bote”, czyli „ABC dla Włocławka i Kujaw”, dwujęzycznej gadzinówki, która docierała, wprawdzie śladowo, na teren gminy Baruchowo. W organie tym zamieszczano głównie komunikaty i ogłoszenia urzędowe, jak: nakazy, zakazy i wyroki sądowe, których nie brakowało. Niemcy w początkowym okresie utrzymywali przedwojenny zakres kompetencyjny urzędów. Wójtów i burmistrzów zastąpiono komisarzami z reguły wrogimi Polakom. W sytuacji uprzywilejowanej znaleźli się dawni koloniści oraz nowi osadnicy, których na dużą skalę zaczęto sprowadzać z krajów nadbałtyckich: Łotwy, Litwy i Estonii, a także z Ukrainy w ramach realizacji polityki czynnej germanizacji ziem polskich. Zdarzało się, że osiedleńcy źle lub wcale nie mówili po niemiecku i trzeba było organizować dla nich specjalne kursy językowe. Jednocześnie trwała akcja wysiedlania ludności polskiej, zwykle do Generalnej Guberni, najczęściej na Kielecczyznę. Wysiedleniami objęto również właścicieli ziemskich, których majątki przejęli niemieccy administrato- 89 rzy. Gospodarstwa po wysiedlonych Polakach scalano, jeśli były zbyt małe i przekazywano przybyszom. Nowym Niemcom, dysponującym obywatelstwem Rzeszy zróżnicowanych kategorii (Volksdeutsche, Reichsdeutsche) zapewniono stałe zatrudnienie najczęściej jako urzędnikom niższego szczebla, nadzorcom na budowach, policjantom i strażnikom w obozach pracy. Niemcy zamierzali zgermanizować te ziemie w ciągu jednej dekady i temu właśnie służyć miało również przekazywanie osadnikom polskich zakładów rzemieślniczych i placówek handlowych. Ponieważ powiat włocławski włączony został w skład „rdzennej III Rzeszy”, toteż okupant kładł szczególny nacisk na funkcjonowanie i rozwój tych gałęzi gospodarki, które były przydatne podczas prowadzenia wojny na wielu frontach. Włocławek jako miasto przemysłowe i dobrze rozwinięte stanowił dla Niemców cenną zdobycz. Na Polaków narzucono drastyczne ograniczenia, szybko redukując ich rolę do taniej siły roboczej. Na masową skalę rozpoczęły się wywózki w głąb Niemiec, gdzie czekała na nich ciężka praca w fabrykach, także zbrojeniowych lub gospodarstwach rolnych. Szacuje się, że z powiatu włocławskiego trafiło na roboty przymusowe co najmniej kilkanaście tysięcy osób, w tym mieszkańców gminy Baruchowo. W 1940 roku dokonano rejestracji ludności polskiej, wydając Kennkarty, niemieckie dowody osobiste, wraz z Arbeitskartami, czyli kartami pracy. Narzucono liczne upokarzające ograniczenia, w tym o poruszaniu się. Polakom zabroniono noszenia czapek i mundurów, choćby kolejarskich czy strażackich, a także korzystania z chodników, gdy poruszali się po nich Niemcy. Nakazano oddawanie honorów ludności niemieckiej. Za posiadanie radia i aparatu fotograficznego, nie mówiąc o broni, groziła kara śmierci, w najlepszym przypadku zsyłka do obozu koncentracyjnego. We znaki dawało się też racjonowanie żywności i artykułów pierwszej potrzeby. Racja chleba na dorosłego człowieka — Polaka wynosiła zaledwie 20 dag dziennie, nieco więcej otrzymywali Leistungpolen, czyli „wydajni” Polacy, osoby wykonujące ciężką pracę fizyczną. W związku z niedoborami artykułów spożywczych rozwijał się nielegalny handel, zaś na wsiach zakazany przez okupanta ubój zwierząt. Zdarzały się przypadki denuncjacji osób zajmujących się tą działalnością i w ślad za tym wyroki i więzienia. Ludność żydowską, która we wsiach gminy Baruchowo prawie nie zamieszkiwała, przesiedlano do getta we Włocławku, w którym przebywało przeciętnie około 4 tys. osób. Zlikwidowane zostało ono na przełomie kwietnia i maja 1942 roku, zaś mieszkańców przewieziono do getta łódzkiego, a część zamordowano w ośrodku zagłady Chełmno pod Kołem. Już we wrześniu 1939 roku Niemcy zorganizowali areszt (Haftanstalt) we Włocławku, w którym przetrzymywano około tysiąca podejrzanych o przestępstwa polityczne i kryminalne. Później w areszcie przebywało przeciętnie od 200 do 300 osób. Zatrzymani pracowali w warsztatach, gospodarstwach więziennych, a także wykorzystywani byli do prac publicznych i w przedsiębiorstwach produkcyjnych, jeśli wymagała tego sytuacja. W wyniku procesów wielu skazano na pobyt w obozach Podczas okupacji Niemcy racjonowali żywność, wydając wszystkim karty klienta, tzw. Kundenausweisy 90 cji na Kujawy wschodnie. koncentracyjnych. OdbyPóźniej, od 1942 roku, po wały się też masowe egzeucieczce dotychczasowego kucje, których skala do dziś komendanta Związku Walnie została dokładnie zbaki Zbrojnej Kowal por. Ledana. Szczególnej eksterona Reszelskiego ps. Reszel minacji poddano polską (1913–1944) został jej kointeligencję, zwłaszcza namendantem. W tym okresie uczycieli i księży. Pierwsze współpracował z Ottomaegzekucje miały już miejsce rem Piperem (1895–1969), w październiku i grudniu pochodzącym z rodziny 1939 roku. Przy szosie Koosadników niemieckich, wal–Włocławek rozstrzenauczycielem, a podczas lano kilkanaście osób, pookupacji najpierw burmichodzących także z okolic Błogosławiony bp Michał Kozal strzem, a potem zastępBaruchowa, w tym nauczycieli aresztowanych podczas podstępnie cą burmistrza Kowala. Ottomar Piper był zwołanej przez Niemców konferencji pe- zaprzysiężonym żołnierzem Armii Krajowej, który ocalił podczas okupacji wielu dagogicznej. We wrześniu 1939 roku aresztowany zo- Polaków. W obawie przed aresztowaniem stał i osadzony we włocławskim więzieniu schronił się w 1944 roku w Warszawie, użyksiądz Michał Kozal (1893–1943), biskup wając od tego momentu nazwiska Antoni włocławski, niejednokrotnie odwiedzają- Jasiński, będącego rodowym nazwiskiem cy z wizytami duszpasterskimi parafie de- żony. Porucznik Stanisław Święcicki był do kanatu kowalskiego, obsługującego wioski 1944 roku szefem rejonu Armii Krajowej gminy Baruchowo. Biskup Michał Kozal Kowal. W tym czasie rozbudował struktuuśmiercony został w styczniu 1943 roku ry organizacji i opracował trasy przerzutu zastrzykiem z fenolu w obozie koncentra- osób zagrożonych do Generalnej Guberni. cyjnym Dachau, gdzie Niemcy zesłali wie- Jedna z placówek przerzutowych znajdolu kapłanów polskich. Papież Jan Paweł II wała się w Kurowie. Szerzej o jego działal(1920–2005) podczas pielgrzymki do Pol- ności konspiracyjnej napisano w rozdziale ski w 1987 roku ogłosił biskupa Michała Kozala błogosławionym. Mimo surowych represji i groźby śmierci, już jesienią 1939 roku powstało na tych terenach polskie podziemie zbrojne, którego organizatorami byli najczęściej dawni wojskowi. W grudniu tegoż roku w Zawadzie koło Baruchowa pierwszą komórkę Polskiej Organizacji Wojskowej „Znak” utworzył por. Stanisław Święcicki ps. Barabasz (1910–1945). Był szefem wywiadu organizaPorucznik Stanisław Święcicki Porucznik Leon Reszelski 91 poświęconego znanym i zasłużonym obywatelom gminy Baruchowo. Opór Polski miał różne formy zarówno bierne, jak i czynne. Przede wszystkim przejawiał się w prowadzeniu tajnego nauczania oraz kultywowaniu polskiej tradycji. Ponieważ kościoły i szkoły polskie zostały zamknięte, część pedagogów, zwłaszcza nauczycieli języMaria Makaruk Jadwiga Skibińska ka polskiego podejmowała się tego ryzykownego, zagrożonego na- przypadki ucieczek z takich transportów. wet karą śmierci zajęcia. TON, czyli Tajna Sprawą powszechną był obieg informacji Organizacja Nauczycielska, właśnie na te- przekazywanych z ust do ust, zwykle krzerenie gminy Baruchowo miała jeden z naj- piących, pochodzących z nielegalnego nasilniejszych ośrodków w całym powiecie słuchu radiowego lub podziemnych browłocławskim. Lekcje odbywały się w pry- szur. W miarę upływu czasu i rozpoznaniu watnych domach. W zajęciach uczestni- sytuacji zaczęły działalność konspiracyjczyło jednorazowo zwykle po kilkoro dzie- ne organizacje o charakterze wojskowym, ci, chociaż zdarzały się również grupy ale także politycznym, co było szczególnie liczniejsze. Część pomocy naukowych wy- niebezpieczne w przypadku dekonspiracji. konywano w zakresie własnym. Korzysta- Niektórzy płacili za tę postawę najwyższą no ze starych podręczników, które udało cenę, ginąc w obozach koncentracyjnych się przechować, a nawet książeczek do na- lub więzieniach. Napisano o nich w dalbożeństwa. Tajne lekcje prowadzili na te- szej części książki. renie gminy m.in.: Cecylia Gawryszewska, Od 1943 roku sytuacja Niemiec zaczęła Maria Makaruk, Maria Malendowicz, Al- się pogarszać i to na wszystkich frontach, freda i Bolesław Piątkowscy, Jadwiga Przy- gdzie armie hitlerowskie doznawały kolejbyszewska i Janina Skibińska. Wiadomo, nych klęsk. Latem 1944 roku nie było już że zajęcia odbywały się w Czarnem, Grod- dla nikogo tajemnicą, że od wyzwolenia nie, Kurowie i Więsławicach (obecnie gmi- dzieli kraj tylko kilka miesięcy. Dało się na Kowal). Dzięki temu, już po zakończe- zauważyć nerwowe zachowanie Niemców, niu wojny i otwarciu szkół, wielu uczniów którym jednak na ucieczkę zgodnie z zalemiało solidne podstawy do dalszej nauki. ceniem władz pozwolono dopiero w ostatWraz z upływem czasu na każdym kro- niej chwili. Mimo beznadziejnej sytuacji ku odczuwalny był opór wobec okupan- militarnej III Rzeszy jej policja polityczna ta. Przybierał w niektórych przypadkach była nadal aktywna. Przez cały 1944 roku formy bardziej aktywne, jak mały sabotaż, trwały aresztowania. W lutym zatrzymano fałszowanie dokumentów, w tym rozma- Stanisława Święcickiego, w czerwcu, lipcu itych zaświadczeń i kartek żywnościowych, i wrześniu nastąpiła kolejna fala aresztowreszcie rozwój czarnego rynku, czyli nie- wań. Wszyscy wówczas zatrzymani nie dolegalnego handlu, zwłaszcza produktami żyli końca wojny. żywnościowymi. Niechęć i lęk wzbudzały Najbardziej brawurowa akcja na tym pobory na roboty przymusowe. Znane są terenie wymierzona przeciwko Niem- 92 Cywilna ludność niemiecka opuszcza Kujawy południowe com, a związana w pewien sposób z Baruchowem, miała miejsce 14 września 1944 roku w Gostyninie. Latem tego roku okupant zwiększał falę transportów polskiej młodzieży do Rzeszy. Akcją zajmował się miejscowy Arbeitsamt położony przy dzisiejszej ulicy Płockiej w Gostyninie. Ruch oporu postanowił w tej sytuacji zlikwidować dokumentację urzędową osób przewidzianych do wywózki. W tym celu przygotowano bombę zegarową, której detonacja miała zniszczyć budynek. Zadania podjęła się Stefania Starzyńska ps. Listek z Lipianek, która przewiozła ładunek w koszyku z grzybami i niepostrzeżenie pozostawiła go w budynku Arbeitsamtu. Według relacji dobrze zorientowanych osób, w tym Stanisławy Skowrońskiej (ur. 1923), Stefanię Starzyńską przywiózł do Gostynina furmanką Jan Wałęsa z Gorenia. Wczesnym popołudniem, o godzinie 16.00 budynek wraz ze wszystkimi papierami wyleciał w powietrze. Ofiar w ludziach nie było, zaś jak napisał Jan Matuszewski w artykule poświęconym czasom okupacji w Gostyninie „wykonawcy przez Baruchowo wrócili szczęśliwie do domu”. Działalność oficjalnych i tajnych służb hitlerowskich nie zdołała ani zastraszyć Polaków, ani tym bardziej złamać ich nadziei na wyzwolenie. Informacje o przebiegu frontu wschodniego były powszechne, podobnie jak o wybuchu powstania warszawskiego. Dużo do myślenia dały Polakom wywózki na tzw. okopy, które rozpoczęły się od sierpnia 1944 roku. Ludność polska zmuszana była do wykonywania prac ziemnych, których celem była umacnianie niemieckich linii obronnych. Wyzwolenie stało się faktem dopiero w drugiej połowie stycznia roku następnego i związane było z wielką ofensywą Armii Radzieckiej. Wobec zagrożenia frontem władze okupacyjne 16 stycznia 1945 roku zarządziły ewakuację ludności cywilnej pochodzenia niemieckiego z terenów obejmujących gminę Baruchowo. Rozpoczęła się masowa ucieczka Niemców na zachód, często w nieładzie i w bardzo trudnych warunkach. Jako ostatni wyjechali urzędnicy. Polacy, jeszcze przed wkroczeniem żołnierzy rosyjskich przystąpili do zabezpieczenia mienia publicznego i rozpoczęli przygotowania do przyjęcia wojsk wyzwoleńczych. Wyłoniono Tymczasowy Obywatelski Komitet w Kowalu z Nikodemem Zimeckim (1905–1973) jako przewodniczącym. Celem komitetu było utrzymanie ciągłości władzy i zabezpieczenie po- Pomnik ofiar hitleryzmu w Warząchewce Polskiej, gdzie dokonano egzekucji obywateli gminy Baruchowo 93 rządku. Nikodem Zimecki przez pierwsze miesiące, do czerwca 1945 roku, był burmistrzem Kowala. Pierwsze oddziały, czołgiści I Frontu Białoruskiego, dowodzonego przez gen. Konstantego Rokossowskiego (1896–1968), oraz jednostki Ludowego Wojska Polskiego, dotarły do gminy Baruchowo mroźnym rankiem 19 stycznia 1945 roku. Żołnierze przybyli od strony Gostynina nie napotykając na jakikolwiek opór Niemców. Nastał czas radości, ale także niepokoju o przyszłość oraz pracy od podstaw po latach ofiar, zniszczeń i upokorzeń. Czasy okupacji hitlerowskiej 1939– 1945 nie są dokładnie zbadane, nie tylko w przypadku powiatu włocławskiego. Konspiratorzy rzadko pozostawiali dokumentację pisaną, zaś akta, jeśli już powstały, często były niszczone, nawet wkrótce po wyzwoleniu. Tak się stało w przypadku magistratu w Kowalu, któremu podlegały w tym okresie tereny gminy Baruchowo. W 1945 roku większość skrupulatnej dokumentacji niemieckiej została spalona. Sprawą otwartą do dziś jest czy zrobiono to bezmyślnie, czy z premedytacją. Większość badań i publikacji poświęconych polskiemu podziemiu opiera się w głównej mierze na późniejszych relacjach jego uczestników. W Polsce Ludowej Pierwsze miesiące wolności były bardzo trudne. Lata wojny dotknęły wszystkie sfery życia. Nowe przyniosło z sobą kompletną zmianę sytuacji politycznej. Gmina Baruchowo była dość zradykalizowana, o czym świadczyły wyniki wyborów w 1928 roku. Już po koniec okupacji docierały tutaj echa reform, które zapowiedział Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, w tym również reformy rolnej. Zapowiedź ta oznaczała parcelację istniejącej jeszcze większej własności ziemskiej, jak się później okazało gospodarstw liczących powy- żej 100 ha powierzchni. Tak było w przypadku województwa bydgoskiego, na które przemianowano dawne województwo pomorskie. W sąsiednim powiecie gostynińskim, wchodzącym w skład województwa warszawskiego, parcelowano własność ziemską już powyżej 50 ha. Głównym nośnikiem nowych haseł o sprawiedliwości społecznej była Polska Partia Robotnicza (PPR). Zachodzące zmiany stanowiły przedmiot codziennych dyskusji i wywoływały duże poruszenie wśród ludności, a nawet konflikty. Nowe porządki ustrojowe ustanawiano w bardzo złożonej sytuacji politycznej, kiedy nadal obowiązywała przedwojenna jeszcze wielopartyjność, w atmosferze pewnego sceptycyzmu wobec zapowiadanych zmian. Nie brakowało osób wrogich nowemu porządkowi, zwłaszcza w kręgach zbliżonych do dawnego ziemiaństwa i przedsiębiorców. To wszystko odbywało się pod cichym, a niekiedy jawnym nadzorem radzieckich komisarzy NKWD (Narodnyj Komisariat Wnutriennych Dieł), towarzyszących wojskom wyzwoleńczym. Druga wojna światowa trwała do lata 1945 roku, chociaż w Europie zakończyła się 8 maja podpisaniem aktu kapitulacji przez generałów niemieckich na gruzach Berlina. Na wyzwolonych terenach nowe życie toczyło się już od kilku miesięcy. Uruchamiano zakłady i przedsiębiorstwa opuszczone przez Niemców. Odradzały się dawne instytucje, organizacje i stowarzyszenia. Konstytuowały się też odrodzone władze. Gmina Baruchowo była przygotowana do przejęcia władzy, chociaż jej struktury podczas okupacji nie działały. Pozostali jednak ludzie, dawni działacze społeczni i oświatowi, którym udało się przeżyć. Z biegiem czasu umacniali się jednak politycznie komuniści skupieni wokół PPR, słabły natomiast środowiska narodowe i socjaldemokratyczne. Silne ugrupowa- 94 nie stanowili nadal ludowcy, zwłaszcza w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu. Czołowymi lokalnymi działaczami ludowymi na terenie gminy Baruchowo byli Leon Osmałek z Kurowa i Stanisław Rosiński z Zawady. W wyniku różnic politycznych dochodziło do publicznych spięć, a nawet działań odwetowych. Incydentów poważniejszej skali, wynikających z działalności zbrojnego podziemia nie godzącego się z nowym ustrojem kraju nie odnotowano. Zmiany wprowadzano stanowczo i pragmatycznie, z biegiem czasu z pewną dozą akceptacji społecznej niektórych środowisk. Ogłoszono amnestię, apelowano o zdawanie broni i ujawnianie się, czyli faktycznie rezygnację z walki o demokrację w ujęciu przedwojennym. Odbywały się też procesy rehabilitacyjne osób podejrzanych o kolaborację z okupantem i pozostałych tutaj kolonistów niemieckich, którzy czując się Polakami, nie zbiegli na Zachód. Nie było ich wielu, prawie wszyscy przenieśli się w głąb Niemiec, osiadając w jednym miejscu całymi wioskami. Dotyczyło to m.in. osadników z Gorenia i okolic, którzy znaleźli nowy dom w westfalskim miasteczku Langenfeld. Podobnie jak życie gospodarcze, równie szybko odradzało się życie publiczne. Reaktywowano stare instytucje, organizacje i stowarzyszenia, powoływano też nowe. Konstytuowały się władze w znacznej mierze w oparciu o przedwojenne ustawodawstwo z zachowaniem względnej demokracji. W trzy tygodnie po wyzwoleniu, 12 lutego 1945 roku, powołano do życia Gminną Radę Narodową Baruchowo z siedzibą Urzędu Gminy w Kłótnie, Zarząd Gminy oraz utworzono posterunek Milicji Obywatelskiej. Siedziba tych instytucji mieściła się w Kłótnie w budynku własnym gminy. Wybrano 12 radnych. Wójtem został Henryk Święcicki (1892–1971), właściciel dużego gospodarstwa rolnego z Nowej Zawady, zaś podwójcim Walenty Majewski z Kłótna. Ławnikami zostali Antoni Gości- Koniec lat 40. XX wieku. Pracownicy Urzędu Gminy Baruchowo z siedzibą w Kłótnie przed budynkiem urzędu: Henryka Iwańska, Marian Olakowski, Stefan Matusiak, Janina Szubska, Serafina Prokopiak, Mieczysław Ziętarski, Feliks Rosiński i Protazy Kaniewski niak z Cieślikowa i Andrzej Grabski z Kłótna, natomiast obowiązki sekretarza powierzono Ludomirowi Posłusznemu. Wójt z urzędu został przewodniczącym zarządu gminy, a Franciszek Olakowski przewodniczącym Gminnej Rady Narodowej (GRN). W ten sposób po ponad czterech latach przerwy władze gminy Baruchowo wróciły do dawnej siedziby w Kłótnie. Kilka dni później odbyła się we Włocławku sesja Powiatowej Rady Narodowej (PRN), na której reaktywowaną gminę Baruchowo reprezentowali Roman Majewski i Telesfor Sikora. Zaakceptowano wówczas podział administracyjny powiatu, obowiązujący do 1954 roku. Granice reaktywowanej gminy przebiegały dokładnie według stanu przedwojennego zatwierdzonego przez Wojewódzką Radę Narodową w Warszawie i ogłoszone- 95 go w Dzienniku Uchwał WRN dnia 15 stycznia 1935 roku. W skład gminy wchodziły 22 sołectwa: Baruchowo (obejmujące miejscowości Baruchowo wieś i Baruchowo Parcele) Boża Wola, Bogusławice (Boguławice wieś, Bogusławice Parcele, osada Łoszewo), Cieślikowo, Czarne (Czarne wieś, Radziszewo, folwark Skrzynki-Lubaty), Dobrzelewice (wieś Dobrzelewice, Dobrzelewiczki, Parcele Dobrzelewice), Grodno (wieś Grodno, Parcele Grodno), Kłótno (wieś Kłótno, osada leśna Kłótno), Kretki (wieś Kretki, Kłótno Probostwo), Lubaty, Okna (wieś Okna, kolonie: Justynkowo, Dębowo), Patrówek (wieś Patrówek, Patrowo, Patróweczek), Skrzynki (wieś Skrzynki, Skrzyneczki), Stawek (wieś Stawek, Nowa Wieś), Strzały (wieś Strzały, Zakrzewiec, ośrodek Ossówek, wieś Ossóweczek, Dąbrówka AB, Dąbrówka C), Świątkowice (wieś Świątkowice, Leonowo), Trzebowo (wieś Trzebowo, Trzebówek), Więsławice (wieś Więsławice, Więsławice Parcele), Zakrzewo, Załuszkowo (wieś Załuszkowo, Parcele Zakrzewo), Zawada (wieś Zawada, Zawada Piaski) oraz Zawada Nowa (Zawada Nowa, Kolonia Zawada). Nie udało się określić obszaru gminy, natomiast ludność w tym okresie wynosiła około 2,5 tys. osób. W wyniku wcielenia w życie reformy rolnej rozparcelowano siedem majątków ziemskich: w Baruchowie, Bogusławicach, Grodnie, Dobrzelewicach, Zakrzewie i Więsławicach. Majątek Kurowo w tym okresie przyłączony został do gminy Kłóbka, zaś majątek w Czarnem przejęło ministerstwo rolnictwa, tworząc Nadleśnictwo Czarne. Skutkiem reformy rolnej było upełnorolnienie 120 chłopów oraz utworzenie 183 gospodarstw poprzez nadanie ziemi byłym robotnikom rolnym. Podział gruntów dawnych majątków odbywał się spokojnie, nie odnotowano znaczących incydentów. Dawny pałac Kretkowskich w Baruchowie przeznaczony został na siedzibę szkoły podstawowej. Z dniem 1 marca 1945 roku rozpoczęły pracę na terenie gminy trzy siedmioklasowe szkoły podstawowe: w Baruchowie, Czarnem i Kurowie, w których łącznie podjęło naukę ponad 500 dzieci. W tym samym okresie rozpoczęła działalność poczta w Baruchowie, a w 1946 roku powołano Gminną Spółdzielnię „Samopomoc Chłopska” w Kłótnie. Powszechnie też wznawiały działalność jednostki Ochotniczych Straży Pożarnych. W dniu 17 sierpnia 1945 roku powołano w Baruchowie Gminny Komitet Odbudowy Warszawy. W jego skład weszli: Ignacy Hofman — kierownik szkoły w Baruchowie, Józef Stańczak — komendant posterunku Milicji Obywatelskiej (MO) w Baruchowie, urzędnicy Antoni Kubicki i Ludomir Posłuszny oraz proboszcz parafii w Kłótnie ks. Feliks Rżysko. Księża byli wówczas zapraszani na wszystkie ważniejsze uroczystości, czynnie uczestnicząc w życiu społecznym gminy. Ostry kurs laicyzacyjny i walkę ideologiczną z Kościołem zaczęto odczuwać po powstaniu Pol- Kłótno, 1946 rok. Uczennice miejscowej szkoły podstawowej Maria Mokra i z tyłu Helena Rojewska 96 skiej Zjednoczonej Partii Kurowo wieś i Babia Góra Robotniczej (PZPR) w końo odłączenie ich z gminy cu 1948 roku oraz rozpoKłóbka i przyłączenie do częciu fali czystek staligminy Baruchowo. W uzanowskich. Represje czasów sadnieniu wniosku przekultu jednostki miały miejważały względy praktyczne, sce także na terenie gminy do Baruchowa było bliżej. Baruchowo, chociaż w dość Jednocześnie inne miejograniczonym stopniu. scowości ówczesnej gmiBardzo aktywni byli ny Baruchowo: Łoszewo, radni gminni. Powołano Bogusławice wieś, Bogutrzyosobową Gminną Kosławice Parcele, Dąbrówmisję Oświaty z Romanem ka AB i Dąbrówka C chciały Majewskim, Franciszkiem przyłączenia do gminy KoWójt Henryk Święcicki Olakowskim i Kazimiewal, a sołectwo Ossówek do rzem Radziejewskim. Jeszcze w końcu gminy Kłóbka. Później również padały pogrudnia 1945 roku utworzony został Wiej- dobne wnioski. Część z nich uwzględniono, ski Komitet Radiofonizacji, którego celem toteż dawne terytorium gminy Baruchowo była zbiórka środków na radiofonizację różni się znacznie od dzisiejszego. wsi. Cała akcja odbywała się pod hasłami Na władze gminy nieustannie nakładaoświatowymi, ale jej ukrytym celem była no nowe zadania. Nie brakowało też inicjaindoktrynacja światopoglądowa i politycz- tyw własnych. W ich ramach w 1949 roku na chłopów. Z urzędu w skład tej komisji miano rozpocząć budowę Domu Gminweszli: Jan Dziedziczak, Ignacy Hofman, nego, gdzie miałby się mieścić urząd gmiLeon Krupiński, Franciszek Olakowski ny. Program przewidywał budowę drogi i Edward Rojewski. Znacznie dotkliwsze z Kłótna do Baruchowa, a także budowę jew skutkach dla rolników było powołanie denastooddziałowej szkoły podstawowej Gminnej Komisji Dostaw ze Stanisławem w Baruchowie tzw. jedenastolatki. ProjekRosińskim jako przewodniczącym oraz Le- ty był bardzo ambitne. Pałac w Baruchowie onem Albińskim i Protazym Kaniewskim miał być przeznaczony na ośrodek zdrowia, jako członkami. Komisja ta była wówczas w Kłótnie, Oknach, Więsławicach i Zawaszczególnie ważna dla władz, gdyż pro- dzie planowano wzniesienie remiz dla OSP, blem braku żywności urastał do rangi na- zaś gmina miała się wzbogacić o 10 zbiorniczelnej. Duże zadania stawiano też przed ków przeciwpożarowych. Powoływano rozGminną Komisją Mieszkaniową, na cze- maite komitety i komisje, jak: racjonalizacji le której stanął Mieczysław Grabowski. pracy, obchodów stulecia Wiosny Ludów, Mieszkań nie tylko brakowało, ale te któ- ochrony lasów przed pożarami, kontrore były często znajdowały się w opłakanym li społecznej, przysposobienia wojskowego stanie, zwłaszcza w budynkach podwor- i wychowania fizycznego. W 1948 roku po skich, tzw. czworakach. raz pierwszy po wojnie obchodzono ŚwięMimo przerwy okupacyjnej, nadal po- to 1 Maja. W listopadzie 1949 roku oddano zostawał aktualny problem granic gmi- społeczeństwu Gminną Bibliotekę Publiczny. Do Gminnej Rady Narodowej w Ba- ną w Baruchowie z siedzibą w Kłótnie. ruchowie wpłynął wniosek mieszkańców W pierwszych latach po wyzwoleniu gromad Kurowo-Parcele, Kurowo Fol- dość często zmieniały się władze gminy. Do wark, Kurowo Lasy Państwowe, Kurowo I, 15 maja 1950 roku poza Henrykiem Świę- 97 cickim kolejnymi wójtami gminy Barucho- nę Baruchowo pozytywnie. Nie omieszkawo z siedzibą w Kłótnie byli: Stanisław Ro- li podkreślić, że mieszkańcy wzięli udział siński (Zawada Piaski), Zenon Krajewski w dużym czynie społecznym, jakim stała (Zakrzewo Parcele), Stefan Galiński (Ba- się regulacja rzeki Rakutówki. ruchowo) i Bolesław Seklecki (Skrzynki). Kolejna duża reforma samorządowoW tym samym czasie funkcję sekretarza -administracyjna miała miejsce na mocy gminy pełnili: Ludomir Posłuszny, Mie- ustawy z dnia 25 września 1954 roku. czysław Ziętarski, Marian Olakowski i Jó- Wówczas zlikwidowano gminy, powołuzef Paczkowski. jąc gromady, które przejęły kompetencje Na mocy wspomnianej uchwały Rady i zadania dotychczasowych gminnych rad Państwa z 20 marca 1950 roku zniesione narodowych. Kierując się ideą zbliżenia zostały zarządy gminne oraz stanowiska władz do społeczeństwa, na terenie dawwójta i podwójciego, czyli jego zastępcy. Ich nej gminy powoływano przeciętnie trzy dotychczasowe kompetencje przejęły pre- nowe jednostki. W przypadku gminy Bazydia rad. Powołano Gminną Radę Naro- ruchowo były to następujące gromadzkie dową w Baruchowie z siedzibą w Kłótnie, rady narodowe: Kłótno (w jej zasięgu powyłaniając z jej składu 15 maja tegoż roku zostawały wsie: Baruchowo, Baruchowo trzyosobowe prezydium: dotychczasowy Parcele, Kłótno, Kłótno Probostwo, osawójt Bolesław Seklecki — przewodniczący, da leśna Kłótno, Kretki, Leonowo i ŚwiątAleksander Iwański — zastępca przewod- kowice), Czarne (Czarne wieś, kolonie Dęniczącego i Józef Paczkowski — sekretarz. bowo i Justynkowo, folwark Lubaty, Nowa Później dwukrotnie zmienił się skład oso- Wieś, Okna, Patrowo, Patrówek, Patróbowy prezydium. Najpierw na przewodni- weczek, Radziszewo, Skrzynki, Trzeboczącego powołano Zygmunta Kozłowskiego, wo, Trzebówek, Załuszkowo i Zawady a na sekretarza Antoniego Grynkiewicza. Piaski), Więsławice (Boża Wola, DobrzeleStan osobowy GRN powiększony został po- wice, Dobrzelewice Parcele, Dobrzelewicznad dwukrotnie, do 25 osób. ki, Grodno, Grodno Parcele, Strzały, WięJesienią 1952 roku zmieniono całkowi- sławice, Więsławice Parcele, Zakrzewiec). cie skład prezydium. Nowym przewodni- Pozostałe wsie gminy Baruchowo przeszły czącym został Bohdan Kwiatkowski, jego do sąsiednich gromad: Lipianki (Cieślikozastępcą Serafina Prokopiak, natomiast sekretarzem Aleksander Iwański. Kolejnym przewodniczącym GRN został Stefan Markowski, który w listopadzie 1953 roku przeszedł na stanowisko przewodniczącego MRN w Kowalu. Autorzy źródłowej „Kroniki Gromady Kłótno”, założonej 25 czerwca 1965 roku, z przewodniczącym komitetu redakcyjnego Aleksandrem Iwańskim Kłótno, około 1950 roku. Pracownicy urzędu gminy z Aleksandrem Iwańlata 1945–1954 ocenili gmi- skim (w środku), zastępcą przewodniczącego GRN w Baruchowie 98 wo, Lubaty i Skrzyneczki), Kurowo (Stawek, Zakrzewo Parcele, Zawada Nowa) oraz Grabkowo (Bogusławice, Bogusławice Parcele, Dąbrówka AB, Dąbrówka C, Łoszewo, Ossówek, Ossóweczek). Łącznie na terenie powiatu włocławskiego w miejsce dotychczasowych gmin wprowadzono 45 gromad. Reforma z 1954 roku budziła dość duże kontrowersje społeczności lokalnych, doprowadzając do sytuacji spornych. I tak Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gostyninie chciało pozbyć się z własnego terenu następujących miejscowości: Czarny Borek, Goreń Duży, Goreń Nowy, Kociołek, Krzewent, Krzyżanów i Niedźwiedź, chcąc je dołączyć do gromady Kłótno. Spotkało się to ze sprzeciwem, który nie został uwzględniony. W wyniku korekty granic powiatów z powiatu gostynińskiego do włocławskiego przeszła wieś Goreń Duży, którą włączono do gromady Kłótno. Jednocześnie z miejscowości pogranicznych w powiecie gostynińskim znalazły się wsie: Cieślikowo, Lubaty i Skrzyneczki. Podobne zmiany terytorialne trwały aż do 1961 roku. Wkrótce zdecydowano, że Goreń Duży będzie gromadą. Wybrano dziewięcioosobo- Żniwa roku 1954. W pracach polowych pomagali (od lewej): Tadeusz Człapiński, Jan Matusiak, Tadeusz Czajka, Stefan Kubiak, Alicja Pomorska i Kazimierz Kłosiński Aleksander Iwański (z prawej) wraz z pracownikami Urzędu Gminy Baruchowo. Kłótno, około 1960 roku wą radę, w której funkcję przewodniczącego objął Józef Iwański, wiceprzewodniczącego Bronisław Filipiak, a sekretarza Czesław Krzyżanowski. Na pierwszej sesji największej gromady, GRN Kłótno, 20 grudnia 1954 roku wyłoniono sześcioosobowe prezydium w składzie: Adam Stasiak — przewodniczący, Józef Pawlak — zastępca przewodniczącego, Aleksander Iwański — sekretarz oraz członkowie: Stefan Brewerski, Zygmunt Modrzejewski i Stefan Seklecki. GRN liczyła 23 osoby: Leon Albiński, Stefan Brewerski, Eugeniusz Czajkowski, Tadeusz Czajkowski, Franciszek Deicki, Wanda Drapińska, Zdzisław Głowacki, Wojciech Gołębiewski, Jan Grabski, Stanisław Hus, Aleksander Iwański, Wacław Maciejewski, Bolesław Miłkowski, Zygmunt Modrzejewski, Wincenty Mroczkowski, Józef Pawlak, Mikołaj Pilich, Stanisław Prokopiak, Stefan Seklecki, Czesław Sidwa, Marian Skowroński i Stefan Szkopiński. W składzie osobowym rady znalazło się 14 członków PZPR, czterech członków Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL) i pięć osób bezpar- 99 tyjnych. W radzie zasiadała tylko jedna kobieta. Pod względem zawodowym przeważali rolnicy, których było 10, następnie robotnicy — pięciu, po trzech radnych reprezentowało kadrę pedagogiczną i pracowników umysłowych, zaś pozostałe dwie osoby wykonywały inne zawody. Rada wyłoniła cztery komisje: dróg i urządzeń gromadzkich, budżetowo-finansową, rolną oraz oświaty, kultury i zdrowia. Przeciętnie w ciągu roku radni zbierali się na kilkunastu sesjach. I tak: w 1955 roku na Po kilku latach okazało się, że gromady są jednostkami bardzo słabymi pod względem ekonomicznym i kadrowym, toteż rozpoczęto proces ich scalania. Zmiany na stanowiskach przewodniczących gromad były częste, ponieważ nie radzono sobie z zadaniami, jakie stawiały władze powiatowe. Ponadto było to zajęcie absorbujące i zwykle niedające satysfakcji. W dniu 25 sierpnia 1957 roku omawiano kwestię likwidacji GRN Goreń Duży w powiecie gostynińskim. Przedstawicie- Baruchowo, 1950 rok. Chwila relaksu. Na zdjęciu od lewej: Stanisław Rosiński, nn, Jadwiga Żołnowska, Bogdan Walkowski, nn, Stanisław Gralak, Helena Rojewska, Franciszek Kwiatkowski, Janina Pluskota z córką 13 sesjach podjęto 30 uchwał, natomiast prezydium na 55 posiedzeniach przyjęło 111 uchwał, zaś w roku następnym odbyło się 12 sesji (34 uchwały) i 48 posiedzeń prezydium (89 uchwał). W 1955 roku uruchomiono punkt felczerski w Kłótnie, pierwszą publiczną placówkę zdrowia na terenie gromady. Jej kierownikiem została Jadwiga Roman. Otwarcie punktu felczerskiego przyczyniło się do powołania i wybudowania nowego ośrodka zdrowia. le tamtejszej gromady wyrazili zgodę na przyłączenie do GRN Kłótno, co nastąpiło z dniem 1 stycznia następnego roku. W 2. połowie lat 50. w miejsce sołtysów zaczęto wprowadzać pełnomocników do kontaktów z mieszkańcami, nieznacznie redukując ich liczbę. W gromadzie Czarne funkcje te objęli: Janina Jankowska (ds. wsi Czarne), Teodor Bugdał (Okna), Jan Staniszewski (Patrówek), Adam Zasada (Skrzynki), Jan Gościniak (Zawada). W gromadzie Kłótno pełnomocnictwa po- 100 wierzono: Władysławowi Halińskimu (Baruchowo), Janowi Grabskiemu (Kłótno), Marianowi Pawlakowi (Kłótno Probostwo), Stefanowi Matusiakowi (Kretki) i Stefanowi Szkopińskiemu (Leonowo i Świątkowice). W gromadzie Więsławice, obejmującej wówczas część obecnej gminy Baruchowo, pełnomocnikami zostali: Franciszek Grzegórski (Boża Wola), Władysław Stawowski (Dobrzelewice), Mieczysław Mechała (Grodno), Feliks Musialik (Strzały) i Marianna Bartkiewicz (Więsławice). Rozwiązanie to nie zdało egzaminu, toteż rychło wrócono do funkcji sołtysów. Już po tzw. odwilży październikowej, która miała miejsce jesienią 1956 roku, kraj wszedł na nowe tory rozwoju polityczno-gospodarczego. Ówczesny przywódca partii Władysław Gomułka (1905–1982) odstąpił od akcji przymusowej kolektywizacji wsi polskiej. W tym okresie powołano pierwsze kółka rolnicze we wsiach: Baruchowo, Kłótno i Świątkowice. Gromada Kłótno powiększona została o miejscowości: Czarny Barak, Goreń Duży, Goreń Mały, Kociołek, Krzewent, Krzyżanów, Niedźwiedź i Telążna-Kanał. Liczba mieszkańców gromady wynosiła wtedy 2575 osób. Wkrótce (2 II 1958) wybrano nową gromadzką radę narodową. Radnymi zostali: Władysław Albiński, Bronisław Czapski, Franciszek Deicki, Bronisław Filipiak, Jan Grabski, Aleksander Iwański, Józef Iwański, Jerzy Kacprzyk, Zygmunt Kilichowski, Cecylia Ogłodzińska, Władysław Ozimek, Józef Pawlak, Roman Pietruszewski, Stanisław Rudziński, Mieczysław Sosnowski, Adam Stasiak, Stefan Szkopiński, Mieczysław Walczak, Stanisław Zasada i Czesław Zieliński. Wyraźnie zmienił się skład polityczny rady: obok 10 członków PZPR w jej skład weszło dziewięciu ludowców i jedna osoba bezpartyjna. Pod względem zawodowym 16 osób to rolnicy, trzy osoby — pracownicy umysłowi oraz jeden robotnik. Przewodniczącym czteroosobowego prezydium został Stanisław Zasada, który 27 listopada 1958 roku złożył rezygnację, a na jego miejsce powołano Franciszka Deickiego. Przełom lat 50. i 60. przyniósł na terenie obecnej gminy Baruchowo duże zmiany, głównie ekonomiczne. Przystąpiono do ulepszania kilku odcinków dróg gruntowych. Powołano komitet zbiórkowy Społecznego Funduszu Budowy Szkół Tysiąclecia, na rzecz którego odprowadzano składkę w wysokości 2% od przychodu każdego gospodarstwa rolnego. Z dniem 1 stycznia 1960 roku po raz kolejny rozszerzono granicę gromady Kłótno, przyjmując pod administrację wszystkie miejscowości gromady Czarne oraz wsie: Cieślikowo, Lubaty i Skrzyneczki z gromady Lipianki w powiecie gostynińskim. W wyniku tych zmian liczba radnych GRN powiększyła się do 39 osób. Zmian w składzie prezydium nie przeprowadzono. Do najważniejszych inicjatyw GRN należały uchwały w sprawie: budowy dróg, zalesiania i zadrzewiania terenów gminy, obchodów tysiąclecia państwa polskiego, budowy ośrodka zdrowia w Kłótnie, wyznaczenia terenów pod przyszłą agronomówkę. Był to również okres odradzania się elementów kooperatywy na wsi jako środka zastępczego po nieudanej akcji kolektywizacji wsi polskiej. Reaktywowano kółka rolnicze, handel wiejski zmonopolizowały Gminne Spółdzielnie „Samopomoc Chłopska”. W 1959 roku na terenie samej tylko gromady Kłótno działało pięć kółek rolniczych, zaś GS „SCh” skupiała poza Kłótnem jeszcze trzy gromady: Czarne, Kurowo i Więsławice. Ze sprawozdań rocznych wynika, że działało wówczas pięć gromadzkich sklepów spożywczo-przemysłowych (dwa w Kłótnie, po jednym w Kurowie, Oknach i Więsławicach), tyle samo wiejskich sklepów spożywczych (Baruchowo, Goreń Duży, Grodno, Patrówek i Świątkowice) i tzw. punktów sprzedaży podręcz- 101 nej (Goreń Nowy, Kurowo-Parcele, Strzały, Zakrzewo i Zawada). W Kłótnie działał też bar. Spółdzielnia była największym organizmem gospodarczym ne terenie obejmującym dzisiejszą gminę Baruchowo. Posiadała magazyny: towarów masowych, zbożowy i rozdzielczy, prowadziła skup żywca, jaj, drobiu, ziemniaków i surowców wtórnych oraz kontraktację Za biurkiem Franciszek Deicki, przewodniczący GRN w Kłótnie roślin i zwierząt. Posiadała także kopalnie torfu w Kłótnie, Więsławi- ce), Stanisław Jezierski (Trzebowo) i Tacach i Zakrzewie, które łagodziły ówczesny deusz Szulczewski (Zawada Piaski). niedobór węgla na rynku. W początkach lat 60. rozpoczęło się W dniu 16 kwietnia 1961 roku wybrano wdrażanie wielkiego programu elektrynową 23-osobową radę w składzie: Wła- fikacji wsi. W pierwszej kolejności akcją dysław Albiński, Stefan Bekasiński, Bro- objęte zostały: Baruchowo, Kłótno, Kretnisław Czapski, Franciszek Deicki, Alek- ki, Leonowo, Świątkowice i Zawada Piaski, sander Grabski, Józef Iwański, Adam a następnie kolonia Babia Góra, Kurowo, Jaskulski, Czesław Krzyżanowski, Zyg- Zakrzewo i Zawada Nowa. Równoczemunt Kulpa, Marian Lipiński, Feliks Le- śnie kontynuowano budowę dróg, nowych wandowski, Józef Pawlak, Tadeusz Pawli- obiektów oświatowych i meliorację grunkowski, Władysław Rutkowski, Kazimierz tów. Oddano do użytku wiejski ośrodek Seroczyński, Adam Stasiak, Stanisław zdrowia w Kłótnie. Dość często w sesjach Szczepaniak, Stefan Szkopiński, Zygmunt GRN uczestniczyli przedstawiciele władz Świerkowski, Czesław Zasada, Stanisław powiatowych zarówno partyjnych, jak też Zasada i Stefan Żołnowski. Czteroosobo- administracyjnych. we prezydium pracowało pod kierunkiem Nadal korygowano granice gromaFranciszka Deickiego w składzie: Włady- dy. Z dniem 1 stycznia 1962 roku włączosław Albiński, Józef Iwański i Adam Ja- no do gromady Kłótno wszystkie miejskulski. We wrześniu tego roku odbyły scowości gromady Kurowo i Bożą Wolę się wybory sołtysów, zatwierdzonych na oraz Grodno z gromady Więsławice. Stan mocy uchwały GRN 27 września. Nowymi osobowy ludności wyniósł w tym okresie sołtysami zostali: Franciszek Czapski (Ba- 4513 mieszkańców, w tym 2301 mężczyzn ruchowo), Czesław Zasada (Goreń Duży), i 2212 kobiet. Do rady gminy liczącej wówLeon Kafarski (Goreń Nowy), Władysław czas 34 osoby wprowadzono nowych radKrzyżanowski (Krzewent), Aleksander nych. Byli to: Stanisław Gontarek (Zawada Grabski (Kłótno), Stefan Matusiak (Kret- Nowa), Mieczysław Grabski (Zakrzewo), ki), Józef Grzybowski (Lubaty), Franci- Stefan Kolasiński (Kurowo-Parcele), Staszek Jędrzejczak (Okna), Franciszek Bal- nisław Kwiatkowski (Stawek), Stefan Kucerzak (Patrówek), Feliks Lewandowski ropatwiński (Grodno), Antoni Łyszkiewicz (Skrzynki), Wacław Latowski (Świątkowi- (Kurowo-Kolonia), Jerzy Majewski (Kuro- 102 Remont budynku Szkoły Podstawowej w Kurowie, 1960 Budowa Banku Spółdzielczego w Baruchowie, 1966 Ośrodek zdrowia w Kłótnie, 1967 wo-Parcele), Jan Ogłodziński (Boża Wola), Kazimierz Osmałek (Zawada), Władysław Osmałek (Kurowo) i Edyta Widawska (Zawada Nowa). Za najważniejsze wydarzenie 1962 roku w gromadzie Kłótno uznano otwarcie drogi Kłótno–Kurowo i rozpoczęcie budowy nowej drogi Patrówek–Czarne. Program budowy dróg kontynuowany był w kolejnych latach. Do dorocznego programu imprez weszły uroczystości dożynkowe, których tradycja wywodzi się z uroczystości zakończenia żniw w dawnych majątkach ziemskich. Zwykle brało w nich udział kilkaset osób. W tym czasie pojawiły się również świetlice wiejskie, zwykle zaopatrzone już w telewizory (Czarne, Kłótno, Świątkowice). Najbardziej uroczyście obchodzone były rocznice o charakterze politycznym: 1 Maja, Dzień Ludowego Wojska Polskiego, a zwłaszcza uchwalenie Manifestu Lipcowego. Podczas wyborów do Gminnej Rady Narodowej Kłótno w dniu 30 maja 1965 roku (frekwencja 98,7%) mandaty radnych otrzymali: Władysław Albiński, Stefan Bykasiński, Stanisław Czekaj, Franciszek Deicki, Stefan Drapiński, Czesław Górecki, Barbara Kunegunda Grabowska, Józef Iwański, Marian Kazimierski, Zygmunt Kilichowski, Władysław Krzyżanowski, Stefan Kuropatwiński, Feliks Lewandowski, Marian Lipiński, Jerzy Majewski, Leon Maślanka, Stanisław Miziołek, Jan Ogłodziński, Kazimierz Osmałek, Stefan Rosiński, Bronisław Rybicki, Cecylia Seklecka, Franciszek Skowroński, Marian Skowroński, Franciszek Słoniński, Ignacy Stańczak, Wacław Tyralski i Edward Woźniak. Prezydium stanowiły cztery osoby — przewodniczący Franciszek Deicki i członkowie: Władysław Albiński, Marian Skowroński i Franciszek Słoniński. W 1966 roku obchodzono tysięczną rocznicę powstania państwa polskiego, datowanego od chwili przyjęcia chrztu przez Mieszka I. Z tej okazji odbywały się roz- 103 Powitanie uczestników Sztafety Tysiąclecia na granicy województw w Patrowie Sztafeta Tysiąclecia wzbudziła ogromne zainteresowanie wśród mieszkańców maite uroczystości. Największym wydarzeniem było przyjęcie sztafety tysiąclecia, biegnącej szlakiem bojowym 1. Armii Wojska Polskiego. W Patrówku, na granicy województw: warszawskiego i bydgoskiego ustawiono bramę powitalną. W roku milenijnym kontynuowano inwestycje drogowe, m.in. odcinka Baruchowo–Grodno, budowę świetlic wiejskich oraz oddano do użytku sklep w Świątkowicach. Rozstrzygnięto też konkurs na najlepszych rolników — wiejskich mistrzów urodzaju. Zostali nimi: Stanisław Lewandowski (Baruchowo), Jan Zieliński (Boża Wola), Stanisław Pawlak (Goreń Duży), Leon Kafarski (Goreń Nowy), Jan Biliński (Grodno), Jerzy Terpiński (Kłótno), Bolesław Nowacki (Krzewent), Edward Woźniak (Kurowo-Kolonia), Leon Jabłoński (Kurowo-Parcele), Bolesław Żuchowicz (Lubaty), Władysław Ogłodziński (Okna), Józef Szulczewski (Patrówek), Stanisław Czerwiński (Skrzynki), Henryk Matuszewski (Stawek), Bronisław Skibiński (Świątkowice), Eugeniusz Włodarzewski (Trzebowo), Bronisław Rybicki (Zakrzewo Parcele), Edward Guziński (Zakrzewo), Czesław Lewandowski (Zawada Nowa) i Jan Spychalski (Zawada Piaski). Konkurs ten kontynuowano w następnych latach, wybierając spośród najlepszych rolników mistrza gromadzkiego. W 1967 roku został nim Zygmunt Biliński z Babiej Góry, a 1968 roku Stanisław Czerwiński ze Skrzynek. Podstawowym kryterium tej rywalizacji były uzyskiwane plony z hektara, a także dobre wyniki w hodowli i ogólny postęp agrotechniczny gospodarstwa. W kolejnych wyborach do gromadzkich rad narodowych (30 V 1969) radnymi zostali: Jan Biliński (Grodno), Stefan Drapiński (Świątkowice), Stefan Kuropatwiński (Grodno), Jan Ogłodziński (Boża Wola), Genowefa Ogłodzińska (Baruchowo), Stanisław Rosiński (Baruchowo), Wacław Tyralski (Baruchowo), Janina Czechowska (Kłótno), Franciszek Deicki (Kłótno), Władysław Krzyżanowski (Krzewent), Stanisław Miziołek (Kłótno), Marian Skowroński (Kłótno), Stanisław Szubski (Zawada Piaski), Jerzy Majewski (Kurowo-Parcele), Tadeusz Moraczewski (Kurowo-Kolonia), Jan Olewnik (Babia Góra), Kazimierz Osmałek (Zawada Nowa), Bronisław Rybicki (Zakrzewo), Czesław Górecki (Zakrzewo), Stefan Bykasiński (Czarne), Kunegunda Grabowska (Czarne), Józef Grzybowski (Lubaty), Leon Kafarski (Goreń Nowy), Feliks Lewandowski (Skrzynki), Leon Maślanka (Patrówek), Stanisław Pawlak (Goreń Duży) i Stanisław Trzeciak (Dębowo). Nowych radnych wybierano w czterech okręgach. Na pierwszej sesji wybrano sześcioosobowe prezydium z przewodniczącym Franciszkiem Deickim. Członkami prezydium zostali: Jan Biliński, Kunegunda Grabowska, Kazimierz Osma- 104 łek, Bronisław Rybicki i Marian Skowroński. Wybrano również komisje: planowania gospodarczego i budżetu; rolnictwa i leśnictwa oraz zaopatrzenia ludności; oświaty, kultury i spraw socjalnych; dróg i mienia gromadzkiego oraz komisję mandatową. W nowej kadencji kontynuowano niezbędne dla środowiska inwestycje, czyli budowę i ulepszanie dróg, remonty popularnych wówczas świetlic wiejskich (Kurowo--Kolonia, Kurowo-Parcele, Świątkowice i Zakrzewo, Zawada), przy których zwykle działały koła gospodyń wiejskich, oraz sklepów i remiz strażackich. W tej samej kadencji GRN przyjęła uchwałę o połączeniu części sołectw. Praktyka udowodniła, że reforma administracyjna z 1954 roku była chybiona. Zamiast przybliżyć władzę do społeczeństwa utrudniła ten kontakt, głównie z powodu słabości gromad. Zdecydowano się na likwidację części tych jednostek. Z początkiem 1960 roku zniesiono w powiecie włocławskim 13 gromad, a w roku następnym kolejnych 12. W 1966 roku powiat liczył 27 gromad, by ostatecznie w 1971 roku, czyli przed kolejną wielką reformą, osiągnąć stan jedynie 14 gromad. Było to mniej niż niegdyś gmin. Wśród tych jednostek przetrwała gromada Kłótno, która wchłaniała wioski należące do dawnej gminy Baruchowo. Tradycją stały się uroczystości dekoracji odznaczeniami państwowymi za długoletnie pożycie małżeńskie. W czerwcu 1972 roku medale otrzymały następujące pary: Janina i Franciszek Matusiakowie, Stefania i Andrzej Grabscy, Marianna i Ignacy Kruszczakowie (wszyscy z Kłótna) oraz Józefa i Jan Waszkowscy z Kurowa-Kolonii. Był to ostatni rok funkcjonowania w kraju gromad. Zbliżał się czas kolejnej reformy administracji terenowej. Z dniem 1 stycznia 1973 roku wcześniejszą uchwałą Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy utworzono gminę Kłótno. W tym samym dniu na stanowisko naczelnika gminy Franciszek Deicki Aleksander Iwański Kłótno w powiecie włocławskim powołany został Aleksander Iwański. Inauguracyjna sesja Gminnej Rady Narodowej w Kłótnie odbyła się 5 stycznia 1973 roku. Mandaty utrzymano wszystkim dotychczasowym radnym gromadzkim. Nowym przewodniczącym rady został Franciszek Deicki, zaś jego zastępcą Kunegunda Grabowska. Powołano cztery komisje: planu, budżetu i finansów oraz praw komunalnych i zaopatrzenia; rolnictwa; oświaty, kultury i spraw socjalnych oraz komisję ładu i porządku publicznego. Naczelnik gminy powołał na kierownika biura urzędu gminy Feliksa Bógdała. W tymże roku 13 października nowo utworzona Gminna Szkoła Zbiorcza w Baruchowie otrzymała imię 1. Armii Wojska Polskiego. Uroczystość zgromadziła około 400 mieszkańców gminy oraz gości. Uświetniły ją występy młodzieży szkolnej. W dniu 1 września 1975 roku oddana została do użytku największa wówczas inwestycja na terenie gminy — szkoła w Baruchowie wraz z domem nauczyciela. Trwały również starania o budowę nowej siedziby Urzędu Gminy Baruchowo. Zlecono nawet przygotowanie dokumentacji w pracowni Przedsiębiorstwa Budownictwa Rolnego we Włocławku. Niestety, inwestycji nie udało się zrealizować. Ostatecznie budowę zakwestionował urząd wojewódzki w Bydgoszczy mimo protestów ludności gminy, zwłaszcza mieszkańców Baruchowa i Kłótna, rywalizujących o siedzibę gminy. Zakończono natomiast budowę kolejnych odcinków dróg Baru- 105 chowo–Grodno, Kłótno–Goreń i Kurowo-Kolonia–Babia Bóra. Rozpoczęto budowę ośrodka wypoczynkowego w Goreniu Dużym i Skrzynkach, przygotowując plan jego zagospodarowania przestrzennego. Inwestycję finansowały później zakłady pracy. Zakończono też budowę wodociągu w Kłótnie liczącego prawie 2 km. W dniu 9 grudnia 1973 roku odbyły się wybory do rad narodowych wszystkich szczebli. Teren gminy podzielony został na siedem okręgów, z których wybrano 35 radnych: 25 rolników, sześciu pracowników umysłowych, trzech nauczycieli i jednego robotnika. W radzie zasiadło pięć kobiet. Mandaty uzyskało 15 członków PZPR, 12 bezpartyjnych, siedmiu ludowców i jeden młodzieżowiec — członek Związku Socjalistycznej Młodzieży Wiejskiej (ZSMW). Radnymi reaktywowanej gminy Kłótno z siedzibą w Baruchowie zostali: Jerzy Cichoń, Janina Czechowska, Feliks Czekaj, Franciszek Deicki, Stefan Drapiński, Barbara Filipiak, Roman Górecki, Kunegunda Grabowska, Józef Grzybowski, Mieczysława Kotfas, Marian Kruczyński, Stefan Kuropatwiński, Feliks Lewandowski, Eugeniusz Maciejewski, Jerzy Majewski, Kazimierz Maślanka, Mieczysław Matusiak, Henryk Matuszewski, Czesław Mechuła, Czesław Miłek, Jerzy Nowacki, Jan Ogłodziński, Jan Olewnik, Eugeniusz Osmałek, Kazimierz Osmałek, Wojciech Pawlicki, Stanisław ski Janina Pyszkowska, Stanisław Rudziński, Władysław Rutkowski, Bronisław Rybicki, Wacław Rybski, Jerzy Słowiński, Czesław Tomaszewski, Jerzy Terpiński i Stanisław Zasada. Przewodniczącym Gminnej Rady Narodowej w Kłótnie wybrano Wojciecha Pawlickiego, zaś wiceprzewodniczącymi Franciszka Deickiego i Mieczysława Matusiaka. Ponadto w skład prezydium weszli Bronisław Rybicki, Eugeniusz Maciejewski, Jerzy Majewski i Czesław Mechuła, stojący na czele poszczególnych komisji. W dniu 7 marca 1974 roku prezydium GRN zatwierdziło listę sołtysów i podsołtysów niepełniących mandatu radnego. Na funkcje te wybrano w poszczególnych sołectwach: Babia Góra — sołtys Edward Woźniak, podsołtys Józef Osmałek, Baruchowo — Marian Brewerski, Zygmunt Piotrowski, Boża Wola — Jan Ogłodziński, Irena Nowaczewska, Goreń Duży — Czesław Zasada, Józef Bryliński, Grodno — Jan Biliński, Wacław Rybski, Kłótno — Jan Maślanka, Sylwester Maślanka, Krzewent — Feliks Maślanka, Kazimierz Przybylski, Kurowo — Stanisław Kopczyński, Mieczysław Wiliński, Lubaty — Józef Grzybowski, Wiesław Rękawiecki, Nowa Zawada — Kazimierz Osmałek, Józef Cichoń, Okna — Marian Kruczyński, Edward Musiał, Patrówek — Józef Szulczewski, Wiesław Maciejewski, Skrzynki — Feliks Lewandowski, PaczyńBenedykt Paczyński Legitymacja wykwalifikowanego rolnika Legitymacja Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej 106 Edward Woźniak Stanisław Rosiński Stanisław Krajewski, Świątkowice — Wacław Latowski, Roman Kwiatkowski, Zakrzewo — Bronisław Rybicki, Jan Mokry, Zawada Piaski — Tadeusz Szulczewski, Kazimierz Gościniak. W 1974 roku powołano Międzykółkową Bazę Maszynową w Baruchowie, utworzoną w oparciu o majątek kółek rolniczych: Baruchowo, Goreń Duży, Kłótno, Babia Góra i Kurowo-Parcele. Oddano też do użytku nową piekarnię i rozlewnię wód gazowanych. Obie inwestycje sfinansowane były przez GS „SCh” w Baruchowie. Gmina była w tym czasie miejscem rywalizacji strażaków w zawodach szczebla lokalnego oraz Ligi Obrony Kraju. Na posiedzeniu prezydium GRN w dniu 20 czerwca 1974 roku niektórzy członkowie prezydium domagali się zmiany nazwy gminy. Zamiast gminy Kłótno powinno się powołać gminę Baruchowo. Próba ta wówczas nie powiodła się, uznając po burzliwej dyskusji, że nie zachodzi taka potrzeba. Zarządzeniem naczelnika powiatu we Włocławku powołano 22 czerwca zespół roboczy do sporządzenia planu zagospodarowania przestrzennego gminy. 7 września tegoż roku Szkoła Podstawowa w Czarnem powiększona została o nowy pawilon. W 1975 roku przeprowadzono w kraju największą w czasach po drugiej wojnie światowej reorganizację administra- Zygmunt Kilichowski cyjną. Na wzór francuski wprowadzono dwustopniowy podział administracyjny. Polska podzielona została na 49 województw oraz ponad 2 tys. jednostek szczebla podstawowego: miast, miast i gmin oraz gmin. Gmina Kłótno, obejmująca teren obecnej gminy Baruchowo, znalazła się w województwie włocławskim. Ponieważ zlikwidowano powiaty uległ rozwiązaniu administracyjnie i terytorialnie powiat włocławski. Województwo składało się z 14 miast i 38 gmin. W dniu 15 stycznia 1976 roku zlikwidowano pięć gmin, w tym gminę Kłótno, wcielając jej obszar do gminy Kowal. Stało to się w wyniku ustaleń wspólnej sesji Rady Miasta i Gminy Kowal oraz Gminnej Rady w Kłótnie obradującej 17 paździenika 1975 roku. Nowa gmina liczyła 32 sołectwa, zajmowała aż 226 km2, które zamieszkiwało około 12 tys. osób. Działacze społeczni z terenu byłej gminy Baruchowo nie zaprzestali starań na rzecz jej reaktywowania. W tym celu powołano specjalny komitet. Do najbardziej zdeterminowanych w walce o gminę w Baruchowie członków komitetu należeli: Zygmunt Kilichowski, Stanisław Rosiński i Edward Woźniak. Ostatecznie z dniem 1 stycznia 1984 roku utworzona została gmina Baruchowo, złożona z 15 sołectw: Babia Góra, Baruchowo, Boża Wola, Go- 107 reń Duży, Grodno, Kłótno, Kurowo-Par- ski, Jan Biliński, Danuta Czapska, Irecele, Lubaty, Okna, Patrówek, Skrzyn- neusz Gontarek, Jan Grabski, Benedykt ki, Świątkowice, Zakrzewo, Zawada Nowa Jankowski, Eugeniusz Jankowski, Lei Zawada Piaski. Rozpoczęto gorączkowe szek Komorek, Marian Kruczyński, Feposzukiwania siedziby urzędu gminy. Za liks Lewandowski, Wiesław Maciejewski, jedyny obiekt nadający się do tego celu Karol Majewski, Włodzimierz Majewuznano XIX-wieczny pałac Kretkowskich. ski, Henryk Matuszewski, Halina MechuOdnowiono jego wnętrza, zakupiono me- ła, Jan Mokry, Ryszard Okoniewski, Jan ble i przystosowano do pełnienia nowej Olewnik, Władysław Ormiński, Zdzisław funkcji. W budynku tym, po kolejnym re- Ostrowski, Józef Rusicki, Stefan Rusicki, moncie w 2013 roku, nadal mieści się sie- Roman Seklecki, Wojciech Seklecki, Bardziba urzędu gminy. bara Skowrońska, Jerzy Słowiński, HenW dniu 6 stycznia 1984 roku odby- ryk Wiśniewski, Czesław Zasada i Adam ła się inauguracyjna sesja Gminnej Rady Ziółkowski. Ukonstytuowano pięć staNarodowej w Baruchowie, podczas któ- łych komisji rady: rolnictwa i gospodarrej wybrano prezydium ki żywnościowej; rozwoju w składzie: Jerzy Majewspołeczno-gospodarczego ski przewodniczący, Stai gospodarki finansowej; nisław Rudziński, zastępprzestrzegania prawa i poca przewodniczącego oraz rządku publicznego; wyczłonkowie: Jan Biliński, chowania, oświaty, kultury, Eugeniusz Jankowski i Jan zdrowia i spraw socjalnych Olewnik. Nowe wybory do oraz komisję do spraw sarad narodowych wyznamorządu. czono na dzień 17 czerwca Pierwszym naczelni1984 roku. Mandat uzyskakiem odrodzonej gminy Bało 30 radnych, natomiast ruchowo została Zofia Row skład Wojewódzkiej sińska, pełniąca tę funkcję Rady Narodowej we Włodo końca lutego 1989 roku. cławku wybrano z terenu Następnie naczelnikiem gminy Baruchowo Agabył Jacek Młotkowski, a od tę Dorsz. Radnymi GRN 11 marca 1990 roku StaniKronika Gromady Kłótno zostali: Antoni Annow- prowadzona w latach 1945–1984 sław Bernard Sadowski. Podstawowa literatura: Baliński M., Lipiński T., Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym, t. 1, Warszawa 1843; Bieniak J., Wielkopolska, Kujawy, ziemia łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach 1300–1306, Toruń 1969; Dzianisz P., Powstanie styczniowe na Kujawach, Bydgoszcz 1966; Guldon Z., Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w 2. połowie XVI wieku, Toruń 1964; Guldon Z., Powierski J., Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XII–XIV wieku, Warszawa 1974; Hrobacz T. J., Kajzer L., Nowak T., Wojda L., Siedziby obronno-rezydencjonalne w powiecie kowalskim na Kujawach w XIII–XVIII wieku, Łódź 1991; Kazimierz Wielki oraz niepospolici z Kowala i okolic, red. Zasada Z. J., Ziółkowski B., Włocławek–Kowal 2006; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, cz. 3, Warszawa–Poznań–Toruń 1977; Monografia powiatu włocławskiego, t. 1, red. C. Gajzler, Włocławek 1930; Monografia powiatu włocławskiego, red. Laguna S., Włocławek 1968; Nycek J. B., Gmina Sanniki, Płock 2011; Nycek J. B., Gmina Mochowo, Płock 2014; Pawiński A., Dzieje ziemi kujawskiej, t. 4, Warszawa 1888; Piotr Tylicki oraz niepospolici z Kowala i okolic, red. Z. J. Zasada, B. Ziółkowski, Włocławek–Kowal 2008; Poczet królów i władców Polski Jan Matejki, Bielsko-Biała 2010; Poczet władców polskich, red. R. Marcinek, Kraków bd; Polski Słownik Biograficzny, Kraków 1935–2014; Rybicki Z., Działalność organizacyjna rad narodowych w PRL, Warszawa 1965; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 1–15, Warszawa 1880–1902; Wąsicki J., Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Południowe 1793–1806. Studium historycznoprawne, Wrocław 1957; Włocławski Słownik Biograficzny, red. Kunikowski S., t. 1–6, Włocławek 2004–2006; Województwo włocławskie. Monografia regionalna, red. Baranowski B., Łódź 1982; Ziemianie polscy XX wieku. Słownik biograficzny, t. 3, Warszawa 1992; Zimecki J., Monografia miasta Kowala i jego okolic, Kowal 1990.
Podobne dokumenty
Publikacja w Tygodniku Kujawskim (23.04.2010r.)
Kujawsko-Pomorskiego zamknęło się
w kwocie 300 000,00 zł, a środki własne gminy to 3 405 000,00 zł.
Tuż przy budynku Hali Sportowej
w Baruchowie można podziwiać kącik rekreacyjny. Gmina Baruchowo
o...
Rozdział III
z 1343 roku, czyli z wczesnych lat panowania króla Kazimierza III Wielkiego. W dokumencie tym określono Baruchowo jako
miejscowość leżącą na Kujawach. Zresztą innego Baruchowa w Polsce nie ma, co
p...
