Najkorzystniejszy rozmiar gospodarstw wiejskich

Władysław Grabski
Profesor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Najkorzystniejszy rozmiar gospodarstw
wiejskich
Rozważaniu powyższego zagadnienia ze stanowiska na­
ukowego poświęcona jest praca doktorska p. D-ra Bohdana
Dederki, asystenta przy Katedrze polityki agrarnej Szkoły
Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Wydaną ona została jako
praca piąta bibljoteki zakładu polityki ekonomicznej tej Uczel­
ni. Ze względu na szerokie pole obserwacji autora i na orygi­
nalny sposób ujęcia przedmiotu zasługuje ona wybitnie na wy­
różnienie.
W literaturze naukowej agrarnej od dawna roztrząsane
jest zagadnienie przewagi drobnej lub większej własności.
Przed Wojną liczne były co do tego publikacje. Po wojnie
znaną się stała polemika z 1923 r. prof. Laura i prof. Sagawe
na łamach pisma „Mitteilungen der Deutschen Landwirtschafts­
gesellschaft". W roztrząsaniu zagadnień, która forma gospo­
darstw mniejsza, czy większa ma przewagę ekonomiczną przy­
jęli udział liczni uczeni niemieccy, niektórzy francuscy oraz
uczony szwajcarski prof. Laur. Sprawa była tylokrotnie roz­
ważana, że zdawało się, iż nic dodać już w tej materji nie moż­
na. Jedni na zasadzie rozumowań, drudzy na zasadzie cyfr wy­
kazali, że mniejsza własność produkuje naogół więcej plonów
rolnych przedewszystkiem co się tyczy produkcji brutto, gdyż
choć nie wykazuje większych plonów, ale lepiej wykorzystuje
posiadane przestrzenie gruntów, a przedewszystkiem przera­
bia w większej mierze swoje produkty roślinne na bardziej
cenne produkty zwierzęce i w większej mierze od większej
własności dokupuje pasze dla przerobu ich przez własny in­
wentarz żywy dochodowy, skutkiem czego ilość tego inwen-
Najkorzystniejszy rozmiar gospodarstw wiejskich
237*
tarza jest stosunkowo większa u drobnej niż u większej wła­
sności.
Teza powyższa została zupełnie bezsprzecznie wykazaną.
Pozostało jednak rzeczą sporną, czy mniejsza własność wyka­
zuje również większe dochody netto od własności większej.
Tutaj wchodzić musi w grę czynnik oceny wartości pracy sa­
mego rolnika. Jeżeli nie liczyć wartości tej pracy lub liczyć ją
bardzo nisko mniejsza własność będzie miała wielką przewa­
gę. Istotnie też wszędzie, gdzie potrzeby ludności wiejskiej są
niskie, tam drobna własność uzyskuje przewagę nad większą
płacąc większe ceny za grunt nie dlatego, żeby wygospodaro­
wywała większe oprocentowanie kapitału, ale że uważa swój
warsztat rolny za środek do zabezpieczenia sobie egzystencji
samodzielnej przy małych potrzebach. Jeżeli natomiast roz­
patrzymy, jaka forma gospodarstw, mniejsza czy większa,
daje najwyższe dochody przeliczone na jednostkę ludzką lub
na siłę pociągową, to okaże się, że wydajność mniejszych go­
spodarstw znacznie ustępuje większym.
We wszystkich tych rozważaniach ekonomicznych chodzi
zawsze nie o formę własności, a o formę gospodarstw. Może
być bowiem własność większa w posiadaniu liczniejszych osób;
wtedy mamy do czynienia z gospodarstwami o typie średnim
lub małym.
W krajach południowych względy najwyższej produkcji
brutto z hektara mają dominujące znaczenie. Ale i w tych kra­
jach najwyższa opłacalność pracy jednostki ludzkiej i' środków
produkcji nie jest sprawą bez poważnego znaczenia. Dlatego
też choć najliczniejsze były prace w literaturze ekonomicznej
przedwojennej, wykazujące przewagę drobnej gospodarki nad
większą, ale zagadnienie to nie mogło uchodzić za definitywnie
rozstrzygnięte.
Bardzo dobre wyłożenie całego dorobku nauki ekonomicz­
nej dowojennej w rozważaniu danego tematu zawiera praca
Dra Leona Władysława Biegeleisena „Teorja małej i wielkiej
własności", wydana w 1918 roku. Opiera się na zestawieniach
materjałów, zebranych przez uczonych europejskich z doda­
niem materjałów polskich.
Przy umiejętnym doborze tych ostatnich materjałów nie
wniosła jednak ta praca nowych myśli ani co do metody opra­
cowań, ani co do wniosków. Stoi ona na gruncie już wytwo­
rzonych w nauce pojęć i stara się je tylko dobrze wyjaśnić
i umotywować.
Odmiennie się przedstawia praca Dra Bohdana Dederko.
238*
Władysław Grabski
Stawia on swoją odrębną tezę i próbuje dla jej udowodnienia
osobnej metody. Tezą jego jest, że najkorzystniejszą formą go­
spodarstw rolnych są to gospodarstwa średnie, a więc ani
małe, ani wielkie. Gospodarstwa te tak samo jak małe stoją
wysoko co do produkcji zwierzęcej, a z drugiej strony nie mają
ujemnych właściwości małych gospodarstw, polegających na
zbytniem przeciążeniu robocizną i inwentarzem roboczym.
W ten sposób gospodarstwa średnie dają najlepszą syntezę
wysokiej wydajności produkcji brutto i netto, obliczonych za­
równo z hektara, jak i na jednostkę ludzką.
Na zalety gospodarstw średnich zwracano już nieraz uwa­
gę zarówno zagranicą, jak i u nas w kraju. Ustrój agrarny
Polski najbardziej się tern różni od zachodnio-europejskiego,
że mamy bardzo mało gospodarstw średnich. W zaborze
austrjackim przed wojną mieliśmy szereg usiłowań ze strony
Wydziału Krajowego, by taką średnią własność stworzyć.
W Niemczech bardzo wyraźne były dążenia do podtrzymania
średniej własności. Usiłowania takie wynikały nie tyle z za­
łożeń ściśle ekonomicznych, co polityczno-społecznych. Praca
pana Dederko pomija względy polityczne i społeczne i stara
się wykazać znaczenie ekonomiczne średniej własności jako
najkorzystniejszy typ gospodarstw pod wszelkim względem.
Na początku swojej pracy p. Dr. Dederko zestawia cały
materjał cyfrowy, jaki dotychczas uczeni zebrali dla udowod­
nienia przewagi mniejszej własności nad większą lub odwrot­
nie i wykazuje, że właśnie te materjały dostarczają wiele da­
nych na korzyść gospodarstw średnich. Do takich zalicza autor
nie duże gospodarstwa włościańskie, pracujące przy pomocy
rak własnej rodziny, ale gospodarstwa najmujące robotników
pracujących przy udziale samego gospodarza. Jedyną słabą
stronę tych gospodarstw widzi autor w trudnościach otrzyma­
nia robotnika, ale nie przywiązuje zresztą do tego zbytniej
wagi. W tej pierwszej części swojej pracy autor rozwijając
swoją własną tezę, stoi na gruncie metod dotychczasowych
i konkluzję swoją wyprowadza nie jako konieczny wynik ze­
branych przesłanek, a jako sprawdzenie słuszności owej tezy
w świetle materjału, służącego dla udowodnienia odmiennych
założeń.
Dopiero w drugiej części swej pracy (poczynając od roz­
działu trzeciego) wprowadza autor w grę swoją własną me­
todę. Zwolennicy przewagi mniejszej własności znajdowali je­
den z argumentów co do tej przewagi, że większe majątki ule­
gają parcelacji, a więc ustępują placu bardziej żywotnej formie
Najkorzystniejszy rozmiar gospodarstw wiejskich
289*
własności. W tem rozumowaniu szło o podkreślenie momentu
ewolucyjnego. Jeżeli zwrócić jednak uwagę na to, że parce­
lacja nie zawsze występowała na jaw, że w różnych epokach
były odwrotne procesy, to z tego wypływa, że tą metodą trud­
no wykazać istotną przewagę drobnej własności. Autor zdaje
sobie z tego sprawę, że dla wykazania przewagi danej formy
gospodarstwa nie dość wykazać, że dziś jedna forma drugiej
ustępuje.
Trzeba sprawę daną rozpatrzeć w szerokiej płaszczyźnie
rozwojowej ustrojów agrarnych. Autor zadaje sobie przeto
pytanie, co się dzieje, gdy proces rozwojowy trwa dłużej i nie
ulega sztucznej presji czynników politycznych, a odbywa się
w płaszczyźnie potrzeb życia gospodarczego, i która forma
gospodarstw występuje wtedy jako typ przeważający, typ
koncentrujący największą przestrzeń ziem uprawnych. Pod
tym kątem widzenia autor zestawia i analizuje dane co do ob­
szaru gospodarstw dla większości krajów europejskich Ame­
ryki, Azji, Australji i wszędzie widzi znaczną żywotność i prze­
wagę nad innymi typami gospodarstw średnich. Nie widać ich
tylko w Europie centralno-wschodniej, do której to części Pol­
ska należy. Ma to swoje objaśnienia w wytworzeniu się historycznem na danem terytorjum dwóch krańcowych typów go­
spodarstw: mniejszych i większych, przyczem zabrakło miej­
sca w tej ewolucji historycznej na utrzymaniu się lub rozrośnięciu gospodarstw średnich.
W strukturze agrarnej tych części świata, gdzie ewolucja
form gospodarstw odbywała się pod wpływem czynników ści­
śle gospodarczych, widzi autor potwierdzenie swojej tezy
o znaczeniu średniej gospodarki. Chciałby on ją widzieć
i w Polsce i ubolewa, że obecne prawodawstwo agrarne nie
idzie wcale w duchu tworzenia gospodarstw średnich,
a małych.
Zadanie, które sobie postawił autor, jest tak obszerne
i metoda, do której sięgnął, tak trudna, że nie dziw, iż musiał
dać w swojej pracy, przy nagromadzeniu wielu szczegółów,
zaledwo szkicowe ich ujęcie.
Wielką zasługą autora jest samodzielny sposób stawia­
nia przez niego zagadnień i szukanie metod własnych ich roz­
wiązywania.
Dotychczas zdaje się nie ulegać najmniejszej wątpliwości,
że jeżeli większa własność nie może być utrzymana jako taka
w całości, to najwyżej może się rozchodzić o to, czy tworzyć
gospodarstwa włościańskie samowystarczalne, dające maxi-
240*
Władysław Grabski
mum rezultatów ze stanowiska polityki ludnościowej, czy też
tworzyć gospodarstwa nieco większe, gdzieby cała rodzina
właściciela mogła znaleźć całkowite korzystne zatrudnienie
dla swych rąk i w którychby istniała możność produkowania
również i na rynek. Nasze ustawodawstwo agrarne stoi na
gruncie kompromisu między temi dwoma normami: minimum
wystarczalności i maximum zużytkowania własnej pracy. Idea
uznania dla typu średniego gospodarstwa znajduje w naszem
prawodawstwie swój drobny wyraz jedynie w tem, że dopusz­
czalne jest pozostawianie przy parcelacji majątków państwo­
wych ośrodków, ale idea ta jest zupełnie wyrugowana ze spo­
sobu przeznaczenia gruntów majątków prywatnych, które nie
mogą ulegać działom w naturze w drodze działów rodzinnych,
który to proces wszędzie silnie się przyczyniał do powstawa­
nia średniej własności kosztem większej. Również ustawodaw­
stwo nasze utrudnia dokupowanie przez właścian gruntów po­
wyżej norm, od których właśnie dopiero się zaczyna średnia
własność. W ten sposób ta ujemna właściwość naszego ustro­
ju agrarnego, która wyróżnia kraj nasz na niekorzyść nietylko
od Zachodu, ale i od wielu innych części świata, jest sztucznie
petryfikowana przez obecne prawodawstwo, nie licząc się ze
wskazaniami nauki.
Będąc rzecznikiem korzyści ekonomicznych średnich go­
spodarstw, autor nie staje na stanowisku jednostronnej prze­
wagi tego jedynie typu, i zdaje sobie z tego sprawę, że w kraju o tak gęstej ludności rolniczej jak Polska rola drobnych go­
spodarstw jest wybitna, a rozwój tej właśnie formy drobnych
gospodarstw jest konieczny. Ale słusznie upatruje on jedno­
stronność w tendencjach naszego ustawodawstwa agrarnego,
które prędzej godzi się z istnieniem większych gospodarstw
niż z dopuszczeniem wytwarzania się średnich.
Obok samodzielności w stawianiu przez autora samego
zagadnienia widoczną jest samodzielność w próbie uzasadnie­
nia swojego stanowiska. Pod tym względem należy bardzo
żałować, że rozmiary pracy doktorskiej (175 stron druku) nie
pozwoliły na pogłębienie naszkicowanych dociekań. Ponieważ
zadanie, które sobie autor postawił, było to wykazanie, że
średnie gospodarstwo przy wolnej grze czynników gospodar­
czych staje się w normalnych warunkach typem dominującym
i ponieważ dla udowodnienia tej tezy przebiegł on ustrój
agrarny prawie całego świata, to jasnem jest, że dla właści­
wego ujęcia tego przedmiotu potrzebaby było wielkiej pracy,
ażeby wyniki takiego poglądu uznać za definitywnie ustalone.
Najkorzystniejszy rozmiar gospodarstw wiejskich
241*
Należy oczekiwać i pragnąć, by autor właśnie taką pracę
mógł dokonać, przyczem dużo byłoby rzeczą właściwszą, aże­
by ustrój agrarny licznych krajów świata poddany był ana­
lizie ze stanowiska typów gospodarstw nie pod kątem widze­
nia szukania w tej analizie umotywowania zgóry postawionej
tezy, a znalezienia jedynie prawdy, choćby teza sama przy
tem miała nieco stracić na wyrazistości.
Samo bowiem pytanie „najkorzystniejszy rozmiar gospo­
darstw wiejskich" jest pytaniem zbyt kategorycznem. Jakkol­
wiek autor zebrał dużo danych na korzyść średnich gospo­
darstw, bynajmniej nie można uważać za udowodnioną jego
tezę. Sam on widzi, że gospodarstwa te mają duże trudności
robotnicze, większe od majątków większych. Życie wykazuje
zresztą bardzo wiele niedogodności właśnie tego typu gospo­
darstw nietylko u nas, gdzie one nie są wcale zakorzenione,
ale i tam, gdzie silnie się one zwarły z całym ustrojem agrar­
nym. Nie zmienia to słuszności twierdzenia, że tamować ich
rozwój, jak to robi nasze ustawodawstwo, jest wielkim błędem
ze stanowiska nauki, co właśnie starał się Dr. Dederko udo­
wodnić i z czego się całkowicie wywiązał.
Wzbudza zaciekawienie ułożenie przez autora danych sta­
tystycznych o ustrojach agrarnych różnych krajów w postaci
wykresów. Ułożył autor szereg wykresów w sposób, który
potwierdza jego tezę. Według nich średnia własność zajmuje
punkt kulminacyjny ustroju agrarnego wielu krajów. Wyra­
żenie formy ustroju agrarnego pod postacią wykresów ułat­
wia bardzo czynienie zestawień i porównań w tej dziedzinie,
w której dla każdego kraju inne są właściwe normy rozległo­
ści dla określenia tego, co podchodzi pod pojęcie drobnej, śred­
niej i większej własności. Wobec rozbieżności tych norm wy­
kresy lepiej od tablic cyfrowych dają istotny obraz ustroju
agrarnego różnych krajów.
Autor dołączył do swojej pracy dość obszerne streszcze­
nie jej po francusku i angielsku. W zakończeniu tych stresz­
czeń tak wyraża autor swoją myśl zasadniczą:
„Przyznajemy słuszność maksymie prof. Aereboe, że
ustrój agrarny powinien zawierać wszystkie kategorje gospo­
darstw rolnych we właściwych proporcjach. Ale na czem po­
lega słuszny podział tych proporcyj?
Większość ziem uprawnych należy, jak to udowodniliśmy,
do średniej kategorji. I na przyszłość „nie powinna należeć ta
większość ani do kategorji małych, ani wielkich, ale tylko do
średnich gospodarstw rolnych".
423*
Władysław Grabski
Autor jest zdania, że i w Polsce, wbrew dotychczasowej
ewolucji naszych stosunków agrarnych i pomimo odmiennych
tendencyj ustawodawstwa agrarnego zajmie z czasem domi­
nujące stanowisko własność średnia. Pogląd ten wydaje się
mi zbyt kategorycznym.
Ze względu na samodzielny sposób myślenia i rozumowa­
nia praca Dr. Dederko jest rzadkim i cennym dla samej nauki
ekonomicznej nabytkiem. Z dat pod nią postawionych widać,
że jest to owoc paroletnich rozważań i przygotowań. A że jest
to pierwsza większa praca autora, należy wyrazić życzenie,
by mógł on nadal poświęcać się pracy ściśle naukowej.
Zagadnienia ekonomiczno-społeczne wymagają właśnie
jak najwięcej oświetlenia naukowego opartego na pierwiast­
kach samodzielności naszego sposobu myślenia. Wtedy tylko
wytwarzać będziemy twórcze pierwiastki własne w naszej
polityce ekonomicznej państwowej. Dziś wszyscy to widzą
i czują, że ulegamy jako państwo z jednej strony autorytetowi
nauki niemieckiej przedwojennej, z drugiej pokusom ze wscho­
du wiejącym. Amalgamat, jaki się z tego tworzy, nie może ni­
kogo zadowolnić. Dlatego też należy ze szczególną uwagą
odnosić się do przejawów samodzielnego sposobu stawiania
kwestyj, o ile tylko się ono przejawia.