Wstęp

WSTÊP
Myślą przewodnią działalności Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im.
prof. Stanisława Tarnowskiego w Tarnobrzegu od początku jej istnienia jest Prawda
i Dobro. Wartości te, ukierunkowują realizowane przez pracowników Uczelni
zajęcia dydaktyczne oraz badania naukowe. Niniejsza monografia, wydana z okazji
pięciolecia Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. prof. Stanisława Tarnowskiego w Tarnobrzegu, stanowi efekt dociekań naukowo-badawczych i dydaktycznych pracowników Uczelni. Szerokie spektrum zagadnień identyfikowanych w niniejszej publikacji jest odzwierciedleniem aktywnej postawy człowieka. Człowieka, który dąży do poszukiwania prawdy, a tym samym zmierza ku
poznaniu dobra. Jednakże – jak twierdzi M. Bierdiajew – prawdziwie poznać dobro może człowiek jedynie jako istota duchowa. Natomiast człowiek jako istota
społeczna poznaje jedynie zmieniające się wyobrażenia o dobru. Człowiek może
dokonywać ocen, może widzieć prawdę, dobro, piękno tylko jako istota wznosząca
się ponad strumieniem życia przyrodniczo-historycznego i psychicznego.1
W dyskusji nad modelem życia społeczno-gospodarczego Jan Paweł II konstatuje, że modelem tym „...jest społeczeństwo, w którym istnieją wolność pracy,
przedsiębiorczość i uczestnictwo”. Model ten, stanowiący określoną refleksję,
punkt wyjścia w procesie kreowania podstaw życia społeczno-gospodarczego,
identyfikuje treść funkcjonowania i rozwoju społeczno-gospodarczego. Identyfikuje wolność pracy, przedsiębiorczość i uczestnictwo, co sugeruje, że człowiek
jest przyczyną i istotą funkcjonowania oraz rozwoju społeczno-gospodarczego.
Jan Paweł II wywodzi bowiem, że współcześnie „...czynnikiem decydującym
w coraz większym bowiem stopniu jest sam człowiek, to jest jego zdolności poznawcze, wyrażające się w przygotowaniu naukowym, zdolności do uczestnictwa w solidarnej organizacji, umiejętność wyczuwania i zaspokajania potrzeb
innych ludzi”.
1
M. Bierdiajew, O przeznaczeniu człowieka, Kęty 2006, s. 27.
13
Wstęp
Przyjmując tezę Jana Pawła II o dominacji człowieka w życiu społecznogospodarczym, należy poddać refleksji tę myśl w kontekście zmian w polskiej
współczesnej rzeczywistości.
Witold Morawski na podstawie przeprowadzonych badań konstatuje, że Polacy chcą silnego państwa opiekuńczego, bo uważają prawa socjalne za ważniejsze od wolności indywidualnych. Konstatacja ta, upoważnia dowodzić, że Polacy akceptują opiekuńczą rolę państwa, od którego oczekuje się zabezpieczenia
zatrudnienia oraz zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych – niejako niezależnie od indywidualnych osiągnięć – co określa się jako „zasadę odbicia ideologicznego”.
Aby to zmienić, Jadwiga Koralewicz i Marek Ziółkowski w wyniku badań
porządku społecznego w Polsce w 1988 roku, w 1993 roku oraz w 1998 roku
formułują pięć sposobów radzenia sobie ze współczesną polską rzeczywistością,
a mianowicie:
1) pierwszym sposobem działania jest własna aktywność na rzecz samego
siebie,
2) drugim sposobem jest dążenie do budowy kapitałów: materialnego, społecznego i kulturowego posiadanych przez jednostki bądź grupy. Polacy
współcześnie inwestują we własne wykształcenie i kwalifikacje, które ich
zdaniem determinuje wysokie dochody, a tym samym decyduje o społeczeństwie merytokratycznym zbliżając się do społeczeństw zachodnich,
3) kolejnym sposobem przystosowania się do rzeczywistości są inwestycje
w przyszłość dzieci, przede wszystkim przez zapewnienie im lepszego
wykształcenia,
4) w polskiej rzeczywistości olbrzymią rolę odgrywają jednak ciągle działania o charakterze aktywnym po bierne oczekiwanie pomocy,
5) w obecnej sytuacji jest jednak coraz więcej zjawisk, które wywierają na
nas olbrzymi wpływ, a na które sami nie jesteśmy w stanie w jakikolwiek
sposób oddziaływać. Ten piąty sposób pogłębiają procesy globalizacyjne,
zwłaszcza w płaszczyźnie ekonomicznej i kulturowej.
Przezwyciężenie supremacji praw socjalnych nad wolnością indywidualną
jest możliwe tylko poprzez zwrócenie uwagi na własną aktywność, czyli aktywność kierowaną na rzecz samego siebie. Konieczne staje się więc rozwijanie
w społeczeństwie ducha przedsiębiorczości, a tym samym kształtowanie postaw
przedsiębiorczych.
Odejście od modelu pracownika najemnego w kierunku tworzenia własnych
miejsc pracy jest sposobem na zapewnienie sobie wolności. Wolność jest przecież jedną z najistotniejszych przesłanek podmiotowości człowieka. Jak zauważa
14
Wstęp
A. Węgrzecki pozwala podmiotowi osobowemu w szczególny sposób się konstytuować, określać i rozbudowywać, mianowicie dochodzić do samego siebie
i stawać się sobą2.W przypadku pracownika najemnego dochodzi często do zatracenia własnej wolności. Pracownik naciskany koniecznością życiową, strachem przed całkowitą utratą zdobywania środków na utrzymanie siebie i rodziny
przyjmuje niekorzystne warunki umowy narzucone przez pracodawcę.
W tym przypadku ma miejsce nie wolna umowa, lecz przemoc – zniewolenie.3 W tej sytuacji może wystąpić uprzedmiotowienie człowieka. Uprzedmiotowienie jednostki – twierdzi P. Sikora – pojawia się w momencie zatopienia się jej
w środowisku, w świecie innych, współistniejących z nią jednostek. Traci ona
indywidualność, niepowtarzalność poprzez mechanizm umieszczania swojej siły
i myśli w świecie, który zaczyna istnieć niezależnie od niej i zaczyna nią władać.
Jednostka znika a na jej miejsce pojawia się masa – społeczny ogół, wytwory
kultury, które wzrastają do olbrzymiej, niepokonanej siły względem bezsilnego
człowieka.4
Przyjmuje się, że przedsiębiorczość stanowi drogę „powrotu do siebie” i jako
twórcza aktywność człowieka, stanowi zatem byt niesamoistny, właściwość konkretnego człowieka. Przedsiębiorczość jako właściwość konkretnego człowieka,
to w konsekwencji droga do wolności i godności człowieka, czyli droga do podmiotowości człowieka, która stanowi o jego człowieczeństwie, jako celu samego
w sobie. Należy zaznaczyć, że z faktu wolności – jak konstatuje M. A. Krąpiec –
wynika między innymi odpowiedzialność człowieka za podejmowane decyzje
i dokonane czyny. Co więcej jesteśmy odpowiedzialni nie tylko za to, co robimy,
ale też i za to czego nie robimy, a powinniśmy robić.
Traktowanie człowieka zawsze i w każdej sytuacji podmiotowo to afirmacja
dla człowieka jako prawdziwie wolnego i autonomicznego w swych decyzjach,
to afirmacja w konsekwencji dla przedsiębiorczości.5 Przedsiębiorczość kształtowana jest zatem przez człowieka – przedsiębiorcę – podmiot wolnej myśli
i podmiot wolnej akcji, a więc przez sprawcę dziania się. Przedsiębiorca – sprawca
dziania się – posiada zatem poczucie, że sprawuje kontrolę poznawczą i sprawczą
nad rzeczywistością, akceptuje i dokonuje w niej określonych zmian, odnosząc
w konsekwencji sukces. Przedsiębiorczość konkretyzuje wolność, a co za tym
2
A. Węgrzecki, Zarys fenomenologii podmiotu, Wrocław–Warszawa–Kraków 1996, s. 85.
F. J. Mazurek, Wolność pracy, przedsiębiorczość, uczestnictwo, Lublin 1993, s. 24–25.
4
P. Sikora, Podmiotowość, uprzedmiotowienie, alienacja, [w:] Z. J. Czarnecki (red.), Studia
nad ideą podmiotowości człowieka, Lublin 1999, s. 110.
5
K. Jaremczuk, Przedsiębiorczość – próba identyfikacji przesłanek, [w:] K. Jaremczuk (red.),
Uwarunkowania przedsiębiorczości, Tarnobrzeg 2004, s. 34.
3
15
Wstęp
idzie również godność człowieka. Urzeczywistnienie podmiotowości człowieka
w procesie gospodarowania możliwe jest dzięki osobowej przedsiębiorczości.6
Przedsiębiorczość z uwzględnieniem aspektu psychologicznego określana jest
jako określony sposób zachowania człowieka polegający na zdolności i chęci
ponoszenia ryzyka, wprowadzaniu innowacji oraz skłonności do podejmowania
działań, mających na celu wykorzystywanie nadarzających się w otoczeniu szans7.
T. Petersen twierdzi, że sukces odnoszą przedsiębiorcy, którzy akceptują chaos,
zmiany, a nie ci którzy zmierzają do ich eliminacji. Specyficzne zadanie przedsiębiorcy polega zatem – zgodnie ze stanowiskiem J. Schumpetera – na łamaniu
starej tradycji oraz tworzeniu nowej, na twórczej destrukcji i chociaż dotyczy to
przede wszystkim jego działalności ekonomicznej, obejmuje też konsekwencje
w dziedzinie moralności, kultury i życia społecznego.
Życiowym zadaniem przedsiębiorcy jest zmiana zastanej rzeczywistości poprzez zdolności twórcze.8 Jego aktywność skierowana na osiągnięcie własnego
celu – realizację osobistego interesu – najpełniej przyczynia się do realizacji idei
dobra wspólnego. A Smith twierdzi, iż mając na celu swój własny interes, człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza
służyć im rzeczywiście. Nigdy nie zdarzyło mi się – stwierdza A. Smith – widzieć, aby wiele dobrego zdziałali ludzie, którzy udawali, iż handlują dla dobra
społecznego.9
Dobro wspólne realizować może tylko człowiek wolny. Wolność bowiem
pozwala człowiekowi na kreatywność i podjęcie twórczych działań. Oczywistym
jest, że tylko człowiek przedsiębiorczy służyć może interesowi ogółu. Człowiek
działając we własnym interesie – pod warunkiem, iż działania jego będą oparte
na zasadach etyki i poszanowania godności i wolności innych – może skutecznie
realizować ideę dobra wspólnego, dobra ogółu.
Kazimierz Jaremczuk
6
K. Jaremczuk, Przedsiębiorczość w procesie przemian strukturalnych, [w:] Przedsiębiorczość w procesie przemian strukturalnych w Europie Środkowo-Wschodniej, s. 17.
7
Patrz: E. Gąsiorowska, D. Witczak-Roszkowska, Portret osób przedsiębiorczych, [w:]
K. Piech, M. Królikowski (red.), Przedsiębiorczość szansą na sukces rządu, gospodarki przedsiębiorstw, społeczeństwa, Warszawa 2002.
8
Por P. H. Werhahn, Przedsiębiorca, Warszawa 1990, s. 10–11.
9
A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami powstawania bogactwa narodów, Warszawa
1954, t. 2, s. 45–46.
16