118__Acta Unive a Linguistica 14. 1986

A C T A
U N I V E R S I T A T I S
_______ __ _______ __FOLIA LINGUIST ICA
L O D Z I E N S I S
t 4 , 1986 _______
G ra ży n a R y t t e r
SŁOWIAŃSKIE ' U P I Ó R ',
'WAMPIR',
'NIETOPERZ'
(PROPOZYCJA ETYMOLOGII)
We w s p ó ł c z e s n y c h
now i ogn iw o
ję zy k a ch s ło w ia ń s k ic h
łą c z ą c e zn aczen ia
sy n o n im ic z n e w obec ' u p i ó r ' ,
śc io w o pokryw a s i ę
z
'u p ió r '
z
d ru g iej
'n ie to p e r z '.
zn aczen ie
i
'w a m p ir ' s t a ­
'n ie to p e r z ';
zaś s tro n y
je st
ono
jego z a k re s
czę­
Powyższe p o w ią z a n ia z n a c z e n io ­
we p o s i a d a j ą n a s t ę p u j ą c e o d p o w i e d n i k i
fo rm a ln e :
' u p i ó r ' = 'w a m p ir '
1.
W e d łu g w i e r z e r f l u d o w y c h
ją c y n o cą,
p o i.
u p ió r,
wampir,
1
lu p ir z ,
3 t.
łu p io r ,
(f.)
u è p i,
pow raca­
d ia l.
warrpir, wempir, Wyp i d r ,
w sch.
m ało p .
2
3
p o i.
u p ir , u p ie r , lu p ir a ,
w en p ir •; ирьвгкиса
n oto w an e o d p o ł.
kaszub.
"żywy t r u p " , n i e b o s z c z y k
aby w y p i j a ć krew z e ś p i ą c y c h l u d z i :
up‘ o r,
ta k że :
X V I I I w.
wçp‘ o r ,
n ie ld p ,
up‘ ôn,
4
,
wu.pi,
ш рг,
h â p i,
r o p i,
u o p i,
u o p i,
p o ła p ^ ,
' J . К a r ł o w i с z,
s . 3 2 , 218.
Słownik gwar p o lsk ic h ,
Kraków 1900-1907,
t.
6,
t e r a z mówią u p ir , poczw ara gro bowa,
/tra /z y d ło
n ocne" S io w n i* p o lsk i dawny c z y li zebranie slow dawnych zaniedba­
nych p olskich z ich tłomaczeniem, Rzym 1780, s . 33; n a d to A . В r U с k n e r,
Słownik etymologiczny języka p o lsk ie g o , Warszawa 1970, s . 594 ( b e z _
chro n o lo g ii, i lo k a liz a c ji} .
2 "M archułt,
I. W ł ó d e k ,
3 J. K a r ł o w i c z ,
A. K r y ń s k i ,
W. N i e d ź w i e d z k i ,
Słownik języka p o lsk ie g o , Warszawa t9 0 0 - 1 9 1 9 , t . 7 , s . 3 2 4 .
^ " H e k a te , upierzyca c z y l i s t r z y g a " - " M o n ito r W a rs z a w sk i",
c y t . wg:
S. B. L i n d e ,
Słownik języka p o lskieg o , Warszawa 1854-1860, t . 6 , s . 150.
■*B. S y c h t a ,
Słownik gwar kaszubskich na t l e k u ltu ry ludowej,
Wrocław 1967-1976,
t . 3,
s . 330-3 3 3 ,
t . 6,
s . 24, 26.
czes.
up-Cr,
u p eria e
иръг,
Vampir ^ ,
sło w .
(f.),
vampyr
(n o to w an e od p o ł .
XIX w . ) г
7
ros.
вампир
n ie j
te ż упирь,
ukr.
о п и р ь, у п и р ь, упириця
(f.)
'c z a r o w n i c a '* 0 ,
b rus.
упир,
schorw .
b u łg .
(n o to w an e o d 1 , p o ł .
d ia l,
u p ir ,
2.
'у п а р ,
d ia l,
d ia l.
pd.
I s t o t a m ity c z n a ,
d ia l.
(f.),
lup ir.a ł 6 ;
o
,
у п ы рь
ta k że
9
вампир,
zły
d aw -
,
'u p io rz y c a ,
в ' у п а р 1' ,
12
,
vàmpïr (
упырь ,
s tr z y g a ',
w sp ó łc z .)
13
опириця
,
вапир, въпир, вепир, випир, ляп и р,
zach,
m ie jsc a c h , n ie b e z p ie c z n y
p o l.
r o s . обырь,
upiri?ia ( d a w n e )
вампир,
( f . ) 14,
d i a l . pd.
XIX w . )
вапирица
въмпир15.
duch
p rzeb y w ający
w
o d o so b n io n y c h
d la lu d z i;
b u łg . d ia l,
вапирин*7
^ V. M a c h e к ,
E tyaologicky slo v n lk ja z ука ôeského, P ra g a 1968, s .
6 69 ;
S lo v n îk slovenského ja zyka , r e d . 5 t . P e c i a r ,
B raty sław a
1959- 1 9 6 8 , t . 5 , s . 18.
7 Словарь церковнославянского и русского я зы к а, и зд . I I о т д .
Имп. АН,
P e t e r s b u r g 1867-1868, t . 1, s . 206;
Словарь современного р у сск о го л и т е •ратурного я зы к а, ред. В. И. Ч е р н ы ш е в ,
Москва 1950-1965, t . 2 , в .
46.
8
W je ż y k u s t . r u s . n i e notow ane ( p o r . И. И. С р е з н е в с к и й ,
Ма­
териалы для словаря д р евн ер у сско го я зы к а, Москва 1956). Zdaniem N. S z a n s k ie Ro w v s tc p u ie w ięzy k u ro s v is k im od XVI w. (H . М. Ш а н с к и й ,
Крлткий
этимологический сло вар ь р у сск о го я зы к а, Москва 1971, s . 4 6 6 ) , je d n a k Kar­
to t e k a r o s y js k i e g o języka potocznego X V I-X V II w ., z n a jd u ją c a s i « w U niw ersy­
t e c i e L e n in g ra d z k im , n i e n o t u j e .
g
В.
Д а л ь,
Толковый словарь живого великорусского я зы к а , Москва 197
-Î9 6 Q , t . 4 , s . 506;
F . М i k -1 о s i c h ,
E tym o lo g isch es Wörterbuch d er
s la w is c h e n S p ra c h e n , Amsterdam 1970, s . 375.
Б. Г p i H M e H K o ,
Словарь ук ра!н ськох моей, Ки1в 1907-1 90 9, t .
3 , s . 56, t . 4 , s. 3 44 ;
J. H о 1 u b,
F . К o p e ï n y , E tym o lo g .ickÿ s l o v n i k ja z y k a S e s k é h o , P ra g a 1952, s . 403.
1 ’ C y t. wg; W. В о r y ś ,
P refiksa cja imienna w językach słow iańskich ,
Wrocław 1975, s . 158.
12 _
Tamże.
13
/
V. F r a n 2 i ć ,
Słownik serbochorw acko-polski ,. t . 2 , W arszawa 1956-т
- 1 9 5 9 , s . 1126.
14
8. Г е о р г и е в ,
». Г ь л ь б о в ,
Й. З а й м о в ,
С. И л ч е в ,
бългзрски етимологичен речник, т . 2 , София 1962, s . 117.
^
М i k 1 о s i с h,
' ^ i C a r ł o w i c z ,
Георгиев
[i in .J,
Etymologisches Wôrtberbuch . . . ,
S ło w n ik g w a r . . . ,
бъ л гар ски . . . .
t . 6, s . 32.
t . 2 , s . U 7.
s . 374.
' u p i ó r ' I 'w a u p ir 'Æ ' n i e t o p e r z '
(Z o o l.)
Deamodontidae,
k u ją c y c h A nerykę Ś ro d k .
rodzaj
i P d .,
ptak ó w i z w i e r z ą t : 4
z n a c z e n i e we w s z y s t k i c h
wampir,
u
v
czes.
,
b u łg .
i
e g z o ty c zn y c h n ie to p e r z y
o d ży w ia ją cy c h s i ę
ję zy k a ch s ło w ia ń s k ic h
vampÿr
(n o to w an e o d
в а м п и р 18
-i.
schorw .
1. p o ł .
zam iesz­
w y łą c z n ie k rw ią
je d n a k o w e , n p . po l.
XIX w . ) ,
r o s . вампир,
'n ie to p e r z '
(Z o o l.)
V e e p e r tilio ,
p o to c z n ie trak to w a n e
p o l.
n ie to p e r z ,
maz.
ne topy г г ,
n ie to p y r z ,
la to p e r s ,
Ś lą sk .
n ie to p e r z ,
n eto p yr/n éd o p er;
czes.
n e to p ÿ r,
sło w .
n e to p ie r
ros.
ta k że
kacoperz,
d łu ż .
o d ży w ia ją ce s i ę
ow adam i,
ja k o p odobne do m yszy:
d ia l,
gaoopers,
z w ie rzę nocne
niedopyrz
g łu ż .
le to p y r ,
23
,
han.
st.
le to p é b ,
ru s.
m ę to p ie rz , n ie d o p a rz,
s t.
p o l.
( o d XIV w . )
,
n je topy r /n j edopyr
d ia l.
(rz a d k o ) нетопырь*4 ,
7S
,
la to p ie r z ,
garSopyS^ ^ ,
21
,
st.
нетопы рь,
czes.
netop j/r2 2 ,
непътырь
(X I
w .),
нопотырь ( x i l w .)
u kr.
нетопир,
b u łg .
прилеп,
serb .
ne top j e r ,
н е п о т и р , н е д о п и р ,.
топир,
кочопир,
пергач
2 fi
,
n a dopir,
18
F.
M i k 1 o s i c h,
D ic tio n n a ir e abrégé de s i x la n g u es S la v e s . K ra t­
k i j s lo v a r ' S e s ti s la v ja n s k ix ja z g k o v , Amsterdam 1974, s . 56;
t e n ż e,
E tym ologisches W ö r te r b u c h .. ., 8 . 374.
19
J . S m y 1,
Nazwy n ie to p e r z a w gwarach p o ls k ic h , "Poradnik Językowy"
1958, n r 4, s . 175 n.
20
J. R o s t a f i ń s k i,
t . 1, s . 433, t . 2, Kraków 1900,
21
Srmbola ad h is to r io m n aturalem
s . 37, 224, 320, 326.
W . B u d z i s z e w s k a ,
rody ży w e j,
Wrocław 1965, s . . 87-88;
W ö r te r b u c h ..,, s . 214.
22
23
24
s . 136.
25
Ho l u b ,
К о p e Ç a ÿ,
S lo v n îk s lo v e n s k é h o .. . ,
S ło w ia ń sk ie sło w n ictw o d o ty czą c e p r z y ­
M i k l o s i c h ,
E tym ologisches
E tym ologicky s ü o v n i k . . . ,
s . 244.
t . 2, s . 358.
Używane powszechnie w r o s .
Wszystkie przykłady wg:
2, s . 419, 434.
26
B u d z i s z e w s k a ,
m edii a e v i ,
летучая мышь
je st
. . .
d o k ła d n ie j omawiane na
С р е з н е в с к и й ,
S ło w ia ń sk ie sło w n ic tw o .. . ,
Материалы..., t .
в. 8 8.
sło w e ń .
( d a w n e ) n e to p y H i ) , n opotyrh, n e p k ty rb , n e p ty rb ;
~
■ 27
Ъоръг, to p tr , le to p Lr
P o rów nanie z n a c z e n ia sło w ,
'u p ió r ',
'w a m p ir' i
w sk az u je n a
zn acz en iu
p o w s z e c h n o ś ć w y s t ę p o w a n i a f o rm y
'u p ió r '
g ie zn a cz en ie
łe j
oraz
c z e n iu "sw o jsk ieg o " n ie to p e r z a
p ir
n ie
wampir
a ta k że
w ty m s a n y m , XIX w.
( V e e p e r tilio )
w
p r z y czym t o d r u ­
n a t e r e n i e sło w ia ń sk im ,
E uropy sto su n k o w o późno i n ie m a l
ma-
'n ie t o p e r z '
ty p u p o l.
'e g z o ty c z n y n i e t o p e r z ' ,
j e o t n o to w an e
n a d o p ir,
ca­
W
zna­
f o rm y t y p u p o l .
wam­
s ą używ ane.
ETYMOLOGU OG. SŁOW. VAMPIR ( DESMODOHTIDAE)
W p r a w d z ie A. B r ü c k n e r s t w i e r d z a ł ,
a l e p o ję c ie w an p ira
mi , c h o c i a ż
z
b y ło b y b u łg .
вампир2 9 .
c z y V. M a c h e k :
na te re n a c h pd. s ło w .;
P o c h o d z e n ie te g o w yrazu
nazw a s t a ł a s i ę
w S e r b ii i b y ły
d ru k i30.
znana
po
lo k a liz u ją c
je g o
źró d łe m
d o k ła d n iej
w c a ł e j E u ro p ie
s z e ro k o ro zp o w szech n ian e
Z pow yższego w y n ik a ło b y , że
w ywodzi s i ę
z
j e s t w tó rn e w obec
w
g ra fic z n e j
z n a c z e n ie og. sło w .
"sw o jsk ich " n ie to p e r z y
O becność p o łą c z e n ia
su b sty tu c ji
gw arach p d .
tłu m a­
p o ł.
1.
ty cn d i a l e k t a c h
że
a n a lo g ii w sposo­
1 u p io ró w .
ja k o
w ynik
w y ra z u 'o b e c n e g o w n i e ­
np. na d ia le k ta ln e j p e r y f e r ii pd. s ło 31
gw arach m a ce d o ń sk ich
,
je d n ak
b a rd z ie j
u p atry w a n ie og.
27 M i к 1 o s i с h.
sło w .
( i o g . eu ro p .)
w zorca w
i s ło w e ń s k ic h , g d z ie w y stę p o w a ło
E ty m o lo g is c h e s W ö r t e r b u c h ...,
28 A. B r ü с к n e r ,
1924, s . 5 ( o ra z p r z y p i s ) .
30 M a c h e k,
'e g z o ­
'u p ió r ' o raz
można by t ł u m a c z y ć
sa m o g ło sk i nosow ej
b u łg a rsk ic h
B r ü c k n e r ,
-
ów czesne
s ło w .,
w eń sk iej i w n ie k tó ry c h
praw dopodobne j e s t
[ a + m]
p rzez
p ie rw o tn e g o
d o ść n ie sam o w iteg o s k o j a r z e n i a
o d ży w ia n ia s i ę
k tó ry ch
p o d j ę ł y w ędrów kę
w z w i ą z k u z rz e k o m y m i a f e r a m i z w a m p i r a m i , k t ó r e z d a r z y ­
ty czn y n i e t o p e r z '
b ie
sło w ia ń sk a ,
c z a s e m s k o r y g o w a ł sw ą o p i n i ę
w y raz o e u r o p e js k im z a s ię g u
ły s i ę
“n a z w a j e s t
u r o s ł y n i e m ię d zy S ło w ia n a ­
w im ię s ło w ia ń s k ie o b le c z o n e ,
ś w ie c ie "28, n ie im ie j
X V III w.
iż
i p r a k t y k i o n im
M ito lo g ia p o lsk a .
E tym ologickÿ s l o v n î k . . . ,
s . 214.
Studium porównawcze,
Słow nik e ty m o lo g ic z n y .. . ,
po-
Warszawa
s . 594.
s . 669.
31 Z. S t i e b e r ,
Zarys gram atyki porównawczej
F onologią, Warszawa 1969, s . 46.
językó w
sło w ia ń sk ic h .
łą c z e n ie
ty p u
[sam o g ło sk a u s tn a + N ],
*äN n i g d y n i e p r z e s z ł o w
tz n .
w k tó ry ch p s ł.
p o łą c z e n ie
*Ç3 2 .
PRZEGLĄD ETYMOLOGII SŁOW. ’UPIÓR’
W ś ró d t y p o w y c h
sposobów
w o tn eg o z n a c z e n i a w y razu
w yw odzącego b u ł g .
d ia l,
t o ż s a m y m dawnemu
p yra ,
to p y rk.
'u p io r z e '
d o b n ie s ą d z ą
j.
*pim ,
vam pir
p ty r s
z p sł.
* (v)ęp y r,
'p t a c t w o ',
ja k o
H ołub i F .
B rU cknera
* ę p ir,
z rd ze n iem
obecnym n a d t o w p s ł . * n e -
B r i i c k n e r u z a s a d n i a swe o b j a ś n i e n i e
w y o b ra że n ia o
-p ta k '
w y j a ś n i a n i a p o c h o d z e n i a f o rm y i p i e r ­
w a r t o w y m i e n i ć e t y m o l o g i ą A.
i s t n i e n i e m p ie rw o tn e g o
p t a k u nocnym z d łu g im d z io b e m 3 3 . Po­
KopeĆny
w ią ż ą c rek o n stru o w an y
rdzeń
z p o d s t a w ą * p e r - ' p i ó r o ' i u s t a l a j ą c p i e r w o t n e *tfpyr% ' n i e 34
. T a k i sa m r d z e r i w y d z i e l a A. V a i l l a n t w z e s t a w i e n i u
z
cz aso w n ik iem
* p a r ïti i d l a p s ł . * u p ir i p r z y jm u je p ie r w o tn e
zna3s
'p rz y w id z e n ie ,
z m a rły z n i k a j ą c y z m o a i-ły '
.
W e d łu g V.
36
л
G eo rg iev a
p i e r w o t n ą form ę s ta n o w i
* ę p irb ; k o n t y n u u j ą j ą
b u łg .
cz en ie
въпир,
вапир
o r a z p o s t a c i w yrazu
b ru s .,
u k r.,
czes.
z ros.
W języ k u p o lsk im
i
s c h o rw .,
p o sta ć
(.d z ia ła n ie e ty m o lo g ii lu d o w e j),
sia d a ją c e
tu r.
ßan irüp os .
w
to
w yw odzi s i ę
O b co języ czn e ź r ó d ło
z
d ia l,
p o ja w iły s i ę
ro s .,
z a p o ży c ze n ie
* w ąpir
fo rm y
ją k o
d la p s ł.
po­
zapoży­
*oampirH
ubgr)
n i u do r o s .
p rzy jm u je ta k ż e F. M ik lo s ic h 37,
k tó re w o d n ie sie OO
у пы рь p o d t r z y m u j e
N. S z a n s k i j
; m o ż liw o śc i
zapoży­
c z e n ia z k tó re g o ś
łu b i
w ypiór
up-
u p ió r
n ato m ia st b u łg .
w n a g ł o s i e e le m e n t nosow y,
cz en ia z g rec,
(z
z n aałosow ym
zaś p o l.
z
języ k & ł t u r e c k i c h
n ie w y k lu cz ają te ż
J.
Ho­
F. K o p ećn y 3 9 ,
Г
32
S t i e b e r ,
op. c i t . ; С. Б. Б е р н ш т е й н ,
Очерк сравнитель­
ной грамматики славянских языков, Москва 1961, в. 243.
33
B r u c k n e r ,
Słow nik e ty m o lo g ic z n y .. . , s . 594.
34
Ho l u b ,
K o p e ï n y ,
E tym ologicky s l o v n i k . . . , s . 244; p o r. ta ­
kże S. U t 6 К e n ÿ,
o nazwach n ie to p e r z a w gwarach c z e s k ic h ,
"Poradnik
Językowy" 1959, nr 9.
35
A. V a i 1 1 a n t ,
S la v e commun u p i r l , s . - c r . vam pir, " S la v ia " 1931,
гой. 10, se5. 4, s . 673 n.
36
Г е о р г и е в
[ i i n . J , Български. . . , t . 2 , a . 117.
37
,
,
,
M i k l o s i c h ,
E tym ologisches W ö r te r b u c h ..., s . 375.
38
Ша нс к ий,
Краткий этимологический..., s . 466.
39
P rz e g lą d e ty m o lo g ii sło w .
ję z y k o z n a w c ó w
żadna te ż
sk ic h
z i n te r p r e ta c ji n ie
ty p u
n ia poprzez
ck ieg o ,
up'ônj
o p i.
u w zg lę d n ia
(z i n n y c h
z tu r e c k i c h ) . P rzeczy
na obszarze
n i e n i a e ty m o lo g ii w yrazu
l i z a system u
w tym w z g l ę d z i e
ciek aw y ch
ch o d zen ie og.
te m u
pow szechność i
z
gre­
p o ję ­
W c e lu w y jaś­
n ie z b ę d n a j e s t je d n a k d o k ł a d n i e j s z a a n a ­
z
oraz
k tó ry m i zw iązan e
lu d o w ej
je st
po­
w ram ach w y m ien io n eg o s y s te m u
se m io ty c z n e -
p i e r w o t n a form a e ty iro lo g iz o w a n e g o w y ra z u . D l a t e ­
go t e ż p o s z u k i w a n i e
an a liz y
kaszub­
pochodze­
'u p ió r '.
Z ak res p o sz u k iw ań
go może u ś c i ś l i ć
form
daw ność
c a łe j S ło w iań sz cz y zn y .
"tam teg o ” ś w ia ta ,
sło w .
w śród
językćw s ł o w i a ń s k i c h ,
w ie r z e ń i w yobrażeń p o g a ń s k ic h S łcw ia n
w sp ó łc z e sn e j w iz j i
iż
sta n o w isk a ,
T rudno te ż p r z y j ą ć w y j a ś n i a n i e
zap o ży c ze n ie
c i a o 'u p io r z e '
ty c zn e j
' u p i ó r ' p o zw a la p r z y j ą ć ,
n i e ma j e d n o z n a c z n e g o
je j
p ie rw o tn e j p o s ta c i
w sp ó łc ze sn y ch
form
ro z p o c zn ie m y
od
fone­
w ję z y k a c h s ło w i a ń s k i c h .
ANALIZA FONETYCZNA WSP. SŁOW. ’UPIÓR*
P rz ed m io tem a n a l i z y pom ocnej
g ó ln o słc w ia ń sk ie j
mogą b y ć t y l k o t e
stę p u ją
w ję z y k a c h
g ło sk ą ,
tz n .
za ch o w u ją cy c h
ro z ró ż n ia ją c y c h
ski
sy js k i
będ ą to
gw ary k a s z u b s k i e
f o rm y
gw arach
zarów no n a / р /
ja k i
o d zie
/i/= £ * /i/,
w ję zy k u
tw ard e ,
/ p ' / w te m ac ie
ro­
S p ó ł g ł o s k a / p ' / w form ach
za­
w p o łą cz en iu
/e r/— /ir/,
w o p a rc iu
ro sy jsk im ,
n a to m ia st
z sa iro g ło sk ą
/'o r / s t
j ę z y k u r o s y j s k i m i b i a ł o r u s k i m p o / р / tw a r d y m
ta k m ożna s ą d z i ć
sam o­
S p o śró d
k a s z u b s k i c h . Języ k p o l­
w y k az u ją o b e c n o ść
/p '/.
o-
f o r m y , k t ó r e w y­
w te j p o z y c ji.
ję zy k b i a ł o r u s k i w sk az u je n a / р /
cho d n io s ło w ia ń s k ic h w y s tę p u je
/'о /,
- / р '/
p o lsk im i n ie k tó r y c h
i n ie k tó re
w yrazu ,
w sp ó łc ze sn e
m ię k k o ść w argow ych p r z e d
/р /
z a p is ó w , k tó r y m i d y sp o n u je m y ,
b ia ło ru sk im ,
w u s t a l e n i u w y j ś c i o w e j f o rm y
o brus.
d ia l,
/ i / , /е /,
/ e r / , n ato m ia st w
mamy / у / o r a z / о / -
'у п а р , в 'у п а р
z
sam o­
g ło s k ą w p o z y c ji n ie ak c en to w a n e j .
W c e lu u s ta le n ia
d o b n ie
og.
sło w . p o s ta c i
możemy b r a ć p o d uw agę
ły o p o zy c ję
/г /
- /г '/
w y g ło su fo n e ty c z n e g o
ty lk o te
z języ k ó w ,
(d o lr.o łu ż y c k i,
ro sy jsk i,
k tó re
po­
zachow a­
b u łg a rsk i)
lu b
i n n y c h e t y a o l o g i î v y v o d z jjc y c h w y r a z p s ł . a . i n .
z jęz yk ów i n d o i r a ń s k i c h po­
d a j e X. Ф s c m e p ,
Этимологический с л о в а р ь р у с с к о г о я з ы к а , Москва 19 6 4 —
- ;973, t . 4 , ». 165.
w sk az u ją n a ic h h is to r y c z n e
sk im i
cz e sk im ).
ję zy k ach
-
ta k
ro zró ż n ia n ie
Z estaw ie n ie
w s k a z u je , że
w p o lsk im i
fo r»
cznych
ro sy jsk im -
tw ard e g o
- / i / w ję zy k u p o l ­
many t u z a r ó w n o ś l a d y
ja k i
w y m ie n io n y ch
(Л ь ,
-* rjb )
/ г / tw ar­
W iększa c z ę s t o t l i w o ś ć
w p o z y c ji w y g ło su
w ty m samym j ę z y k u
w
/г '/
(zn aczn ie c z ę ś c ie j)
d e: w p o lsk im , cz esk im , b u łg a rs k im .
p o w an ia / г /
(/r/
w y stę p u jąc y ch
oraz
Istn ie n ie
( t u : p o ls k im ) p rzem aw ia
w y stę ­
forrr
na
obo­
korzyść
u z n a n i a w y g ło s u ze s p ó ł g ł o s k ą tw a r d ą ja k o ty p c w e g o .
Pow yższe u s t a l e n i a
p o zw a lają z a k r e ś li ć g ra n ic e
sz u k iw ań e ty m o lo g ic z n y c h
p o l.
1)
* u p yr% ,
* u p 'i i 4 ,
*u p o r*
2 )
* $ p y r t,
* g p ir i,
*j>por*
d ia l.
3)
wampir,
*upem
4)
*op-
(w o p a r c i u o g w a r . k a s z u b .
b u ło . d ia l.
pd.
zach.
(w o p a r c i u o k a s z u b .
p o w an ia i n n e j ,
a le
d alszy c h
po­
w ś r ó d te m a t ó w r e k o n s t r u o w a n y c h j a k o :
вампир,
up’ ôn)
-
wçp’ o r ,
въм пир),
z m o żliw o śc ią w y stę ­
ró w n ież p ły n n e j s p ó ł g ł o s k i / п /
(n a p o d sta w ie k a s z u b .
ifopi,
h h p i,
r o p i,
w k tó ry ch w
n a g ł o s i e mamy r ó ż n e s p ó ł g ł o s k i p r o t e t y c z n e ) .
W w y n i k u p o r & m a n i a t e m a t ć w typu
w y d z i e l i ć w sp ó ln y e le m e n t
*13?-,
* u p yrt
w o tn eq o z n a c z e n i a w y ra z u : e le m e n t te n
razem p ie rw ia stk o w y m .
głoskow ym
*up-
d e term in a ty w u
w ew nątrz te m a tu
W y j a ś n i e n i a w ym aga
r a j ą c e go k a s z u b s k i e
mę p r z y m i o t n i k a
jak o
'u p ió r ') .
gen.
m a n te m
ty p u
o p ie g o ),
*орьзь,
i
(p o r.
-o r-
mogą
stra ­
m ielib y śm y
lite w sk .
tu
uparas) .
* 14; - e n -
zach o w u ją ś l a d
o raz
sta r y c h
ie .
alb o te ż
opi
* o p p o n ie w a ż z a w ie ­
p o s ia d a ją w sp ó łc z e śn ie
s ą p o d sta w y ,
* h jb
aby
z su fik se m
mamy t u s t a r y
for­
rek o n stru o w ać
(p o r.
in n e k aszu b .
b y ła b y
(co zg a d z a ło b y
z t ą sam ą p o d s ta w ą
fo n e ty c z n e p ro c e s y d o p ro w ad ziły
à —i ]•
-yr-,
k t ó r y mógł w p s ł .
rek o n stru o w an e
z su fik sem
P ie r w o tn a form a
o p ie g o ) ,
sp ó ł­
-r /n -.
p r z y m i o t n i k i e m o d rze czo w n ik o w y m
o p i,
~ ir -,
p ie rw ia stk o w y w yraz
fo rm y
(gen.
daw ną f o r n ę
iż
i * ç p ir -(-e r -, -o r-)
h e te r o k lity c z n y c h te m a t ó w
tr u p i
z rd zen iem
Z k o le L ,w y stę p u ją ­
-er.-.
do ść r o z w in ię tą ap o fo n lę
m o ż liw e j e s t ,
*up - i r - ( - e r - , - o r - )
ic h
(,* u p e n -o ),
-r,
wy­
b y ło b y w ięc p ie r ­
i z l a ć s i ę z r d z e n i e m , w wyniku c z e g o
c i ć sw ą f u n k c j ę
W ta k im r a z ie
-e n -
d w u g ło s k o w e p o łą c z e n i ą
b y ć k o n ty n u a n tairi i e .
możemy d a l e j
p ie rw o tn y m
*ирепъ
poszerzonym p r z e z s u f l k s
c e po rdzennym *up-
*upent
b y łb y w ięc
R ek o n stru o w an e p s ł .
w o tn y m t e m a t e m SDÓłgłoskowym n a
z
k tó ry p o w i n i e n b y ć n o ś n i k i e m p i e r -
się
ze
w ięc
w sp ó łc z.
rze czo w n ik n asc. z f o r -
d ery w ac y jn ą,
do p r z e k s z t a ł c e ń
w k tó ry m c z y s to
* -iji
л
S u m u jąc p o w y ższ e
d ał p ie rw o tn ą
o d p o w ied n ik i
m o żen y p o w i e d z i e ć ,
form ą w y ra z u
fo n ety c zn e
że
sło w .
p ie rw ia stk o w eg o
*up~,
'u p ió r '
*o
p
b y ł y b y : Ąt* u p - 1 * % ep ~ , **% opIąQ
z n a c z e n ie 'w o d a '
p o sia ­
ic h
oraz
ie .
**ap~.
P ie rw ia stk o w e r d z e n ie m iały w i e .
D alsza r e k o n s tr u k c ja
z m i e r z a ć b ę d z i e dó
u s t a l e n i a p ie rw o tn e ­
go z n a c z e n i a w y r a z u w p s ł .
REKONSTRUKCJA PIERWOTNEGO ZNACZENIA OG. SŁOW. ’ UPIÓR*
W obec b r a k u z a p i s ó w w y r a z u
w iań sk ieg o ^ 1
Z danych ty c h ( p o r .
n a s . 124 n o t o w a n e w
to o g ó ln ie
p o z a ty m
'c i a ł o
je st
n ie b o szc zy k a
n ie ty lk o
n ie m a te ria ln a ,
d ia le k ta c h )
(w a m p irem ) n i e
"żyw y t r u p " ,
p rze b y w a jąc a
te ż
sło ­
w o k re śle n iu je ­
s ą ludow e s ł o w i a ń s k i e w i e r z e n i a
n i a z w ią za n e a u p io re m .
'u p ió r '
p iśm ie n n ic tw a
j e d y n y m w ł a ś c i w i e ź r ó d ł e m pomocnym
go daw nego z n a c z e n i a
zw ana u p io re m
w za b y tk a ch
i
w yobraże­
z n a c z e n i e 2. sło w .
w y n ik a,
że
isto ta
je d n o z n a c z n ie k rw io ż e rc z a :
w ja k iś
le c z
spos& >
» n ie c z y ste « ',
t a k ż e dem on, a w i ę c
w o d lu d n y c h m ie js c a c h
(?)
je st
a
isto ta
n a jc z ę śc ie j
zw ią za n y ch z w odą.
C e n n a j e s t w ty m w z g l ę d z i e
in fo rm a c ja o w ie 42
rż e n ia c h k a szu b sk ic h
, iż
b e z p ie c z n ą ( i n a tu ra ln ą )
zaporę p rze d
u p io rem s ta n o w i w oda:
s ą to
by lu d z k ie od cm en ta rz a.
p rz y ro d z ie
(suszę)
rzeki i
w iąż e lu d s ło w ia ń s k i
wem n i e b o s z c z y k ó w : o f i a r a
z
"n iec zy ste g o "
w anego z m o g iły j e c h r o n i ą c e j ,
rzędu
je z io ra
R ó w n ie ż z a k ł ó c e n i a
w y w o łu jąc eg o d e s z c z
o d d ziela ją ce s ie d z i­
w c y rk u la c ji
w ody w
d o ś ć p o w sz e c h n ie z w p ły ­
c ia ła
lu b k rz y ż a
w r z u c o n a do w od y j e s t c z ę ś c i ą
w śród lu d u s e r b s k ie g o ,
w yr­
ob­
b u łg a rsk ie g o ,
40"
J. P o k o r n y ,
Indogerm anisches etym o lo g isch es W örterbuch,
B erp
1 9 4 9 -1 9 5 9 , s . 5 1 - 5 2 , < 149.
41
ùo r e k o n s t r u k c j i p o s t a c i r d z e n ia w yrazu w s t . r u s . m ało p r z y d a tn y oka­
z u j e s i e an trop on im Упирь Лихой, gdyż z a p is te n n i e j e s t pewny:
o d n o si s i e
do XI w . , a l e w y s tę p u je w z a b y tk u z XV s t u l e c i a , c o nasuw a m o ż liw o ś ć
prze­
k s z t a ł c e n i a p r z e z k o p i s t ę . Zdaniem T . S k u lin y an trop on im te n ja k o ty p s t r u k ­
tu r a ln y w s t . r u s . b y łb y w yjątk ow y - zarówno gdyby tr a k to w a ć nazwę ja k o z e s t a ­
w ie n ie ( z 2 nazw c h a r a k te r y z u ją c y c h ) ja k i w w ypadku, gdyby m ia ła b yć o p a r t a
na w y r a ż e n iu a p e la ty v n y m , w dod atku n ie ja sn y m se m a n ty c z n ie : T . S к u 1 i n a ,
S ta r o r u s k ie im iennictw o osobowe, W rocław 1 9 7 3 -1 9 7 4 , c z . 2 , s . 4 9 .' Z a p is y w
r o d z a ju .Упирь Макарий, Onypa p o ja w ia ją s i e d o p ie r o od XV w . ,
i
p ochod zą z
te re n ó w R u si p n .- w s c h ., p o r .: С . Б . В е с е л о в е
к и й , - Ономастикой.
Д ревн ерусски е им ена, прозвища и фамилии, Москва 197**. в . 3 3 2 , 2 3 2 .
42
S у с h t a.
Słow nik gwar k a s z u b s k i c h ..., t . 3 , s . 3 3 1 .
na U k ra in ie
z a k a r p a c k ie j^ 3 ;
ró w n ie ż p o le w a n ie wodą
c i a ł a zm arły ch
a k c jo n a ln y sym bol d e s z c z u
m o g iły w i s i e l c a .
w ja k i ś sposób " n ie c z y s te "
n i e - p raw d ziw ą ś m ie r ć .
W ta k im r a z i e
sta n o w i
S k ie r o w a n ie d z i a ł a n i a na
ma t u n a c e l u z a t o p i e ­
lo k a liz a c ja
"tam teg o "
św ia­
t a m u si b y ć rów nież* z w ią z a jja z w odą.
Z wodą ( b a g n a m i, rzek am i?
m o n iczn y ch i s t o t
iż n ie są to
ty lk o "dusze"
ły c h p rze d w c ze śn ie
n ic y
"teg o "
i
z w ią z a n a j e s t rów nież o b e c n o ść
zwanych t o p i e l c a m i
p r z y czym i s t o t n e
i p o d o b n ie ja k
ze s f e r ą
a k w a ty c z n o -c h to n ic z n ą ,
w k tó r y c h p o le w a n ie g ro b u wodą
wodę c h t o n i c z n ą
w sk az u ją ,
iż
obrzędy
"dusze"
w ł a ś c i w y m im m i e j s c u - w k r a i n i e
c ia ło z a ś , k tó re
pow in n o z n a l e ź ć s i ę
i
c ia ła
.
ciał
z sy m b o lik ą
(zie m sk ą )
c ia ła
i
dusz
w yw o ły w an ia
re p re z e n tu je
n i e z n a jd u ją s i ę na
z m arły ch .
Po t o aby ta ir d o t r z e ć ,
sto ją c ą ,
p ły n ą c ą , a naw et o g n i­
m u s i " d u s z a " p r z e b y ć w odę ( r z e k ę )
stą ,
"n ie c z y ste "
"n iec zy sty c h "
deszczu,
zm ar­
P rz e b y w a ją one n a g r a ­
a k w a ty c z n o -c h to n ic z n e j ś w ia ta
W i e r z e n i a ludow e w ią ż ą c e o b e c n o ś ć
de­
je st,
lu d z i u to p io n y c h , le c z , o g ó ln ie ,
śm ie rc ią n ie n a tu ra ln ą .
"tam teg o " ś w ia ta
n a l e ż ą do s f e r y
,
" n i e do k o ń c a " u m a rło
b ez p o w ro tn ie
w ziem i,
("żyw y t r u p " ,
za
w odą,
u p ió r)
w
w o d zie
ch to n ic z n e j.
Pow yższe u s t a l e n i a
w ia ń s k ie g o ś w ia ta
dokonane
o ra z w sp ó łc ze sn e je g o
w y d z i e l i ć z a k r e s znaczeniow y
P ie rw o tn e z n a c z e n ie w yrazu
(c h to n ic z n e j)',
n ie
zaś
lo k a liz u ją c e .
o g ó ln ie na
w o p a rc iu o
jeg o
b y ło b y
rdzeń
'to ,
*up-,
w te n sposób
że w je g o ram ach
z w odą,
w izje
sło ­
p o zw a lają
sło w .,
podnosi
'u p ió r '.
się
z
wody
'w o d a ' m ia łb y z n a c z e ­
fo rm aln e
-r/n -
w sk azy w ały b y
p o d n o sz en ia s i ę ' .
zre k o n stru o w a n y
ta k b a rd z o w y jątk o w y ,
s ą k o n ty n u o w a n e
a p e l l a t y w a z w ią za n e
co
*op-
'c z y n n o ś ć w y d o b y w an ia s i ę ,
w ję zy k ach s ło w ia ń s k ic h
ludow e
ety m o lo g izo w an eg o
A rch aiczn e ś ro d k i
cz n y ty p n o m in a ln y
daw ny m o d e l
może
je śli
A rc h ai­
n ie
być
p rzy jm iem y ,
s ł o w i a ń s k i e nazwy g e o g r a f i c z n e ;
w z n ie sie n ia m i te r e n u ,
n ie k tó re
n.
lo c i i h y d ro n in y .
1,3 H. И. Т о л с т о й ,
С. И. Т о л с т а я ,
К реконструкции д р е в н е сл а ­
вянской духовной культуры (л и н гв о - и этнографическкий а с п е к т ) , [ w :J Славян­
ск о е язы кознание. V I I I Международный с ъ е зд с л а в и ст о в , Москва 1 9 7 8 , s. 384 п .
W ierzenia te są s z c z e g ó ln ie popularne u Słowian północnych, p o r . : S ł o ­
w nik f o l k l o r u p o l s k i e g o , _ pod r e d . J. K r z y ż a n o w s k i e g o .
Warsza­
wa 1965, s . 416.
^ J . i R. T o m i с с у ,
Drzewa t y c i a .
Warszawa 1975, s . 1 0 4 п . , 121 n.
Ludową w izja św ia ta i c zło w ie k a .
Z te re n ó w z a c h .
p a rësko
sło w .
'tr z ę s a w is k o ',
k a m ie ń '4 6 ,
p o l.
opar,
m a rz ają ce m i e j s c e ',
'm ie jsc o w o ść
m ożna by t u
opoka
1.
np.
z a lic z y ć :
'm g ła , w o ń ',
o p a r z e lis k o
a n a d t o może n i e k t ó r e
n a M a z o w sz u
'm ie js c o w o ś ć k . K u tn a,
A7
kaszub,
'b a g n o , t o r f o w i s k o ',
2 .
'g rz ą s k ie , n ie
n.
lo c i ty p u
zam ek
z lo k alizo w an y
za­
Opinogóra
p o ło ż o n a n a w y n io sły m w z g ó r z u ',
p ie rw o tn ie
o-
's k a ła ,
Oporóo
na
cy p lu
o b lan y m w o d ą '
Na P o d l a s i u n .
lo c i
zow ane n a d r z e k a m i ,
p r z e w a ż n ie nazw y
l y n ie e ,
U p iervu a kie;
Z te re n ó w p o ls k i c h
Opiróu
w a r t o t e ż o d n o to w ać
' w i e ś z n a n a m. i n .
'm ły n i
zlo k aliz o w an a
k a rp a c iu
ta rta k
elem en t
W apienioa
Wapno
to
U p ie-
ziem ska
w ap - z a w i e r a j ą hazw y
'w ie ś p o ło ż o n a
na
Wampierzóu
Na
'w ie ś
Pod­
w z n ie s ie ń te re n o w y c h
a
nazwy t e r e n ó w n i z i n n y c h :
s k ie o d p o w ied n ik i;
i
zach.
ukr.
n a t e r e n i e C zech:
czy
Vàpno,
Vàpny50.
czy
p o ja w iły s i ę w raz
są
one
w sie , o sad y ,
b y łe p o s ia d ło ś c i z ie m sk ie :
Упино,
Оперово
Упеница,
W k i l k u w ypadkach
(p o l.
Упиревичи
O p ir ó u ) ,
(p o l.
m o g liśm y za u w aży ć
S łow nik gwar k a s z u b s k ic h .. . ,
p o l­
rd ze n n ie
z p o lsk ą k o lo n iz a c ją
Na B i a ł o r u s i b y ł y b y t o n a j c z ę ś c i e j
О п е н и ц а//В ап ен и ц а ,
Vdpenioe,
nazwy t a k i e m a ją c z ę s t o
tru d n o ro z s trz y g n ą ć ,
w sc h o d n io sło w ia ń sk ie ,
46 S y c h t a ,
Wapno
t a k ż e w lk p .
'w z g ó rz e o b le w a n e p r z e z l i c z n e s t r u m i e 49
's z c z y t g ó r s k i';
Wapienna, Wapnioa, Wapnik .
To-
Vâpeneko,
Упенек,
ty p u
Wapionka
Na t e r e n a c h b r u a .
r o u io z e ) .
up-
p o lsk im
Vâpenka,
k re śla ją c e
lo c i
b rze g iem r z e k i '.
w y s tę p u ją ró w n ież
na ty c h te re n a c h .
n.
p d . w sc h . m ało p .
p o n im y t e g o t y p u
нки,
z lo k a li­
'p o s ia d ł o ś ć
z k o p aln i g ip s u ',
n a s ta w k u ',
n a ró w n in ie n a d
t a k ż e h y d ro n im y :
O p ie r fa i),
s ą w y raźn ie
l o c i z nagłosow ym
(w p u s z c z y k r ó l e w s k i e j ) :
tu tak że
w z n ie s ie n iu n ad s tr u m ie n ie m ',
n i e ',
Oparouo
w o d o s o b n i o n y m m i e j s c u * 4 ®.
(W ie lk o p o lsk a )
Wapionka
Opary,
daw nych u r o c z y s k
Upioróuika,
p o ło ż o n a
ty p u
z k o le i p o le sk ie n.
n.
lo c i
o-
0 п е н ь к и ( р о 1.
О поры, У п и -
Vpierovriae,
Upió-
ic h sz c z e g ó ln ą lo -
t . 3, s . 323, 326.
*^ Słow nik g e o g ra fic zn y K rólestw a P o lsk ieg o i in n y c h kra jó w sło w ia ń sk ic h
( r e d . F. S u l i m i r s k i
i i n . ) , Warszawa 1880-1902, t . V II , s.
538, s . 540-544.
4® Tamże, s . 554, 813.
49 Tamże,
t . 12, e . 933, 941-942;
e г 1 a j,
S lo v en sk a
t . 15,
c z . 2, s . 678.
vodna i mena,
Lubiana
1956-1961 ,
t.
1,
k a liz a c ję :
nad stru m ie n ia m i«
u k r a i ń s k i m 52
cie j
z lo k alizo w an e nad rz e k a m i,
порець,
ukr.
Oparóu,
Упири,
ка,
n.
lo c i
p o ob y d w u s t r o n a c h
re n ie
O porzec,
О пеньки.
Опор,
z a w ierając e
Opór
np.
rzeką
ukr.
Na t e ­
n ajczęś­
Упир,
О п ары ,
W r e jo n ie K arpat
mamy t e ż h y d r o n i i r y
na te re n ie
w y s tę p u ją zarów no
o k re ś la ją c e w sie ,
О парка);
Упырево,
w arto p rz y to c z y ć
h y d ro n in y
ro sy jsk im
Опан,
a naw et cm en ta rz e:
Упыревка,
d ia le k ta ln e
53
:
Опанка
ja k
Упирькова.
D la
a p e lla ty w y опора 's k a l i s t y b r z e g '5 4 ,
rodzaj g lin y ',
о п у п о к (m.),
' p a g ó r e k , w z n i e s i e n i e t e r e n o w e p o d c z a s w y le w u w o d y ' 5 5 .
W sch. s ł o w . nazwy t e re n o w e z
no
(p o l.
W apielnia ) ,
Wapienne,
(u ro czy sk o ),
lic z n e ,
por.
zio rem ),
zach.
m ach:
/а /
d ro n in y
oraz
(f.),
to z reg u ły n.
H ydronim y s ą
brus.
W opienica ) ;
(u ro czy sk o ),
Вапова - w ie ś
Вопь,
lo c i:
{p o l .
W apielnia
опупье
chyba
nad
Wap­
m n ie j
ty m j e ­
Опь ( r z e k i ) 5 6 .
o d n a le ź liś m y n a j c z ę s t s z e o d p o w ied n ik i z
*ap~
obecnym
w ap e lla ty w ac h
i
h y d ro n i-
вапа 'j e z i o r o , b ł o t o ',
b u łg . d ia l,
вапа,
въпа
c "i
вапа
'p a r a '
, sło w e ń .
арпо, ^zplênoa, h y ­
schorw .
A pnenik,
ty m n i z i n y
ną n iż
w *vap~ ,
s t . b u łg .
'w g łę b ie n ie ',
(je z io ro ;
Вапникова
Na t e r e n a c h p d . s ł o w .
rd zen n y m
Wapnieko,
(w zg ó rze).
Вапово
ukr.
*vap-
опупь
В а п ен и ц а //О п ен и ц а
Wapowee,
W apielnia
ros.
i
p o ró w n a n ia
(n .)
ukr.
pa­
О п а р к а , Опары ( n a d
'w a p ie ń ,
Вапельня
О п а­
w
опока
zach.
Opn.
О пер.
s i e p ó łn o cn y m
lo c i
zach.
.
są
(n a d r z e c z k ą o t e j ż e n azw ie ),
A n a lo g ic z n ie ry s u je s i ę obraz
n.
rzeki
x'up~.
Apnenk,
A plenk,
Apnenoa,
to p o n im y
A plena d o lin a ,
/ а / sam o g ło sk ą rd z e n n ą
Apno,
Vaplenoa d o lin a
58
.
A p n en ik,
Apenae, w
A p ellaty w y z i n ­
są zn a cz n ie rz a d s z e ,
por.
schorw .
М. V a s o e r ,
R ussisches geographisches Namenbuch, W iesbaden
t . t , в . 6 4 0 ; t . 6 , s . 4 2 8 -4 2 9 ; t . 9 , e . 2 9 5 -2 9 7 ; Słownik geogra­
f i c z n y . . . , t . 7 , s . 813.
52
T a s m e r,
o p . c i t . , t . 9 , s . 296;
Słownik g e o g r a fic z n y ..., t .
7 , s . 538 n . , 566; C. 15, c z . 2 , s . 674; J . D d о 1 p h ,
S t u d i e n zu s l a vischen Gewässernamen und Gewässerbezeichnungen, H e id e lb e rg - 1979 , s . 617.
53
V а 8 m e r,
o p . c i t . , t . 1, s . 64 0; t . 6 , s . 4 28 .
1964 п . ,
54 U d о 1 p h ,
55
Д а л ь ,
op. c i t . ,
s . 617.
Толковый с л о м р ь . . . ,
t . 2 , в . 6 8 1 , 687.
56 Słownik g e o g r a fic z n y ...,
buch der russischen
t . 15 , c * . 2 , 678;
Gewässernamen, W iesbad en 1967,
5^ Г е о р г и е в ,
[ i i n . ] , Б ъ лгар ски . . . ,
58
В e z 1 a j,
op. c i t . ,
t . 1, s . 3 7 -3 8 .
М. V a s m e r , W örter­
с . 1 , 8 . 2 5 8 -2 5 9 , 36 9.
t . 2 , * . 118.
o p le n , s ł c w e r i .
n io a ,
S-plen,
b u łg .
*op- * u p -
w ach wodnych
p r u s . ape
(n iz in y )
59
'w z n ie s ie n ie '
o por
R dzenie
n.
lo c i
O plena,
w y stę p u ją c e na t e r e n i e sło w ia ń sk im
m ają sw o je o d p o w ie d n ik i
'n u rt,
r z e k a ' , wupyan
m ie ń ';
lite w .
ù p i,
stru ją
te ż b a łty c k ie
Opieńka, J e p le n io a , J e p -
dem .
n.
naz­
w ję zy k a ch b a ł ty c k i c h :
'c h m u r a ';
u p ie le ,
w
u p ie n ie
ło te w .
upe
'w o d a ,
'r z e k a '^ ® . Podobny
l o c i i h y d ro n im y ,
np.
ło te w .
st.
stru ­
sta n ilu ­
( t a k ż e nazw y
~ £j
b ło t),
ste
Apara,
są n.
lite w .
lo c i z
(nazw a r z e c z k i
upi
Aparat
.
Na t e r e n i e L i t w y s z c z e g ó l n i e czę­
zlo k a liz o w a n e nad w odą, np.
je d n o c z e śn ie m ia sta nad n i ą ) ,
(nazw a p o s i a d ł o ś c i z i e m s k i e j )
U p n ik i,
Upina
por.
tak że
Opnary
ja k o
* n e to p y r i,
62
PRZEGLĄD ETYMOLOGII SŁOW. 'NIETOPERZ*
F. M ik lo sich re k o n stru o w a ł
budową sło w o tw ó rc z ą
(vuK tepoj
'n o c n y ')
oraz ła c .
J e g o zd a n ie m w y ra z p a ł .
*nokt*
'n o c '
b y ło b y w ię c
oraz
J.
*per-
/* lo p o t-
od:
'n ie to p e r z ',
ты рь;
v e à p e r tilio
'l a t a ó ',
p o w i ą z a ń m ię d z y
H o łu b
i
't e .'
'w i e c z ó r ') .
zw ią zan y
z
zn aczen ie
A n alo g icz n ą e ty m o lo g ię
p rzy jm u je
*n eto p ytb
i
* n o ktb
n ie w y k lu cz ają
Je d n o c z e śn ie c i o s t a t n i p r z y j­
* łe p e ty n ,
* l S t 3 t i . J a k o d ow ód p r z y t a c z a j ą
le p tir
(d e e p e r
p ie rw o tn e
ró w n ież p o s ta ć
schorw .
z
'n ie to p e r z '
* n sto -
'f r u w a ć ';
F. K opeénÿ6 5 .
m u ją ja k o p i e r w o t n ą
ииктер{^
m i a ł b y dwa r d z e n i e :
'fr u w a ją c y n o c ą '6 3 .
N. S z a n s k i j 6 4 ,
ró w n ież
p i e r w o t n ą form ę
a n a l o g i c z n ą do g r e c .
z rd zen iem
p o l.
d ia l.
'm o ty l',
st.
r u s , непьты рь,
p o s ta ć p ie rw o tn a w y razu u l e g ł a ,
ic h
z d a n ie m ,
* le p e t-/
la to p ie r я
нопо-
siln y m
od­
k s z t a ł c e n i o m p o d w pływ em t a b u j ę z y k o w e g o .
Z in n y c h p r o p o z y c ji
przez
k.
ety m o lo g ic zn y c h
K o p e ü n e g o i V. S a u r a
w arto p rz y to c z y ć
m o żliw o ść u ż y c ia p s ł .
podaną
p r e f i k s u * n e-
Tamże, s . 38.
60
E . F r a e n k e l ,
L ita u isc h e s etym ologisches Wörterbuch,
H e id e 1b e r g - G ö t t i n g e n 1955, s . 1169: P o k o r n y ,
Indogermanisches. , s . 1149..
61U d o l p h ,
62
63
64
op. c i t . ,
Słownik g e o g ra fic zn y .. . ,
M i k l o s i c h ,
Ш а н с к и й ,
s . 617.
t . 7 , s . 81 2-81 4;
t.
15, c z . 2 , s . 413.
Etymologisches W örterbuch.. . ,
Крат кий. . . ,
s . 291.
s . 214.
(z e z n a c z e n ie m neg aty w n y m )
r y b a c k ie j',
p o l.
P o jaw iły s i ę
d ia l,
w nazw ach ty p u
n ie ła p
'u p ió r ',
w w y n ik u d z i a ł a n i a
o s t a t n i e m o g ły b y ć r e z u l t a t e m
nych p r z e z
a n ad to
w y stę p u je
C iekaw y j e s t ,
jeg o
rdzeń
ety m o lo g ię p s ł .
ругь,
p ły n
naszym zd a n ie m ,
w zn a cz en iu c o l i .
n ie to ta
W sum ie w ię c
ty p u
ś c i e j p rzy jm u je s i ę o s ł .
p o sta ć
( Ze_
sta w ie n ie na s .
-to -
125).
w o g . sło w .
ra z u w ty c h
(p o l.,
d łu ż .
i
p o l.
U s ta le n ie tw a rd e j
g łu ż .,
a n ad to w s t .
(p o r.
a n a liz ę
stru k c ji p sł.
dość
na­
sta b iln y
m ię k k ie j
ze­
sp ó łg ło sk i
w y­
W sp ó łcz esn e
i
je d n a k p o ró w n a n ie z z a p is a m i w
zd ecy d o w an ie p r z e ­
w za b y tk ach p o l . ,
og.
Z k o le i
ros. i
sło w e ń .
m u s i a ła w y stę p o w ać
sa m o ­
lu b / r ' /
w p ie rw o tn y m
w o p a rc iu o p o s ta ć
czes. oraz
fo n ety c zn ą
p o sta c i
/ р / t w a r d e g o . We w s p .
p ie rw o tn e j s p ó łg ło s k i tw a rd e j.
czne i w sp ó łc ze sn e św ia d ec tw a
p ie rw o tn e / r ' / .
lu b
- p e v - /- p y r - ( p o r .
r u s . i sło w e ń .
może b y ć d o k o n a n e
p o św ia d c z o n ą w r o s . , p o l .
n o -)
fo­
w o p a rc iu o p o sta ć
R o z strz y g n ię c ie na k o rz y ść / г /
w y g ło sie w yrazu
n ic tw a
lu b
d łu ż .).
po tw ard y m te m a ty c z n y m / р /
g ło sk a / у / .
na-,
w sk az u ją n a o b ecn o ść
z z e s t a w i e n i a form p o ś w ia d c z o n y c h
że
ję zy ­
p o s i a d a j ą o p o z y c ję w argow ych p r z e d s a ­
m aw ia n a k o r z y ś ć o b e c n o ś c i
w y n ik a,
ma_ j
- p ‘ e r - / - p ‘ ii?-3
mamy w p r a w d z i e / р / o r a z / p ' / ,
z a b y tk ach s t .
iż n ajcz ę­
We w s p ó ł c z e s n y c h
f o r m ie m ożliw e j e s t
ro s ., b ru s .,
g łu ż .
an a lo g ic z n ie
w sk a z u je ,
w n im w y d z i e l i ć
oraz
ję z y k a c h , k tó r e
'p ta c tw o '.
bardzo s i l n e o d k s z ta łc e n ia
Je-,
w et j e j b ra k , n iem n iej d a je s ię
elem en t
w
( n ie - to - ta ) 6 7.
*netopyrb.
w y raz w y k az u je
n e ty c z n e p ie rw s z e j sy la b y
fo n ety c zn ie
* n e -to -p y r ,
p r z e g lą d e ty m o lo g ii w yrazu
kach sło w ia ń sk ic h
'u p ió r ')
zaproponow any p r z e z B ru c k n e ra p i e r ­
d o t a b u i z o w a n y c h n az w r o ś l i n
p o l.
d w ie
uw aża­
w
ja k o
m o g ło sk ą
^netopyi'b : nazwy t e
t a b u j ę z y k o w e g o , p r z y czym
w o tn y p o d z i a ł s ło w o tw ó r c z y w y ra z u
w ro s .,
sie c i
lu d za n ie u c h w y tn e 6 6 .
у
w argow ej
'r o d z a j
m a g icz n eg o o k r e ś l a n i a i s t o t
Z d a n i e m A. B r u c k n e r a ( p o r .
n e to p y n
*neood%
fo n ety c zn ą
w za b y tk ach ic h
sło w .
'u p ió r ') .
w y m ie n io n y ch języków
p iśm ien ­
H isto ry ­
w sk az u ją
na
W obec t e g o s ą w s z e l k i e p o d s t a w y do u z n a n i a r e k o n ­
* n e to p y n
P o s ta ć w yrazu
ja k o
w b u łg .
ja k o p o w sta łą w tó r n ie
fo n e ty c z n ie u z a sa d n io n e j.
прилеп o r a z u k r .
п е р г а ч m ożna t ł u m a c z y ć
w w y n i k u m e t a t e z y ; п р и л е п * * 1 ё р у г (ь )
(w
o­
66 E tym o lo g lckij s l o v n î k s lo v a n s k y c h ja z y k ß ( r e d . B . H a v r i n e k ) ,
P r a g a 1973-1980, t . I I , в . 4 4 7 -4 4 8 .
67
В r u c k n e r ,
E ty m o lo g ic zn y s ł o w n i k . . . ,
s . 594.
p a rc iu o p o l.
p ie r )
p rzez
d ia l,
latopiere, m o ra w .
lito p e r, a ł o w . d i a l .
leto~
do * l H i t i ,
a może r a c z e j
п р и л е п л * le ( Z * ) * le lS ti ( p o r . sc h o rw .
I j i l ja k ,
m aced.
лил-
a d id e a c ję
p j/r( 6 )
p o d w pływ em
68
ja * )
. P o d o b n ie u k r .
te z y
w sy la b ac h
ukr.
z p o l.
РУ&,
пергач
te m a tu :
d ia l,
(m a ło p .)
m o g ło p o j a w i ć s i ę
п е р г а ч • *ha&per,
g a o o p ia r z ,
w w y n ik u
m e ta-
j e ś l i porów nany
m az.
k a o o p ie rz,
form ę
ślą s.
g a rS o -
re k o n stru k c ję
p sł.
s ł o w . g a o e k /h a e to p ie r.
P rz y jm u ją c jak o fo n e ty c z n ie
w yrazu ja k o
* n e to p y rt
u zasa d n io n ą
w ypada z k o l e i u s t a l i ć
cz en ie;
w tym w z g l ę d z i e m ię d zy e ty m o lo g a m i
b ie ż n o śc i.
je g o p ie rw o tn e zna­
w y s t ę p u j ą z n a c z n e roz­
PIERWOTNE ZNACZENIE PSŁ. *NETOPWb
W p o w y ż s z y m mogą b y ć p o m o c n e
w s p ó łc z e s n e nazw y
z a w ie ra ją c e
w swym s k ł a d z i e e l e m e n t
b rus.
лятуча
d ia l,
d ia l.
( ptil)-m y$dk,
(p o r.
ta k ż e n ie m .
мыш,
Flederm aus,
l k o n a zauw ażalnym ,
p o l.
(pow szechne)
v o k K d le n â ту8Ь9,
n e n a lu d o w e w y o b r a ż e n i a o
do m y s z y , l e c z ,
ro s.
*myU:
serb .
fran c,
o h a u ve-so u ria ) 7 0 .
lir o m iS
W sk azu ją o -
' n i e t o p e r z u ' i mogą b y ć o p a r t e n i e
co naszym zd a n ie m w a ż n i e j s z e ,
ty ­
p o sia d a ją c e j co c
mogą ł ą c z y ć
do n i e t o p e r z a
rz u c a n ia uro k u ,
się
z
p r z y j m u j ą c e j m. i n .
T ak ie p ie rw o tn e a s o c j a c j e
w o k r e s ie p o ls k ie g o śre d n io w ie c z a
B y s t r o n i a w arunkow any s t o s u n e k
s te j" ,
czes.
U im iS ,
zew n ętrzn y m p o d o b ie ń s tw ie c i a ł a ty c h z w ie r z ą t
p o s t a ć m yszy i n i e t o p e r z a .
je sz c z e
latom yeя ,
л е т у ч а я мышь,
B l i j e p i m ii,
o d le g ły m i, p o g ań sk im i w y o b ra że n iam i o "duszy*
np.
'n ie to p e r z a '
d ia l.
b y ły
na ty le ,
ja k o
z e wg
żywe
J.
"siły
n ie cz y ­
n ie b e z p ie c z n e j
d la
B u d z i
s z e w s k a ,
S ło w ia ń s k ie s ł o w n i c tw o .. . ,
s . 88. Au­
t o r k a chyba n i e s ł u s z n i e s t w i e r d z a n i e j a s n o ś ć e ty m o lo g ii nazw n i e t o p e r z a typu
u k r . лилик, d i a l . łemk. l y l y k , sch o rw . l j i l j a k , maced. siMnjax; i c h po­
ch o d z e n ie w y j a ś n i ł J . Rozwadowski, wg k t ó r e g o s ? to d e ry w a ty z s u f i k s a s i
~
~ ik t,
- * b k t od p s ł . * * l i l ê t i
l^ le lë ti)
’ch w iać s i ę , falować*
( s t . in d . lë lS y a ti
'c h w i a ć s i ę , d r ż e ć ’ ) : J . R o z w a d o w s k i ,
Z za ­
g a d n ień g ra m a tyczn y ch i e ty m o lo g ic z n y c h , [ v : ] Wybór p is m , t . 2 . J ę zyk o zn a w ­
stw o in d o e u ro p e j s k i e , Warszawa 1961, s . 173 i n . ;
por. ta k ie J . S t r u t y ii s к i ,
P o ls k i e nazw y p ta k ó w k r a jo w y c h , Wrocław 1972, » . 89.
U t ë S e n y ,
o nazw ach n i e t o p e r z a . ,
t . 388 n.
c z ło w ie k a71.
W e d łu g d a w n y c h w y o b r a ż e ń
m yszy, b y ł "p o słem d ia b e ls k iir "
t e g o powodu
ja n ie
istn ia ł
n ie to p e rz
w k rę ca jąc y m s i ę
a n a lo g ic z n e w y o b ra że n ia
XIX w.
we w ł o s y
Z
p rz y b i­
W f o lk lo r z e w sch.
o .p o k u tu ją c e j "duszy"
z
itp .
z w y c z a j u n i e s z k o d l i w i a n i a go - p r z e z
żyw cem do d r z w i l u b w r d t d o m o s t w a .
s ta ć p ta k a ,
m ia ł p o w stać
sło w .
p rz y b ie ra ją c e j po­
w ty m n i e t o p e r z a i
zn a k o m ity
w sp o m n ieć, że
ró w n ież m yszy, n o t u j e
je sz c z e
w
72
znaw ca f o l k l o r u ,
A. A f a n a s j e w
. W a rto p r z y " t y m
ó w c z e ś n i e l u d r o s y j s k i u ży w ał nazw y
73
'u p i o r a ' ja k i 'n i e t o p e r z a '
вампирь
za-
ró w n o d l a o k r e ś l e n i a
W yobrażenie o "du szy "
w pow yższej p o s ta c i
u lu d ó w i n d o e u r o p e j s k i c h :
p rz e d sta w ia
'c ie n ie
w lite ra tu rz e
j e s t bardzo
sta ro g re c k ie j
w ty m w z g l ę d z i e
pewne p r a k t y k i
no to w an e n a t e r e n i e
w sch. S ło w ia ń sz c z y z n y
w XIX w . :
zb y c ia s i ę
z m u s z a n o go z a p o m o c ą
sto so w a n y ch
sto s ie
'u p io ra '
g lin ia n e g o dzbana.
drew na,
pew ne p o l s k i e o b y c z a j e lu dow e
(lu b
je d n o c z e ś n ie w y rzu can o
L eai
du sa 75.
Rzekome o f i a r y
sło m ian e n a k r y c ie .
Z aw a rte
sta ra ły
się
ty lk o
z a b ie g
chyba
w XIX w . : w
w p o le
(lu b k o g u ta )
w ybraną
p o d p ala­
z o k rzy k a m i:
n ie z a u w a ż a ln ie ,
o p u śc ić
w p rzy to c zo n y m o b y c z a ju e le m e n ty k r e ­
m ają z p e w n o ś c ią c h a r a k t e r s y m b o lic z n y ,
p a rte n ie
na
m iały
P rz y k ry c ie to n a s tę p n ie
w górę k o ta
do
sp a la n o
w M a ło p o lsce
w yw ożono t u
po­
z a k lę ć
m ia ło o z n a c z a ć , i ż
n o to w an e
osobę u k ry tą pod sło m ian ą b udą.
m ag icz n e
w c e lu
Podobne u z a s a d n ie n ie
śro d ę p o p ie lco w ą )
no i
m a cji
D zb an t e n n a s t ę p n i e
a jeg o g ło śn e p ę k n ię c ie
p r z y n i ó s ł oczekiw any r e z u l t a t .
tz w . o s t a t k i
H om er
zm arły ch ' w p o s ta c i n ie to p e r z y 74.
Na uw agę z a s ł u g u j ą
w e j ś c i a do
daw ne
ju ż
l e c z mogą b y ć
n a rac jo n aln y m s k ą d in ą d s p o s t r z e ż e n iu ,
że
oo g ie ń
j e s t sk u te cz n y m sposobem d e m a te r ia liz o w a n ia .
P rz y to cz o n e
tu
o b y czaje
p rz e d c h rz e ś c ija ń sk im
przez
e tn o g ra f^ ,
m a j ą b o w ie m
sw e o d l e g ł e
o b r z ą d k u pogrzebow ym ,
arc h eo lo g ó w
i
h isto ry k ó w
a n a lo g ie
d o k ła d n ie
w
o p isa n y m
k u ltu r y 76.
Z
o p i-
J . B y s t r o ń ,
D z ie je obyczajów w dawnej P o lsc e. Wiek X V Ï-X V III,
1, Warszawa 1976, s . 2 6 8 .
72
А. М. А ф а н а с ь е в ,
П оэтические воззрения славян на природу,
т.
3 , Москва 1И69, s . 3 С1. 5 6 6 .
73 _
.
t.
Tamże.
74
.
.
Tamże; n a d to о r o z p o w s z e c h n ie n iu w ia r y w u p io r y na różn ych k o n ty n e n ­
ta c h ś w i a t a ,
z o b .: S ta n d a r d D ic tio n a ry o f F o lk lo r e , M ythology and
Legend,
v o l . 2 , New York 1 9 4 9 -1 9 5 0 , s . 1 1 5 4 .
75 L . L i s o w s k i ,
76 P . J a s i e n i с a ,
S o b ó tk a ,
"W isła" 1 8 9 2 , t . 6 , s . 689 п .
P olska P iastów ,
W arszawa 1 9 7 9 ,
s.
15
п .;
S.
sów t y c h w y n i k a , ż e
p o śm ie rtn y
sw o iste
z m a rtw y m c i a ł e m
v ia v i t a l i a ,
tu ra ln y ,
czego
zw iązek
z a t r z y m y w a ł b o w ie m " d u s z ę "
m o g ła o n a n i e k i e d y
do l u d z k i c h
sie d z ib .
o u sp o k o je n ie
o d d z ie le n ie
i
Obrządek kremacji
siąclecia p.n.e. ,
w n ie
jak o
jak o
n ie n a­
w
w y n ik u
z p ow rotem 1 p o d ą ż a ć
w yw odzi s i ę w i ę c z t r o s k i
je j
tym samym
n ie k o lid u ją c y c h
ro zu m ian ej
w p o b l i ż u z w ło k ,
w c ie la ć s ię
O brządek k r e m a c ji
"duszy“ ,
z k u z m a rtw y m c i a ł e m
drów ek,
"duszy",
b y ł tra k to w a n y
~ p o p r z e z o ę i e r i - o d zw ią­
k ie ru je
ją na
in n ą o r b itę
w ę­
z “p r z y r o d z o n y m " p o r z ą d k i e m .
znany jest na terenie Europy
był powszechny
(XIII-IV w. p.n.e.) oraz u
u ludów tzw.
dawnych Słowian,
od pocz. 2 ty­
kultury- łużyckiej
występując
tu
obok
rzadszego obrządku humacji77.
Pow yższe z e s t a w i e n i a
re k o n stru k c ji
w z n a c z e n iu w yrazu
PK&r,
рецЗг ) ,
sło w ia ń sk ic h :
śn ie ty lk o
Rdzeń t e n
p o l.
g n iew e m '
p y fi
*pyr-
zachow ał s i ę
perzyna
(n .)
80
g łu ż .
(czego
n ad to
"du­
'u p l ô r 's
b y ły
podczas
% eto p yrb
'o g ie ń '
ob­
b y ło b y
( * i e . ** рйг,
we w s z y s t k i c h
we w s p ó ł c z e s n y c h
(p rz e sta rz .)
we f r a z e o l o g i z m a c h ) ,
n ie n a tw a rz y );
(m .),
z rd ze n iem
p o s i a d a j ą c y m sw e o d p o w i e d n i k i
ję z y k a c h i e . 78
n o sić s ię
1
Z n ac ze n ie e ty m o lo g ic z n e p s ł .
co j e s t bez o g n i a ',
d o k onanie
o p o w ra ca jąc y ch
'n ie to p e r z '
k tó re n ie p rz e sz ły p rze z d z ia ła n ie o g n ia
rz ą d k u pogrzebow ego.
'to ,
ja k s i ę w y d a je , n a
daw nych s ł o w i a ń s k i c h w i e r z e ń
szach" o d b ity c h
to "dusze"
p o z w a la ją ,
n ie m al
ję z y k a c h
' z g l i s z c z e ' 79 ( w s p ó łc z e ­
za p e rzo n y,
zaperzać s ię
'u -
ze w n ętrzn ą o d zn ak ą j e s t p o c z e r w ie n ie ­
pyritS,
d łu ż .
'r o z p a lo n y p o p i ó ł ' ,
p y r iś
'p a l i ć ';
p y fiH
czes.
p y t, pi/r
'c z e r w i e n ie ć ';
sło w .
U r b « û с z у к,
R e lig ia pogańskich S ło \d a n , Kraków 1 9 4 7 , s . 5 2 ; J . W i e lo w i e j s k i ,
Życie codzienne na ziem iach p o lskich w o k re sie
wpływów
rzym skich ( I - V w . ) , W arszawa 1 9 7 6 , s . 2 2 1 -2 2 6 ;
S y c h t a,
S ło w n i* gwar
k a s z u b s k ic h ..., t . 3 , s . 3 32; В. В. В и н о г р а д о а ,
Иэ истории русской
лексики и ф р а зео л о ги и , "Доклады и с о о б ц е ш я И и-та язы кознания АН ССР" 1 9 5 4 , мо.
6 , в • 10 а . ,
77 М. С а Ъ а 1 в k a ,
Ze studiów nad obrządkiem ciałopalnym
w Europie
p rze d h is to r y c z n e j , " Z e sz y ty Naukowe UJ" 1 9 6 7 , nr 1 4 9 , P r a c e A r c h e o lo g ic z n e ,
г . 8 ; H. Ł o w ш i a A 8 к i ,
R e lig ia Słowian i j e j upadek (w . V I -X II ), War­
szaw a 1 9 7 9 , s . 73 n .
78
J.B. H o f m a n n ,
E tynologisches Wörterbuch der griechischen Spra­
che, łSttnchen 1 9 5 0 , s . 2 9 1 ; A. W a 1 d e , J . P о к o r n y ,
torgleichendes
Wörterbuch d er indogermanischen S p r a c h e n , B e r l i n 1 9 2 6 -1 9 3 2 , в . 14;
Фа с м е р ,
Этимологический с л о в а р ь . . . ,
79 Słownik języka p o lsk ie g o ,
szaw a 1 9 8 1 ,
8Û
Tamże,
т . 4 , в. 419.
pod r e d .
M. S z у ш с г a k a ,
» . 639.
t. 3,
в . 941.
,
t . 2;
War­
P$r
(k s ią ż k .)
'ru m ie n ie c
(ta k ż e o z o rz y ),
aa
d ia l.
na
p o lic z k a c h ',
p yrir.a
(f.)
'm ie ć r u m ie n ie c n a t w a r z y ',
sło w e ń .
z a p tr iti
ее
'c z e r w ie n ie n ie
'z g lis z c z e ,
z a ę $ r it‘
'p o c z e r w i e n ie ć ';
aa
p o p ió ł',
r jr '- 1
'z a p e rz y ć
schorw .
się '
się '
p ć r iti,
8t
;
p îr îm 'd m u ­
c h a ć , l e k k o w i a ć ' , - p ïr jâ n _ (m .) ' d u s z o n e m i ę s o ' , p i r j m i t i , p ïrjm ï» -.
' d u s i ć m i ę s o w n a c z y n i u ' , e p i r i t i , epî-rîrn
'ro z d m u c h a ć ,
ro z n ie c a ć
( o g ie ń ) ',
u p îr iti,
ù p în m
'd m u c h a ją c r o z n i e c i ć o g i e ń '
p rzy k ła d ó w
z języ k ó w w s c h .
sło w .
n ie
śc ią
*netopyr%
rd z e n ia
*ne- p e ł n i
ki
jak o
*pyrt
tu
'to
co j e s t
'o g ie ń ',
sło w ia ń sk ic h n ie l ic z n ie
re p re z e n to w a n y .
(w sp ó łc z .
zn aczen iem
'n ie p o s ia d a ją c y ,
*bog%
g o ś '.
fra ze o lo g iz m ac h ty p u c z e s .
s y ta '® '* ,
p o l.
s la boga
'b a r d z o
te k s ta c h
ses.
s z c z ę ś liw y ';
d łu ż .
n je b o r je
c i ę ż k o ',
небогъ
'w ie le ,
ukr.
(p rz y m .)
'z m a r ł y ',
n e b o i tik
Ô1
n a je d li
b a r d z o '® ^ ,
з а м ал и м б о г о м
w y stę p u je
n ja b e g i
w sp ó łc z.
'n ie b o s z c z y k '
88
S lo v n îk slo v e n sk é h o . . . ,
deryw ow any
czes.
86
n je b o h / i /
,
'p ra w ie
por.
'u b o g i, b ie d n y ,
'd o
te ëk o
n ic '
da
85
. W
'u b o g i, n ie -
p o l.
n ie b o r a k ,
g ł u ż . n je b o ża tk o
87
'z m a r ły '
, st.
( p o l s k i o d p o w ied n ik :
t . 3,
od
cze­
втг do boha
schorw .
w zn a cz en iu
'z m a r ł y ',
cko godne p o ż a ło w a n ia , p ó ł g ł ó w e k ',
nebohy
przede
ety m o lo g iczn y m
m ożna w s p ó ł c z e ś n i e s p o t k a ć
w ty m z n a c z e n i u t a k ż e н е б о р е
'b ie d a k ',
z
Ta­
ję zy k ach
'b o g a c tw o , s z c z ę ś c i e , p e ł n i a
W ym ienioną p o d s ta w ę d e r y w a c y jn ą
do boga
'n ie '.
M ożna t u w y m i e n i ć
p o zb aw io n y c z e g o ś ',
w zn a cz en iu
obecno­
e le m e n t n ag ło so w y
p rz y m io tn ik ),
w n ie lic z n y c h
st.
ety m o lo g iczn y m
j e s t we w s p ó ł c z e s n y c h
w szy stk im p s ł .
rze czo w n ik a
P ew ny ch
zw iązanym z
ze z n a c z e n ie m negaty w n ym
ty p deryw atów o d rze cz o w n ik o w y c h
*nebog%
o zn aczen iu
bez o g n ia '
możemy u z n a ć , ż e
fu n k c ję p r e f ik s u
.
u d a ł o nam s i ę o d n a l e ź ć .
W o p a r c i u o pow yższe s t w i e r d z e n i a
p sł.
82
'd z ie czes.
n ie s z c z ę s n y ',
n ie b o s z c z y k ) .
P ie r-
s . 675.
^ f n
n ! i ć,
Słownik serbochorw acko-polski, t . 2, s . 386 , 387, 86 3,
1068.
83
M e c h e k,
Etymologicky s l o v n î k . . . , e . 59.
84
G.
K n a p s k i.
Thesaurus p o lo n o -la tin o -g ra ecu s, Kraków 1621,
124, 1303.
85 H. S c h u s t e r - ś e w c ,
H isto risch -etym ologisches Wörterbuch
ob er- und n iedersorbischen Sprache, v o l . 1, Bautzen 1978, s . 47.
86
F.
M i k l o s i c h ,
bonae 1865, s . 420.
87
у
S c h u s t e r-S e w c ,
v o l. 1, s . 47.
88
der
Lexicon p a laeoslovenico-graeco-latinum ,
H isto risch -etym ologisches
s.
W ö rte rb u ch ...,
Windo-
w o tn e z n a c z e n ie p s ł .
lo s,
*nebog%
b y ło
zapew ne
89
't e n , kogo
n ie d o ty czy
s z c z ę ś c i e , u d z i a ł n a tym ś w i e c i e '
je śli
an a liz o w ać
pow yższy s z e r e g sło w o tw ó rc z y
p re fik s
śn ie żadnej
w y ż e j o m ó w io n e w y r a z y
fik sem s ą
fu n k c ji re la ty w n e j:
w ję z y k a c h s ło w ia ń s k ic h
ja k k o n ty n u a n ty p s ł .
*ned& lja,
c z ę ś ć t y c h w yrazów
n ie n ie
n e to jk a
o k re śla ją c e
* n e v o d t,
* n eto p yrb .
Z apew ne
zauw ażone
p r z e z A. B r ü c k n e r a
n az w y
w ła śc iw o śc ia c h le c z n ic z y c h ty 91
92
n ie to ta
'L y c o p o d i u m S e l a g o L . '
,
u k r. нитота
,
czes.
93
' A ly ssu m '
( b i l a n e to jk a j e dobra
"etatkom
od
o a h va tu " )
ty p u p o l.
to ja ,
ro ślin a ,
zw y k le s i l n y
n ie
*neuk%,
ty m p r e ­
p o d o b n ie
ro ślin y o
O d m ie n n e z a p e w n e ż y c z e n i e
tu m ,
z
zd eety m o lo g iz o w an e,
ta b u iz o w a n e , w y ra ż a ją c e p ra g 90
co w y ra ż a ł r d z e ń rz e c z o w n ik a
. Pou­
c z a j ą c e s ą p o d ty m w z g l ę d e m
pu p o l.
o p iso w e g o
n ie p e ł n i w sp ó łc ze­
m ia ła z n a cz en ie
n ie s p e łn ie n ia te g o ,
b o te n ic z n e
*ne-
z
p u n k tu w id z e n ia t o , o c z y w iś c ie ,
to ja d ,
p rz e ja w ia s ię
ukr.
тоя,
w nazw ach
нетоя,
тояд,
k t ó r e j s z c z e g ó l n i e b u lw y k o r z e n n e
środek t r u j ą c y ';
туя
b o ta n icz n y ch
94
,
'A c o n i­
za w ie ra ją
nazwy t e r ó w n i e ż p o s i a d a j ą
n ie ­
znacze­
ta b u izo w a n e.
Pow yższa a n a l i z a sło w o tw ó rc z a
p r e f i k s e m neg aty w n y m
* n e to p y n
ja k o
deryw atów o d rzeczo w n ik o w y ch
*ne- p o zw a la a n a l o g i c z n i e
ro zp a try w a ć
z
p sł.
* n e - to - p y r - i.
PODSUMOWANIE
Z asa d n ic ze w n io sk i p ły n ą c e
'u p i ó r ',
'w a n p ir ' i
1)
'n ie t o p e r z '
z p r z e d s t a w i o n e j t u e t y m o l o g i i sło w .
są n astęp u jące :
w y w o d zą s i ę o n e z p s ł . * \ p - r / n - ,
* * o p - r /n - ,
*op-kjb
o r a z *ne-
topyrW,
ÛQ
Tamże:
ta k ż e
H o ł u b ,
К o p e 2 n y,
E ty m l o g ic k j s l o v n î k . . . , s .
42.
B ty a o lo g ic k ф s lo v n îk s lo v a n sk ÿ c h . . . , t . 2 , s . 448; Ф a с м e p,
мологический с л о в а р ь . . . , т . 3, s • 55.
91
B r ü c k n e r ,
S łow nik e t y m o lo g ic z n y ..., s . 361-362.
Г р х н ч е м к о ,
Словарь у к р а!и сь ко 1 .. . ,
V. M a
Ceskâ a s lo v e n s k i
c h e
k,
Эти­
т . 2 , в . 564.
jména r o s t l i n ,
P raga 1954, s .
65.
94 S. M a k o w i e c k i ,
ków 1936, e . 5-6.
S ło w n ik b o ta n ic zn y
ła c iń s k o -tn a ło r u s k i,
Kra­
2 ) rek o n stru o w an a p o s ta ć
c h a ic z n y ty p n o m in a ln y
**op-
p o sia d ający m
d k i fo rm aln e
* * u p -r/n ~ ,
lo k a liz u ją c e
jak o
'to ,
oo p o d n o s i s i ę
4 ) re k o n stru o w an a p o s ta ć
n iem
*n»topyrb
sk ła d a ją c y c h s i ę
n ależy
do
w śród k tó ry c h
czeniem
'n ie '
oraz
rdzeń
o d rzeczo w n ik o w y
(lu b
'w o d n y ,
rdze­
rzeczow ­
w y raz
m ię d zy s ło w .
*neje st
'u p ió r '
z e w o lu c ją sy stem u (m o d elu )
* n e -to -
ze
zna­
deryw atem
i
'to ,
(p o p rzez
p o w i ą z a n i a obydw u w yrazów w i ą ż ą
p o g a ń sk ic h w ie rz e ń i w yobrażeń
z k tó ry m w yrazy t e
p o zo staw a ły
co
'n ie t o p e r z '
m o ty w a cji s e m a n ty c z n e j w y ra zu
'w o d a ') ;
do
ta b u iz o w a n y c h
p o s ia d a ło e ty m o lo g ic zn e z n a c z e n ie
z a ta rc iu
r d z e ń ze z n a c z e n i e m
'o g ie ń ';
u-
n ależący
a r c h a i c z n y c h n az w
* p y r-
je s t bez o g n ia ';
8 ) z b l i ż e n i e sem an ty czn e
tego" ś w ia ta ,
z ty m ż e
w y s t ę p u j e p r e f i k s n eg aty w n y
o d rzeczow nikow ym ;
7 ) p sł.
* n e tc p y n
po
można
z n a s t ę p u j ą c y c h elem en tó w s ło w o tw ó rc z y c h :
- р у г -ь ,
n a stą p iło
'c z y n n o ś ć wydoby­
z wody' ;
(m o że d i a l . )
ety m o lo g ic zn e
up~,
; a rc h a ic z n e ś r o ­
* * u p -r/n -, * * c p -r /n -
op- t o p ie rw o tn y p rz y m io tn ik
n i k m a sc.) z s u f i k s e m
-b jb ;
5 ) * o p b jb
m ia ło z n a c z e n ie
wody ' ;
6 ) p sł.
'w o d a
m o g ły o g ó l n i e w s k a z y w a ć n a
w an ia s i ę , w zn o szen ia s i ę ' i
3 ) z n a c z e n ie ety m o lo g ic z n e p s ł .
sta lić
p rze d sta w ia a r­
z p ie rw o tn y m rd z e n ie m sp ó łg ło sk o w y m
zn aczen ie
-r/n -
* c p - r /n -
się
“ta m ­
w ś c i s ł y c h p o w iąz a­
n ia c h fu n k c jo n u ją c jak o te rm in y r e l i g i j n e .
W z a k o ń c z e n iu w ypada p o d k r e ś l i ć , i ż
ro zp o w sze ch n ien ie k o n k re­
t n e j p o s t a c i w yrazu
m u siało
n a l e ż ą c e g o do s f e r y
w p rz e sz ło śc i
pokryw ać s i ę
S ło w iań sz cz y zn y , le c z w ią z a ło s i ę
ro zw o je m k u l t u r y
t u w yrazów
re lig ii,
duchow ej S ło w ian .
łą c z y s i ę
k tó ra
w p ro c e sie
eu ro p e jsk ie )
z d ia le k ta ln y m i
raczej
z h isto rią
P o ch o d ze n ie
b y ł a k o n g lo m e rate m p rz e ż y tk ó w
był
z n im i
sw o iste j e w o lu c ji,
1
w iz ji
z o d le g łe j
i
ty lk o
R e lig ia Słow ian, • •
przesz­
św ia t
pogań­
k r y s ta l iz u j ą c y c h się
w k tó re j na sta re
n a k ł a d a ł y s i ę now e9 5 .
m o g ły b y ć s e m a n t y c z n i e m o tyw ow ane
95Ł o w m i a d s k i ,
p o d z ia ła m i
w ie rz e ń
ety m o lo g iz o w an y c h
nowych w y o b r a ż e ń :
ko m p lek sem w i e r z e ń
re lik ty
n ie
z o g ó l n i e j s z y m p ro b lem em h i s t o r i i p o g a ń s k i e j
ło ś c i i w sp ó łistn ie ją c y c h
s k ic h S ło w ian
w ie rz e ń r e l i g i j n y c h
(ta k ż e
O m aw iane
w p o w iąz an iu
tu
i
in d o w yrazy
z o k re ślo -
nym k o n t e k s t e m
w o lu c ja
re lig ijn o -w le rz e n io w y m .
w o k r e s i e p o g ań sk im ,
ch rz e śc ija ń stw a )
p o m ięd zy
form ą i
ap e lla ty w ó w
g ó ln ie
czasu,
z n a c z e n i e m wy r a z ó w .
p o w iąz an e
o
ją k o n te k st
Ht a m t e g o "
n a to m ia st na p ła sz c z y ź n ie
ję zy k a
n a l e ż ą c y c h do s f e r y
lin g w is ty c z n y c h n iż
szcze­
p o sia d a ły
( tu sz cz e g ó ln ie :
św ia ta ,
do
wyo­
obrządek c ia ło p a le n ia ) ,
b y ły o d b ic iem
p o d le g ają cy c h e w o lu c ji.
rek o n stru k c ja
sto so w a n ia n ie c o in n e j h i e r a r c h i i
" zw y k ły c h "
u trz y m y w a ła s i ę
o k r e ś l o n e m o rfe m y
pewnych k o n s t r u k c j i s e m io ty c z n y c h
w ię c p rz y p u sz c z a ć , że
F u n k cja t a
za n ik
a w ię c
z k o n te k ste m h is to ry c z n o -k u ltu ro w y m ,
lo k a liz a c ji
p s ł . w yrazów
W o d ró ż n ie n iu od
fu n k cję sy n b o lic z n ą .
dopóki i s t n i a ł w ią ż ą c y
(e-
z i r i a n a o b r z ą d k u p o g r z e b o w e g o , w pływ
mógł w p ro w a d z ić r o z c h w i a n ie i s to p n io w y
w yrazy b ę d ą c e te rm in a m i r e l i g i j n y m i ,
"n ad ję zy k o w ą"
b ra ż e n ie
Z anik t e g o k o n t e k s t u
p ie rw o tn e j
te rm in o lo g ii r e l i g i j n e j
czy n n ik ó w
Można
form y 1 z n a c z e n i a
w ymaga
system ow ych i e k s t r a -
w w y p ad k u w yrazów n l e t e r m i n o l o g i z o w a n y c h .
I n s t y t u t F i l o l o g i i R o s y jsk ie j
Zakład Językoznawstwa
Graiuna R yt te r
СЛАВ. 'УПЫРЬ', ’ВАМПИР', ’НЕТОПЫРЬ*
В статье предлагается следующая
значением:
п. ела», (архаическое) * * u p - r / n - .
‘т о , что поднимается,
со значением
этимология сл ав,
появляется из воды’ ,
слое с выше
**ор-г/п-
указанным
с первичным значением
п . слав, ( в о з м .,
ди ал .)
*o p -b jb
'водяной, принадлежащий к в о д е’ .
Для общепринятой этимологами формы
вичное значение ’ то, что без огня*.
чно связаны своим значением
п. сл ав. * n eto p y rb
По мненио автора дан ш е
архаических явлений совр. с л а в ,
сти и похоронных обрядов языческой поры;
данный анализ добавочно
гидронимии и топонимии.
пер­
слова были перви­
с древней яаыческой моделью "того" с в е т а .
мология строится посредством анализа
ется материалом слав,
предлагается
Ик эти­
обрядно­
аргументиру­