Dzieje gminy i samorządu w Zbuczynie

Wiesław Charczuk
Leszek Zugaj
Dzieje gminy i samorządu
w Zbuczynie
Lublin-Siedlce 2014
Wydawca:
Gminny Ośrodek Kultury w Zbuczynie
ul. Jana Pawła II 3, 08-106 Zbuczyn
tel. (25) 641-61-61
e-mail [email protected]
Urząd Gminy Zbuczyn
ul. Jana Pawła II 1, 08-106 Zbuczyn
tel. (25) 641-63-90
e-mail [email protected]
Zdjęcie na okładce: Budynek gminy Zbuczyn z początku XX wieku, fot. Stanisław
Orzełowski z mamy Jasiński, Historia rodu Jasińskich 1750-2005, b.m. i d.w.; budynek
gminy Zbuczyn 2013, fot. Urząd Gminy Zbuczyn
Recenzent:
dr hab. Dariusz Magier Archiwum Państwowe w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim/Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
© Copyright Wiesław Charczuk, Leszek Zugaj
© Copyright Urząd Gminy Zbuczyn, Gminny Ośrodek Kultury w Zbuczynie
ISBN 978-83-925826
Wydanie I
Druk:
Usługi Introligatorsko-Poligraficzne S.C.
Mariola Pieńkowska & Andrzej Pieńkowski
ul. Wojska Polskiego 58, 08-110 Siedlce
tel. (25) 644-24-88
2
Spis treści
Od wydawcy ......................................................................................................................... s. 5
Wstęp ..................................................................................................................................... s. 7
Rozdział I Historia sołectw należących obecnie do gminy Zbuczyn ......................... s. 11
Rozdział II Gmina Zbuczyn i samorząd do 1795 roku ................................................. s. 41
Rozdział III Gmina Zbuczyn w latach 1795-1863 .......................................................... s. 51
Rozdział IV Gmina Zbuczyn w latach 1864-1918 .......................................................... s. 57
Rozdział V Gmina Zbuczyn w latach 1918-1944 ........................................................... s. 69
Rozdział VI Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1944-1953 .................. s. 85
Rozdział VII Gromadzka Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1954-1972 .......... s. 91
Rozdział VIII Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1973-1990 ............. s. 113
Rozdział IX Gmina Zbuczyn w latach 1990-2014 ........................................................ s. 121
Rozdział X Gmina Zbuczyn w Kadencji 2010-2014 .................................................... s. 129
Zakończenie ...................................................................................................................... s. 135
Bibliografia ........................................................................................................................ s. 137
Aneks ................................................................................................................................. s. 141
Kalendarium ..................................................................................................................... s. 175
3
4
Od wydawcy
Zbuczyn to miejscowość o bogatej historii sięgającej początku XV wieku. Od tamtego czasu zawsze była tu siedziba jednej z większych parafii rzymsko-katolickich oraz
lokalnej administracji. Mimo tak bogatej, wielowiekowej historii, okazało się, że my
mieszkańcy niewiele wiemy na ten temat, nie ma też opracowań, do których można by
sięgnąć. Dopóki jest to jeszcze możliwe, postanowiliśmy uratować od zapomnienia
choćby część tej naszej spuścizny. Dobrą okazją do powrotu do tej historii była procedura nadania insygniów herbowych Gminie Zbuczyn. Aby je opracować należało odwołać
się do historii tej ziemi i tradycji jej mieszkańców. Insygnia to symbole, odznaki godności i przyjęcie ich jest jednym z ważniejszych momentów w dziejach danego rodu, miasta czy urzędu. Tak samo było w przypadku naszej Gminy.
Nadanie ostatecznego kształtu insygniów Gmina zleciła historykowi, fachowcowi
w dziedzinie heraldyki - Robertowi Szydlikowi z Tłuszcza. Przy tej okazji zwróciliśmy
się również do dr Wiesława Charczuka znanego historyka regionalisty, zajmującego się
historią naszego regionu, który wydał już kilka publikacji dotyczących historii Naszej
Małej Ojczyzny, z prośbą o zebranie tego co można znaleźć w różnych materiałach źródłowych na temat naszej miejscowości i opracowanie krótkiego rysu historycznego.
Opracowanie Pana Szydlika, jak również i Pana Charczuka zawarliśmy
w niewielkiej publikacji pod tytułem „Zbuczyn z herbem w tle”, wydanej przez Gminę
Zbuczyn w listopadzie 2011 r. Dodatkowo Panowie Ci zaprezentowali efekty swojej
pracy mieszkańcom Gminy w czasie Święta Niepodległości na sesji naukowej w Gminnym Ośrodku Kultury. Spotkało się to z dużym zainteresowaniem.
5
Nas, jako władze gminy, zajmowała szczególnie bogata historia naszej miejscowości, jako ośrodka samorządu i administracji lokalnej. Pomyśleliśmy, że warto również
tę stronę lokalnej historii przybliżyć naszym mieszkańcom. W tym celu nawiązaliśmy
kontakt z historykiem administracji z Lublina Panem Leszkiem Zugajem, który jest autorem wielu prac opisujących dzieje administracji w wielu ośrodkach z rejonu Polski
Wschodniej. Do historii administracji postanowiliśmy dodać jeszcze informacje
o miejscowościach Gminy Zbuczyn [opracowane przez Pana Wiesława Charczuka] tak,
aby praca ta była osadzona w szerszym kontekście.
Przekazujemy w Państwa ręce publikację, która, jak mamy nadzieję, zainteresuje
wielu, nie tylko mieszkańców gminy i pogłębi wiedzę na temat historii Naszej Małej
Ojczyzny.
Wójt Gminy Zbuczyn
Tomasz Hapunowicz
6
Wstęp
Prawie 600-letnie istnienie Zbuczyna, które zostało udokumentowane historycznie oraz brak opracowania poświęconego dziejom gminy i samorządu w Zbuczynie,
skłoniły autorów do napisania niniejszej książki. Niewątpliwie jest to zadanie niełatwe
ze względu na obszar, jaki zajmuje gmina Zbuczyn, wg danych z 2007 r. teren, który
administracyjnie wchodzi do gminy wynosi 211 km2, co stanowi 0,59% powierzchni województwa mazowieckiego, obejmuje 43 miejscowości, które są zamieszkiwane przez
10 145 mieszkańców1. Zbuczyn jest największą gminą wiejską w powiecie siedleckim.
Wchodzące obecnie 43 miejscowości i 46 sołectw do gminy Zbuczyn na przestrzeni dziejów przynależały na przełomie XIX i XX w. do sześciu gmin: Królowa Niwa, Jasionka,
Czuryły, Pióry, Jakusze, Krasusy. Terytorium gminy kształtowało się właściwie od początku XIX w. W okresie austriackim istniały na wsi domina, natomiast w okresie Księstwa Warszawskiego każda wieś bez względu na ilość dymów (domów) stanowiła oddzielną gminę, w której władza należała do wójta umiejącego czytać i pisać, mianowanego przez prefekta spośród miejscowych obywateli. Stąd też autorzy musieli sięgnąć
do zasobów archiwalnych, z których tylko nieliczne dokumenty ówczesnych gmin zachowały się do dnia dzisiejszego. Większość z nich, z lat 1918-1939 dotycząca tego obszaru, zaginęła w czasie II wojny światowej lub została zniszczona przez „nową” władzę komunistyczną. Podejmując ten temat autorzy mają świadomość, że samorząd to
nie tylko ostatnie lata, to również samorząd szlachecki i samorząd wiejski niewątpliwie
związany z funkcjonowaniem parafii i wsi królewskiej Zbuczyn, wzmiankowanej
w źródłach historycznych na dzień 10 lipca 1416 r.2, którą w swojej pracy podał Bolesław Kumor. Prawdopodobnie do opracowania Kumora wkradł się chochlik drukarski.
Autor cytując datę erekcji parafii w Zbuczynie na 1416 r. powołał się na dokument potwierdzający udział biskupa Jastrzębca, który w 1418 r. wydzielił z parafii łukowskiej,
parafię zbuczyńską. Stąd też bardziej wiarygodna jest data 1418 r., jako źródło historyczne potwierdzające erekcję parafii w Zbuczynie3. Samorząd szlachecki funkcjonował
do ostatnich lat istnienia Rzeczypospolitej. Utrata niepodległości przez Polskę i zrywy
niepodległościowe Polaków, zwłaszcza ostatni z 1863 r., gdzie po zdławieniu przez carat, polskiego oporu zbrojnego, w 1867 r. rząd rosyjski dokonał reformy administracyjnej ustanawiając ustrój gmin w zbliżonym do współczesnego ustroju i kształtu z wójtem, podwójtem i sołtysem na czele. Taki ustrój przetrwał do lat 30-tych XX w., gdzie
do systemu samorządu gminnego dodano radę gminną.
http://zbuczyn.com/index.php?option=com_content&view=article&id=34&Itemid=112
B.S. Kumor, Dzieje Diecezji Krakowskiej do roku 1795, Kraków 2002, s. 234; Zbiór dokumentów małopolskich,
wyd. S. Kuraś i I. Sułkowska-Kurasiowa t. I, nr 328, Kraków-Wrocław 1962, s. 420-422.
3 Zbiór dokumentów małopolskich…, s. 420-422.
1
2
7
Kolejna reforma z 1933 r. miała na celu unifikację samorządu gminnego w całej II
Rzeczypospolitej. Lata okupacji hitlerowskiej 1939-1944 na terenie Podlasia, stanowiły
tragiczny okres dla samorządów gminnych. Urzędy gminne z wójtem na czele musiały
z całą bezwzględnością stosować i wykonywać zarządzenia władz okupacyjnych. Jednocześnie zapisały chlubną kartę w dziejach oporu przeciwko okupantom hitlerowskim,
m.in. często wójtowie i pracownicy gminy czynnie działali w konspiracji, pomagając
żołnierzom Polskiego Państwa Podziemnego, ratując lokalną społeczność przed wywózką na roboty do III Rzeszy, kontyngentami. Trudne dla funkcjonowania samorządów na terenie Podlasia było wejście w lipcu 1944 r. Armii Czerwonej i instalowanie
władzy komunistycznej na różnych szczeblach. Komuniści przyjęli politykę ograniczania samorządu lokalnych społeczności. Stan ten trwał do 1973 r., kiedy to przeprowadzono reformę administracyjną powołując większe gminy. Wtedy to Gmina Zbuczyn
została ustanowiona w kształcie, w którym funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Na mocy
ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r., nadano jej nowy istniejący
obecnie wymiar prawny.
Zasadniczy trzon pracy został oparty na materiałach wytworzonych przez władzę carską i administrację rosyjską z II poł. XIX w.: Dziennik Praw Królestwa Polskiego,
t. 52-53, 1859, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 62, 1864, Dziennik Praw Królestwa
Polskiego, t. 64-66, 1866, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 67, 1867, administrację
polską po 1918 r.: Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz. 48, Dziennik
Ustaw z lat 1927-1933, Lubelski Dziennik Wojewódzki 1935, nr 30, poz. 213 i „nową”
władzę ludową po 1944 r.: Dziennik Ustaw z lat 1944-1948, Dziennik Ustaw z lat 19501954, Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie z lat 1954-1969
i Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z lat 1954-1968.
Do ukazania funkcjonowania samorządu gminnego w latach 1973-1990 wykorzystano
Dzienniki Ustaw z lat 1972-1986 i Dzienniki Urzędowe WRN w Siedlcach 1978. Ponadto
wykorzystano w pracy słowniki4. Przy konstrukcji rozdziału pierwszego pomocne były
zasoby znajdujące się w Archiwum Państwowym w Siedlcach Zespół Gminy Zbuczyn,
Akta Gminy Jasionka, sygn. 44, 72, 133 oraz do odtworzenia struktury personalnej obsady urzędów gmin na terenie obecnej gminy Zbuczyn z przełomu XIX i XX w. Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na god 1896-1905. Niezbędne przy opracowaniu niniejszej
4Słownik
geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod red. F. Sulimirskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. I-XIV, Warszawa 1880-1902; Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historycznogeograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, opr. S. Kuraś, Warszawa 1983; Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. III, Kraków-Warszawa-Wrocław 2007.
8
publikacji okazały się opracowania Kazimierza Rymuta5, Stanisława Rosponda6, Władysława Ćwika i Jerzego Redera7, Józefa Maroszka8, Adolfa Pawińskiego9, Tadeusza Mencla10, Mieczysława Gończara11, Feliksa Konecznego12 i Natalii Kondraciuk13. Jako literaturę uzupełniającą wykorzystano prace Włodzimierza Dworzaczka14, Stanisława Litaka15,
Mariana Kallasa16, Dyzmy Gałaja17, Doroty Mączki18 i Marka Mądzika19.
Praca ma układ chronologiczny. Zawiera dziesięć rozdziałów. Rozdział pierwszy
autorstwa Wiesława Charczuka ukazuje w formie słownikowej krótkie dzieje 44 sołectw
należących obecnie do gminy Zbuczyn. Następne rozdziały od drugiego do ósmego zostały opracowane przez Leszka Zugaja. W rozdziale drugim autor przedstawił samorząd szlachecki od XV w do momentu III rozbioru Polski w 1795 r. W kolejnym rozdziale ukazał funkcjonowanie samorządu na terenie gminy Zbuczyn w okresie funkcjonowania administracji austriackiej, francuskiej i rosyjskiej. Rozdział czwarty autor poświecił ukazaniu samorządu gminnego w momencie unifikacji Królestwa Polskiego z innymi
obszarami Imperium Rosyjskiego. W następnym rozdziale został ukazany obraz podstaw prawnych funkcjonowania władzy lokalnej w II Rzeczypospolitej oraz po zajęciu
Polski przez hitlerowców jesienią 1939 r. W tym rozdziale autor swoje badania ogniskował na próbach ujednolicenia władzy gminnej przez rząd Polski w okresie międzywojennym oraz podporządkowanie samorządu lokalnego okupantowi hitlerowskiemu
i jego restrykcyjnej polityce wobec Polaków. Kolejne trzy rozdziały podejmują ukazanie
obrazu władzy samorządowej w okresie Polski Ludowej i Polski Rzeczpospolitej Ludowej, gdzie władza komunistyczna dążyła do ograniczenia wpływu władzy lokalnej
na społeczność gminną i gromadzką. Autor ukazał zabiegi natury prawno-politycznej
władz komunistycznych do zmonopolizowania władzy centralnej w stosunku do samoK. Rymut, Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, t. I-VIII, Kraków 1996-2009.
St. Rospond, Słownik miast i gmin PRL, Wrocław 1984.
7 Wł. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz,
Lublin 1977.
8 J. Maroszek, Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Białystok 1990.
9 Źródła dziejowe Polski, tom XV. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisane przez Adolfa Pawińskiego, t. IV, Małopolska, Warszawa 1886.
10 T. Mencel, Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem, [w:] Gmina wiejska i jej samorząd,
pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989.
11 M. Gończar, Samorząd wsi-historia i nowe możliwości, Warszawa 1990.
12 F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924.
13 N. Kondraciuk, Wieś Zbuczyn w latach 1918-1939, mps pracy mgr obronionej w Akademii Podlaskiej
w Siedlcach (obecnie Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach) w zbiorach autora.
14 Wł. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959.
15 S. Litak, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI wieku, „Roczniki Humanistyczne KUL”,
t. XII, z. 2, 1964.
16 M. Kallas, Historia ustroju Polski, Warszawa 2001.
17 D. Gałaj, Samorząd wiejski w PRL, Warszawa 1978.
18 D. Mączka, Powiat siedlecki 1918-1939, Siedlce 2008.
19 M. Mądzik, Gmina Ułęż w podziałach terytorialnych w XIX i XX wieku, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, vol. LX, 2005.
5
6
9
rządu lokalnego i podporządkowania go sobie ówczesnej wykładni politycznej. Ostatnie
dwa rozdziały książki autorstwa Wiesława Charczuka zostały poświecone funkcjonowaniu gminy Zbuczyn w nowej sytuacji polityczno-ekonomicznej po 1990 r.
Opracowanie uzupełniają zakończenie, bibliografia, aneksy i kalendarium opracowane przez Wiesława Charczuka. Aby przybliżyć czytelnikowi wgląd w podział administracyjny gminy na przestrzeni dziejów zostały zamieszczone mapy obrazujące
przynależność poszczególnych wiosek do gminy.
Na zakończenie Autorzy pragną serdecznie podziękować Wójtowi Gminy Zbuczyn Panu Tomaszowi Hapunowiczowi i jego Zastępcy Panu Januszowi Ginterowi za
wsparcie pomysłu wydania niniejszej publikacji oraz okazanie pomocy w powstaniu
i ukazaniu się na rynku wydawniczym. Szczególne podziękowania autorzy kierują
na ręce dr hab. Dariusza Magiera z Archiwum Państwowego w Lublinie Oddział w Radzyniu Podlaskim i Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, który podjął się
zapoznania z maszynopisem pracy i udzielił cennych uwag, które pozwoliły przybrać
ostateczny kształt pracy.
Osobne podziękowania Autorzy kierują pod adresem pracowników Archiwum
Państwowego w Lublinie, Archiwum Państwowego w Warszawie i Archiwum Państwowego w Siedlcach, Miejskiej Biblioteki Publicznej – Czytelni Regionalnej w Siedlcach oraz Urzędu Gminy Zbuczyn, zwłaszcza Pani Marii Konstańczuk – Sekretarz Gminy Zbuczyn, której znajomość historii ostatnich lat samorządu okazała się bardzo pomocna.
10
Wiesław Charczuk
(Siedlce)
Rozdział I
Historia sołectw wchodzących do gminy Zbuczyn
1. BORKI KOSY
Pierwsze historyczne wzmianki tej miejscowości pochodzą z 1507 r. Nazwę
podano jako Kosy. Podobnie brzmiącą nazwę spotykamy w latach 1529 i w 1531 pisaną
przez dwa „s” Kossy: „Miały ćwierć łanu ziemi. W 1552 r. Koschy miały już połowę
łanu, zaś w 1564 r. miejscowość pisana pod nazwą Kosi była z 4 łanami ziemi. Tyle samo
ziemi miały Kosy w 1589. W 1644 r. szlachta miała 4 włóki ziemi [1 włoka=16,8 ha]”.
W XVII w. nazwa miejscowości w źródłach historycznych występuje jako Borki Koszy
(1620 r.). Od 1673 r. do dnia dzisiejszego miejscowość nosi nazwę Borki Kosy. Od 1918 r.
do 1928 r. administracyjnie Borki Kosy należały do gminy Jasionka. W 1921 r. wieś liczyła 132 mieszkańców i zajmowała obszar 360 morgów ziemi.
2. BORKI WYRKI
Pierwsze historyczne notowania tej miejscowości pochodzą z 1529 r. jako Wyrki,
zaś w 1531 r. znajdujemy informacje pod nazwą Wirki. Była to osada szlachecka jako
wieś 1-łanowa szlachty zagrodowej. W 1552 r. znajdujemy w źródłach historycznych
zapis o półtora łanowej wsi Verky. W 1564 r. następuje rozwój wsi, która posiadała już
4 łany ziemi. O rozwoju wsi świadczy istniejący młyn wodny, który był wykorzystywany do mielenia zboża wspólnie z Borkami Sołdami. W 1580 r. nazwę wsi pisano jako
Werki Borki, w której mieszkało wielu Borkowskich: „W 1580 r. panem był Daniel Borkowski od siebie i sąsiad od 4 włók, co sami orzą płacił 2 floreny, od pół koła korzecznego 6 groszy, od komornicy bez bydła 2 grosze, suma 2 floreny 8 groszy. Werki miały
w 1589 r. dalej 4 łany”. Od 1620 r. nazwę wsi pisano jako Borki Werki lub Borki Weski.
W 1644 r. szlachta miała w swoim posiadaniu 4 włoki ziemi. Taką nazwę znajdujemy
w spisach pochodzących z XVII-XX w. W II poł. XIX w. miejscowość należała administracyjnie do gminy Jasionka, do której przynależała do 1928 r. W 1921 r. miejscowość
liczyła 204 mieszkańców i zajmowała obszar 402 morgów ziemi. Obecnie wieś nosi nazwę Borki Wyrki.
11
3. BZÓW
Prawdopodobnie pierwsza historyczna wzmianka o tej miejscowości pochodzi
z 1401 r. Była to własność szlachecka, w 1409 r. właścicielem był Mikosz Bzowski. Władysław Jagiełło nadał Stanisławowi s. Mikołaja Bzowskiego wójtostwo w Łukowie. W 1448 r.
właścicielem wsi był Jan Bzowski. Natomiast w1471 r. wieś była własnością Jakuba Rogala z Bzowa. W 1529 r. płacono dziesięcinę i 6. grzywien plebanowi zbuczyńskiemu:
„W latach 1531-1533 Bzów zamieszkiwała szlachta bez kmieci, z której był pobór z części
Macieja i Jakuba Gałków, Macieja Gronickiego 1/2 łanu, części Macieja, Mikołaja, Stanisława, Jana Szopów 1 łan i części Piotra Bolesty i Leonarda Szopy 1/2 łanu”.
4. CHOJA
Wzmianka historyczna o tej miejscowości pochodzi z 1529 r. i widnieje zapis pod
nazwą Choya. Była to wioska szlachecka bez kmieci. W 1529 r. z tej wsi płacono dziesięcinę. Natomiast dla plebana w Zbuczynie płacono 3 1/2 grzywny. W latach 1531-1533
dokonano poboru z części Leonarda Klimkowicza 1/2 łanu kmiecego. Natomiast
szlachta bez kmieci dokonała poboru z części Bernarda 1/4 łanu i Jana Chojeckiego
1/2 łanu. W 1644 r. szlachta miała w swoim posiadaniu 6 i 2/4 włóki ziemi. Według danych z 1787 r. miejscowość tę zamieszkiwało 51 osób w tym 5 Żydów.
5. CHROMNA
Wzmianka historyczna miejscowości Chromna pochodzi z 1529 r. W latach 15311533 nazwę wsi pisano Chrumna. Miejscowość była własnością szlachty bez kmieci.
W 1529 r. z tej miejscowości była płacona dziesięcina księżom wikariuszom w Zbuczynie: „W latach 1531-1533 dokonano poboru z części Pawła i Oty 1/8 łanu, reszta szlachty
dokonała poboru łącznie z 2 łanów. Zaś w 1644 r. szlachta posiadała 4 włoki ziemi”.
Z Chromną jest związany wybitny przedstawiciel polskiego Oświecenia, propagator
piśmiennictwa Kazimierz Chromiński, który urodził się we wsi Chromna w 1759 r.
Pracował w Bibliotece Załuskich w Warszawie nad Słownikiem pisarzy polskich. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r. Chromna administracyjnie do 1928 r.
wchodziła do gminy Jasionka. W 1921 r. wieś była zamieszkiwana przez 147 osób
i liczyła 557 morgów ziemi. W okresie okupacji hitlerowskiej aktywnie działały Narodowe Siły Zbrojne. Po zajęciu terenu gminy Zbuczyn przez Armię Czerwoną w lipcu
1944 r. na terenie wsi Chromna aktywnie operował patrol NSZ podporządkowany
por. Jerzemu
Wojtkowskiemu „Drzazga”. Do aktywnych żołnierzy NSZ należeli:
por. Czesław Ługowski „Kobus”, st. sierż. Tadeusz Ługowski „Krogulec”.
12
6. CIELEMĘC
Nazwa historyczna miejscowości wzmiankowana jest już w 1475 r. jako Czelemacz zaś w 1507 r. spotykamy nazwę Czelomacz a w 1529 r. Cyclyomącz. Obecnie nazwa miejscowości brzmi Cielemęc. Miejscowość była własnością szlachecką. Ok. roku
1464 była droga z Cielemęca do Pruszyna. W 1475 r. Cielemęc dziedziczył Piotr Olędzki
zaś w 1507 r. właścicielem Cielemęca był Gniewosz. Kolejnymi właścicielami byli Ścibor
z Cielemęca, Janusz Gojski a w roku 1509 Olędzki z Cielemęca. W dokumentach historycznych z 1529 r. znajdujemy wzmiankę o dziesięcinie z całej wsi i płaceniu
4 grzywien plebanowi w Zbuczynie. W 1644 r. w Cielemęczu szlachta posiadała 4 włóki
ziemi. Stan zasiedlenia wsi Cielemęc w 1787 r. wynosił 31 mieszkańców. W 1845 r. właścicielem wsi był Brzeziński, który dostarczył konie na zmianę dla cara, za które otrzymał zapłatę 9 rubli srebrnych i 28 kopiejek.
7. CZURYŁY
Nazwa miejscowości Czuryły jest wzmiankowana w dokumentach historycznych, w 1529 r. jako Czvrily. Miejscowość była własnością szlachecką, z której w 1529 r.
była płacona dziesięcina w wysokości 2 grzywien plebanowi w Zbuczynie. Z tej włości
był dokonany w latach 1531-1533 pobór z 1 łanu. W 1546 r. właścicielem był Mikołaj
Czuryło z Czurył. W 1644 r. szlachta posiadała 4 włoki ziemi. W II poł. XIX w. Czuryły
liczyły 7 domów i 68 mieszkańców. Folwark Czuryły z wsią Radzików Stopki i Olendy
miały powierzchnię 747 morgów, gdzie grunty orne i ogrody zajmowały 466 morgów,
łąki 54 morgi, pastwiska 8 morgów, las-214 morgów, nieużytki i place-5 morgów. Czuryły w 1787 r. były zamieszkiwane przez 35 mieszkańców, w tym 2 Żydów. W 1845 r.
właścicielem wsi był Egiersdorf, który dostarczył konie do zmiany na pocztę w Krzesku
dla cara Mikołaja I, który w maju 1845 r. jechał z Petersburga do Warszawy. Za to
otrzymał zapłatę 9 rubli srebrnych i 28 kopiejek. Po powstaniu styczniowym Czuryły
były gminą z siedzibą urzędu w Tarczach. W latach 1896-1905 wójtem gminy był Antoni Borkowski, funkcję pisarza sprawował Średnicki. W szkole głównym nauczycielem
był Adam Klucznicki. Gmina Czuryły liczyła 2072 mieszkańców i miała powierzchnię
8219 morgów ziemi. W skład gminy Czuryły wchodziły następujące wioski: Bzów,
Choja, Cielemęc, Czuryły, Krzymosze, Lipiny, Ługi, Olendy, Radzików-Stopki, Tarcze,
Wielgorz i Zdany. W 1875 r. w Czuryłach urodził się Jan Egiersdorf, późniejszy mecenas
i dyrektor Towarzystwa Wzajemnego Kredytu w Siedlcach. W 1917 r. w Czuryłach
powołano do życia Ochotniczą Straż Ogniową. W 1934 r. wójtem gminy Czuryły był
Stanisław Romaniak, podwójtem Julian Kupiński. W 1929 r. miejscowość liczyła 230
mieszkańców. W okresie okupacji hitlerowskiej od 1940 r. działała tajna placówka
13
Narodowej Organizacji Wojskowej, od 1943 r. Narodowych Sił Zbrojnych i Armii Krajowej-dowódca ppor. Józef Ciekot „Lis”. Placówką NOW i NSZ dowodził kierownik
szkoły w Czuryłach Jan Tajchert.
8. DZIEWULE
Dziewule jako miejscowość są wzmiankowane w 1441 r. W 1465 r. spotykamy się
z nazwą Dzevule a w 1509 Dzyewlye. Była to własność szlachecka. W 1441 r. graniczyła
z Grodziskiem i Sobiestanem. W 1465 r. właścicielem wsi był Jakub z Dziewul. W 1509 r.
dziedzicami byli: Stanisław, 2 Maciejów, Jan, Mikołaj, Andrzej, Jakub, Wojciech,
2 Pawłów, Gabriel, Wawrzyniec, 2 Anny, Katarzyna, Zofia, 2 Heleny. Granica z Grodziskiem przebiegała od lasu Tłuściec, rzeki Żytnia do drogi z Łukowa do Zbuczyna.
Na początku XVI w. granice z Koziestanami przebiegały w sposób następujący: od granicy Woli Krasuskiej, łąką do rzeki Dziewulka, rzeką przez środek stawu. Następnie
granicę wsi stanowiła droga z Dziewul do młyna Barankowego. W 1529 r. właściciel
wsi płacił dziesięcinę z ról folwarcznych w wysokości 5 grzywien plebanowi w Zbuczynie: „W latach 1531-1533 dokonano poboru z części Andrzeja Dziewulskiego 1 łanu
kmiecego; szlachtą bez kmieci był: Maciej Markowicz 1 łan, Jakub. Natomiast szlachta
zamieszkująca Dziewule Stare w 1644 r. posiadała 10¼ włóki ziemi, zaś szlachta ze wsi
Dziewule Januszowa 4 włóki ziemi”. Wieś ta w 1787 r. liczyła 169 mieszkańców, w tym
10 Żydów. W 1827 r. miejscowość liczyła 48 domów i 260 mieszkańców. W 1845 r. dziedzicem wsi był Lisowski. Pod koniec XIX w. wieś liczyła 43 domy i 298 mieszkańców,
zaś obszar wynosił 1384 morgów ziemi. Od 1880 r. w Dziewulach znajdował się przystanek kolejowy kolei warszawsko-terespolskiej. Obszar folwarku Dziewule miał obszar
607 morgów, gdzie grunty orne i ogrody zajmowały obszar 385 morgów, nieużytki
i place 65 morgów. Na terenie folwarku Dziewule znajdowały się pokłady torfu. Sama
wieś Dziewule liczyła 12 osad (domów) i zajmowała powierzchnię 300 morgów gruntu.
9. GROCHÓWKA
Grochówka jest wzmiankowana w dokumentach historycznych, w 1498 r. jako
Grochowe a w 1546 r. Grochowka. Była własnością szlachecką. W 1498 r. własność Grochówka została skonfiskowana Pawłowi z Wysokina i nadana Janowi z Iwanowej. Przed
podpisaniem unii polsko-litewskiej w 1569 r. potok Krzewica stanowił granicę z Wielkim Księstwem Litewskim. W 1827 r. wieś liczyła 49 domów i 219 mieszkańców. Administracyjnie wchodziła do gminy Jakusze, pod koniec XIX w. Grochówka liczyła 60 domów i 408 mieszkańców.
14
10. GRODZISK
Pierwsza wzmianka o Grodzisku pochodzi z 1427 r. jako Grodecz, 1430 r. Grodzacz
i 1441 r. jako Grodzisko. Była to własność szlachecka. W 1427 r. właścicielem Grodziska
był szlachcic Jan Partheka. Następnie właścicielem był w 1430-1431 Maciej z Grodziska.
Kolejnym właścicielem wsi w 1441 r. został Mroczesław z Milanowa, który sprzedał własność Grodzisk i Sobiestan położone między własnością Zbuczyn, Dziewule i Jasiona Janowi Zarębie za 8 grzywien oraz 2 konie wartości 9 kóp półgroszków. W 1472 r. właścicielem miejscowości był Jan Rola z Grodziska. W 1509 r. dziedzicami wsi byli: Stanisław
Grodziski, Jan, Katarzyna, Anna, Małgorzata. Wieś graniczyła z Dziewulami. W 1529 r. z
całej wsi była płacona dziesięcina wikariuszom w Zbuczynie: „W latach 1531-1533 miejscowość była zamieszkiwana przez szlachtę bez kmieci, z której pobierano pobór z 1 łanu.
W 1644 r. w posiadaniu szlachty było 3 włóki ziemi”. Grodzisk w 1787 r. był zamieszkiwany przez 98 mieszkańców, w tym 2 Żydów.
11. IZDEBKI
Pierwsza historyczna wzmianka o Izdebkach pochodzi z 1425 r. Hystepka. Następnie w 1508 r. nazwę miejscowości zwano Isdepky, które rozpadły się na n/w osady:
Izdebki Kosmy, Izdebki Wąsy. Izdebki były własnością Andrzeja, zaś w 1508 r. należały
do Pomiana. W 1514 r. graniczyły z Krzeskiem, Zawadami, Królową Niwą i Wolą Wesołą.
W 1531 r. został zarejestrowany pobór ¼ łanu kmiecego z części Stanisława Głuchowicza.
12. IZDEBKI BŁAŻEJE
Pierwsza wzmianka o tej wsi została odnotowana w dokumentach, w 1529 r. jako
wieś Izdebki, pod nazwą Blazeye zaś w 1531 r. pod nazwą Izdepki Strzelcze, jako półłanowa wieś , która w 1552 r. miała już jeden łan ziemi. W 1564 r. zapisano nazwę wsi jako
Strzelcze seu Blazeie z 4 łanami ziemi. W 1580 r. Blezeiow Strzelcze zamieszkiwali sami
Izdebscy, uprawiając 4 łany ziemi. W 1589 r. Blazei Strzelcze miały nadal 4 łany. W 1620 r.
nazwę wsi zapisano już Izdebki Błażeje i w tekście: „P. Izdebski Strzelec z Blazeiow z cześnikami swemi z włok 4”. Ta sama ilość ziemi jest wzmiankowana w 1644 r. Taka nazwa
wsi utrzymała się w źródłach historycznych pochodzących z XVII-XIX w., m.in. w 1787 r.
miejscowość tą zamieszkiwało 43 mieszkańców, w tym 2 Żydów. Podobny zapis nazwy
wsi spotykamy w 1921 r. Taka nazwa utrzymała się do dnia dzisiejszego.
15
13. IZDEBKI KOSNY
Wzmiankę o Izdebkach Kosmach znajdujemy w zapisie pochodzącym z 1529 r. jako Kosshmy, zaś w 1531 r. jako Isdepki Kosmy, natomiast w 1546 r. jako Coshmow.
W 1529 r. była płacona dziesięcina z całej wsi 2 grzywien na rzecz plebana w Zbuczynie.
W latach 1531-1533 był dokonany pobór z 1 łanu szlachty bez kmieci. W 1546 r. na terenie
wsi Izdebki Kosmy przebiegała granica na rzece Liwiec z Wielkim Księstwem
Litewskim. W 1644 r. miejscowość widnieje pod nazwą Izdebki Koszmy zamieszkiwana
przez szlachtę, która posiadała 4 włóki ziemi. Izdebki Kosmy liczyły w 1787 r. 81 osób,
w tym 9 Żydów. W 1827 r. Komsy liczyły 28 domów i 138 mieszkańców. Pod koniec XIX w.
wieś była zamieszkiwana przez 172 mieszkańców. Wieś obejmowała obszar 743 morgów.
14. IZDEBKI KOŚMIDRY
Początkowo wieś jest zapisana jako Izdebki-Guzy (1529 Gvski) w 1531 r. Isdepki
Gussy a w 1546 r. Isdebki Guzi. Jeszcze w 1644 r. spotykamy zapis miejscowości jako
Izdebki Guzy. Natomiast w 1676 r. widnieje zapis wsi pod nazwą Izdebki Kosmidry
Guzy. Obecnie nazwa wsi to Izdebki Kośmidry. W 1529 r. była płacona dziesięcina.
z całej wsi w wysokości 4 grzywien plebanowi: „W latach 1531-1533 był dokonany pobór z części Mikołaja Kośmidra 1/2 łanu kmiecego., tz. Stanisława Guzowicza 1/4 łanu
kmiecego. Wieś zamieszkiwała szlachta bez kmieci: Mikołaj Guzowiez 1/4 łanu, Jan
Sówka 1/4 łanu i Andrzej z bratem. 1/4 ł.”. W 1546 r. przez miejscowość przebiegała
granica z Wielkim Księstwem Litewskim na rzece Liwiec. W 1644 r. szlachta posiadała
5 włók ziemi. W miejscowości Izdebki Kośmidry w 1787 r. mieszkało 76 osób, w tym
5 Żydów. W 1845 r. właścicielem wsi był Szamota, który dostarczył na stację pocztową
w maju 1845 r. konie dla cara Mikołaja I, za co otrzymał zapłatę w wysokości 8 rubli
srebrnych i 28 kopiejek.
15. IZDEBKI WĄSY
Kolejna osada to Izdebki Wąsy, pierwszą wzmiankę historyczną spotykamy już
w 1508 r. jako Isdepky alias Wąsszy, w 1529 r. Wąsy a w 1531 r. Isdepki Vassy. W 1508 r.
graniczyła z własnością Modrzew: „kopiec na granicy z własnością Żurawiniec w miejscu zw. Pogorzały Dąbek, smugiem do drogi w miejscu zw. Radzikowe Dąbki, smugiem
nie dochodząc do drogi z Izdebek, lasem do części Piórowskiej w Izdebkach”. W 1529 r.
była pobierana na rzecz plebana zbuczyńskiego dziesięcina z całej wsi w wysokości
5 grzywien: „W latach 1531-1533 był dokonany pobór szlachty bez kmieci z części Bartłomieja, wdowie po Leonardzie, Jakuba, Stanisława, Michała 1 łanu, części Leonarda
16
Pomianowicza i Jakuba Stanisławicza 1 łanu.
Górny 1/2 łanu, Jakubowięta 1/2 ł.
W 1580 r. właścicielem Izdebek Wąsów był Adam Pomian Izdebski, który od sąsiadów
i od swych 4 włók, które sami orali, płacił 2 floreny, zagród 3 nie masz, juravit jako opustoszałe”. W 1644 r. szlachta posiadała 4 włóki ziemi. W 1878 r. miejscowość ta była zamieszkiwana przez 87 osób, w tym 7 Żydów.
16. IWANÓW
Pierwszą wzmiankę historyczną odnotowujemy już w 1431 r. jako Jwanowo zaś
w 1507 r. Jwanow. Własność szlachecka bez kmieci rozpadła się na: Iwanów-Dobki,
Iwanów-Kijki, Iwanów-Kwasy. Właścicielem osady był w 1431 r. Sułko z Iwanowa.
Zaś za panowania Zygmunta Starego Iwanów był w 1507 r. w posiadaniu Jana z Iwanowa woźnego. W 1508 r. Iwanowem władali: Stanisław Kościesza i Jakub Iwanowscy.
W 1531 r. w dokumentach historycznych spotykamy Ivanov Dobky. W 1529 r. była pobierana dziesięcina z całej wsi 2 grzywien na rzecz plebana i pobór z 1 łanu.
17. IWANÓW KIJKI
Kolejna osada z własności to Iwanów- Kijki. W 1529 r. spotykamy pod nazwą Kyiky zaś w 1531 r. Ivanov Kiyki. W wyniku rozpadu nastąpił rozkwit miejscowości Iwanów-Kwasy. W 1529 r. miejscowość nazywała się Qwassy zaś 1531 r. Ivanov Kvvassy,
obecnie Kwasy. Płacono dziesięcinę z całej wsi plebanowi. W latach 1531-1533 dziedzicami osady byli: Jan, Jakub, wdowa Andrzejowa. Był przeprowadzony pobór z ½ łanu.
W 1878 r. w miejscowości Iwanów Kijki mieszkało 29 osób. Pod koniec XIX w. osada
Iwanów Kijki liczyła 7 domów i była zamieszkiwana przez 90 mieszkańców. Zajmowała
powierzchnię 205 morgów gruntów.
18. JANUSZÓWKA
Po raz pierwszy nazwa tej miejscowości została notowana w 1529 r. jako Janussow, ale już w 1564 r. zapisano ją pod nazwą Dziewlki Januszow jako 4-łanową wieś
szlachty zagrodowej. W 1580 r. wieś ta miała 2 gospodarstwa szlachty zagrodowej
na 3 łanach ziemi i nazywała się Dziewule Janusowka. Dawna wieś Dziewule w tym
samym roku, dla odróżnienia zapewne od młodszej Januszówki, zapisana została jako
Dziewule Stare. W latach 1589 i 1620 wieś nosi nazwę Dziewule Janussowka, chociaż
w 1603 r. po wsi Dziewule odnotowano wieś Dziewulki. Od 1678 r. nazwę wsi pisano
Januszowka. W 1827 r. wieś liczyła 9 domów i była zamieszkiwana przez 61 mieszkańców, obejmowała obszar 161 morgów ziemi.
17
19. JASIONKA
Nazwa tej miejscowości jest wzmiankowana w źródłach historycznych już w 1441 r.
jako Jassona zaś w 1529 r. jako Jasyonka a w 1531 r. Vola Jessyenova. Była to własność
szlachecka. W 1441 r. graniczyła z Grodziskiem i Sobiestanem. W 1529 r. była pobierana
z całej wsi dziesięcina w wysokości
3 grzywien na rzecz plebana zbuczyńskiego:
„W latach 1531-1533 był dokonany pobór z części Mikołaja Kośmidra Izdebskiego 1 łanu
kmiecego, szlachta bez kmieci: Stanisław 1/2 łanu, Andrzej, Michał, Mikołaj i in. 1/2 łanu,
Bartłomiej, Stanisław i in. 1/2 łanu”. W 1644 r. szlachta posiadała 4 włoki ziemi. W 1787 r.
wieś Jasionka była zamieszkiwana przez 142 mieszkańców, w tym 7 Żydów. W 1827 r.
Jasionka liczyła 35 domów, w których mieszkało 231 mieszkańców. W 1845 r. dziedzicem wsi był Olszewski, który w maju 1845 r. dostarczył na stację pocztową w Krzesku
jako podwody konie na zmianę dla cara, który jechał z Rosji do Warszawy. Za to otrzymał zapłatę w wysokości 8 rubli w srebrze i 38 kopiejek. W latach 90-tych XIX w. wieś
Jasionka liczyła 35 domów i 280 mieszkańców. Zajmowała powierzchnię 1158 morgów
obszaru. Po powstaniu styczniowym Jasionka była gminą. Siedzibą urzędu gminy były
Borki-Wyrki. Wójtem gminy był Franciszek Ługowski pisarzem gminy Antoni Głuchowski. Od roku 1900 do 1905 funkcję wójta sprawował Andrzej Nowosielski, pisarzem w gminie był Jan Chejło. Jako gmina Jasionka należała do sądu gminnego okręgu
V w Zbuczynie. Gmina Jasionka była zamieszkana przez 1203 mieszkańców, obejmowała obszar 4870 morgów. W skład gminy wchodziły następujące wsie: Borki-Kosiorki,
Borki-Paduchy, Borki-Sołdy, Borki-Wyrki, Chromna, Jasionka, Ługi-Rętki, Świercze.
W 1867 r. folwark Jasionka obejmował obszar 319 morgów, z tego grunty orne i ogrody
zajmowały 225 morgów, łąki-10 morgów, grunty orne i pastwiska-14 morgów, lasy-46 morgów, zaś nieużytki i place 15 morgów. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę 11 listopada 1918 r., już 31 grudnia 1918 r. odbyły się wybory w gminie Jasionka.
Wójtem został wybrany Franciszek Jasiński, zastępcą Tadeusz Borkowski z Kosów.
Na członków rady zostali wybrani: Józef Jurzyk, Feliks Jasiński (Jasionka) i Józef Ginter,
Jan Borkowski z Kosów. W 1919 r. w Jasionce znajdował się posterunek policji, którego
komendantem był kpr. Józef Chylik. W 1921 r. do gminy Jasionka wchodziły następujące wsie: Jasionka, którą zamieszkiwały 353 osoby i zajmowała obszar 1166 morgów ziemi, Wyrki, Chromna, Ługi-Rętki, Sołdy, Paduchy i Borki Kosy. We wsi znajdowała się
szkoła powszechna, w 1925 r. uczyło się 106 dzieci, które uczyło 3 nauczycieli. W okresie
okupacji hitlerowskiej w Jasionce mieściła się placówka Narodowych Sił Zbrojnych.
Obecnie wieś administracyjnie należy do gminy Zbuczyn.
18
20. KARCZE
Pierwsza wzmianka historyczna pochodzi z 1510 r. i jest zapisana jako Karcze.
Była to własność królewska. W 1510 r. graniczyła z Pogonowem i Plewkami. W 1529 r.
była pobierana dziesięcina w wysokości 1 grzywny na rzecz plebana zbuczyńskiego.
W 1552 r. we wsi mieszkali służebnicy grodzcy [,,servitores castrenses”]. W 1787 r.
w Karczach mieszkało 45 osób.
21. KRÓLOWA NIWA
Pierwsza historyczna wzmianka pochodzi z 1493 r. i jest zapisana jako Volya
Krzeszka dicta Krolyova Nyva zaś w 1514 Królowa Nywa a w 1529 r. Crzesko Crolowa
Nyva. Obecnie nazwa tej miejscowości to Krzesk-Królowa Niwa. Osada była własnością
szlachecką. W 1514 r. graniczyła z Izdebkami. W 1529 r. była pobierana dziesięcina
z folwarku w wysokości 1 grzywny na rzecz plebana, z reszty wsi 2 1/2 grzywny
na rzecz biskupa. Pod koniec XIX w. wieś Krzesk-Królowa Niwa liczyła 24 domy, w których mieszkało 219 mieszkańców, obszar wsi wynosił 1547 morgów ziemi. W skład dóbr
wchodził: folwark Krzesk, Zawady i wsie: Krzesk, Krzesk Stary i Kwasy. Dobra obejmowały obszar 2758 morgów ziemi, z tego grunty orne i ogrody obejmowały 1356 morgów, łąki-503 morgi, pastwiska-124 morgi, stawy i inne zbiorniki wodne-9 morgów,
lasy-585 morgów. Na terenie dóbr krzeskich znajdowało się 8 budynków murowanych,
68 drewnianych, znajdowała się gorzelnia i wiatrak oraz pokłady torfu. Sam KrzeskKrólowa Niwa liczył 44 osady i 1248 morgów ziemi, Krzesk-Stary-21 osad i 775 morgów
gruntów ornych i wieś Kwasy-11 osad i 289 morgów gruntów ornych. Można przyjąć,
że wieś występuje pod nazwą Krzesko Sthare od roku 1564 aż do XIX w. Nazwę miejscowości pod nazwą Krzesko Sthare spotykamy w 1603 r. i XVII-XVIII w., z wyjątkiem
1620 r., kiedy to zapisano pod nazwą Krzesko. Wtedy właścicielami Krzeska, Królowej
Niwa i Wesółki byli: Mikołaj Jaruszowicz Krzeski, Anna, Marcin syn Mikołaja, Stanisław
syn Floriana, Jerzy, Krzysztof, Adam, którzy posiadali część majątku w Woli Chomejowej, Jerzy Krzeski Zawadzki, Stanisława Krzeska, Marcin syn Floriana, w 1626 r. płacili
pobór z Glinego Stoku powiat radzyński. Następnie z Krzeskiem był związany Adam
Krzeski vel Krzewski, który w 1643 r. był wojskim łukowskim, ożeniony z Katarzyną
Ryszkowską, zmarł w 1646 r. W 1647 r. sakrament małżeństwa zawarli Anna Krzeska
z Piotrem Szaniawskim, zaś świadkami na ich ślubie byli Krzysztof i Jan Krzescy
de Zawady. Właścicielem rodowitego Krzeska i Woli Chomejowej w 1653 r. był Adam
syn Aleksandra i Marianny Kazanowskiej. W 1667 r. pełnił funkcję skarbnika łukowskiego. Właściciele Krzeska, Zawad i Wesółki, brali aktywny udział w życiu politycznym Rzeczypospolitej, m.in. Adam, Aleksander, N. Krzeski, Jan, Jan z Krzeska, Jan
19
z Zawad i Marcin Krzewscy oraz Łukasz i Jakub Krzowscy, podpisali w 1669 r. z województwem lubelskim elekcję króla Michała Korybuta. Następnie w 1674 r. Krzesk stał
się dobrem Jana i Michała. W Rejestrze poborowych na Lubelszczyźnie z 1676 r. mamy zapis,
że: „Krzesko Królową Nowę posiadał N. Krzeski, który miał 36 poddanych. W 1695 r.
dobra pod nazwą Krzesko Nowe były w posiadaniu Piotra Krzeskiego syna Bartłomieja”. Kolejną wzmiankę, w której pojawia się nazwa Krzesk mamy z 1696 r., kiedy jest
informacja o udziale właścicieli dóbr Krzeska w elekcji króla Michała. Sąsiadujące
z Krzeskiem dobra Zawady dziedziczył Zawadzki. Była to wioska szlachecka, w 1514 r.
właściciel Zawad płacił dziesięcinę plebanowi pruszyńskiemu. W latach 1531-1533 władali tymi dobrami Leonard i Mikołaj. Prawdopodobnie byli oni jednego pochodzenia
lub w jakiś inny sposób powiązani z Krzeskimi właścicielami wsi Krzesk, gdyż w 1552 r.
dobra Zawady znajdowały się w rękach rodu Krzeskich, a w 1620 r. w Krzesku dobra
dziedziczył Jerzy Krzeski Zawadzki. Co jest ciekawe w 1683 r. Jan Piotr Zawadzki jest
wymieniany jako rektor szkoły w Trzebieszowie, który w 1699 r. uczestniczył w pracach
komisji do zbadania i ogłoszenia cudowności obrazu Matki Bożej w Leśnej Podlaskiej
powołanej przez biskupa łuckiego Franciszka Michała Prażmowskiego. Zawadzccy brali
aktywny udział w życiu politycznym Rzeczypospolitej, m.in. N. Zawadzki na elekcji
Stanisława Leszczyńskiego w 1733 r. reprezentował województwo lubelskie.
Przynależność Zawad do Krzeska wyjaśnia spisana w języku łacińskim Liber
Babtisatorum (Księga Ochrzczonych) parafii zbuczyńskiej. Znajduje się tam wpis
o chrzcie w 1655 r. Jana Niemiry syna właścicieli Zawad, Karola Niemiry i Jadwigi
z Krzeskich. Jadwiga pochodziła z rodziny Krzeskich – właścicieli Krzeska i pobliskich
folwarków, a w posagu dostała Zawady. Jej mąż Karol Niemira podstoli drohicki był
zapewne synem Wojciecha Niemiry podkomorzego drohickiego (zm. 1645 r.) i wnukiem
Wojciecha Niemiry wojewody podlaskiego (zm. 1625 r.). Dalsze wzmianki już wyraźnie
mówią o przynależności Zawad do dóbr właścicieli Krzeska, m.in. z 1662 r. o narodzinach Katarzyny córki Pawła Maksymiaka de Zawady Krzesk i Heleny właścicieli Krzeska i Anny córki zubożałego Grzegorza de Zawady i Maryny.
Jan Niemira, właściciel wsi Iwanów, która na początku XVI w. rozpadła się
na Iwanów-Dobki, Iwanów-Kwasy, Iwanów-Kijki pełnił w 1710 r. funkcję podstolego,
był chorążym drohickim, a od 1718 r. chorążym łukowskim.
Jan Niemira nabył
29 czerwca 1724 r. od Stefana Jastrzębskiego wieś Iwanów-Kwasy, części na Żurawińcu
i łan pola na Zawadach. W łacińskich księgach metrykalnych parafii zbuczyńskiej
z XVIII w. zostały odnotowane chrzty kolejnych pokoleń właścicieli Zawad, a więc
i dzieci Jana Niemiry, i Katarzyny z Ciecierskich (z Ciecierskich właścicieli Mordów),
np. wpis z 1704 r. odnosi się do chrztu Karola Niemiry (nadano imię po dziadku przyp. W.Ch.), późniejszego chorążego drohickiego. Karol Niemira był bezpotomny,
20
natomiast po jego bracie Piotrze Niemirze pozostało potomstwo. Syn Jana Niemiry
(chorążego Ziemi Drohickiej-przyp. W.Ch.), Piotr - dziedzic dóbr Zawady i Kwasy części na Krzesku Królowej Niwie (intromisja w 1748 r.). W 1766 r. dokonał kolejnej intromisji do dóbr Krzeska-Królowej Niwy, Krzeska Starego i części na Wólce, Trzciance
i Wesółce, co zostało potwierdzone wpisem do ksiąg wieczystych. Był skarbnikiem
mielnickim (1758 r.), chorąży mielnicki 1768 r. z Marianny Grzybowskiej (matka Jana,
która na mocy kontraktu podpisanego 21 czerwca 1773 r. otrzymała w części podwójnej
prawo do własności dóbr Krzesk-Królowa Niwa), pozostawił syna Jana wylegitymowanego ze szlachectwa w Galicji w 1803 r., pułkownika wojsk koronnych, następnie prezesa Rady Obywatelskiej departamentu siedleckiego, dziedzica wsi Królowa Niwa. Piotr
Niemira Chorąży Mielnicki zmarł w 1769 r. Spadkobiercami po nim zostali synowie:
Michał późniejszy skarbnik mielnicki w 1795 r. i Jan, który urodził się jako pogrobowiec
w 1769 r. w Zawadach (wpisu jego chrztu dokonano w księgach kościelnych Zbuczyna
w 1775 r. - przyp. W.Ch.).
Natomiast wdowa po Piotrze Marcjanna z Grzybowskich dokupiła kolejne części
Krzeska- Królowej Niwy, Wesółki, Wólki i Trzcianki od Jana i Ignacego Rzewuskich
w 1773 r., 1774 r. i 1775 r. za sumę 18 000 złotych polskich. W 1787 r. Krzesk-Królowa
Niwa liczył 155 mieszkańców, w tym 15 Żydów.
Od tego momentu dalsze losy dóbr krzeskich związane są z rodem Niemirów
aż do II połowy XIX w. Po śmierci Michała Niemira, który zmarł 12 maja 1844 r. a jego
brat Jan 24 sierpnia 1852 r. (którzy wyrazili ostatnią wolę aby pochować ich w podziemiach kościoła Bernardynów w Łukowie-przyp. W.Ch.), nowy okres rozwoju tych dóbr
ziemskich jest związany z Amelią z Piłsudskich Ciołkowską, która na mocy testamentu
z 28 sierpnia 1852 r. odziedziczyła te włości. Amelia na mocy testamentu Jana Niemiry
otrzymała jedną połowę a drugą „przez głowę Anny Bądzyńskiej na mocy testamentu
tejże”, siostra Anna (zmarła wcześniej) zapisała jej w testamencie swoją część dóbr. Dobra ziemskie Krzesk-Królowa Niwa pozostawały we władaniu Amelii przez jeden tydzień, potem stały się własnością rodu Marchockich.
Nowy okres w historii dóbr ziemskich wiąże się z osobą nowego właściciela Klemensa Joachima Marchockiego, który 4 sierpnia 1852 r. kupił od właścicielki dobra ziemskie, w skład których weszły: Krzesk Majątek, Krzesk-Królowa Niwa, Krzesk Stary i Zawady za sumę 400 000 złp. W XIX w. majątek Krzesk-Królowa Niwa z okolicznymi folwarkami Zawady i Kwasy liczył wtedy 169 włók chełmińskich przyjmując, że 1 włóka
chełmińska = 16,95 ha, daje nam powierzchnię ponad 2864 ha ziemi. Analizując zapisy
ksiąg wieczystych wynika, że majątek był dobrze zagospodarowany [liczył blisko 1000
owiec, posiadał liczne bydło]. Kilka lat później według szacunku Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego wart był 100 000 rbs w przeliczeniu 1 rbs=około 6,7złp.- przyp. W.Ch.
21
Po III rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 r. Krzesk wraz z regionem znalazł się
pod zaborem austriackim, w granicach tzw. Nowej Galicji. Administracyjnie wchodził
do cyrkułu siedleckiego. W wyniku wojny francusko-polsko-austriackiej 1809 r., Krzesk
wraz z Nową Galicją znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, wchodząc administracyjnie od 1810 r. do departamentu siedleckiego. Po klęsce Napoleona w wojnie
z Rosją 1812 r., Krzesk znalazł się w Królestwie Polskim. Tuż przed wybuchem powstania listopadowego 1830 r. opiekunem rodzin wojskowych w Krzesku był Michał Niemira-późniejszy poseł. W 1873 r. właściciel dóbr ziemskich Klemens Marchocki folwark
Zawady z przyległościami Krzesk Stary i Kwasy przekazał swojemu synowi Michałowi
Marchockiemu. Na terenie folwarku Zawady istniała osada młynarska z młynem, która
należała do dóbr Krzesk-Królowa Niwa. Na mocy decyzji z 6 października 1868 r. prawo do wieczystej dzierżawy otrzymał Dawid Bojzmow vel Rajzman, pod warunkiem
oddawania rokrocznie 200 korcy zboża na kaszę lub mąkę dla Krzeska Zawady.
Po śmierci Klemensa Joachima Marchockiego dobra krzeskie odziedziczył jego syn Michał, który miał troje dzieci, na nich skończyła się krzeska linia Marchockich, bowiem
żadne z nich nie pozostawiło spadkobierców, ani nie przeżyło II wojny światowej.
Po śmierci Michała Marchockiego w dn. 9 grudnia 1885 r., właściciela Krzeska
Zawad, z dóbr Krzesk 12 listopada 1886 r., zostały wydzielone Zawady jako spadek,
które otrzymały dzieci Michała Marchockiego: Zygmunt Klemens Marchocki, Stanisław
Marchocki i Janina Natalia Marchocka. Następnie swoje dobra Stanisław Marchocki
sprzedał co zostało potwierdzone wpisem do księgi wieczystej 15 lipca 1898 r. Zygmuntowi i Janinie Marchockim.
Po stłumieniu powstania styczniowego, car dokonał reformy administracyjnej,
na mocy której Krzesk-Królowa Niwa stał się gminą z siedzibą gminy w Krzesku Starym. Wójtem w latach 1896-1904 był Wojciech Danielak, pisarzem Józef Grabowski.
Od 1905 r. funkcję wójta gminy Królowa Niwa sprawował Jan Byczuk, pisarzem gminnym Antoni Głuchowski. Nauczycielem w latach 1896-1908 w Szkole Powszechnej
w Krzesku był Stefan Gałęzowski vel Gałęziowski. W latach 1918-1939 r. właścicielem
majątku w Krzesku był Zygmunt Marchocki. Nad bezpieczeństwem w gminie Królowa
Niwa czuwał komendant posterunku policji w Krzesku Bronisław Raczyński. Po nim
funkcję komendanta objął sierż. Bolesław Zalewski i kpr. Feliks Wasak. W 1927 r. komendantem posterunku policji był st. przod. F. Żukowski. W latach 30-tych XX w. wójtem gminy był Jan Danielak. W 1930 r. funkcję komendanta policji w Krzesku pełnił
K. Bąk. Na mocy rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dn. 5 marca 1928 r.
gmina Królowa Niwa powiększyła się o następujące miejscowości: Iwanów Kijki, Izdebki Błażeje, Izdebki Kosny, Izdebki Wąsy, Modrzew, Ostoje, Pióry-Pytki, Pióry Wielkie
i Sobicze, które zostały włączone po likwidacji gminy Pióry.
22
Tragizm losów właściciela dóbr ziemskich Krzesk-Królowa Niwa jak i mieszkańców dopełniła wojna polsko-niemiecka 1 września 1939 r. i podpisany tajny protokół
między III Rzeszą a ZSRR z 23 sierpnia 1939 r. znany jako pakt Ribbentrop- Mołotow,
na podstawie którego 17 września 1939 r. wojska Armii Czerwonej dokonały agresji
na Polskę.
Warto pamiętać, że od 9 do 11 września 1939 r. we wsi stacjonowała 41 rozpoznawcza eskadra lotnicza w sile 8 samolotów typu „Karaś” pod dowództwem kpt. Władysława Chrzanowskiego.
Po aresztowaniu Zygmunta Marchockiego przez NKWD we wrześniu 1939 r.
i wywiezieniu na Wschód. Zygmunt Marchocki został zamordowany w 1940 r. w Katyniu. Pod nieobecność właściciela majątku na mocy decyzji Sądu Okręgowego w Warszawie z dn. 8 marca 1940 r. kuratorami prawnymi włości Klemensa Ścibora Marchockiego zostali mianowani: Ignacy Parczewski i Wacław Józefowicz. Sąd Okręgowy
w Warszawie 8 maja 1940 r. zwolnił z prawa kuratorów do majątku Krzesk. Natomiast
mianował nowym kuratorem majątku adwokata z Warszawy Tłuchowskiego i Tadeusza Sokołowskiego z majątku Krzesk. Nominalnie funkcje kuratorów nad majątkiem
Marchockiego objęli z dn. 12 maja 1940 r. Zapewne też wtedy zarządcą majątku z ramienia wojsk okupacyjnych był wysokiej rangi oficer niemiecki. W okresie okupacji hitlerowskiej na terenie Krzeska funkcjonowała placówka Armii Krajowej „Krzak”, która
podlegała pod Ośrodek V Zbuczyn „Wierzba”. Komendantem placówki AK w Krzesku
był ppor. Władysław Starzyński „Mazurek”, potem funkcję komendanta objął Józef
Grzegorzewski „Gołąb”, natomiast
Wojskową Służbą Ochrony Powstania kierował
kpr. Marian Danielak, zaś Wojskową Służbą Kobiet Ludmiła Wajszczuk „Maria”.
W Krzesku działały również Bataliony Chłopskie. Na terenie Krzeska funkcjonowało
tajne nauczanie, którym kierował Edward Michalak.
Ostateczny cios dobrom ziemskim Krzesk-Królowa Niwa zadała władza komunistyczna w 1944 r. Komuniści chcąc zakamuflować prawdę o losach właściciela Krzeska,
w „Monitorze Polskim” zamieścili ogłoszenie wzywające aby Zygmunt Klemens Ścibor
Marchocki stawił się lub osoby mające informacje o losach jego, powiadomiły Sąd
Grodzki w Siedlcach. W ogłoszeniu podano kłamliwe informacje jakoby Zygmunt Marchocki został zabrany przez uzbrojone bandy [czytaj żołnierze radzieccy-przyp. W.Ch.],
które grasowały w powiecie siedleckim w drugiej połowie września 1939 r. Na mocy art.
1 Dekretu z dn. 24 sierpnia 1945 r. [Dz.U. RP Nr 34, poz. 204] i stosownie do ust. 2 ust. 1
lit. „e” Dekretu PKWN z dn. 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej
[Dz.U. RP Nr 3 poz. 13 z 1925 r.] dobra krzeskie zostały przejęte na rzecz Skarbu
Państwa. Zatwierdzono to pismem Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego w Lublinie
z dn. 6 sierpnia 1946 r. W sumie dobra ziemskie Krzesk, które poddano parcelacji liczyły
23
1271 ha, z tego dobra Zawady 540,14 ha, gruntów ornych 266 ha i majątek Krzesk 730,96
ha, z tego gruntów ornych 371,75 ha. Po upaństwowieniu majątku Klemensa Ścibora
Marchockiego przez komunistów po 1944 r., w dworze wybudowanym w I poł. XIX w.
w stylu klasycystycznym siedzibę znalazł posterunek Milicji Obywatelskiej, Poczta, biblioteka gminna i siedziba gminy. Od 1 stycznia 1949 r. gmina Królowa Niwa została
wyłączona z województwa lubelskiego i włączona do województwa warszawskiego.
Z dniem 29 września 1954 r. gmina Królowa Niwa została zniesiona. Funkcję wójtów
pełnili: Czesław Zbucki, Czesław Pasiak s. Walentego, Józef Izdebski z Wąsów, Jan Golec, Mieczysław Starzyński, Stanisław Grochowski z Grochówki i Józef Żelechowicz
z Krzeska Starego. Sekretarzem gminy był Józef Kokoszkiewicz, Mieczysław Godlewski
z Krzeska Starego i Maria Kamecka. Od 1 stycznia 1973 r. Krzesk i okoliczne miejscowości zostały włączone do gminy Zbuczyn.
22. KRASUSY
Dzieje tej miejscowości sięgają 1418 r., kiedy po podziale parafii łukowskiej pozostała przy niej wieś Kraschuscha z 4 kmieciami. W tym i następnym stuleciu należała
ona do Łukowa, a po utworzeniu parafii w Trzebieszowie do niej. W 1529 r. zapisano ją
Crasussa Antiqua zapewne dla odróżnienia od innych wiosek szlachty zagrodowej,
od niej młodszych, które już istniały w 1529 r., miały swoje nazwy: Golowyerzchy, Ląka,
Ząbry, Wolya Smolnya, do których dodawano wówczas określenie zaznaczające ich
związki z gniazdem rodowym: Krasusa. W 1531 r. były Crasussa Golowierzchi, Crasussa Marczinovyata, Crasussa Lanka, Crasussa Zambri - Smolna Wola występuje w tym
rejestrze jako samodzielna wieś. Do wymienionych powyżej działów doszła w 1552 r.
Crassusza Miklusche. Bardziej skomplikowaną sytuację odnotowuje rejestr z 1580 r.,
gdzie w jednym kompleksie zapisano: „Kraszusza Zembry i Wola Zembrowa, w drugim: Krasusza Mikluse, Konopczina Wola i Smolanka”. Osobno zapisano także Golowierzchy Krasusza. Ponadto Krasusza Marczyszowietha, Smolna Wola oraz Żaky Krasusza zostały zapisane bez podania danych. Uwzględniając fakt, iż części te nikną z następnych spisów należy przyjąć, że już w 1580 r. poborcy nie zastali tak nazywanych
działów Krasuszy. Smolna Wola mogła zmienić nazwę na Smolanka, Żaki i Marcinowięta zapewne zostały wchłonięte przez sąsiednie działy, stąd chyba brak danych przy ich
nazwach. W XVII w. rejestry odnotowują: Krasuszę Zembry, Wolę Łączną, Wolę Konopczyną, Smolankę, Gołewierzchy i Miklusze. Jednakże nazwa Krasusy była używana
na określenie całej aglomeracji osadniczej. Świadczy o tym zapis z 1721 r. - „Krasus wiosek numero 7”, przy czym podana liczba działów wsi może oznaczać, iż jako samodzielne policzono części następnie wchłonięte przez działy sąsiednie. Wspólna nazwa
24
Krasusze funkcjonowała jeszcze w XIX w., kiedy to na tym terenie zorganizowano gminę „mającą ten sam obszar co dawna okolica szlachecka”. Gmina ta odnotowana została
pod nazwą Krasusy w 1921 r., ale osiedla tej nazwy już nie było. Zob. Gołewierzchy,
Łęcznowola, Mikłusy, Smolanka, Wólka Konopna, Zaolszynie, Zembry, Krasusza Żaki,
Krasusza Marcinowięta.
23. KWASY
W XVI w. wieś należała do wsi Iwanów, którą w 1529 r. zanotowano jako Qwassy. W 1531 r. Iwanow Kwassy były małą półłanową wioską szlachty zagrodowej , tyleż
ziemi miały w 1552 r. W 1564 r. Iwanow Kwassi miały już dwa łany ziemi. W 1580 r.
nazwa miejscowości występuje pod nazwą jako Iwanow Kwaszy , w 1589 r. jako Iwanow Kwasy , zaś w 1620 r. jako Iwanow Kwaszi. W 1683 r. zapisano tę wieś jako Kwasy,
co jest wyrazem usamodzielnienia się tej wsi działowej. Odtąd występują tylko Kwasy
w XVIII-XX w. W 1787 r. widniej zapis tej wsi jako Kwassy, którą zamieszkiwało
27 mieszkańców. W 1921 r. miały one 24 budynki oraz 167 mieszkańców . Od 1978 r.
występuje jako samodzielna wieś .
24. LIPINY
Pierwsza historyczna wzmianka tej miejscowości jest odnotowana w 1507 r. pod
nazwą Lipiny. Była to wieś szlachecka jako własność bez kmieci. W 1507 r. dziedzicami
wsi byli: Mikołaj, Jan, Maciej, Wojciech. Własność ta graniczyła ze Stokiem: „potokiem
do lasu Borek, lasem z powrotem do tegoż potoku, bagno Smug koło pola własność Lipin, do drogi z Lipin do Stoku, borem, bagnem, dąbrową do granicy Woli Siedleckiej”.
W 1529 r. była płacona dziesięcina z całej wsi w wysokości 2 1/2 grzywny na rzecz plebana. W latach 1531-1533 z tej włości był dokonany pobór: Maciej 1/8 łanu, brat Jan
Wojciech, Matys 1/2 łanu, Maciej i Stanisław ss. Leonarda 1 łanu.
25. ŁĘCZNOWOLA
Pierwsza wzmianka tej osady została po raz pierwszy zapisana w 1529 r. w parafii Trzebieszów, która nosiła nazwę Ląka. W 1552 r. Crasusza Lanka była to wieś szlachty zagrodowej, która gospodarowała na 2 gospodarstwach, ponadto 4 właścicieli uprawiających ziemię rękoma 6 chłopów. W 1564 r. Krasusa Łąka miała 6 łanów ziemi w rękach szlachty zagrodowej. W 1603 r. tę osadę zapisano jako Łączna Wola, podobna nazwa tej osady widniała w 1620 r. jako Wolia Łączna, zaś w 1683 r. występuje Łęczny
Wola. W XVIII i XIX w. osadę nazywano jako Łęczna Wola. W 1827 r. wieś liczyła
25
13 domów, w których zamieszkiwało ok. 130 osób i zajmowała obszar 54 morgów ziemi. Od 1877 r. występuje Łęcznowola. Podobnie ta miejscowość była nazywana
w 1884 r. i 1921 r. Taka nazwa tej wsi figuruje w do dnia dzisiejszego.
26. ŁUGI GOŁACZE
Pierwsza wzmianka o tej wsi pochodzi z II poł. XVI w. Dział wsi Ługi notowany
jest w dokumentach historycznych od 1552 r. Wówczas to zanotowano w rejestrze wieś
pod nazwą Gulasze et Dominiky. Dział Dominiki notowany jest jedynie w tym spisie
i dlatego sądzimy, iż został następnie włączony do działu Gołasze. W 1564 r. pod wsią
szlachty zagrodowej Othi zapisano, iż płaci ona również „de sorte Lubaczow”, co trzeba
chyba uznać za wadliwe spisanie Gulaczow, które występują również jako część wsi
Othy w 1552 r. Najwidoczniej szlachta nazywana Gołasze miała pola w obydwu wsiach:
Oty i Ługi. W 1580 r. występują jedynie Othy, zaś w 1603 r. Otty Ługowszczy i Gułacze .
Taki zapis należy rozumieć, iż pola wsi Oty z rąk szlachty o takim nazwisku przeszły
w ręce Ługowskich. Stąd w 1620 r. zanotowano pod wsią Ługi Othi: „P. Sebastian Ługowski z Lugow Gulaczow i Othow z cześnikami swemi, z włok 8, które sami orzą”.
W 1644 r. miejscowość nosi nazwę Ługi Otti y Gulaczy, w których szlachta posiadała
8 włók ziemi. W latach następnych doszło do połączenia tych działów wsi, które noszą
wspólną nazwę w 1678 r. Ługi Gulasze, zaś w XVIII w. Ługi Gułacze, a w 1787 r. już
widnieje zapis Ługi Gudacze. Od roku 1827 spotykamy się z zapisem tej wsi jako Ługi
Gołacze. Zmianę w nazwie osady spotykamy w XIX w. kiedy to w brzmieniu nazwy wsi
i od jego końca pisane są ciągle Ługi Gołasze. Sama wieś Gołacze w XIX w. była zamieszkiwana przez 10 mieszkańców, liczyła obszaru 5 morgów gruntu. Administracyjnie przynależała do gminy Jasionka. Tak zapisano ostatni raz w 1967 r. natomiast najnowszy spis z 1978 r. notuje Ługi Gołacze jako część wsi Chromna.
27. ŁUGI RĘTKI
Nazwa tej miejscowości jest notowana po raz pierwszy już w 1529 r. pod nazwą
Rędky. W 1564 r. były Rethki, wieś szlachty zagrodowej z 4 łanami ziemi. W 1580 r.
nazwę tej osady spotykamy pod nazwą Ręthky Lugi, w których było 2 właścicieli, każdy
na 2 łanach, podobnie było w 1589 r. W 1620 r. wieś Lugi Rethki płaciła (z Retkow)
od 4 łanów ziemi, zaś w 1644 r. szlachta posiadała 4 włóki. Natomiast w XVIII i XIX w.
nazwę tej miejscowości pisano jako Ługi Rętki i Ługi Rętkie, zaś w 1899 r. nawet Ługi
Rządki. Zapis wsi Ługi Rętkie funkcjonował jeszcze w II Rzeczypospolitej. W 1921 r.
w trakcie spisu powszechnego spotykamy nazwę miejscowości jako Ługi Rętkie, podobnie brzmiąca nazwa tej wsi była w 1933 r. W latach 1918-1928 miejscowość admini26
stracyjnie przynależała do gminy Jasionka. W 1921 r. wieś była zamieszkiwana przez
126 mieszkańców i zajmowała obszar 378 morgów ziemi. Obecna nazwa wsi Ługi Rętki
funkcjonuje od 1967 r.
28. ŁUGI WIELKIE
Pierwsza wzmianka o tej wsi działowej szlachty zagrodowej w parafii Zbuczyn,
notowana jest od 1529 r. jako Lugy. Jednocześnie zapisano inny dział tej wsi Rętky, zaś
w 1552 r. pojawiają się także Gołasze i Dominiki. Wieś Lugy w 1531 r. była zamieszkała
przez szlachtę zagrodową w 7 gospodarstwach na 3,5 łanach ziemi: „W 1552 r. miała już
8 gospodarstw z 5 łanami w rękach co najmniej 17 właścicieli”. W 1564 r. Ługi miały
8 łanów ziemi i mieszkało tam wielu Ługowskich. Od 1580 r. w odróżnieniu od sąsiednich działów tej wsi zaczęto je nazywać Ługi Wielkie. Taką nazwę noszą w XVII-XX w.,
m.in. w 1644 r. jest wzmiankowana jako Ługi Wielkie liczące 8 włók ziemi. W 1787 r.
wieś Ługi Wielkie była zamieszkiwana przez 81 mieszkańców, w tym 5 Żydów.
29. MACIEJOWICE
Pierwsza wzmianka o wsi Maciejowice pochodzi z I poł. XVI w. W spisie wsi
szlachty zagrodowej Wysokinin odnajdujemy informację, że już notowana nazwa wsi
jest od 1531 r. jako Wissokinin Maczyeiowyata. Porównanie tego zapisu, gdzie występują trzy działy wsi Wysokinin z zapisami Liber retaxationum (Księga dochodów beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529-przyp. W.Ch.) pozwala stwierdzić, iż dział ten
powstał zapewne w początkach XVI w., a w 1529 r. spisano go jako Wysokynya. Taką
nazwę miejscowości zapisywano również w 1552 r. jako Wyssokinin Maczieiowiątha,
podobnie w 1564 r. W 1580 r. przy wsi Grochówka spisano łan ziemi wsi Maczieyowicze
bez drugiego członu, chociaż widnieje w tym rejestrze i wieś Wissokinia Maczieiowicze.
Podobnie Wisokinin Macieiowice w 1589 r. zaś w 1603 r. ponownie tylko Maczieiowicze. Następnie znowu w 1620 r. znajdujemy zapis wsi Wiszokinin Maczieiowicze.
W dalszych spisach z XVII-XVIII w. ciągle Maciejowice, z wyjątkiem 1673 r., kiedy to
zapisano Wysokinin Maciejowice i 1786 r. Wysokiny Maciejowice. Podobnie dwu członowy zapis tej wsi znajdujemy w spisie z 1827 r. Później widnieją już wyłącznie Maciejowice i tak ten zapis wsi figuruje do dnia dzisiejszego.
30. MODRZEW
Nazwę wsi Modrzew spotykamy w 1508 r. jako Modrzewye. Była to własność
szlachecka. W 1508 r. dziedzicami byli: 2 Janów, Marcin, Maciej, Dorota, Pióro z Izdebek. Własność Modrzew graniczyła z włościami Izdebki-Wąsy. W 1529 r. była płacona
27
dziesięcina z całej wsi w wysokości 3 grzywien na rzecz plebana w Zbuczynie: „W latach 1531-1533 osadę zamieszkiwała szlachta bez kmieci. Był pobierany pobór do wojska
łącznie z 1 łanu”. W 1787 r. miejscowość Modrzew zamieszkiwało 134 mieszkańców,
w tym 12 Żydów. W Modrzewiu mieściła się siedziba gminy Pióry. Wójtem był Andrzej
Radzikowski, pisarzem Gracjan Zalewski. W 1902 r. funkcję wójta sprawował Jan Krasuski, pisarzem gminy był Józef Żuk. Zmiana nastąpiła w 1903 r. kiedy to funkcję wójta
sprawował Jan Radzikowski, nowym pisarzem w gminie Pióry został Leopold Dmowski. W szkole w Modrzewiu w latach 1896-1905 głównym nauczycielem był Jan Kudła.
31. OLĘDY
Nazwa wsi Olędy jest wzmiankowana już 1475 r. jako Olondy, następnie w 1507 r.
Olądy, zaś 1529 r. pod nazwą Olądi zaś w 1531 r. pod nazwą Wladi. Była to własność
szlachecka, w 1475 r. jej właścicielem był Piotr Olonczsky. Następnie w latach 1500-1507
był Gniewosz Olączki z Olend. Kolejnym właścicielem wsi był w 1514 r. Maciej z Olęd.
W 1529 r. była pobierana dziesięcina z całej wsi w wysokości 3 grzywien na rzecz plebana. Ponadto w latach 1531- 1533 był pobierany pobór do wojska z 1 łanu.
32. PLEWKI
Miejscowość Plewki jako dział wsi Tchórzew pod nazwą Tchorzow alias Plewky
jest wzmiankowana w 1507 r. Miejscowość Plewky zapisano w parafii Zbuczyn w 1529 r.
zaś w 1531 r. Plewki jako wieś szlachty zagrodowej. Następnie wieś została w 1552 r.
zapisana jako Pliewky natomiast w latach: 1564, 1580 i 1589, 1603 wieś jest wzmiankowana jako Plewky. W 1620 r. wieś tę zapisano już Tchorzow Plewki, podobna nazwa tej
miejscowości jest wzmiankowana w 1644 r., zaś szlachta zamieszkująca ją gospodarowała na 6½ włóki ziemi. W 1787 r. miejscowość pod nazwą Tchórzew Plewki zamieszkiwało 92 mieszkańców w tym 7 Żydów. Podobnie nazwę tę miejscowości pisano w XVIIXIX w. Ostatni raz nazwę Tchorzow Plewki zapisano w 1899 r., chociaż jeszcze w 1877 r.
spotykamy zapis wsi jako tylko Plewki. Podobny zapis tej miejscowości spotykamy
w okresie II Rzeczypospolitej, w 1921 r. oraz już w okresie Polski Rzeczpospolitej Ludowej w 1967 r.
33. POGONÓW
Wieś Pogonów jest wzmiankowana w 1507 r. jako Pogonow. Była własnością
szlachty. W 1507 r. właścicielami byli Leonard i Hieronim z Pogonowa. W 1510 r.
tę miejscowość dziedziczyli: Paweł, Jakub, Leonard, Marcin, Maciej Janowicz zwany
28
Kynkowie, Jakub Janowicz i in. Wieś miała granice z Plewkami: „od ściany krasuskiej
lasem do Dębowej Kłody przy drodze z Pogonowa do Tchórzowa, dalej tymże lasem
do granicy własności Karcze. W 1529 r. była pobierana dziesięcina z całej wsi w wysokości 2 1/2 grzywny wikariuszom w Zbuczynie. W latach 1531-1533 był pobór szlachty
bez kmieci z 1 łanu”.
34. RZĄŻEW
Pierwsza nazwa tej wsi jest wzmiankowana w 1531 r. pod nazwą osada Boruthi,
która nie została zidentyfikowana. Prawdopodobnie została włączona lub zrosła się
z osadą Rzążew. Była to własność szlachecka bez kmieci: „W latach 1531-1533 dziedzicem był Maciej Rzążewski [Rzassewski, Rząszowszki], Stanisław, Leonard 1/2 łanu, Jan,
Mikołaj, Feliks, Marcin Niemierkowie 1/2 łanu”.
35. SMOLANKA
Miejscowość ta stanowiła pierwotnie dział wsi Krasusza, która jest notowana
od 1580 r. Być może nazwa była kontynuacją osady Smolna Wola, występującej od 1529 r.,
gdy zapisano Wolya Smolnya w parafii Tuchowicz. Odnotowano ten dział Krasuszy
jeszcze w latach 1531, 1552 i 1564 oraz w 1580 r., nie podając jednak danych. Zważywszy, że w roku tym odnotowana jest Smolanka, a zarówno w niej, jak i we wspominanej
poprzednio Smolnej Woli, zamieszkiwali Krasuscy i Miklusze, można przyjąć, iż obydwie nazwy odnoszą się do tej samej osady. W XVII i XVIII w. pisano ją Smolanka poza
dwoma wyjątkami, gdy to w 1673 r. wyszczególniono Krasuse Smolanka), podobnie
taka nazwa znajduje się na mapie Perthées'a. Później jest wzmiankowana nazwa tylko
Smolanka, która funkcjonuje do dnia dzisiejszego.
36. SOBICZE
Pierwsza historyczna wzmianka wsi Szobycze pochodzi z 1507 r. Administracyjnie w
XVI w. wieś należała do powiatu łukowskiego, parafii Zbuczyn. Była to wieś szlachecka, której
właścicielem był Jakub z Szobycz. W 1529 r. właściciel wsi płacił plebanowi w Zbuczynie dziesięcinę w wysokości 2 grzywien. W latach 1531-1533 był dokonany pobór z 1 łanu. W 1546 r.
wieś Szobycze z rzeką Liwiec stanowiła granicę Korony z Wielkim Księstwem Litewskim. Po
1795 r. miejscowość znalazła się od zaborem austriackim. W latach 1809-1814 należała do Księstwa Warszawskiego. Od 1815 r. wieś należała do Królestwa Polskiego. W 1827 r. wieś nosiła
nazwę Sobice i administracyjnie wchodziła w skład gminy Pióry, w której pozostała do 1928 r.
Po zniesieniu gminy Pióry w 1928 r. wieś Sobicze została włączona administracyjnie do gminy
29
Królowa Niwa, do której przynależała do 1954 r. Od 1954 r. do 1972 r. Sobicze należały do
gromady Krzesk Majątek. Po reformie administracyjnej od 1973 r. wieś należy do gminy Zbuczyn Poduchowny a od 1 stycznia 2004 r. do gminy Zbuczyn.
37. STARY KRZESK
Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1409 r. notowana jest pod nazwą Micosius Krzeszky. W sporze granicznym między właścicielami Wierzejek oraz
Wysokina w 1418 r. wśród świadków występuje Stanislaus de Czyrzk, którą to miejscowość wydawca błędnie zidentyfikował jako Czerśl. Mógł to być jednak tylko Krzesk,
gdyż leży blisko obu wymienionych poprzednio miejscowości i tylko osoba pochodząca
z Krzeska mogła być dobrze zorientowana w sporze, nie zaś ktoś z daleko położonej
Czerśli. W 1430 r. wieś królewska występuje jako Crzesco, zaś w 1431 r. Crisko, natomiast już w 1448 r. zapisano ją Kozesko. Sprzyjający za panowania Kazimierza Jagiellończyka dalszy rozwój osadnictwa
w tej wsi, doprowadził do wydzielenia przed
1493 r. Woli Krzeskiej, zwanej ponadto Królowa Niwa. Natomiast już za panowania
Zygmunta Starego w 1529 r. odnotowano ją jako Krzesk, zaś w latach 1531 i 1552 Crzesko. W 1564 r. zapisano tę wieś jako Krzesko Sthare, podobnie nazwa brzmiała w 1603 r.
i ciągle była tak zapisywana w XVII-XVIII w., z wyjątkiem 1620 r., kiedy to zapisano
Krzesko. W 1787 r. Krzesk Stary zamieszkiwało 107 mieszkańców, w tym 14 Żydów.
Od 1827 r. w XIX w. występuje tylko Krzesk. Na przełomie stuleci, kiedy w pobliżu tej
wsi założono folwark Krzesk, notowany w 1921 r. zaczęto starszą wieś nazywać Starym
Krzeskiem i tak jest do dzisiaj.
38. ŚWIERCZE
Pierwsza historyczna wzmianka pochodzi z 1509 r. jako Borky, potem w 1529 r.
Swyrcze natomiast w 1531 r. Borki Swirze. Obecnie nazwa wsi to Świercze. W 1509 r.
właścicielem wsi był szlachcic Jan Swyerz z Borków. W 1529 r. była z tej wsi pobierana
dziesięcina dla wikariuszy w Zbuczynie: „W latach 1531-1533 był dokonany pobór
z części Leonarda 1/2 łanu we własnej uprawie, 1 łanu kmiecego. Ponadto w tej wsi
znajdował się młyn”.
39. TARCZE
Pierwsza wzmianka pochodzi z 1529 r. jako Tharcze. Miejscowość była własnością szlachty bez kmieci. W 1529 r. była płacona dziesięcina z całej wsi w wysokości
3 grzywien na rzecz plebana w Zbuczynie. W latach 1531-1533 był dokonany pobór
30
z 1 łanu. W 1531 r. wieś obejmowała obszar 1 łanu. W 1580 r. właścicielem był Stanisław
Mieczkowski, który: „ od sąsiad swych od 4 włók, które sami uprawiali płacił 2 floreny,
od 2 zagród bez ról 8 groszy. W sumie płacił 2 floreny 4 grosze”. W 1644 r. szlachta zamieszkująca tę miejscowość miała w posiadaniu 4 włóki ziemi.
40. TCHÓRZEW
Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1531-1533 i była zapisana jako
Tchorzow Glowki, podobną nazwę spotykamy jeszcze w 1924 r. Tchórzew-Główki
prawdopodobnie była częścią wsi Tchórzów Rogale. Była to własność szlachty. bez
kmieci: „ W latach 1531-3 był dokonany pobór Andrzejowa i Plewczyna z 1/2 łanu; Bartłomiej z synowcami 1/2 łanu; zaś w 1533 r. Jan Czerwony i Marcin Pyrkusz oddali poboru z 1/2 łanu”. W 1529 r. była płacona dziesięcina zapewne łącznie z TchórzowemRogalaimi. W 1644 r. szlachta posiadała 6 włók ziemi. Zaś pierwsza wzmianka o Tchórzewie Rogale pochodzi z 1529 r. i jest zapisana jako Tchorzow, zaś w latach 1531-1533
jako Thchorzow Rogalie, obecnie to Tchórzew. W 1787 r. Tchórzew był zamieszkiwany
przez 143 mieszkańców, w tym 10 Żydów. Miejscowość była własnością szlachty bez
kmieci. W 1529 r. z całej wsi była płacona dziesięcina w wysokości 6 grzywien na rzecz
plebana w Zbuczynie. W latach 1531-1533 był dokonany pobór z 1 łanu. W 1644 r. wieś
Tchórzew-Rogale liczyła 6 włók szlacheckich ziemi.
41. WOLA KRASUSKA alias SMOLNA
Pierwsza wzmianka tej miejscowości pochodzi z 1507 r. jako Volya Kraszvszka
dicta Smolna. Natomiast w 1529 r. jest zapisana jako Wolya Smolnya a w 1531 r. Smolna
Wola, obecnie Smolanka administracyjnie należy do gminy Zbuczyn. Miejscowość była
własnością szlachecką. Wieś w 1507 r. dziedziczyli: Adam, Jan, Mikołaj, Paweł, Piotr,
Wojciech i Zofia. Smolanka graniczyła z Dziewulami i Koziestanami: „W 1529 r. była
pobierana dziesięcina z pewnych ról w wysokości 1 grzywny 22 groszy na rzecz plebana
w Trzebieszowie. Był pobierany w latach 1531-1533 pobór z 1/2 łanu”.
42. WYSOKINY
Wieś była zamieszkiwana przez szlachtę zagrodową, pierwsze historyczne
wzmianki dotyczące tej miejscowości pochodzą z XV w. i są związane z dziejami parafii
Trzebieszów. Po raz pierwszy występuje w 1418 r. jako Wyszokino, która graniczyła
z Wierzejkami leżącymi o 3,5 km na północ od Trzebieszowa. Leżała wówczas w środku
wielkiego lasu zwanego Tłuścieć. Odnotowano ją w 1440 r. jako Wissokinino, zaś w 1489 r.
31
Wiszakynin. Na przełomie XV/XVI w. w wyniku akcji osadniczej Wysokinin wieś rozpadła się na trzy części, ale jako Wysokynyo tota występuje jeszcze w 1529 r. Później
zapisywano już tylko poszczególne działy (zob. Jakusze, Maciejowice, Tęczki). W 1531 r.
wieś Wysokiny miała ½ łanu Maczewiata, ¼ łanu Paskowska. Wysokiny Łączki miała
1 łan: „W 1580 r. wieś Łączki miał w posiadaniu Wawrzyniec Wysokiński, który płacił
od 4 sąsiad swych, od 5 włók, które sami orali 2 floreny 15 groszy; od pięciu części dwu
kół młyńskich i od zagrody bez roli 14 groszy. We wsi Maciejowice super Grochówka
właściciel Krzysztof Sulan z Koszmiderem od włoki co sami orzą płacili 15 groszy. Natomiast właściciel Wysokin Łączki Wawrzyniec Wysokiński od sąsiad swych od 5 włok,
które sami orzą płacił 2 floreny 15 groszy, od pięciu części 2 kół młyńskich i od zagrody
bez roli 14 groszy. Następnie właściciel Jan Wiaczkowicz z części Jagustinowskiej
od włók co sam orze, płacił 15 groszy i od szóstej części dwu włók 2 grosze”. Jeszcze
w 1827 r. miejscowości Tęczki, Jakusze i Maciejowice są wzmiankowane jako Wysokiny
(Wysokiny Jakusze, Wysokiny Maciejowce i Wysokiny Łączki). Potem ta nazwa zanika.
W 1827 r. Wyskokiny Maciejowice obejmowały 33 domy, w których mieszkało
146 mieszkańców, Wysokiny Jakusze 26 domów i 134 mieszkańców i Wysokiny Łączki
56 domów i 264 mieszkańców. Obecnie nazwy miejscowości to: Maciejowice, Tęczki
i Jakusze.
43. ZAWADY
Pierwsza wzmianka historyczna tej miejscowości pochodzi z 1514 r. Administracyjnie przynależała do powiatu łukowskiego i parafii Zbuczyn. Była własnością sąsiadującą z Izdebkami. W 1529 r. właściciel Zawad płacił dziesięcinę z całej wsi w wysokości
11/2 grzywny plebanowi w Pruszynie. W latach 1531-1533 był dokonany pobór z części
Leonarda i Mikołaja z 1 łanu kmiecego. W 1552 r. w Zawadach drobne działki posiadali
Krzescy. W XIX w. wieś należała do gminy Królowa Niwa i parafii Zbuczyn. Pod koniec
XIX w. wieś posiadała 8 domów i 156 mieszkańców. Folwark Zawady wchodził w skład
dóbr Krzesk. W 1827 r. Zawady posiadały 15 domów i 126 mieszkańców. Obecnie Zawady stanowią część wsi Stary Krzesk. Administracyjnie przynależą do gminy Zbuczyn
i powiatu siedleckiego.
44. ZBUCZYN
Pierwsza wzmianka miejscowości pochodzi z 1418 r. kiedy zapisano Zbuczin, następnie 1441 r. Sbuczyn, 1448 a w 1500 Sdbuczyn. Zbuczyn graniczył w 1441 r. z Grodziskiem i Sobiestanem. W 1509 r. biegła przez Zbuczyn droga do Łukowa. Zbuczyn był
własnością królewską, następnie w 1522 r. był własnością starosty łukowskiego. W 1459 r.
32
Paweł Szczekocki [star. łuk.] zastawił Zbuczyn Janowi z Łańcuchowa podkomorzemu
lubelskiemu. W 1500 r. Grzegorz s. Wawrzyńca ze Zbuczyna został zapisany na studia
na Uniwersytecie Krakowskim. W latach 1531-1533 był dokonany pobór z 3 łanów
kmiecych. W 1472 r. Jan Rola z Grodziska ręczy za szlachcica Stanisława wójta ze Zbuczyna obwinionego przez Pawła ze Szczekocin starostę łukowskiego o zabranie kupcom
wozu z 2 końmi i rzeczami. W latach 1531-1533 dokonano poboru od wójta dziedzica
Rogali z 1 łanu. Zbuczyn należący do dekanatu radomskiego w 1418 r. bp Wojciech
[Jastrzębiec] na życzenie Władysława Jagiełły dokonał erekcji kościoła parafialnego
w Zbuczynie włączając do nowej parafii wszystkie nowo lokowane wsie położone za
lasem Tłuściec, a należące dotąd do parafii w Łukowie, wraz z dziesięciną z ról szlacheckich, zastrzegając świętopietrze i dziesięcinę z ról kmiecych dla parafii w Łukowie,
zaś dziesięcinę z nowizn dla bpa. Władysław Jagiełło nadaje Rosławowi plebanowi
i kościołowi w Zbuczynie 2 łanów z niwami w 3 polach, 2 karczmy, 4 zagrodach, zezwala na wykopanie stawu na rzece Dębowicy oraz wolny przemiał w młynach królewskich
w Zbuczynie i Wiśniowie, wyrąb w lasach Zbuczyn Wiśniów i Jagodna; uwalnia
od obowiązku wypasu bydła. Bydło plebana miało być wypasane wspólnie z bydłem
kmieci. W 1448 r. bp Zbigniew [Oleśnicki] przejął dla stołu biskupiego m.in. dziesięcinę
snopkową z ról kmiecych w Zbuczynie. Ok. 1464-71 Maciej pleban w Zbuczynie zgodził
się na erygowanie parafii w Pruszynie. W 1471 r. bp Jan Lutkowic wyłączył z parafii
Zbuczyn okręg parafii Pruszyn. W 1519 r. Maciej Taraskowski pleban w Zbuczynie. Następnie w 1522 r. Zygmunt I zezwolił, aby po śmierci lub rezygnacji obecnego plebana
Macieja prezentować na plebanię w Zbuczynie Pawła Krasowskiego prepozyta kościelnego Wszystkich Świętych w Krakowie, plebana w Łukowie i notariusza królewskiego.
W 1529 r. z dóbr zbuczyńskich była płacona dziesięcina snopkowa z ról kmiecych biskupowi. Natomiast zagrodnicy plebana mieli płacić czynsz po 18 gr. Pleban, 4 wikariusze i nauczyciel pobierali dziesięcinę z ról folwarcznych, sołtysich i od kmieci plebana
w Zbuczynie w wysokości 1 grzywny, dziesięciny z ról folwarcznych we wsiach Borki,
Bzów, Choja, Chromna, Cięlemęcz, Czepiele, Czuryły, Dziewule, Grodzisko, Iwanów
Izdebki, Januszów, Jasionka, Karcze, Kornica, Królowa Niwa, Krzesk, Lipiny, Ługi,
Marszczybrody. Modrzew, Olędy, Ostoje, Pióry, Pogonów, Radomyśl, Radzików, Rzążów, Sobice, Tarcze, Tchórzów, Wesoła, Wielgorz, Wiśniów, Wola Kamienna, Zabłocie,
Zdany, Żórawiniec, Wysokinin-Maciejowięta. Dochód parafii łącznie z kolędą 4 grzywien ogółem wyniósł 167 grzywien, 6 groszy. W latach 1531-1533 był dokonany pobór
z 1 łanu kmiecego plebana i młyna. Okręg parafii obejmował w/w wsie oraz Boruty,
Kaczory, Koziostany, Wolę Wiśniowską i Zawady. W 1531 r. wieś Zbuczyn miała 3 łany,
plebana 1 łan, młynarza 1 łan i sołtysi 1 łan. W 1552 r. Zbuczyn był wsią królewską, która liczyła 41 osad i 10 karczmarzy uprawiających rolę. W 1580 r. właścicielem Zbuczyna
33
był Piotr Kosierski sługa starościński, który płacił od 12 włók i z dziesięciną 12 florenów,
od półwłoczka co na dwór obróconego 5 groszy, od 6 zagród na rolach 1 floren 6 groszy,
od 5 zagrodników bez ról 20 groszy „de resto” na sprawiedliwe oddanie wójt przysiągł.
Wójtem był Jan Piechotka.W sumie płacono 14 florenów 1 grosz. W 1779 r. zbuczyńskie
starostwo niegrodowe obejmowało miasto Zbuczyn z wsią i wójtostwem. Posiadał je
Ignacy Cieszkowski, kasztelan liwski z żoną Franciszką z Sufczyńskich, opłacając kwarty 1102 złp 15 groszy. Na sejmie z 1773-1775 Stany Rzeczypospolitej nadały te dobra narodowe w posiadanie Zielińskiemu chorążemu liwskiemu. W 1827 r. w Zbuczynie znajdowało się 47 domów, w których mieszkało 380 mieszkańców. W I poł. XIX w. Zbuczyn
był majoratem rządowym, oddzielony od dóbr rządowych Wiszniów, w 1844 r. został
nadany płk Mielnikow, którego obszar wynosił 3810 morgów ziemi. Natomiast folwark
Zbuczyn obejmował 25 domów, 356 mieszkańców i 1585 morgów ziemi, zaś wieś Zbuczyn 27 domów, 239 mieszkańców i 924 morgów obszaru. Aktywną działalność mieszkańcy Zbuczyna zapisali w czasie powstania styczniowego 1863 r. Swoje korzenie związane ze Zbuczynem wywodzi, późniejszy naczelnik cywilny powiatu sokołowskiego
w okresie działania Rządu Narodowego Jan Matliński „Janko Sokół” ożeniony z Matyldą Lisikiewicz. Za działalność powstańczą wielu mieszkańców Zbuczyna i gminy Zbuczyn zapłaciło wysoką cenę, m.in. Adam Lisikiewicz otrzymał 6 lat ciężkiej katorgi
na dalekiej Syberii, Józef Wolnik vel Wolanin został skazany na 10 lat ciężkich robót
na północy Syberii, zaś Stanisław Mołażewski-oficer ze Zbuczyna, otrzymał karę osiedlenia się na dalekiej Syberii bez prawa powrotu do Polski. Po upadku powstania styczniowego Zbuczyn był siedzibą gminy. W 1896 r. wójtem był Krystian Okniński, pisarzem Maciej Błaszczyk. W 1900 r. nastąpiła zmiana na stanowisku wójta. Funkcję tę objął
Wojciech Dziewulski. W Zbuczynie znajdowała się siedziba V okręgu sądu gminnego.
W 1896 r. sędzią był Eustachy Wojciechowski, ławnikami byli: Adam Krasuski, Stanisław Wroczyński, Józef Księżopolski, Jan Błoński. Następnie w latach 1900-1905 sędzią
był Stanisław Wroczyński, ławnikami byli: Ignacy Okniński, Paweł Pogonowski, Franciszek Pióro. Pisarzem w sądzie gminnym był Jan Błoński. W szkole zbuczyńskiej nauczycielem była w latach 1896-1905 Wanda Żukowska. W II poł. XIX w. w skład gminy
Zbuczyn wchodziły następujące wsie: Dziewule, Grodzisk, Januszówka, Karcze, Okniny, Radomyśl, Rówce, Zabłoć i Zbuczyn. W latach 1896-1905 proboszczem parafii zbuczyńskiej był Nikodem Małachowski, wikarymi: Julian Święcicki, Władysław Wierzbicki, księżem rezydentem Leon Zakrzewski. W momencie wybuchu I wojny światowej na
teren Zbuczyna przybył Stefan Pióro, z zamiarem założenia konspiracyjnej placówki
Polskiej Organizacji Wojskowej. Komitet założycielski POW tworzyli: Franciszek Tarkowski, Aleksander Wierzejski, Bolesław Dziewulski i Piotr Wierzejski. Po odzyskaniu
niepodległości przez Polskę w listopadzie 1918 r. funkcję wójtów w Zbuczynie sprawo34
wali: Władysław Krasuski, Stanisław Barszcz i od 1937 r. do września 1939 r. Franciszek
Zbucki. Na dzień 29 listopada 1920 r. wójtem gminy Zbuczyn był Władysław Krasuski
zaś Radę Gminy tworzyli: Edward Chrominski (Dziewule), Adolf Iwanowski (Grodzisk), Stanisław Jastrzębski (Januszówka), Benedykt Baszkiewicz (Karcze), Paweł Jastrzębski (Okniny), Władysław Orzyłowski (Radomyśl), Benedykt Perka (Rówce), Józef
Sobiczewski (Zabłocie), Konstanty Domański (Zbuczyn-Kolonia), Marceli Szufranek
(Zbuczyn-Folwark), ks. Edward Markiewicz (Zbuczyn-Księżyzna). Jako zastępcy członków Rady Gminy byli: Leopold Próchenko, Józef Ostrowski, Antoni Wierzejski (Zbuczyn), Jan Borkowski (Radomyśl), Julian Rosiński, Władysław Królikowski (Zbuczyn).
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, w Zbuczynie w latach 1919-1927 siedzibę miał Sąd Pokoju. W latach 1919-1921 funkcję sędziego sprawowali Stanisław Wroczyński i Edmund Orzechowski. Ławnikami byli: Paweł Jastrzębski, Michał Mamcarz,
W. Orzyłowski, P. Pogonowski, Aleksander Wierzejski, S. Wiśniewski. Funkcję sekretarza Sądu Pokoju sprawował Jan Błoński i W. Gawron. W 1919 r. w Zbuczynie funkcjonował posterunek policji, komendantem był kpr. Antoni Nowosielski. Następnie w 1922 r.
została założona organizacja pod nazwą Związek Strzelecki z prezesem Aleksandrem
Wierzejskim i komendantem Witoldem Protasiukiem. W 1921 r. Zbuczyn liczył 956
mieszkańców. Po klęsce Wojska Polskiego w czasie Wojny Obronnej we wrześniu 1939 r.,
Zbuczyn znalazł się w Generalnym Gubernatorstwie, dystrykcie warszawskim. Wójtem
gminy był Witold Dziewulski z Grodziska. Na początku 1940 r. por. Bolesław Prochenka „Lot” zaczął tworzyć struktury Ośrodka V ZWZ Zbuczyn pod kryptonimem „Wierzba”. Duże zasługi dla rozwoju konspiracji wojskowej na terenie Zbuczyna i okolic, położył chor. Jan Gawinkowski „Olszyna”, który został wyznaczony na komendanta placówki Zbuczyn. Poza Armią Krajową na terenie Zbuczyna aktywnie działała siła zbrojna Obozu Narodowego-Narodowa Organizacja Wojskowa i Narodowe Siły Zbrojne.
Struktury konspiracji narodowej tworzyli: Julian Radzikowski - przed wojną prezes koła
SN w Zbuczynie i małżeństwo Irena i Jerzy Wojtkowscy. Jerzy Wojtkowski był synem
Ludwika Wojtkowskiego-aptekarza, który w 1937 r. sprowadził się do Zbuczyna. Apteka Wojtkowskich w okresie okupacji pełniła rolę punktu kontaktowego i kolportażowego podlaskich narodowców. Jerzy Wojtkowski, pracował w aptece jako laborant, jednocześnie po nawiązaniu kontaktów z mjr. Wiktorem Chylińskim organizował struktury
konspiracyjne NSZ na terenie gm. Zbuczyn pod kryptonimem „kompania nr 204”.
W okresie Polski Rzeczpospolitej Ludowej Zbuczyn był siedzibą Gminnej Rady Narodowej. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa siedleckiego. W wyniku reformy administracyjnej od 1 stycznia 1999 r. Zbuczyn należy
do powiatu siedleckiego i województwa mazowieckiego. 1 stycznia 2004 r. zmieniono
nazwę miejscowości Zbuczyn Poduchowny na Zbuczyn.
35
45. ZDANY
Pierwsza wzmianka historyczna o tej miejscowości pochodzi z 1529 r. i zapisana
została pod nazwą Zdany, natomiast w 1531 r. Sdani. Była to własność szlachecka bez
kmieci. W 1529 r. była pobierana dziesięcina w wysokości 2 grzywien na rzecz plebana
w Zbuczynie, a w latach 1531-1533 był dokonany pobór z 1 łanu. W 1580 r. Bartizel
Mieczkowski dał pobór od wszystkich Zdanowskich, od 4 włók, które sami orzą, płacono 2 floreny, zaś w 1644 r. szlachta miała w posiadaniu 4 włóki ziemi. W 1827 r. w miejscowości Zdany było 30 domów i 166 mieszkańców. Pod koniec XIX w. było 22 domy,
w których zamieszkiwało 122 mieszkańców, zaś obszar wsi wynosił 511 morgów ziemi.
Obecnie administracyjnie wchodzi do gminy Zbuczyn.
46. ŻURAWIENIEC
Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z 1508 r. i jest zapisana jako Zorawynyecz. Następnie nazwa tej wsi pojawia się w grupie wsi związanych w XVI w.
wspólną nazwą Iwanów. W 1531 r. jest wzmiankowana jako wieś szlachty zagrodowej
yecka pisana Zoravinyecz (Żórwieniec), podobna nazwa funkcjonowała w 1564 r., miała
2 łany. W 1580 r. nazwa wsi to Zorawiniecz zaś właściciel wsi Andrzej Krasuski od sąsiad swych, od 4 włók, które sami orzą, płacił 2 floreny, od zagrody bez roli 4 grosze.
Razem płacono 2 floreny 4 grosze. Podobną nazwę pisano w 1589 i w latach 1620, 1673.
W 1644 r. miejscowość ta liczyła 4 włóki szlacheckie ziemi. Zaś w XVIII w. pisano nazwę
tej wsi Zurawiniec i Żurawieniec, zaś na mapie Perthées'a zaznaczono Iwanow Zurawienice. Natomiast w 1827 r. wieś liczyła 5 domów i 31 mieszkańców i była pisana jako
Żurawieniec. W 1867 r. znajdowało się 371 morgów ziemi dworskiej i mieszkało 35 włościan. Pod koniec XIX w. Żurawieniec był wsią i folwarkiem, który administracyjnie
przynależał do gminy Królowa Niwa i parafii Zbuczyn, który liczył 3 domy i 29 mieszkańców. Ostatni raz notowany w 1899 r., widnieje też na mapie z końca XIX w. Natomiast tej wsi nie ma już w spisie powszechnym z 1921 r.
Bibliografia:
Archiwum Państwowe w Lublinie:
Fragmenty łukowskich ksiąg podkomorskich XV-XVI w., sygn. 49.
Archiwum Państwowe w Siedlcach:
Akta gmin powiatu siedleckiego, Akta gminy Jasionka, sygn. 133.
36
Akta gmin powiatu siedleckiego, Akta gminy Jasionka, sygn. 44.
Akta gmin powiatu siedleckiego, Akta gminy Jasionka, sygn. 72.
Akta gminy Zbuczyn, sygn. 875.
Cabaj Jarosław, Podanie Dworzańskie starostwa Wiśniewskiego 1777 roku, czyli jak Dymitr
i Józefa Jabłonowscy dzierżawę królewszczyzny synowi przekazali, „Historia i Świat”,
Nr 2/2013.
Charczuk Wiesław, Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej na terenie gminy Zbuczyn w latach 1944-1956, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, t. 11, 2013.
Charczuk Wiesław, Dzieje Ochotniczej Straży Pożarnej w Zbuczynie (1916-2006), Siedlce 2010.
Charczuk Wiesław, Formacje zbrojne Obozu Narodowego na Południowym Podlasiu w latach
1939-1947, Siedlce 2003.
Charczuk Wiesław, Kartka z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Krzesku Nowym (lata
1925-1929), „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” nr 2, 2010.
Charczuk Wiesław, Podlasianie rozstrzelani w Katyniu 1940 r. Próba analizy ofiar, [w:] Dzieje-filozofia-życie. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Iwanowi Akinczycowi w 70.
rocznicę urodzin, red. Edward Jarmoch, Siedlce 2011.
Charczuk Wiesław, Z dziejów Zbuczyna w XV-XXI wieku, „Rocznik Międzyrzecki”,
t. XLII, 2012.
Charczuk Wiesław, Zbrodnia ludobójstwa komunistycznego aparatu bezpieczeństwa dokonana
na członkach opozycji antykomunistycznej w Siedlcach 12-13 kwietnia 1945 roku, Siedlce 2011.
Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959.
Dzieje Lubelszczyzny, t. III: Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego, opr.
Stanisław Kuraś, Warszawa 1983.
Dzieje Lubelszczyzny, t. IV: Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lubelskiego, opr. Stefan Wojciechowski, Anna Sochacka, Ryszard Szczygieł, Warszawa 1986.
Fragmenty łukowskich ksiąg podkomorskich XV-XVI w., Archiwum Państwowe w Lublinie.
Garbaczewski Jerzy, Krótki zarys dziejów wsi gminnych powiatu siedleckiego do 1948 r., Siedlce 2012 (mps).
Garbaczewski Jerzy, Zarys historii siedleckiej policji (do 1948 r.), Siedlce 2012.
37
Góra Stanisław, Partyzantka na Podlasiu 1863-1864, Warszawa 1976.
Grzegorek Leopold, Słownik biograficzny związanych z woj. Siedleckim twórców i krzewicieli
kultury A-K, część I, Siedlce 1983.
Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego S.J., t. III, Lipsk 1839.
Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej na Lubelszczyźnie, opr. Marek Woliński, t. I, Szczecin 2004.
Herbst Stanisław, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983.
Indeks studentów Uniwersytetu Krakowskiego w l. 1400-1500, oprac., Jerzy Zathey i Jerzy
Reichan, Wrocław 1974.
Kiryk Feliks, Z badań nad urbanizacją Lubelszczyzny w dobie Jagiellońskiej, „Rocznik
Naukowo-dydaktyczny WSP w Krakowie”, Prace Historyczne VI, z. 43, 1972.
Kondraciuk Natalia, Wieś Zbuczyn w latach 1918-1939, mps w zbiorach autora.
Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. III, KrakówWarszawa-Wrocław 2007.
Kordaczuk Sławomir, Powiat siedlecki. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2013.
Korneć Grażyna, Tajna oświata na południowym Podlasiu i wschodnim Mazowszu 1939-1944,
Siedlce 2006.
Krawczak Tadeusz, W szlacheckim zaścianku, Siedlce-Warszawa 1993.
Księga dochodów beneficjentów diecezji krakowskiej z 1529 r. (tzw. Liber Retaxationum),
wyd. Zofia Leszczyńska-Skrętowa, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968.
Kumor S. Bolesłw, Dzieje Diecezji Krakowskiej do roku 1795, Kraków 2005.
Litak Stanisław, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI w., „Roczniki
Humanistyczne KUL”, t. XII, z. 2, 1964.
Litwiński Robert, Policja Państwowa w województwie lubelskim w latach 1919-1939, Lublin 2001.
Lustracja województwa lubelskiego 1565, wyd. Andrzej Wyczański, Wrocław-Warszawa 1959.
Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Augusta II Sasa 1697-1733, oprac. Henryk Gmiterek, Lublin 2001.
Mazurkiewicz Józef, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956.
Mączka Dorota, Powiat siedlecki 1918-1939, Siedlce 2008.
Mądzik Marek, Gmina Ułęż w podziałach terytorialnych w XIX i XX wieku, „Annales Uniwersitatis Mariae Curie-Skłodowska”, vol. LX, 2005.
38
Obzor Siedlckiej Guberni za god 1887.
Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1877 god.
Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1896 god.
Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1901 god.
Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1905 god.
Plewczyński Marek, W Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [w:] Siedlce 1448-1995, red. nauk.
Edward Kospath-Pawłowski, Siedlce 1996.
Powiat Siedlce w pierwszej dekadzie rządów komunistycznych, Warszawa, b.d.w.
Powiat Siedlecki, pod red. Czesława Górskiego, Siedlce 1935.
Rejestry poborowe województwa lubelskiego. (Rejestr z r. 1531 wyd. Adolf Pawiński), Polska
XVI w. pod względem geograficzno-statystycznym opisana, t. IV, Warszawa 1886.
Słownik Biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, pod red. Arkadiusza
Kołodziejczyka przy współpracy Wiesława Charczuka i Dariusza Grzegorczuka,
t. I, Siedlce 2009.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski,
t. XIV, Warszawa 1895.
Szafran Przemysław. Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin 1958.
Walka i martyrologia nauczycielstwa na Mazowszu, Kurpiach i Podlasiu w latach okupacji hitlerowskiej, pr. zespołowa, Warszawa 1987.
Zawadzka Aniela, Szkoła siedlecka w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1944, Warszawa 1986.
Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, wyd. Stanisław Kuraś, t. I- II, Lublin
1965-1973.
Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. Stanisław Kuraś i Irena Sułkowska-Kurasiowa,
t. I-VIII, Kraków-Wrocław 1962-1975.
39
40
Leszek Zugaj
(Lublin)
Rozdział II
Gmina i samorząd do 1795 roku
Okolice Zbuczyna obecnie wchodzą w skład powiatu siedleckiego i województwa mazowieckiego, są zatem związane z regionem mazowieckim. Jednak przez wieki
ten obszar należał do województwa lubelskiego, a wcześniej nawet sandomierskiego20.
Te tereny w czasach średniowiecza stanowiły wschodnie rubieże państwa polskiego.
Po zjednoczeniu państwa polskiego na początku XIV wieku stanowiły część województwa sandomierskiego. Dopiero od 1474 r. powołano osobne województwo lubelskie
na czele z wojewodą. Nowe województwo podzielone było na powiaty: lubelski, łukowski (zwany też ziemią łukowską) i urzędowski. Zbuczyn wchodził w skład powiatu łukowskiego stanowiącego północną część województwa lubelskiego21.
Zbuczyn i okolice na mapie Polski Wacława Grodeckiego opracowanej w 1562 roku
w Bazylei22.
W. Ćwik W., J. Reder, Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju
władz, Lublin 1977, s. 40-42.
21 Tamże.
22 Theatrum Orbis Terrarum / John Michalski// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. nacz.
Bożena Bednarek-Michalska, Nr 1/2007 (82) luty. Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzysze20
41
Na czele województw stali wojewodowie mianowani przez króla. Ich władza była jednak symboliczna. W powiatach (w tym łukowskim) ustanawiano starostów grodowych. Do 1611 r. obsadę tego urzędu dowolnie określał król. Następnie stał się on
urzędem ziemskim, czyli starostę wybierała szlachta w dawnym powiecie, a król go tylko zatwierdzał. Starosta grodowy był właściwym naczelnikiem powiatu. Do jego obowiązków należało sprawowanie w imieniu króla administracji oraz zarządzanie jako
dzierżawca królewszczyznami (majątkami królewskimi). Było to zajęcie dochodowe,
ponieważ nadwyżki finansowe szły do jego kieszeni. Starosta stał na czele władz grodzkich (powiatowych) stanowiących osobną hierarchię. Najważniejszą funkcją starosty
było wykonywanie sądownictwa z zakresu czterech artykułów grodzkich (starościńskich) podpalenie, napad na drodze publicznej, najście na dom, zgwałcenie (sądownictwo karne). Posiedzenia tego sądu odbywały się co sześć tygodni na tak zwanych rokach grodzkich. Sąd składał się ze starosty jako przewodniczącego składu oraz podstarościego, sędziego grodzkiego i pisarza grodzkiego. Posiadał nadto starosta prawo miecza, czyli obowiązek wykonywania na swym terenie wyroków sądów każdej instancji
jeżeli nie były one respektowane przez strony. Posiadał funkcje policyjne, pilnując porządku na swym terenie, a szczególnie na drogach publicznych. Starosta jako ramię królewskie w powiecie brał aktywny udział w obiegu dokumentów (uniwersały, listy), które przychodziły z kancelarii królewskiej, a on rozsyłał je do urzędników i dygnitarzy
na swoim terenie23. Powiat łukowski (ziemia łukowska) posiadała swojego odrębnego
starostę. Najniższą jednostką podziału administracyjnego były parafie katolickie. Miały
one często kształt terytorialny zbliżony do współczesnych gmin. Stanowiły okręgi pomocne przy zbieraniu podatków państwowych i lokalnych. Zarówno powiat łukowski
jak i sąsiednie Podlasie (województwo podlaskie) zasiedlone było przede wszystkim
przez drobną szlachtę. Pochodzili oni głównie z Mazowsza. Zbuczyn i okolice zostały
zagospodarowane w końcu XIV i w XV stuleciu, po ustaniu niszczycielskich najazdów
litewskich. Pierwsza wzmianka o Zbuczynie pochodzi z 1418 roku (Zbuczin), w tymże
roku ta wioska stanowiąca własność królewską, stała się ośrodkiem nowej parafii. Zapewne już wcześniej miejscowość była ośrodkiem handlowym. Właśnie takie naturalne
centra stawały się siedzibami parafii. Nowa parafia została wyłączona z rozległej parafii
łukowskiej. Stało się tak na prośbę króla Władysława Jagiełły. Nową parafię utworzył
ówczesny biskup krakowski Wojciech Jastrzębiec. Ciekawostką jest fakt, że ziemia łukowska podlegała wówczas pod odległy Ośrodek Diecezjalny w Krakowie. W skład
nie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2007. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2007/82/michalski.php. Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187.
23 W. Krawczuk, Listy sejmikowe w świetle INSTRUCTUARIUM kancelarii królewskiej, [w:] „CzasopismoPrawno Historyczne”, 1994, t. 46, z. 1-2, s. 63-68.
42
nowej parafii włączono wsie: Borki, Bzów, Choja, Chromna, Cielemęcz, Czepiele, Czuryły, Dziewule, Grodzisko, Iwanów Izdebki, Januszów, Jasionka, Karcze, Kornica, Królowa Niwa, Krzesk, Lipiny, Ługi, Marszczybrody, Modrzew, Olędy, Ostoje, Pióry, Pogonów, Radomyśl, Radzików, Rzążów, Sobice, Tarcze, Tchórzów, Wesoła, Wielgorz,
Wiśniów, Wola Kamienna, Zabłocie, Zdany, Żórawiniec, Wysokinin-Maciejowięta, Boruty, Kaczory, Koziostany, Wola Wiśniowska i Zawady24.
W tym czasie sieć osadnicza w rejonie Zbuczyna była już w większości ustanowiona i funkcjonuje do tej pory. Tylko sporadycznie niektóre miejscowości współczesnej gminy powstały dużo później, po XVI stuleciu (na przykład Lucynów dopiero w XIX wieku).
Poniższa tabela ilustruje wykaz sołectw współczesnej Gminy Zbuczyn i daty pierwszych wzmianek historycznych:
Miejscowość
Pierwsza wzmianka
Dawna nazwa
Borki Kosy
1507
Kosy25
Borki Wyrki
1529
Wyrky26
Bzów
1409
Bzowski27
Choja
1529
Choja28
Chromna
1529
Chromna29
Cielemęc
1430
Cielemeczka30
Czuryły
1529
Czvrily31
Dziewule
1441
Dziewlie32
Grochówka
1498
Grochove33
Grodzisk
1441
Grodzisk34
Izdebki
1416
Blasey35
Janoszówka
1529
Janussow36
Jasionka
1441
Jassona37
Dzieje Lubelszczyzny, tom III, słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu, opr.
S. Kuraś, Warszawa 1983, s. 286.
25 Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, t. I-VIII, Kraków 1996-2009, t. I, s. 287.
26 Tamże, t. I, s. 289.
27 Tamże, t. I, s. 484.
28 Tamże, t. II, s. 60.
29 Tamże, t. II, s. 83.
30 Tamże, t. II, s. 129.
31 Tamże, t. II, s. 241.
32 Tamże, t. II, s. 507.
33 Tamże, t. III, s. 375.
34 Tamże, t. III, s. 383.
35 Tamże, t. III, s. 541.
36 Tamże, t. IV, s. 89.
37 Tamże, t. IV, s. 118.
24
43
Karcze
1510
Karcze38
Krzesk
1409, 1529
Krzesky, Królowa Niwa39
Kwasy
1529
Qwassy40
Lipiny
1507
Lipiny41
Łęcznowola
1529
Ląka42
Ługi Rętki i Ługi Wielkie
1507
Othy43
Maciejowice
1522
Maciejowice44
Modrzew
1508
Modrzew45
Olędy
1475
Olondy
Pogonów
1507
Pogonów
Rówce
Brak danych
Brak danych
Rzążew
1531
Rzasow46
Smolanka
1529
Smolanka alias Wola Krasuska47
Sobicze
1507
Sobice48
Stary Krzesk
1429
Krzesko49
Świercze
1529
Borki-Świercze50
Tarcze
1529
Tacze51
Tchórzew
1531
Tchorzów-Główki52
Tchórzew Plewki
1507
Tchórzów-Plewki53
Tęczki
1529
Wysokinin Tęczki54
Wesółka
1514
Wola Wesoła55
Zawady
1514
Zawady56
Zdany
1529
Zdany57
Tamże, t. IV, s. 330.
Tamże, t. V, s. 393.
40 Tamże, t. V, s. 523.
41 Tamże, t. V, s. 136.
42 Tamże, t. VI, s. 321.
43 Tamże, t. VI, s. 392.
44 Tamże, t. VI, s. 428.
45 Tamże, t. VII, s. 207.
46 Dzieje Lubelszczyzny…, s. 206.
47 Tamże, s. 270.
48 Tamże, s. 217.
49 Tamże, s. 119.
50 Tamże, s. 35.
51 Tamże, s. 238.
52 Tamże, s. 241.
53 Tamże.
54 Tamże, s. 281.
55 Tamże, s. 273.
56 Tamże, s. 284.
38
39
44
W większości były to wioski drobnoszlacheckie zamieszkałe przez szlachtę, pełnoprawnych obywateli dawnej Rzeczpospolitej. Szlachta łukowska miała możliwość
uczestniczenia w sejmikach lubelskich odbywających się w Bronowicach (dziś dzielnica
Lublina). Sejmik był podstawowym organem samorządu szlacheckiego. Na sejmikach
wybierano posłów (sejmik elekcyjny), wysłuchiwano relacji posłów (sejmik relacyjny),
omawiano sprawy gospodarcze i podejmowano uchwały w tej sprawie (sejmiki gospodarcze), wybierano też deputatów (sędziów) do Trybunału Koronnego. Każdy szlachcic
miał też prawo uczestnictwa w sejmie elekcyjnym wybierającym króla58. Teoretycznie
sam mógł nawet zostać królem59. W każdym z powiatów istniało szereg urzędów (podkomorzy, chorąży, sędzia ziemski, stolnik, podczaszy...), z którymi czasem nie wiązały
się żadne rzeczywiste funkcje: Z życiem codziennym szlachty nierozdzielnie były związane
godności ziemskie, stanowiące ustawiczny przedmiot jej zabiegów. Dodawały splendoru nazwisku i czyniły szlachectwo pełnym60.
Szlachta posiadała też prawo do własnego sądownictwa ziemskiego. Wybierano
sędziów ziemskich, którzy sądzili sprawy cywilne szlachty. Sąd ziemski zbierał się
w Łukowie, ale też często w innych mniejszych ośrodkach, w tym także w Zbuczynie 61.
Zatem prawie cała ludność parafii Zbuczyn posiadała pełne prawa publiczne i własny
samorząd ziemski w postaci sejmików i własnego sądownictwa. Nieco inaczej wyglądało to w przypadku ludności chłopskiej. W końcu XIV wieku, po ustaniu najazdów litewskich, zasiedlono na nowo te opustoszałe tereny. Prawie wszystkie grunty w okolicy
późniejszego Zbuczyna rozdano drobnej szlachcie, która sama zajęła sie zagospodarowaniem nowym obszarów. Późniejszy Zbuczyn pozostał własnością królewską. Należało zachęcić chłopów do osadnictwa w tej wsi. Wieś zorganizowano na tak zwanym
prawie niemieckim, w odróżnieniu od wcześniej stosowanego prawa polskiego. Prawo
niemieckie był to wzorzec ustroju wsi stosowany w Niemczech i ustanawiany na polskiej wsi. W odróżnieniu od wsi na prawie polskim takie osady miały lepsze możliwości
rozwoju. Nie musiało się to wiązać z osadnictwem niemieckim. W takich wsiach chłopi
mieli ściśle określone prawa i obowiązki, dzierżawili ziemię opłacając głównie czynsz.
Mieli prawo wychodu, czyli prawo odejścia ze wsi po spełnieniu pewnych obowiązków.
Na czele wsi stał sołtys (zwany też wójtem) posiadający to stanowisko na prawach dziedzicznych. Miał też prawo zakładania karczem i jatek rzeźniczych. Przysługiwało mu
prawo do 1/6 części z czynszów i 1/3 z opłat sądowych.
Tamże, s. 286.
A. Lityński, Szlachecki samorząd gospodarczy w Małopolsce (1606-1717), Katowice 1974, passim.
59 Na przykład pradziadkowie późniejszego króla Jana III Sobieskiego pochodzili z małej wioski Sobieszyn koło Ryk.
60 J. Topolski, Polska w czasach nowożytnych 1505-1795, Poznań 1999, s. 184.
61 Z. Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
57
58
45
Samorząd wiejski wyrażał się głównie w samorządowym sądownictwie. Mieszkańcy wsi sami wybierali ławników sądowych, którzy pod przewodnictwem sołtysa
sądzili głównie sprawy cywilne podległej im ludności. Był to sąd wiejski zwany też ławą
wiejską62. Ważne było to, że wsie na prawie niemieckim wyłączone były z prawa polskiego, czyli nie podlegały pod jurysdykcję wojewodów i kasztelanów. W tamtych odległych czasach po raz pierwszy padają takie nazwy jak „wójt”, „sołtys”, „ławnicy”.
Te określenia będą później przeniesione do bardziej współczesnych rozwiązań ustrojowych. Osadnictwo na prawie niemieckim wiązało się z wolnością osobistą niezależnie
od pochodzenia. Ziemia była dziedziczną własnością osadnika. Wielkość gospodarstwa
określano w łanach, po polsku zwano je włóką. Było to około 16-17 ha63. Od XVI wieku
ograniczano samodzielność wsi na prawie niemieckim. Rola wójtów (sołtysów) spadła.
Jak wspomniano wyżej Zbuczyn pozostawał wsią królewską, jednak z czasem stał się
siedzibą starostwa niegrodowego, czyli zespołu dóbr królewskich na czele ze starostą,
który jednak nie posiadał uprawnień sądowych nad ludnością (starosta królewski stał
na czele sądu grodzkiego). Zbuczyn jako siedziba starostwa niegrodowego, parafii
i miejsce odbywania targów zyskiwał na znaczeniu. Położony był przy ważnym szlaku
handlowym. W 1658 r. król potwierdził tygodniowe targi w Zbuczynie64. Coraz częściej
nazywano Zbuczyn miastem, czy też miasteczkiem, jednak nie posiadał on praw miejskich65. Zapewne dzierżawcy królewskiego Zbuczyna chcieli poprzez nazywanie tych
dóbr miastem podnieść swój prestiż. W 1740 r. król August III Sas oficjalnie pozbawił
Zbuczyn praw miejskich, których nigdy nie posiadał. System ekonomiczny w Polsce
XVII i XVIII wieku zwano gospodarką folwarczno-pańszczyźnianą. Dominacja szlachty
doprowadziła do regresu cywilizacyjnego kraju. Na to nałożyły się liczne wojny czasów
XVII i XVIII wieku. Jednak nawet w tym ciężkim dla wsi okresie istniały pewne formy
samorządu. Nazywano je prawem gromadzkim. „Gromadę” tworzyła cała ludność danej wsi. Na czele gromady stał wybierany przez nią wójt lub sołtys. Miał on do pomocy
ławników i dziesiętników. Ludność wiejska w tym czasie formalnie była poddana danemu panu, ale jako całość gromada stanowiła pewną siłę, z którą pan musiał się liczyć
i respektować jej uprawnienia zwyczajowe. Ustalanie czynszów i danin na rzecz starosty należało do wspólnych porozumień gromady i starosty. Wśród mieszkańców wsi gromady istniały różne kategorie chłopów: kmiecie, dzierżawiący grunty dziedzicznie
oraz zagrodnicy, chałupnicy i komornicy, stanowiący różne kategorie chłopów, od posiadających dożywotnio kawałek gruntu, poprzez dzierżawiących grunt dożywotnio,
Zarys historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce, pod red. J. Leskiewiczowej, t. I, Warszawa 1964, s. 409.
Tamże.
64 J. Maroszek, Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej, w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Białystok 1990,
s. 214.
65 Tamże.
62
63
46
po robotników rolnych. Gromada wiejska stanowiła też własne sądownictwo pod przewodnictwem ławy wiejskiej. Na tak zwanych sądach „rugowych” wybierany przez
gromadę ławnik musiał oddawać rug, co oznaczało, że stawał się oskarżycielem publicznym we wszystkich przestępstwach popełnianych przez mieszkańców gromady
od czasu ostatniego sądu. Stosowano kary pieniężne lub chłostę. Za zabójstwo stosowano karę śmierci przez ścięcie. Za zdradę pana lub gromady - odebranie gruntu. Karę
oznaczała ława wiejska, a dziedzic ją zatwierdzał lub łagodził66. Mieszkańcy wsi królewskich posiadali jeszcze jedno ważne uprawnienie, przysługiwała im możliwość skargi na działalność starosty do sądów referendarskich (w Warszawie).
66
F. Koneczny, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924, s. 105-132.
47
Fragment spisu podatkowego z 1531 r.67
Źródła Dziejowe Polski tom XV, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisane przez
Adolfa Pawińskiego, Małopolska t. IV, Warszawa 1886, s. 382-384.
67
48
Fragment spisu podatkowego z 1531 roku68.
68
Tamże, s. 382-384.
49
Mapa Rzeczpospolitej z 1772 r. z zaznaczonym Zbuczynem69.
69
Le Royaume de POlogne, divise ne fes Duches et Provinces, et subdivise en Palatinats, Avec Prowilege 1752.
50
Leszek Zugaj
(Lublin)
Rozdział III
Gmina Zbuczyn w latach 1795-1863
W 1795 r. upadła I Rzeczpospolita. Lubelszczyzna została zajęta przez Cesarstwo
Austrii. Ziemie zajęte przez Austriaków w ramach III rozbioru Polski zostały nazwane
Galicją Zachodnią. Tę prowincję podzielono na cyrkuły, w tym cyrkuł łukowski ze Zbuczynem70. Wkrótce połączono cyrkuły w większe jednostki. Zbuczyn w 1802 r. włączono
do cyrkułu bialskiego71. Krótki okres rządów austriackich cechował się wieloma zmianami administracyjnymi, ale nie odegrały one większej roli w późniejszych podziałach.
W 1807 r., w wyniku wygranych wojen Napoleon cesarz Francji doprowadził do utworzenia Księstwa Warszawskiego z ziem II i III zaboru pruskiego. W 1809 r. wojska Księstwa Warszawskiego oraz wojska francuskie rozpoczęły wojnę z Austrią. Austria przegrała wojnę i cała dawna Galicja Zachodnia, w tym Lubelszczyzna weszła w skład Księstwa Warszawskiego. W ten sposób Zbuczyn stał się częścią Księstwa. W czasach austriackich Zbuczyn stanowił własność rządową i tak też było w czasach Księstwa Warszawskiego i następnych latach72. Księstwo Warszawskie było namiastką państwa polskiego podległą całkowicie woli Napoleona i podporządkowane jego polityce wojennej.
W czasach Księstwa Warszawskiego podzielono kraj na nowe jednostki administracyjne. Władze Księstwa Warszawskiego nie chciały odwoływać się do dawnych podziałów
terytorialnych z czasów I Rzeczpospolitej ani do podziałów z czasów zaboru austriackiego. Oparto się głównie na granicach naturalnych (np. rzeki). Nowy podział administracyjny nie wszystkim się podobał, ale mimo początkowych oporów ze strony społeczeństwa (…) podział ten jest o wiele bardziej racjonalny i korzystny z punktu widzenia interesów ludności aniżeli dotychczasowe podziały. Jest rzeczą godną podkreślenia, iż stał się on podstawą prawie wszystkich późniejszych podziałów tej części kraju w XIX i XX wieku73. W początkach 1810 r. Lubelszczyznę podzielono na departamenty (na czele z prefektami)
W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz,
Lublin 1977, s. 66.
71 Tamże.
72W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, ...., s. 77.
73 Tamże.
70
51
i powiaty (na czele z podprefektami)74. Utworzono w tym czasie departament podlaski
z siedzibą w Siedlcach. W ramach departamentu powołano między innymi powiat siedlecki ze Zbuczynem75. W czasach Księstwa Warszawskiego został zapoczątkowany
samorząd gminny. Utworzono gminy miejskie wiejskie, mające pewne formy samorządu, ale pod ścisłą kontrolą właścicieli ziemskich, którzy sprawowali również obligatoryjnie urząd wójta. Każda wieś stanowiła oddzielną gminę wiejską76.
Zbuczyn i okolice. Mapa austriacka z 1803 roku (Carte von West Gallizien, Erzherzog
Carl 1808)77.
W 1815 r., wraz z upadkiem Napoleona Bonaparte, upadło również Księstwo
Warszawskie. Na gruzach tego państwa powstało Królestwo Polskie pod berłem cara
Rosji. Rosjanie przejęli system administracyjny dawnego państwa. Nowe przepisy o podziale administracyjnym weszły w życie 16 stycznia 1816 r. Według nowych regulacji
departamenty zostały nazwane województwami i nie zmieniły kształtu. Utworzono zatem województwo podlaskie (dawny departament siedlecki)78. Utrzymano też powiaty,
które miały być odtąd tylko okręgiem wyborczym. Rosjanie wprowadzili za to nowy
Tamże.
Tamże.
76 Dekret z 23 lutego 1809 roku (Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. I, nr 1-12, 1810, s. 201-209).
77 Carte von West Gallizien, Erzherzog Carl 1808.
78 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, ...., s. 84.
74
75
52
podział na obwody skupiające po kilka powiatów w ramach województw. Zbuczyn
włączono w skład obwodu siedleckiego i powiatu siedleckiego79.
Po powstaniu listopadowym nastąpił nacisk na unifikację Królestwa Polskiego
z Rosją. Ukazem carskim z 8 marca 1837 r. województwa przemianowano na gubernie.
Właśnie gubernie były podstawową jednostką podziału w carskiej Rosji. Dodatkowo
od 1842 r. obwody przemianowano na powiaty, a dawne powiaty na okręgi. Funkcjonował podział kraju na gubernie, powiaty i okręgi bez większego znaczenia. Rozpoczęła
działalność gubernia podlaska, która dzieliła się na powiaty: łukowski, bialski, radzyński i siedlecki (ze Zbuczynem)80. Organizacja gmin wiejskich w Królestwie Polskim
(po 1815 r.) pozostawała praktycznie taka sama jak w czasach Księstwa Warszawskiego81.
Dopiero w 1859 r. władze przeprowadziły ważną reformę ustroju gminnego.
Od tej pory gmina musiała składać się z przynajmniej 50 dymów 82 pod zarządem jednego wójta. Powołano zatem większe jednostki terytorialne. Jeżeli jeden właściciel ziemski
miał co najmniej 50 dymów i posiadał kwalifikacje (sprawna umiejętność czytania i pisania), to zostawał wójtem. Mniejsze majątki ziemskie mogły być połączone w jedną
gminę. Właściciele ziemscy sami wybierali spośród siebie wójta i przedstawiali do zatwierdzenia przez Komisję Rządową do Spraw Wewnętrznych. Jeżeli przedstawiony
kandydat nie miał kwalifikacji, właściciele musieli przedstawić inną osobę. W razie kłopotów ze znalezieniem kandydata, wójta wyznaczała Komisja Rządowa na koszt właścicieli. Do pomocy wójt miał radnych wybranych przez mieszkańców, zatwierdzonych
przez naczelnika powiatu. Na wsiach powołano sołtysów wybieranych przez społeczność wiejską83. W ten sposób każda wieś w okolicy Zbuczyna stanowiła oddzielną gminę wiejską z własnym wójtem. Dopiero w 1859 r. powołano większe gminy skupiające
po kilka, kilkanaście wsi.
Tamże.
W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, ....,s. 93.
81 T. Mencel, Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem [w:] Gmina wiejska i jej samorząd,
pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989, s. 109.
82 Inaczej domów.
83 Tamże, s. 118-119.
79
80
53
Zbuczyn na mapie Królestwa Polskiego z 1826 roku84.
Zbuczyn i okolice w 1839 roku85.
84
85
Mapa jeneralna województwa kaliskiego ułożona według najlepszych źródeł przez Juliusza Colberg, Warszawa 1826.
Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, Warszawa 1839.
54
Fragment: Dziennik Praw Królestwa Polskiego z 1859 roku. Dekret o reformie podziału gmin wiejskich (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1859, s. 5).
55
56
Leszek Zugaj
(Lublin)
Rozdział IV
Gmina Zbuczyn w latach 1864-1918
W 1863 r. wybuchło powstanie styczniowe. Władze carskie w rok po wybuchu
powstania przystąpiły do uwłaszczenia ziemi dworskiej, aby w ten sposób odciągnąć
chłopów od walki. Ziemia dworska użytkowana przez nich stała się ich własnością.
W każdej wsi przystąpiono do wymierzania gruntów. Powstały Tabele Likwidacyjne
osobne dla poszczególnych miejscowości, w których dokładnie określono ilość gruntów
należących do każdego gospodarza. Powstały szczegółowe mapki gruntów. Chłopi musieli spłacić otrzymaną ziemię, ale dostawali ją na własność. Zmieniło to zupełnie stosunki własnościowe na polskiej wsi. Drugą reformą władz carskich było powołanie samorządowych gmin wiejskich. Ukaz carski z 1864 r. zupełnie zmienił ustrój gminny
na polskiej wsi. Po raz pierwszy gmina miała charakter samorządowy i została oddzielona od władzy właścicieli ziemskich (dziedziców). Władze preferowały na urzędach
gminy ludzi chłopskiego pochodzenia86.
Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie (chłopskie), jak i dworskie
(folwarki). Ukaz carski wprowadzający ustrój samorządu gminnego został podpisany
w dniu 19 lutego (2 marca) 1864 r 87. Od tej pory każda gmina składała się z wiosek, kolonii, folwarków i dworów, niezależnie od podziałów własności dworskiej. Utworzono
gromady wiejskie na czele z zebraniem gromadzkim i sołtysem88.
Jak wspomniano wyżej, w 1864 r. nadano nowy ustrój gminom funkcjonującym
od 1859 r. Ich granice początkowo pozostawały bez zmian. Najważniejsze było to, że nowe gminy zbiorowe były wyłączone spod władzy właścicieli ziemskich. W 1866 r. przystąpiono w Królestwie Polskim do reformy administracji państwa. Miało to na celu unifikację tego kraju z Cesarstwem Rosji. Z początkiem 1867 r. zreorganizowano podział
na gubernie. Powołano gubernię siedlecką wraz z okolicami Zbuczyna89. W ramach tejże
J. Szumski., Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie”, 1996, t. IV, s. 39.
Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1864, s. 37 i n.
88 Tamże.
89 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, B.
Chlebowskiego, W. Wawelskiego. T. I-XIV. Warszawa 1880-1902, t. IX, s. 465.
86
87
57
guberni powołano między innymi powiaty: siedlecki i łukowski. Wraz z reformą „gubernialno-powiatową” przeprowadzono nowy podział na gminy wiejskie w ramach guberni
i powiatów. Mniej więcej z dwóch gmin, z czasów 1859 r., powołano jedną nową gminę.
Zmiany zostały ogłoszone z końcem 1866 r. (19/31 grudnia) i weszły w życie z początkiem 1867 r.90
W ramach powiatu siedleckiego powołano między innymi gminy: Zbuczyn, Czuryły, Jasionka, Pióry, Królowa Niwa. W składzie tychże gmin znajdowały się obszary
współczesnej Gminy Zbuczyn. Obszar współczesnej Gminy wchodził też w skład sąsiednich powiatów. W powiecie łukowskim w gminie Jakusze znajdowały się miejscowości: Maciejowice i Tęczki, natomiast w gminie Krasusy, w tym samym powiecie,
znajdowały się miejscowości: Łęcznowola, Smolanka kolonia, Smolanka wieś.
Fragment mapy Królestwa Polskiego z przełomu XIX i XX wieku91.
Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1866, s. 279 i n.
Podział administracyjny Królestwa Polskiego, według map Centralnego Komitetu Statystycznego, Warszawa 1917.
90
91
58
Nagłówek aktu powołania gmin wiejskich na przełomie 1866 i 1867 roku (Dziennik
Praw Królestwa Polskiego, 1866, s. 279).
59
Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni siedleckiej (Dz. Praw
Królestwa Polskiego, 1867, s. 376- wersja rosyjska).
60
Fragment ukazu carskiego o powołaniu gmin w ramach guberni siedleckiej (Dz. Praw
Królestwa Polskiego, 1867, s. 367- wersja polska).
61
W tym miejscu należy opisać ówczesny ustrój gminny, ponieważ w większości
obowiązywał aż do 1933 r.92 Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne,
w którym mogli brać udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez względu na wyznanie.
Należało mieć na terenie gminy przynajmniej 3 morgi gruntu, aby uczestniczyć w obradach. W zebraniu gminnym udziału nie brali: sędziowie pokoju, duchowni, urzędnicy
policji powiatowej oraz osoby pozostające pod nadzorem policji. Zebrania gminne odbywały się raz na kwartał pod przewodnictwem wójta. Wójt mógł zwołać też nadzwyczajne zebrania. W przypadku, gdy wójt kandydował ponownie na urząd lub też składał sprawozdanie finansowe, zebraniu przewodził wybrany przez zebranych sołtys lub
najstarszy wiekiem sołtys. Do uprawnień zebrania gminnego należało:
wybór wójta gminy, ławników, pisarza i innych urzędników gminnych,
uchwały we wszelkich interesach gospodarczych i innych dotyczących całej gminy,
przeznaczenie środków opiekuńczych i na urządzenie szkół gminnych,
ustanowienie działań i rachunków osób z wyboru w gminie pracujących,
rozporządzanie nieruchomym majątkiem całej gminy,
wybór pełnomocników do załatwiania spraw gminy,
wyrzeczenie we wszelkich takich przypadkach, w których na zasadzie ogólnego
prawa lub innych postanowień zajdzie potrzeba wyrażenia zgody całej gminy lub
wypowiedzenia się.
Do ważności uchwał zebrania gminnego potrzebna była obecność przynajmniej
połowy uprawnionych. Uchwały zapadały jednomyślnie lub większością głosów,
a w przypadku równości decydował głos wójta. Każdy uprawniony miał jeden głos.
W przypadku rozpatrywania spraw zamiany, sprzedaży czy regulacji gruntów gminnych potrzebna była zgoda przynajmniej dwóch trzecich wszystkich uprawnionych gospodarzy. Uchwały zapisywane były w specjalnej księdze. Mogło się zdarzyć, że zebranie gminne nie dokonało rozkładów podatków nałożonych na gminę. W tym przypadku wójt po porozumieniu z ławnikami i sołtysami sam nakładał podatki na poszczególne gromady. Uchwały zebrania gminnego nie wymagały zatwierdzania przez naczelnika powiatu, jeśli podejmowane były w ramach kompetencji. W praktyce naczelnik powiatu osobiście lub poprzez swoich przedstawicieli kierował często obradami zebrania
gminnego. W czasach carskich wybory wójtów przebiegały nie zawsze zgodnie z prawem. Podczas zebrań gminnych częstowano wódką, piwem pozyskując w ten sposób
głosy. Według ukazu carskiego gmina dzieliła się na gromady. Gromada składała się
z włościan jednej wsi lub kolonii posiadających w niej prawo własności lub jakąkolwiek
Na podstawie ukazu carskiego z 2 marca 1864 roku i J. Szumski, Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej,
„Studia Łomżyńskie”, 1996, t. IV, s. 38-42.
92
62
nieruchomość. Takim gospodarzom przysługiwało prawo głosu na zebraniach gromadzkich, w których nie mogli uczestniczyć pracownicy folwarczni oraz robotnicy rolni. Zebranie gromadzkie zwoływał wójt lub sołtys. Mogli w nim uczestniczyć pełnoletni
właściciele nieruchomości na terenie gromady. Od 1880 r. mogły w nich także uczestniczyć kobiety–właścicielki gruntów. Zebranie gminne wybierało sołtysa, rozporządzało
mieniem wspólnym (gromadzkim) oraz naradzało się w sprawach całej gromady.
Ukaz carski o urządzeniu gmin wiejskich w Królestwie Polskim z 2 marca 1864 roku
(Dziennik Praw Królestwa Polskiego, tom 62, rok 1864, s. 37).
63
Wójt gminy. Władza wójta rozciągała się na wszystkich mieszkańców gminy. Był on
zobowiązany:
donosić zwierzchności o samowolnie wydalających się z gminy i o popełnionych
w gminie nieporządkach,
donosić zwierzchności policyjnej o wszelkich nadzwyczajnych w gminie wypadkach jak pożary, wylewy wód, choroby epidemiczne itp.,
zabezpieczać ślady przestępstw, dochodzić i zatrzymywać winowajców,
wykonywać wyroki sądów,
zwoływać i zamykać zebranie gminne,
wnosić sprawy pod jego obrady,
mieć nadzór nad urzędnikami i sołtysami,
czuwać nad wypełnieniem rządowych i gminnych powinności oraz wojskowego
zaciągu,
mieć dozór nad gruntami opuszczonymi w gminie,
przestrzegać rzetelności miar i wag w publicznych miejscach sprzedaży,
opiekować się ubogimi, sierotami i dotkniętymi kalectwem lub chorobą.
W ukazie carskim zapisano: wójt winien się naradzać z ławnikami i sołtysami
i wzywać ich do wspólnego z sobą działania, a w szczególności w tych sprawach, które
dotyczą ogólnego zagospodarowania i dobra gminy. Wójt miał prawo ukarać każdego
w swojej gminie za wykroczenia policyjne najwyżej dwudniowym aresztem lub karą pieniężną do wysokości 1 rubla z zamianą na dwudniową robotę publiczną. Wójt miał prawo kontrolować świadectwa osób przejeżdżających przez gminę i czasowo na jej terenie
przebywających. Miał prawo przywoływać do urzędu każdą osobę oraz przeprowadzać
rewizję prywatnych domów w obecności dwóch ławników lub sołtysów. Wójt był na terenie gminy przedstawicielem i wykonawcą władzy państwowej oraz wykonawcą
uchwał zgromadzenia gminnego. Urzędnicy gminni składali przysięgę przed naczelnikiem powiatu. Pobierali wynagrodzenie i byli wolni od świadczeń w naturze i służby
wojskowej. Jeżeli wójt przez dwie kadencje sprawował „należycie” urząd, mógł zwolnić
od służby wojskowej syna lub krewnego. Była to poważna zachęta dla wójtów. Wójt posługiwał się pieczęcią i podlegał naczelnikowi powiatu, przez którego mógł być ukarany.
Sołtys był pomocnikiem wójta i wykonywał jego polecenia. Każda wieś lub kolonia stanowiła oddzielną gromadę wiejską z wybieranym spośród mieszkańców sołtysem. Sołtys miał następujące uprawnienia:
zwoływać i zamykać zebranie gromadzkie oraz czuwać nad porządkiem na zebraniach,
wnosić pod obrady zebrania gromadzkiego sprawy dotyczące dobra gromady,
64
wykonywać uchwały zebrania gromady.
W gromadach, w których nie było osobnego poborcy podatkowego zbieraniem
podatków zajmował się właśnie sołtys. Podobnie jak wójt w gminie, tak i sołtys w gromadzie mógł ukarać winnych. Prowadzeniem ksiąg gminnych zajmował się pisarz gminny.
Sprawował swoje obowiązki pod nadzorem wójta. Pisarz pociągany był do odpowiedzialności za brak dokładności w treści podjętych uchwał. Zdarzało się czasem,
że gmina nie miała dość środków na utrzymanie pisarza, wtedy obowiązki prowadzenia
ksiąg spadały na wójta. Pisarz był przyjmowany do gminy na zasadzie najmu, kontraktu
za zgodą wójta, ławników i sołtysów lub też na zasadzie uchwały zebrania gminnego.
Osoba piastująca stanowisko pisarza musiała być wykształcona. Władze powiatowe, według ukazu, miały czuwać nad tym, aby pisarze nie przywłaszczyli sobie zbyt wielkiej
władzy. W praktyce pisarze często stawali się faktycznymi kierownikami pracy w gminie.
Urzędów w gminie (wójt, pisarz, sołtys) nie mogły sprawować osoby poniżej
25 roku życia, niechrześcijanie, osoby bez stałego miejsca zamieszkania, skazani za przestępstwa oraz osoby pozostające pod dozorem policji lub sądu. Umiejętność czytania
i pisania nie była konieczna, aby zostać urzędnikiem gminnym, z wyjątkiem pisarza.
Kadencja urzędowania wójta i sołtysów trwała trzy lata. Na wójtów i sołtysów zebranie
gminne lub gromadzkie wybierało dwóch kandydatów. Jednego z nich zatwierdzał naczelnik powiatu, drugi zostawał zastępcą (podwójcim, podsołtysem). Naczelnik powiatu mógł nie dopuścić do urzędowania niewygodnych dla siebie osób i zarządzał ponowne wybory. Wójt i sołtysi obejmowali urzędy po zaprzysiężeniu przez naczelnika
powiatu. Wójta ze stanowiska mógł zwolnić gubernator, natomiast sołtysa – naczelnik
powiatu. Wójt miał do pomocy ławników wybieranych przez zebranie gminne. Od 1876 r.
ławnicy byli tylko urzędnikami sądowymi, w gminie powoływano w ich miejsce pełnomocników gminnych bez potrzeby ich zatwierdzenia. Pełnili oni swe funkcje bezpłatnie. Władze carskie generalnie chciały na urzędach wójtów widzieć chłopów, odsuwano
szlachtę i ziemian. Wójt i sołtysi łączyli władzę samorządową oraz państwową. Wypełniali różne czynności zlecone przez władze powiatowe. Chodziło głównie o podatki
i funkcje porządkowe. Nieraz zlecone zadania wypełniały cały czas wójtów czy sołtysów. Praktyka stale wskazywała, że rząd nad gminą sprawował naczelnik powiatu
i starszy strażnik ziemski za pośrednictwem posłusznych sobie wójtów. Naczelnik dysponował prawnymi, jak i pozaprawnymi możliwościami, aby nieposłusznego wójta
podporządkować, bądź usunąć z urzędu93. Gminy wiejskie początkowo były też po części organem sądowniczym dla miejscowej ludności, powstały sądy gminne na czele z wój-
93
J. Szumski, Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie”, 1996, tom IV, s. 40.
65
tem i ławnikami. Od wyroków takiego sądu nie było odwołania94. W 1876 r. zreformowano system sądownictwa podstawowego. Sądy oddzielono od gmin. Powstały okręgi sądowe złożone z dwóch lub więcej gmin na czele z sędziami pokoju oraz ławnikami. Sędzia oraz ławnicy byli wybierani na zebraniach gminnych. Sądy te zajmowały się cywilnymi sprawami mieszkańców95. Opisy powyżej wymienionych gmin w okolicy Zbuczyna
można odnaleźć w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego z końca XIX wieku. Gmina
Zbuczyn liczyła 10506 morgów obszaru i 2562 mieszkańców (dane z około 1895 roku),
wśród ludności na stałe zamieszkującej gminę było: 13 prawosławnych, 1 protestant,
156 wyznania mojżeszowego. W skład gminy wchodziły: Dziewule, Grodzisk, Januszówka, Karcze, Okniny, Radomyśl, Rówce, Zabłoć i Zbuczyn96. Gmina Czuryły, w końcu
XIX wieku liczyła: 2072 mieszkańców, 8219 morgów obszaru, należała do sądu gminnego
okręgu II w osadzie Mordy, stacji pocztowej w Siedlcach. Urząd gminy Czuryły był we
wsi Tarcze. W skład gminy wchodziły: Bzów, Choja, Cielemięc, Czuryły, Krzymosze,
Lipiny, Ługi Wielkie, Olendy, Radzików-Stopki, Tarcze, Wielgorz, Zdany97.
Gmina Jasionka w tym samym czasie należała do sądu gminnego okręgu V
w Zbuczynie, stacji pocztowej w Siedlcach. Urząd gminy Jasionka był we wsi Borki Wyryki. Gmina liczyła: 1203 mieszkańców i 4870 morgów obszaru. W skład gminy wchodziły: Borki – Kosiorki, Borki – Kosy, Borki – Poduchy, Borki – Sołdy, Borki – Wyryki,
Chromna, Jasionka, Ługi Rętki i Świercze98.
Gmina Pióry w końcu XIX wieku należała do sądu gminnego okręgu V w Zbuczynie, stacji pocztowej w Siedlcach. Urząd gminy Pióry mieścił się we wsi Modrzew.
Gmina liczyła 2361 mieszkańców i 8920 morgów obszaru. W skład gminy wchodziły:
Izdebki – Błażeje, Izdebki – Kosny, Izdebki – Wąsy, Iwanów – Kijki, Iwanów – Przywory, Modrzew, Ostoje, Pióry Pytki, Pióry Wielkie, Radzików – Kornica, Radzików – Ocoki, Radzików Wielki, Rząrzew i Sobice99.
Gmina Królowa Niwa także należała do powiatu siedleckiego, sądu gminnego
okręgu V w Zbuczynie, stacji pocztowej w Siedlcach. Gmina liczyła 2040 mieszkańców
i 8611 morgów obszaru. W skład gminy wchodziły: Izdebki – Kośmidry, Kamionowa
Wólka, Królowa – Niwa, Krzesk Stary, Kwasy, Pogonów, Popas, Tchórzew, Tchórzew –
Główki, Tchórzew – Plewki, Tchórzew – Rogale, Wesółka i Zawady100.
Tamże.
Tamże.
96 Słownik Geograficzny…, s. 534.
97 Tamże, t. I, s. 882.
98 Tamże, t. III, s. 481.
99 Tamże, t. VIII, s. 185.
100 Tamże, t. IV, s. 690.
94
95
66
Mapa części powiatu siedleckiego 1907 roku101.
Do 1912 r. funkcjonowała gubernia siedlecka. Następnie została zlikwidowana
i włączona w skład guberni lubelskiej102. Ówczesne gminy były narzędziem rusyfikacji.
W urzędach gmin prowadzono korespondencję po rosyjsku. Pisarze gminni musieli
znać ten język i często byli to Rosjanie. Szkolnictwo także prowadzono po rosyjsku. Dodatkowo każdy mieszkaniec gminy musiał płacić dość duże podatki na utrzymanie
szkół. Powodowało to opór ludności wiejskiej. Gminy powyższe funkcjonowała w guberni lubelskiej i w powiatach siedleckim oraz łukowskim od 1915 r.
Latem 1914 r. rozpoczęła się I wojna światowa. Wkrótce działania wojenne wkroczyły na terytorium Królestwa Polskiego. Jesienią 1915 r. całe Królestwo Polskie zostało
zajęte przez wojska niemieckie i austro-węgierskie. Okolice Siedlec włączono w skład
niemieckiej strefy okupacyjnej. Rosjanie ustąpili na wschód likwidując urzędy i zabierając ze sobą wszelkie akta103. Dla ziem okupowanych przez Niemców utworzono Generalne Gubernatorstwo Warszawskie, a dla ziem austriackich Generał Gubernatorstwo
Lubelskie. Działania wojenne bardzo wyniszczyły kraj. Niemcy rozpoczęli pobór kontyngentów. Spowodowało to szybkie ubożenie ludności. Niemcy i Austriacy pozwalali
J. K. Bazewicz, Atlas Geograficzny Ilustrowany Królestwa Polskiego, Warszawa 1907.
W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna, ...., s. 107.
103 M. Bandurka, Zmiany administracyjne i terytorialne ziem województwa łódzkiego w XIX i XX wieku, Łódź
1995, s. 67.
101
102
67
na działalność organizacji o charakterze charytatywnym. W gminach powołano komitety obywatelskie w celu niesienia pomocy i zaspokajania potrzeb mieszkańców oraz
współdziałania z władzami. Nadal działały urzędy gminne z wójtem na czele, podległe
całkowicie władzy okupacyjnej. Nowością było to, że akta spisywano w języku polskim104.
104
W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna....., s. 122.
68
Leszek Zugaj
(Lublin)
Rozdział V
Gmina Zbuczyn w latach 1918-1944
Jesienią 1918 r. wojskowa władza austro- węgierska i niemiecka załamała się. Już
7 listopada 1918 r. w Lublinie ogłoszono powstanie Rządu Ludowego Republiki Polskiej. Gdy w kilka dni później Józef Piłsudski wyruszał z Magdeburga (z obozu dla internowanych) zamierzał przyjechać właśnie do Lublina, ale Rada Regencyjna w Warszawie105 przekazała mu swoje uprawnienia i wkrótce także rząd lubelski podporządkował się Piłsudskiemu106. Władze lokalne tworzono w oparciu o dawne powiaty. Początkowo rządzili nimi komisarze wyznaczeni przez rząd w Warszawie, następnie starostowie. W sierpniu 1919 r. powołano województwo lubelskie wraz z powiatami łukowskim i siedleckim107. Odrodzone państwo tworzono z czterech różnych jednostek
państwowych (zabór rosyjski, pruski, austriacki i Królestwo Polskie) o różnych tradycjach, językach urzędowych i różnych ustrojach samorządu. Zewsząd zagrażali wrogowie. Początkowo władze w Warszawie utrzymały w mocy odrębne dla dawnych zaborów ustroje samorządu lokalnego. Na obszarze byłego Królestwa Polskiego utrzymano
w mocy ustawę o samorządzie gminnym z marca 1864 r. Zmodyfikowano ją jednak dekretem Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 r. Według dekretu Naczelnika Państwa
gmina, tak jak poprzednio, pozostała formą samorządu zbiorowego, w jej skład wchodziły gromady wiejskie – sołectwa. Nadal główną instytucją gminy pozostało zgromadzenie gminne, odtąd mogli w nim uczestniczyć wszyscy pełnoletni obywatele gminy
(w tym także kobiety) bez względu na stan majątkowy. Zebrania winny odbywać się raz
na kwartał, w praktyce działo się to w miarę potrzeby, najczęściej raz w roku dla uchwalenia budżetu. Zgromadzenie zajmowało się sprawami majątku gminy, zatwierdzało
budżet, zajmowało się sprawami dróg i mostów, zasadami prowadzenia handlu, ochroną zdrowia, opieką nad ubogimi108. Co roku zebranie gminne uchwalało budżet. Koszty
działalności gminy pokrywano we własnym zakresie. Dochody pochodziły z majątku
Powstała z inicjatywy Niemców w czasie I wojny światowej.
W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna....., s. 124.
107 Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1919, nr 65, poz. 395.
108 Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz. 48.
105
106
69
gminy, ze świadczeń od mieszkańców i dodatków do państwowego podatku gruntowego (gmina pobierała podatki państwowe) liczonego od 1 ha. Czasem ustalano dodatkowe podatki, na przykład od zbytku mieszkaniowego. Płaciły go osoby posiadające
wolne, niezamieszkałe pomieszczenia109. Zupełnie nowym organem była rada gminy
wybierana przez zgromadzenie gminne na okres 3 lat. Składała się z 12 członków
oraz 6 zastępców (w razie śmierci lub wygaśnięcia mandatu do rady wchodził automatycznie zastępca z największą liczbą głosów)110. Rada przygotowywała wnioski i budżet,
zarządzała majątkiem i funduszami gminnymi, kontrolowała urzędników gminnych
i wójta. Rada zbierała się przynajmniej raz w miesiącu lub częściej na żądanie co najmniej 5 członków. Uchwały podejmowano większością głosów. Raz w roku rada gminy
przedstawiała wyniki swojej działalności na forum zebrania gminnego. Wybory do rad
gminnych zarządzał starosta. W razie słabej działalności rad gminnych, wojewoda miał
prawo ją rozwiązać i zarządzić nowe wybory111. Na czele rady gminy stał wójt wybierany przez zgromadzenie gminne.
Wójtowie i sołtysi byli jednocześnie funkcjonariuszami państwowymi i przedstawicielami władzy samorządowej. Zarządzenia dotyczące wyborów wójta, radnych i sołtysów wydawał starosta powiatowy. To on zatwierdzał (bądź nie) wójtów i sołtysów i to
przed nim składali oni przysięgę służbową. Zebranie gminne wybierało dwóch kandydatów na wójta. Pierwszego na liście zazwyczaj starosta mianował wójtem, drugiego podwójcim. Kandydaci musieli mieć dobre opinie z posterunku policji. W przypadku odrzucenia przez starostę jednego z kandydatów na wójtów, przeprowadzano ponowne
wybory. Wójt reprezentował gminę na zewnątrz. Zawierał umowy w jej imieniu. Dokumenty musiały mieć jego podpis i dwóch radnych. Wójt wypełniał zadania narzucone
przez władze zwierzchnie, nie pracował codziennie, bywał w urzędzie gminy w miarę
potrzeby. Z kasy gminnej otrzymywał wynagrodzenie, lecz było ono bardzo niskie –
na poziomie najniższych wynagrodzeń pracowników gminnych. Wójtowie posiadali najczęściej gospodarstwa rolne i to one były podstawą dochodów. Często w aktach można
znaleźć zażalenia wójtów na niskie wynagrodzenie za pracę na rzecz gminy. Była to zatem praca społeczna. Wójt miał do pomocy aparat urzędniczy – urząd gminy, który składał się z kilku urzędników: sekretarza (zwanego też pisarzem gminnym), jego pomocników (było ich zazwyczaj dwóch) oraz woźnego. Pisarza gminnego zatrudniano w porozumieniu ze starostwem. To właśnie on ponosił prawie cały ciężar pracy biurowej
w gminie. Przez jego ręce przechodził praktycznie każdy dokument. Sekretarz musiał
mieć odpowiednie wykształcenie – najczęściej średnie. Wysyłano ich na rozmaite kursy
Tamże.
Tamże.
111 Tamże.
109
110
70
doszkalające. Za swoją pracę otrzymywał największe uposażenie. Najczęściej było ono
trzykrotnie większe od zarobków wójta. Sekretarz gminy najczęściej mieszkał
w urzędzie gminy na jej koszt. Miał czasem kawałek gruntu gminnego na swoje potrzeby. W czasach II RP często przenoszono pisarzy z jednego urzędu do drugiego. Preferowano osoby z zewnątrz nieposiadające rodziny na terenie gminy. Wójtowie i pisarze
gminni stanowili elitę gminną. To najczęściej oni zakładali ochotnicze straże pożarne,
spółdzielnie mleczarskie. Urząd gminy był czynny od poniedziałku do soboty. Tylko
wójt i sekretarz posiadali klucze do kasy gminnej. Pomocnicy sekretarza to najczęściej
miejscowi młodzi mężczyźni po ukończeniu gimnazjum. Czasem mieszkali w urzędzie
gminy. Wyróżniający się pomocnicy zostawali pisarzami gminnymi. Funkcje pomocnicze
i porządkowe spełniał woźny gminny. To on pilnował więźniów w areszcie gminnym,
rozpalał w piecach, roznosił dokumenty i chodził do siedziby starostwa z korespondencją.
Poszczególne wsie tworzyły tak zwane gromady wiejskie, czyli wspólnoty samorządowe mieszkańców jednej wsi. Organem gromady były zebrania wiejskie oraz sołtys.
Zebrania wiejskie decydowały samodzielnie w sprawach wspólnot gruntowych, ustalały podatki, podejmowały decyzje w sprawach remontów dróg, zajmowały się działalnością opiekuńczą. Zebranie wiejskie wybierało sołtysa na 3-letnią kadencję. Równocześnie
wybierano podsołtysa – zastępcę sołtysa. Wybory sołtysa zarządzał starosta powiatowy
i to on odbierał przysięgę od nowo powołanego sołtysa. Przed zatwierdzeniem wójta
czy sołtysa starosta zawsze wysyłał pismo do Policji Państwowej, by sprawdzić czy
„prowadzi się on moralnie” i czy nie ma żadnych zastrzeżeń wobec kandydata. Ówczesne prawo pochodziło z czasów carskich i było dosyć restrykcyjne. Gdy na przykład
sołtys chciał zrezygnować z funkcji (a zdarzało się to często), władze powiatowe mogły
nie wyrazić na to zgody i za uchylanie się od obowiązków oporny sołtys trafiał do więzienia. Sołtys reprezentował wieś, zbierał wszelkie podatki gminne, przekazywał ogłoszenia gminne i powiatowe, czasem pracował w charakterze listonosza. Raz w tygodniu
w urzędzie gminy miała miejsce odprawa sołtysów, na której omawiano ważne sprawy
gminy, przekazywano zarządzenia władz zwierzchnich. Sołtys posiadał specjalną odznakę. Podobną odznakę miał też wójt, często w formie ozdobnego łańcucha. Sołtys organizował warty nocne. Każdy gospodarz, co pewien czas miał obowiązek pełnić nocne
warty w celu ochrony przed złodziejami i pożarami. Sołtys kontrolował wykonanie szarwarków, czyli nieodpłatnych prac na rzecz gminy, które świadczyli wszyscy gospodarze
w zależności od areału gruntów. Przeliczano je na dniówki piesze i konne. Z pomocą
szarwarków remontowano i budowano drogi. Sołtys wyznaczał kolejność stójki konnej –
obowiązek każdego gospodarza do przewożenia furmanką urzędników gminnych, policjantów i nauczycieli podczas pełnienia obowiązków służbowych. Wiązało się to z brakiem innych środków lokomocji (rower był rzadkością).
71
Dekret Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 roku112.
112
Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz. 48.
72
Dekret Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 roku113.
113
Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 18, poz. 48.
73
W okresie po I wojnie światowej miejscowości współcześnie wchodzące w skład
gminy Zbuczyn wchodziły w skład gmin: Zbuczyn, Czuryły, Jasionka, Pióry w powiecie
siedleckim114, w skład gminy Jakusze w powiecie łukowskim (Maciejowice, Tęczki)
i w skład gminy Krasusy (Łęcznowola, Smolanka kolonia, Smolanka wieś)115.
W 1921 r. przeprowadzono w całym kraju spis powszechny. Według niego gmina
Zbuczyn liczyła: 483 domy, 2980 mieszkańców (1450 mężczyzn, 1530 kobiet).
Pod względem wyznania było: 2817 katolików, 27 prawosławnych, 2 greko - katolików,
134 wyznania mojżeszowego. Pod względem narodowościowym było: narodowości
polskiej 2954, narodowości rusińskiej 5, narodowości żydowskiej 9, narodowości białoruskiej 11, narodowości litewskiej 1116. Gmina Czuryły liczyła: 412 domów, 2593 mieszkańców (1298 mężczyzn, 1295 kobiet). Pod względem wyznania było: 2473 wyznania
katolickiego, 58 wyznania prawosławnego, 1 wyznania ewangelickiego, 61 wyznania
mojżeszowego. Pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 2503, narodowości niemieckiej 1, narodowości rusińskiej 2, narodowości żydowskiej 44, narodowości białoruskiej 33, narodowości litewskiej 7, narodowości rosyjskiej 3117.
Gmina Jasionka liczyła: 234 domy, 1388 mieszkańców (664 mężczyzn, 724 kobiet).
Pod względem wyznania było: 1296 wyznania rzymsko – katolickiego, 20 wyznania prawosławnego, wyznania greko – katolickiego 2, wyznania mojżeszowego 70. Pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 1314, narodowości rusińskiej 8, narodowości żydowskiej 58, białoruskiej 6, litewskiej 2118.
Gmina Pióry liczyła: 410 domów, 2196 mieszkańców (1103 mężczyzn, 1093 kobiety). Pod względem wyznania było: 2063 katolików, 35 prawosławnych i 98 wyznania
mojżeszowego. Pod względem narodowościowym było: narodowości polskiej 2184, narodowości niemieckiej 1, narodowości Rusińskiej 1, narodowości żydowskiej 4, białoruskiej 5, litewskiej 1 i węgierskiej 1119.
Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. IV, województwo lubelskie, Warszawa 1925, s. 98.
Tamże, s. 71.
116 Tamże.
117 Tamże, s. 92.
118 Tamże, s. 93.
119 Tamże, s. 94.
114
115
74
Szczegółowe dane o gminach Czuryły, Jasionka, Pióry i Zbuczyn według spisu
powszechnego z 1921 roku (Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. IV,
województwo lubelskie, Warszawa 1925).
75
Szczegółowe dane o gminach Jakusze i Krasusy według spisu powszechnego z 1921
roku (Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej t. IV, województwo lubelskie, Warszawa 1925).
W latach dwudziestych doszło do wielu zmian administracyjnych w okolicy
Zbuczyna. W 1927 r. została zniesiona gmina Krasusy w powiecie łukowskim, województwie lubelskim. Wsie: Gołowierzchy, Łęcznowolę, Smolankę, Wólkę Konopną oraz
Kolonię Smolankę włączono do gminy Celiny. Wsie: Mikłusy, Zembry i Zaolszynie włączono do gminy Trzebieszów. Gmina Jakusze została w całości włączona w skład gminy
Trzebieszów120. Na mocy Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 5 marca 1928 r. zniesiono także gminy: Jasionka i Pióry121.
Wchodzące w skład gminy Jasionka miejscowości: Borki – Kosiorki, Borki – Sołdy
i Borki Paduchy włączono do gminy Wiśniew. Miejscowości: Jasionka, Chromna, Borki
– Wyrki, Borki – Świercze, osadę Ługi Gołacze należącą częściowo do wsi Chromna,
częściowo do wsi Ługi – Rętki włączono do gminy Zbuczyn, zaś wieś Ługi – Rentki
włączono do gminy Czuryły122.
Wchodzące w skład gminy Pióry miejscowości: Rzążew, Radzików – Oczki, Radzików – Wielki i Kornica włączono do gminy Czuryły; miejscowości: Iwanów Kijki,
Izdebki Błażeje, Izdebki – Kosny, Izdebki – Wąsy, Modrzew, Ostoje, Pióry – Pytki, Pióry
Wielkie i Sobicze włączono do gminy Królowa Niwa123.
Dz. U. 1927 nr 31 poz. 281.
Dz. U. 1928 nr 31 poz. 301.
122 Tamże.
123 Tamże.
120
121
76
Lata dwudzieste były dość ciężkie dla samorządów gminnych. Wszyscy dopiero
uczyli się demokracji lokalnej po latach zaborów. Dodatkowo dużym problemem w początku lat dwudziestych była szalejąca inflacja. Uchwalony, na przykład, na początku
1923 r. budżet należało co miesiąc nowelizować. Nie sprzyjało to wcale inwestycjom
w budowę dróg i szkół.
Zdarzało się, że propozycję rządowe dofinansowania inwestycji były odrzucane
przez gminy, gdyż kwoty te w ciągu kilku miesięcy stawały się śmiesznie niskie i gmina
musiała sama dokończyć zaczętą budowę.
Według skorowidza gmin opracowanego na podstawie drugiego powszechnego
spisu ludności i budynków z dnia 9 grudnia 1931 r., gmina Zbuczyn liczyła 81,1 km2, powierzchnia użytków rolnych wynosiła 61,4 km2, w tym gruntów rolnych było 49,1 km2.
Liczba budynków mieszkalnych na dzień 30 IX 1921 r. wynosiła 613, a na dzień
9 grudnia 1931 r. wynosiła 729. Na dzień 30 IX 1921 r. gminę zamieszkiwało 3800 osób,
a na dzień 9 grudnia 1931 r. gmina liczyła 4417 mieszkańców. Gmina Czuryły liczyła
74,0 km2, powierzchnia użytków rolnych wynosiła 59,7 km2, w tym gruntów rolnych było
47,5 km2. Liczba budynków mieszkalnych na dzień 30 września 1921 r. wynosiła 549,
a na dzień 9 grudnia 1931 r. wynosiła 649. Na dzień 30 września 1921 r. gminę zamieszkiwało 3598 osób, a na dzień 9 grudnia 1931 r. gmina liczyła 3774 mieszkańców124.
Gmina Królowa Niwa liczyła 84,3 km2, powierzchnia użytków rolnych wynosiła
74,6 m2, w tym gruntów rolnych było 59,9 km2. Liczba budynków mieszkalnych
na dzień 30 września 1921 r. wynosiła 642, a na dzień 9 grudnia 1931 r. wynosiła 691.
Na dzień 30 września 1921 gminę zamieszkiwało 3962 osoby, a na dzień 9 grudnia
1931 r. gmina liczyła 4177 mieszkańców125.
124
125
Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej, cz. I, województwa centralne i wschodnie, Warszawa 1933, s. 31.
Tamże.
77
Fragment mapy administracyjnej z 1933 roku126.
W 1933 r. dokonano wielu zmian w funkcjonowaniu gmin wiejskich w Polsce.
Według nowej ustawy gminnej127 z 23 marca 1933 r. zniesiono zebranie gminne, czyli
zgromadzenie ogółu gospodarzy z terenu gminy. Uprawnienia zniesionego organu
przekazano częściowo radzie gminnej. Mimo to według nowych przepisów rada gminy
miała mniejsze uprawienia. Wyboru radnych dokonywało kolegium złożone z delegatów rad gromadzkich, sołtysów i podsołtysów wszystkich gromad. Istniał cenzus wieku
przy prawie wyborczym czynnym 25 lat (wcześniej 21) i w prawie wyborczym biernym
wynoszący 30 lat (wcześniej 25). W gminach do 5000 mieszkańców radnych było 12.
Kadencja radnych wynosiła 5 lat. Warto wspomnieć, że w czasach II RP mandat radnego
nie wiązał się z żadnym wynagrodzeniem. Namiastką zniesionego zebrania gminnego
było zebranie gromadzkie. Wprowadzono, bowiem nowy formalny podział gmin
na gromady wiejskie, które obejmowały jedną lub kilka wsi. Podział na gromady był
ogłaszany w Dzienniku Urzędowym Województwa. Zebranie gromadzkie zbierało
się pod przewodnictwem sołtysa lub jego zastępcy (podsołtysa). Podejmowało ono
Województwa centralne i wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej, podział na gminy według stanu z dnia
1 kwietnia 1933 roku, Warszawa 1933.
127 Dziennik Ustaw nr 35, z dnia 13 maja 1933 roku, poz. 294.
126
78
uchwały dotyczące danej gromady, wybierało sołtysa i jego zastępcę na 3-letnie kadencje. Wybrani musieli mieć ukończone 30 lat. Zebranie gromadzkie wybierało radnych
gromadzkich w liczbie od 12 do 30. Organem wykonawczym gromady był sołtys
oraz jego zastępca. Gromada wiejska miała od tej pory własny budżet. Wybory zatwierdzał starosta powiatowy. Każdy mieszkaniec wsi w przypadku zgłoszenia go na sołtysa
lub podsołtysa miał obowiązek sprawowania obowiązków do końca kadencji. Składali
oni przysięgę służbową na ręce starosty. Do sołtysa należało kierowanie sprawami gromady, zarządzanie majątkiem, reprezentowanie gromady na zewnątrz. Przewodniczył
zebraniom. Do sołtysa należały też sprawy bezpieczeństwa, porządku publicznego,
przestrzegania przepisów, doręczania pism sądowych, wykonywania obowiązków
związanych z poborem wojskowym.
W nowym ustroju gminnym utworzono nieznany wcześniej organ – zarząd gminy. Przejął on część uprawień dawnej rady gminy. Zarząd gminy funkcjonował na czele
z wójtem i podwójcim. W skład zarządu wchodziło też dwóch lub trzech ławników.
To właśnie zarząd gminy, na co dzień sprawował władzę w gminie. Przygotowywał on
projekt budżetu, regulaminy, instrukcje urzędu, decydował o wydatkach. Kadencja
członków zarządu wynosiła 5 lat. Wójta oraz członków zarządu wybierała Rada Gminy
w głosowaniu tajnym. Na czele urzędu gminy stał sekretarz. Jako jedyny musiał mieć on
odpowiednie kwalifikacje. Mianował go i zwalniał starosta powiatowy. Sekretarz protokołował posiedzenia rady gminy i miał głos doradczy na radzie. Sekretarz był kierownikiem urzędu gminy. Wójt był zwierzchnikiem całej gminy i aparatu urzędniczego.
Miał prawo reprezentowania gminy i podpisywania umów w jej imieniu. Dokumenty,
w których były zobowiązania finansowe gminy, należało opatrzyć podpisem jeszcze
jednego członka zarządu gminy. Wójt był reprezentantem administracji rządowej w terenie, wykonywał także zadania zlecone przez rząd. Wójt, jako organ rządowy, działał
jednoosobowo i pod osobistą odpowiedzialnością. Nadzór nad jego działalnością sprawował starosta, który miał prawo zwolnić wójta lub rozwiązać radę gminy
w przypadkach łamania prawa. Zgodnie z powyższymi nowymi rozwiązaniami prawnymi należało podzielić gminę na gromady wiejskie (odpowiednik sołectw).
79
Fragment ustawy o częściowej zmianie ustroju gminnego (Dz. U. rok 1933, nr 35, poz. 294).
80
W 1933 r. gminy wiejskie zostały podzielone na gromady (sołectwa), w skład których wchodziła jedna, dwie lub kilka miejscowości. Według danych z 1935 roku w skład
gminy Zbuczyn wchodziły gromady: Dziewule, Grodzisk, Karcze, Okniny, Zabłocie
(Zabłocie wieś, Radomyśl wieś, Radomyśl kolonia, Januszówka wieś), Zbuczyn (Zbuczyn kolonia, Jasionka wieś, Borki – Kosy wieś, Chromna wieś, Ługi – Gołacze wieś),
Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka (Zbuczyn parcele, Borki – Wyrki wieś, Borki Świercze wieś, Koryta osada, Rówce wieś128.
W skład gminy Królowa – Niwa wchodziły gromady: Izdebki – Kosny (Izdebki –
Kosny wieś, Izdebki – Błażeje wieś, Izdebki – Kośmidry wieś), Krzesk Stary, Krzesk –
Królowa Niwa (Krzesk – Królowa Niwa.
W skład gminy Czuryły wchodziły gromady: Bzów, Czuryły, Cielemęc, Krzymosze (Krzymosze wieś, Krzymosze folwark), Lipiny (Lipiny wieś, Ługi – Rentki wieś),
Ługi (Ługi – Wielkie wieś, Zdany wieś), Olędy (Olędy wieś, Lucynów kolonia, Leśniczówka kolonia), Radzików (Radzików – Kornice wieś, Radzików Oczki wieś, Radzików Wielki wieś), Radzików Stopki, Rzążew, Tarcze (Tarcze wieś, Choja wieś), Wielgorz. wieś, Krzesk folwark), Kwasy (Kwasy wieś, Iwanów – Kijki wieś, Izdebki – Wąsy
wieś), Modrzew, Pióry – Wielkie (Pióry – Wielkie wieś, Ostoje wieś, Pióry – Pytki wieś),
Pogonów (Pogonów wieś, Tchórzew – Plewki wieś, Golizna osada), Sobicze (Sobicze
wieś, Wesółka wieś), Tchórzew (Tchórzew – Rogale, Główki wieś), Zawady (Zawady
folwark, Kamienna Wólka wieś)129.
Gromady: Łęcznowola, Smolanka (Smolanka wieś, Smolanka Podgaj kolonia)
wchodziły w skład gminy Celiny w powiecie łukowskim, województwie lubelskim130.
Podział gminy Zbuczyn na gromady (Lubelski Dziennik Wojewódzki 1935 nr 30 poz. 213).
Lubelski Dziennik Wojewódzki 1935 nr 30 poz. 213.
Tamże.
130 Tamże.
128
129
81
Lata trzydzieste były dużo lepszym okresem rozwoju samorządu gminnego, mimo że w wielu gminach władze państwowe (sanacyjne) narzucały swoich wójtów
i ograniczały czasem demokrację. Stabilizacja gospodarcza i rozwój ekonomiczny wpłynął na możliwość większych inwestycji. Budowano brukowane drogi (głównie szarwarkiem), sadzono drzewa, z tego okresu pochodzi wiele murowanych szkół. Był to także
czas zorganizowania się licznych ochotniczych straży pożarnych, kółek rolniczych i organizacji społeczno politycznych typu „Strzelec”, kół Przysposobienia Wojskowego,
Wychowania Fizycznego i wielu innych. W każdej gminie świętowano rocznice narodowe, budowano pomniki. Efektem tego było wpojenie ducha patriotyzmu i odpowiedzialności, który tak bardzo przydał się w czasie nadchodzącej wojny.
Gminy Zbuczyn, Czuryły i Królowa Niwa w latach 30-tych XX wieku131.
1 września 1939 r. wybuchła II wojna światowa. W końcu września obszar gminy
został opanowany przez Niemców. Władze okupacyjne zmieniły administrację podbitego kraju. Powołano Generalne Gubernatorstwo, podzielono na dystrykty. Powołano
także dystrykt warszawski wraz z okolicami Siedlec. Podział na gminy pozostał, na po131
Mapa opracowana przez Autorów na podstawie przedwojennej mapy sztabowej.
82
wiaty także, mimo że często zmieniały się granice. Gminy Czuryły, Królowa Niwa
i Zbuczyn nadal wchodziły w skład powiatu siedleckiego132.
Okupant w dniu 28 listopada 1939 r. wydał zarządzenie „o zarządzie gmin polskich”. Gminy stały się odtąd narzędziem władz okupacyjnych. Władze niemieckie
zniosły samorząd wiejski. Rozwiązano rady gminne, zarządy gmin i rady gromadzkie.
Pozostały tylko organy wykonawcze – wójt i sołtysi oraz urząd gminy z sekretarzem.
Niemcy nie mogli zastąpić całego aparatu administracyjnego swoimi ludźmi. Przedwojenni wójtowie i sołtysi najczęściej pozostawali początkowo na swoich stanowiskach.
Odsetek Niemców wśród nich był znikomy. Wójtowie i sołtysi stali się funkcjonariuszami niemieckich starostw. Do ich głównych zadań należała organizacja kontyngentów
oraz wyznaczanie ludzi do pracy przymusowej. Mieli też obowiązek wskazywania osób
współpracujących z podziemiem oraz osób ukrywających się (np. Żydów)133. Wójtowie
i sołtysi organizowali prace szarwarkowe na rzecz Niemców. Władze niemieckie zezwoliły na powstanie komisji doradczych przy wójcie jako organie doradczym. Jednak pełnię odpowiedzialności ponosił wójt. Komisja mogła doradzać w sprawach realizacji zarządzeń niemieckich, dbać o estetykę wsi, organizować pomoc społeczną. Komisja stanowiła coś w rodzaju „okupacyjnego samorządu”. Wielu wójtów, sołtysów i doradców
pełniło swoją funkcję z polecenia podziemia134. Wójta mianował starosta i zatwierdzał
szef okręgu (dystryktu). Starosta miał pełną władzę nad wójtem, kontrolował go i mógł
uchylić każdą jego decyzję lub zmienić jego zarządzenie. Wójtowie i sołtysi mieli obowiązek dokładnego wypełniania poleceń władz okupacyjnych, byli za to osobiście odpowiedzialni. W trudnych warunkach okupacyjnych ludzie ci przyjmowali różne postawy. Niektórzy spośród polskich wójtów i sołtysów starali się łagodzić los swych
współrodaków z narażeniem własnego bezpieczeństwa; zdarzały się jednak wypadki
kolaboracji135.
Urząd gminy bywał celem ataków partyzanckich. Niszczono akta kontyngentowe
oraz zwykłe akta gminne. Obok oficjalnych struktur władz gminnych wyznaczanych
i kontrolowanych przez Niemców istniały też struktury polskiego państwa podziemnego. Każda gmina w ówczesnej Polsce miała podziemnego, konspiracyjnego wójta.
W czasie wojny rozbudowano urząd gminy, aby zapewnić sprawny pobór podatków
i kontyngentów. Co tydzień każdy sołtys musiał stawić się w urzędzie gminy i wysłuchać kilkunastu zarządzeń w sprawie kontyngentów, podwód, podatków, bezpieczeństwa i wielu innych spraw. Sołtysi musieli zwracać uwagę na zaciemnienie mieszkań
W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna...., s. 147.
M. Gończar, Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 27.
134 Tamże, s. 28.
135 W. Ćwik, J. Reder, Lubelszczyzna..., s. 154.
132
133
83
każdej nocy oraz wyznaczać warty nocne. Sołtysi przekazywali zarządzenia ludności
i organizowali skup żywności. Prowadzili kartoteki kontyngentowe. Kontyngenty były
bardzo rozmaite, objęto nimi prawie wszystkie rodzaje produkcji rolniczej. Władze niemieckie ściągały kontyngenty: zbożowy, drobiarski, mięsny, warzywny, mleczny, ziemniaczany, słomy, miodu, jaj, buraka cukrowego, lnu, konopi. Oprócz tego zbierano także
podatki. Każde gospodarstwo było dokładnie wymierzone i oszacowane pod względem
dochodów. We wsiach wyznaczono tak zwanych „bańkowych” zbierających bańki
z mlekiem od gospodarzy. Za niedostarczenie mleka na czas groziła grzywna oraz rekwizycja krowy. Jak można sobie wyobrazić, zorganizowanie poboru tylu różnych produktów rolniczych nie było łatwe. Ludność miała poważne opóźnienia w oddawaniu
kontyngentów. Sołtysi na każdej odprawie byli ponaglani do terminowego rozliczania
kontyngentów i podatków. Dla tych, którzy opóźniali się w oddawaniu kontyngentów,
powstał doraźny sąd gminny. Ogłoszenia w tej sprawie rozklejano w gminie. Oprócz
sądów były też inne sposoby dyscyplinowania opornych. Stosowano kary zbiorowe.
Na przykład gromady wiejskie, które nie oddały 100% kontyngentów, nie miały prawa
przemiału zboża w młynach.
84
Leszek Zugaj
(Lublin)
Rozdział VI
Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1944-1953
W lipcu 1944 r. obszar ziemi siedleckiej został zajęty przez Armię Czerwoną.
Niemiecka administracja szybko opuściła ten teren. Początkowo władzę przejmowali
przedstawiciele delegatury Rządu na Kraj, bowiem legalnym rządem był Rząd Londyński, który w każdej gminie miał swojego przedstawiciela. W lipcu 1944 r. w Lublinie
powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego działający pod osłoną ZSRR (faktycznie powołano go wcześniej w Moskwie). To właśnie przedstawiciele tego komitetu,
przy pomocy wojsk radzieckich, przejmowali faktyczną władzę w terenie. W każdej
gminie, opanowanej przez Sowietów, ustanowiono komendanta wojennego, który bardzo szybko odsunął od władzy prawowitych przedstawicieli. Sprzyjało temu skoncentrowanie dużych grup wojsk radzieckich. Po kilku tygodniach od wejścia Rosjan tworzono na nowo urząd gminy na czele z wójtem. Byli to z reguły ludzie z autorytetem
tolerowani przez wojska radzieckie. Wraz z wejściem Sowietów ustalono obowiązkowe
kontyngenty na rzecz Armii Czerwonej i wojsk polskich. Miały one podobny wymiar
jak te z czasów wojny, zwano je „świadczeniami rzeczowymi”. Z czasem je obniżano,
aż do zniesienia w 1947 r.
W pierwszym okresie po wyzwoleniu opierano się na przedwojennych rozwiązaniach ustrojowych. Ustanowiony przez Sowietów PKWN w Lublinie wydawał dekrety w sprawach organizacji obszaru kraju wyzwolonego spod okupacji niemieckiej. Dnia
21 sierpnia 1944 r. dekret PKWN przywrócił przedwojenne podziały na województwa,
gminy i gromady136. Powiat siedlecki powrócił do województwa lubelskiego, jednak nie
na długo. Z dniem 1 stycznia 1949 r. z obszaru województwa lubelskiego wyłączono
obszar powiatu siedleckiego i włączono go do województwa warszawskiego137.
136
137
Dz. U. 1944 nr 2 poz. 8.
Dz. U. 1948 nr 49 poz. 371.
85
Władze PKWN-u wprowadziły nowe rozwiązania ustrojowe. Wprowadzono
wzorem ZSRR rady narodowe. W dniu 11 września 1944 r. wydano dekret o organizacji
i zakresie działań rad narodowych138.
Miały działać tymczasowo, ale pozostały aż do 1990 r. Rady narodowe stanowiły
uspołecznioną formę sprawowania administracji139. Była to instytucja nieznana w społeczeństwie i podchodzono do niej na wsi z nieufnością. Rady narodowe zostały włączone
w skład systemu samorządowego. Ostateczny kształt organizacji samorządu lokalnego
został określony na mocy dekretu z 23 listopada 1944 r.140 Zagwarantowano istnienie
wspólnot samorządowych gminnych, powiatowych i wojewódzkich z własnym majątkiem i osobowością prawną. Wspólnota samorządowa posiadała swoje organy wykonawcze – zarządy oraz uchwałodawcze – rady narodowe (zamiast poprzednich rad
gminnych). Zakres działań organów regulowały przepisy przedwojenne (z 1933 r.).
Jednocześnie rady narodowe na mocy innych przepisów stanowiły organy władzy państwowej o szczególnych kompetencjach kontrolnych. Organem rad narodowych były
prezydia rad narodowych, złożone z przewodniczącego, zastępcy i kilku członków.
To właśnie prezydia rad narodowych z czasem zaczęły przejmować funkcje zarządów
gmin. Organ ten działał kolegialnie, zbierając się na sesjach141.
Gminne rady narodowe składały się z nie mniej niż 16 i nie więcej niż 36 radnych,
„reprezentujących w miarę możliwości ludność poszczególnych wsi”. W skład gminnej
rady narodowej wchodzili odtąd członkowie rady gminnej powołani przed uchwaleniem dekretu o radach narodowych, przedstawiciele organizacji politycznych, zrzeszeń
społecznych, organizacji młodzieżowych, przedstawiciele wojska, nauki i pracy społecznej142. W praktyce członkowie rad byli delegatami partii politycznych i organizacji
społecznych kontrolowanych przez nowe władze. Początkowo zasiadały w nich także
osoby z przedwojennego samorządu, autorytety miejscowe, nawet księża. Te osoby wyrzucano przy częstych „reorganizacjach” rad zarządzanych przez rady wyższego szczebla. Wola ludności poszczególnych wsi nie miała najmniejszego znaczenia. Niewygodnych radnych usuwano, a w ich miejsce powoływano nowych na mocy uchwały gminnej rady. Preferowano ludzi związanych z PPR (potem PZPR) i o niskim statusie majątkowym. Największa „akcja wymiany” radnych miała miejsce w 1948 r. Gminne rady
narodowe w głosowaniu tajnym większością głosów wybierały zarząd gminny jako organ wykonawczy. Składał się on z wójta, podwójciego i trzech członków. Wybór wójta
Dz. U. 1944, nr 5 poz. 22.
Tamże.
140 Dz. U. 1944, nr 14, poz. 74.
141 Tamże.
142 Tamże.
138
139
86
i podwójciego podlegał zatwierdzeniu przez starostę143. Kompetencje zarządów były
takie same jak przed wojną, ale z czasem zaczęto pomniejszać ich rolę. Ich funkcje
przejmowały prezydia rad narodowych, spychając wójta do mało znaczącej w gminie
roli wykonawcy poleceń prezydium GRN. Zarząd gminy miał do pomocy urząd gminy
z sekretarzem na czele. W urzędach zatrudniono więcej urzędników–referentów. Byli to
referenci ds. administracyjnych, wojskowych, kontyngentów, podatkowych itp. Zatrudniano także woźnego. Wiązało się to ze wzrostem biurokracji. Po wojnie płace w administracji lokalnej były bardzo niskie i z tego powodu wielu wykwalifikowanych urzędników przedwojennych odeszło z pracy. Z czasem zastąpili ich nowi – ukształtowani
według zupełnie nowych wzorców.
Dane ze spisu powszechnego z 1946 roku gmina Czuryły liczyła 3916 mieszkańców,
gmina Królowa Niwa 4431, natomiast gmina Zbuczyn 4718 mieszkańców. (Powszechny
sumaryczny spis ludności z dnia 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947, s. 34 ).
143
Dz. U. 1933, nr 35, poz. 294.
87
Tuż po wojnie praca urzędników gminnych była bardzo trudna. Wszystko
za sprawą podziemia niepodległościowego, które walczyło z władzą komunistyczną.
Nowa władza nie cieszyła się poparciem ogółu ludności. Powszechnie odbierano ją jako
narzuconą przy pomocy Armii Czerwonej. Świadczyły o tym prawdziwe wyniki referendum z 1946 r. (słynne hasło 3 razy „tak”) oraz wyborów ze stycznia 1947 r. Masowe
fałszerstwa spowodowały przejęcie pełni władzy przez komunistów. Typowa dla tego
pierwszego okresu powojennego była słaba frekwencja na sesjach gminnych rad narodowych. Zapewne nie wszyscy chcieli uczestniczyć w organach ustanowionych przez
komunistów, dodatkowo w tym czasie uczestniczenie we władzach gminnych mogło
spowodować pobicie przez siły niepodległościowe. Wymierzanie publicznie kar cielesnych było standardową karą dla zwolenników nowego ładu. Często zdarzało się,
że niektórzy członkowie władz gminnych wyjeżdżali na Ziemie Zachodnie, porzucając
ważne funkcje we władzach lokalnych.
Ówczesny samorząd gminny zajmował się instytucjami oświatowymi, kulturalnymi, ochrony zdrowia, dróg lokalnych, gospodarki komunalnej, transportu. Dochody
samorządu pochodziły z różnego rodzaju opłat administracyjnych, targowych, za korzystanie z urządzeń komunalnych, a także z pożyczek, dotacji Skarbu Państwa
oraz dodatków do podatków państwowych (głównie podatek gruntowy).
Gromady wiejskie w okresie powojennym działały w oparciu o dawne rozwiązania prawne. Nadal istniało zebranie gromadzkie na czele z sołtysem i radą gromadzką.
Wspólnoty gromadzkie organizowały życie zbiorowe swojej gromady. Jednak ich rola
zaczęła być ograniczana. Formalnie rozporządzały majątkiem gromadzkim, niewiele
go pozostało, ponieważ został upaństwowiony. Władze komunistyczne wprowadziły
bowiem podział majątku na państwowy, spółdzielczy i prywatny. Grunty gromadzkie
i majątek gromadzki w tym podziale przeszły na własność państwa. Do 1950 r. formalnie nadal działał samorząd gminny, jednak gminne rady narodowe uzyskały niewiele
uprawnień do samodzielnego działania. W systemie rad narodowych dominująca rola
została powierzona organom wykonawczym i aparatowi urzędniczemu. Następowała
biurokratyzacja życia publicznego. Szybko niszczał dawny majątek samorządowy,
bo jego nowy właściciel – Skarb Państwa – nie potrafił temu skutecznie przeciwdziałać144.
Samorząd gminny nie miał prawa istnieć w socjalistycznym państwie. Na mocy
ustawy z 20 marca 1950 roku O terenowych organach jednolitej władzy państwowej145 zniesiono samorząd terytorialny (pozostał nadal okręg zwany gminą). Jego cały majątek
przejęło państwo. Rozwiązano organy wykonawcze gmin (wójt i zarząd gminy), rady
gromadzkie. Ich kompetencje przejęły rady narodowe. Wprowadzono wtedy jednolity
144
145
M. Gończar, Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 36.
Dz. U. 1950, nr 14, poz. 130.
88
system władz i administracji terenowej oparty na wzorach radzieckich. Rady narodowe
były organami władzy państwowej w jednostkach podziału terytorialnego i na ich obszarze
kierowały działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną. Na czele rad stały prezydia,
które w praktyce przejęły funkcję rad narodowych146.
Rady narodowe wybierano w wyborach powszechnych przez miejscową ludność147. Pierwsze wybory przeprowadzono jednak dopiero w 1954 r. W ten sposób pełnię władzy w gminie przejęły rady narodowe oraz prezydia – organ kolegialny.
Już wcześniej obniżano rolę wójta i zarządu, teraz zlikwidowano te pozostałości sanacyjnej Polski. Prezydia zbierały się na sesjach, podobnie jak wcześniej zarządy gminy.
Pozostały nadal urzędy gminy pracujące pod kierunkiem sekretarzy gmin. Sekretarze
wchodzili odtąd w skład prezydium148.
Sołtysi do tej pory podlegali wójtom i starostom; od czasu wejścia przepisów
z 1950 r. podlegali przewodniczącym gminnych rad narodowych. Po wojnie utrzymywał się podział na gromady wiejskie z sołtysami na czele. Nie miały one jednak żadnych
uprawnień samorządowych. Według stanu z 1952 r. w skład gminy Czuryły wchodziło
19 gromad: Bzów, Choja, Cielemęc, Czuryły, Krzymosze, Leśniczówka, Lipiny, Lucynów, Ługi – Rentki, Ługi Wielkie, Olędy, Radzików – Kornica, Radzików – Oczki, Radzików – Stopki, Radzików Wielki, Rzążew, Tarcze, Wielgorz, Zdany149.
W skład gminy Zbuczyn wchodziło 15 gromad: Borki – Kosy, Borki – Wyrki,
Chromna, Dziewule, Grodzisk, Januszówka, Jasionka, Karcze, Okniny, Radomyśl, Rówce, Zabłocie, Zbuczyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka150.
W skład gminy Królowa Niwa wchodziło 19 gromad: Izdebki – Błażeje, Izdebki –
Kosny, Izdebki – Kośmidry, Izdebki – Wąsy, Krzesk – Królowa Niwa, Krzesk Majątek,
Krzesk Stary, Kwasy, Modrzew, Ostoje, Pióry – Pytki, Pióry Wielkie, Plewki, Pogonów,
Sobicze, Tchórzew, Wesółka, Wólka Kamienna, Zawady151.
Miejscowości, które współcześnie wchodzą w skład gminy Zbuczyn: Grochówka,
Maciejowice, Tęczki w 1952 r. wchodziły w skład gminy Trzebieszów, zaś gromady
Łęcznowola i Smolanka wchodziły w skład gminy Celiny w powiecie łukowskim, województwie lubelskim152.
W latach 1953-1954 rozpoczęto kampanię propagandową informującą o potrzebie
zmian w administracji. Władza ludowa miała znaleźć się bliżej ludu, a nie tylko w często odległej siedzibie gminy. „Sanacyjny” przeżytek w postaci gmin miał zostać zlikwidowany. Z końcem 1954 r. gminy zakończyły działalność.
M. Kallas, Historia ustroju Polski, Warszawa 2001, s. 396.
Tamże.
148 Dz. U. 1950, nr 14, poz. 130.
149 Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1 VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa, s. 33.
150 Tamże, s. 36.
151 Tamże, s. 34.
152 Tamże, s. 145.
146
147
89
90
Leszek Zugaj
(Lublin)
Rozdział VII
Gromadzka Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1954-1972
Już w 1953 r. rozpoczęto przygotowania do zmian w podziale administracyjnym
kraju najniższego szczebla. Dawne granice gmin miały się zmienić. Gminy miały zastąpić mniejsze jednostki – gromady. Celem reformy miało być włączenie coraz szerszych
rzesz pracujących chłopów do udziału w rządzeniu Państwem, rozwijaniu ich twórczej
inicjatywy i aktywności dla pomnażania dobrobytu i kultury wsi153.
Zlikwidowano już samorząd gminny, teraz likwidacji miały ulec także gminy.
Kraj miał ulec zupełnej przebudowie. Gromady miały stać się zalążkiem dużych, kolektywnych gospodarstw rolnych, na kształt radzieckich kołchozów. 25 września 1954 r.
weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego154. W miejsce dotychczasowych gmin powstały nowe gromady położone na terenie jednej lub sąsiadujących
ze sobą dawnych gmin. Nowe gromady miały mieć powiązania komunikacyjne, wspólne urządzenia gospodarcze, kulturalne lub zdrowotne (art. 2). Liczba mieszkańców miała się wahać od tysiąca do trzech tysięcy, powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadratowych. Na czele całości stała gromadzka rada narodowa z prezydium (przewodniczący, zastępca, sekretarz prezydium i dwóch, trzech członków)155. Początkowo gromadzkie rady narodowe (GRN) miały bardzo wąskie kompetencje. Według ustawy gromadzkie rady: kierują w swoim zakresie na terenie gromady działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną (art. 10)156.
W praktyce zostały głównie sprowadzone do wykonywania zarządzeń władz
powiatowych. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej sprawowało szczegółową kontrolę nad działalnością władz gromadzkich. Gromada uchwalała budżet (z czego połowa szła na kilkuosobową administrację), zarządzała mieniem gromadzkim, prowadziła
sprawy meldunkowe i rejestrację rowerów. Budżety gromadzkie powiązane były z buWstęp do ustawy z 25 września 1954 roku o reformie podziału administracji wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych, Dz. U. 1954, nr 43, poz. 191.
154 Dz. U. 1954, nr 43, poz. 191.
155 Tamże.
156 Tamże.
153
91
dżetem powiatowym. Bez wsparcia władz powiatowych żadne inwestycje nie mogły
być prowadzone, gdyż przekraczało to możliwości niewielkiej gromady. W tych czasach
w niewielkim zakresie remontowano drogi sposobem szarwarkowym. Głównym zadaniem gromad okazało się organizowanie rolnictwa w celu powiększenia zbiorów i maksymalne zrealizowanie narzuconych planów skupu i podatków. Gromady obejmowały
kilka wsi, często nie mając na swoim terenie prawie żadnych instytucji użyteczności publicznej z wyjątkiem szkół. Często Gminne Spółdzielnie, ośrodki zdrowia, komendy MO
itp. pozostawały poza granicami gromady, skazując je na niesamodzielny byt.
Sołtysi w historii miewali lepsze i gorsze okresy, ale byli zawsze. Obowiązki sołtysów przejęli pełnomocnicy gromadzkich rad narodowych, powoływani przez gromadzką radę narodową. Do ich zadań należało organizowanie czynów społecznych,
zwoływanie zebrań wiejskich, wystawianie świadectwa pochodzenia zwierząt. Co tydzień uczestniczyli w odprawach. Pełnomocnik nie był wybierany przez mieszkańców
wsi i nie reprezentował ich. Był po prostu przedstawicielem władzy egzekwującym wykonywanie przez obywateli obowiązków wobec państwa. W latach 1954–1958 zebrania
wiejskie nie mogły uchwalać żadnych uchwał, mogły jedynie zgłaszać postulaty157
w biurze gromadzkim. Instytucja pełnomocników nie sprawdziła się i nigdy nie została
przez wieś zaakceptowana. Pełnomocnik nie był przez nich wybierany i nie reprezentował wsi. Był po prostu przedstawicielem władzy, egzekwującym wykonywanie przez
obywateli obowiązków wobec państwa. W latach 1954–1958 zebrania wiejskie nie mogły
uchwalać żadnych uchwał, mogły jedynie zgłaszać postulaty.
Fragment ustawy o podziale administracyjnym wsi i powołaniu gromadzkich rad narodowych (Dz. U. 1954, nr 43, poz. 191).
157
M. Gończar, Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990, s. 37.
92
Gromady miały stać się zalążkiem przyszłych dużych kolektywnych gospodarstw rolnych. Powoli wprowadzano kolektywne formy gospodarowania. Na przykład w wykonywaniu siewów poszczególne wsie miały współzawodniczyć i dodatkowo cała gromada współzawodniczyła z inną. Formalnie każde gospodarstwo rolne było
prywatne i oddzielne, lecz plany siewów, omłotów itd. układano wspólnie i każdy rolnik, który za wcześnie lub za późno zasiał zboże mógł mieć kłopoty. Za niewykonanie
planów groziły kary. Do najłagodniejszych należało wywieszenie nazwiska „opornego
chłopa” na specjalnej tablicy przed biurem gromadzkim158.
W październiku 1956 r. system stalinowski upadł. Władzę przejął Władysław
Gomułka. Na razie wycofano się z projektu powszechnej kolektywizacji. System podziału na małe gromady nie odpowiadał tym planom. Od lutego 1958 r. weszła w życie nowa ustawa o radach narodowych dająca im większe uprawnienia159. Rozpoczęto także
proces komasacji gromad w większe jednostki, większość z nich była bowiem kompletnie nieefektywna. Przy tworzeniu gromad propaganda tłumaczyła, że władza będzie
bliżej ludzi. Gdy rozpoczęto scalanie gromad nie było żadnej akcji propagandowej, więc
ludzie odbierali to z nieufnością. Według ustawy o radach narodowych z 1958 r. precyzyjniej sformułowano zakres działania rad narodowych i ich kompetencje. Rada uchwalała na posiedzeniach lub rozpatrywała akty o zasadniczym znaczeniu dla podległego
terytorium, jak budżet, plan społeczno-gospodarczy, sprawozdania z jego wykonania.
Do zadań gromadzkich rad należało w szczególności: współdziałanie z kółkami rolniczymi,
spółdzielniami produkcyjnymi, dbanie o prawidłową gospodarkę w lasach, współdziałanie
ze spółdzielniami w zakresie zaopatrzenia i usług, zarząd mieniem gromadzkim, drobnymi zakładami produkcyjnymi, usługowymi, zabezpieczenie pomieszczeń i obsługa szkół podstawowych,
przysposobienia rolniczego, izb porodowych, bibliotek160. Aparatem wykonawczym i zarządzającym rady było prezydium, opiniodawczym i kontrolnym - komisje rady. Organami
pomocniczymi gromadzkich rad byli sołtysi i zebrania wiejskie. Prezydium (przewodniczący i 4-5 członków) jako organ wykonawczo-zarządzający rady, reprezentowało radę
na zewnątrz i organizowało jej pracę. Przewodniczący prezydium wybrany przez radę
musiał być zatwierdzony przez Powiatową Radę Narodową. Komisje rady opiniowały
i inicjowały sprawy mające być przedmiotem sesji, kontrolowały działalność aparatu prezydium i całej rady. Szefowie komisji gromadzkich nie wchodzili w skład prezydium.
Sekretarz gromadzki nie wchodził odtąd w skład prezydium, stojąc na czele biura gromadzkiego złożonego z kilku urzędników (referentów). W biurze gromadzkim
pracował też przewodniczący jako etatowy pracownik. Pierwsze wybory do rad groL. Zugaj, Historia samorządu i administracji w gminie Milejów, Lublin 2010, s. 81.
Dz. U. 1958, nr 5, poz. 16 (tekst ujednolicony Dz. U. 1975, nr 26, poz. 139).
160 Tamże.
158
159
93
madzkich przeprowadzono 5 grudnia 1954 r. Wyborom tym towarzyszyła wielka akcja
propagandowa. Kolejne wybory również przeprowadzano w podobny sposób. Frekwencja zawsze zbliżała się do 100%, tyle samo głosowało na jedyną listę wyborczą –
Front Jedności Narodu. Mimo, że wyniki były z góry znane, władze przywiązywały,
wzorem ZSRR, dużą wagę do wyborów. Pierwsze dwie kadencje rad narodowych były
trzyletnie (1955-1958, 1958-1961). Od 1961 roku kadencje rad narodowych były czteroletnie. Wybory miały miejsce w latach 1961, 1965 i 1969161.
Przed każdymi wyborami na wsiach przeprowadzano kampanię wyborczą,
co oznaczało zebranie, na którym mieszkańcy mieli wysuwać swoje postulaty (np. budowy drogi czy szkoły). Realne postulaty stawały się programem wyborczym. Z ich wypełnieniem bywało różnie. Jednym z problemów ówczesnej administracji było rozdrobnienie. W dawnej gminie utworzono po kilka gromadzkich rad narodowych z osobnymi biurami gromadzkimi. W każdej z tych gromad należało zapewnić lokal, sprzęt biurowy
i kadry. Często był z tym duży problem. Pensje były niskie i trudno było znaleźć kompetentne osoby do pracy. Według ustawy o radach narodowych z 1958 r. na wsiach na nowo
powołano sołtysów i zwoływano okresowo zebrania wiejskie.
Artykuł 72, punkt 1 i 2 głosił: Celem rozpatrywania spraw dotyczących poszczególnych
wsi, wchodzących w skład gromady zwołuje się zebranie mieszkańców tych wsi (zebranie wiejskie).
Dla zapewnienia stałej łączności między poszczególnymi wsiami a gromadzką radą narodową i jej
prezydium mieszkańcy wsi wybierają sołtysa. Powrócono do zebrań wiejskich. Sołtys uczestniczył w sesjach GRN z głosem doradczym. Okres po 1956 r. dla wsi polskiej jest stosunkowo dobrze oceniany. Po latach represji wiele się zmieniło. Władze przestały na siłę tworzyć spółdzielnie produkcyjne i PGR-y, co dało szybki efekt wzrostu produkcji rolnej.
Zmniejszono wymiary obowiązkowych dostaw oraz podatków. Podniesiono ceny skupu.
Poprawiło się zaopatrzenie sklepów, w tym także w materiały budowlane, tak potrzebne
na wsi. Władze państwowe położyły duży nacisk na spółdzielczość mleczarską, ogrodniczą i kredytową (Spółdzielnie Oszczędnościowo-Kredytowe). Utworzono Państwowe
Ośrodki Maszynowe (POM), które świadczyły usługi maszynowe dla rolników. Władze
postawiły na szkolenia rolnicze (organizowane w sezonie jesienno-zimowym). Wieś zasypano nawozami sztucznymi, które należało obowiązkowo wykupić162.
Propagowano uprawę warzyw i owoców. Przy biurze gromadzkim rozpoczęła
działalność gromadzka służba rolna złożona z agronoma i zootechnika gromadzkiego.
Rozpoczęto weryfikacje gospodarstw rolnych pod względem rentowności. Duży nacisk
kładziono na powstawanie kółek rolniczych mogących po preferencyjnych cenach kupować maszyny rolnicze. Kółka prawie siłą zakładano w każdej wsi. Z czasem tworzono
161
162
Daty wyborów: 5 grudnia 1954, 2 lutego 1958, 16 kwietnia 1961, 30 maja 1965, 1 czerwca 1969.
Z. Landau, W. Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1991, s. 270.
94
Międzykółkowe Bazy Maszynowe mające na celu stworzenie lepszych usług dla rolników. Jednak władze nie zrezygnowały całkiem z planów kolektywizacji rolnictwa. Podtrzymywano nierentowne Państwowe Gospodarstwa Rolne oraz spółdzielnie produkcyjne, które się nie rozwiązały. W PGR-ach nadal panował bałagan. Wiele jeszcze było
marnotrawstwa w gminnych spółdzielniach mających monopol na handel, skup i usługi
na wsiach163.
Dużo sił i środków poświęcono słusznej akcji podniesienia poziomu oświaty, czytelnictwa i zwalczania analfabetyzmu. Na tym polu działały biblioteki gromadzkie. Borykały się one często z licznym problemami. Z końcem 1954 r. w powiecie siedleckim
w województwie warszawskim oraz w powiecie łukowskim powołano między innymi
następujące gromady:
GROMADZKA RADA NARODOWA BORKI – WYRKI 1954 - 1959
W skład gromady Borki - Wyrki z siedzibą GRN w Borkach – Wyrkach, weszły
obszary gromad: Borki – Kosy, Borki – Wyrki z gminy Zbuczyn oraz obszary gromad:
Helenów, Kosiórki, Paduchy, Sołdy z gminy Wiśniew164.
Gromada nie została uznana przez ówczesne władze wojewódzkie za przyszłościową i została zniesiona z końcem 1959 r. wsie: Sołdy, Paduchy, Kosiorki, Helenów
włączono do gromady Wiśniew165, zaś pozostały obszar gromady włączono do gromady Zbuczyn Poduchowny166.
GROMADZKA RADA NARODOWA KRZESK MAJĄTEK 1954 - 1972
W skład gromady Krzesk majątek z siedzibą GRN w Krzesku Majątku weszły obszary gromad: Izdebka – Kośmidry, Krzesk Majątek, Krzesk Nowy, Sobicze, Wesółka
z gminy Królowa – Niwa oraz obszar gromady Grochówka z gminy Trzebieszów
w powiecie łukowskim, województwie lubelskim167.
Gromada została uznana za przyszłościową i w 1960 r. do gromady włączono obszar wsi: Izdebki Błażeje, Izdebki Kosny ze zniesionej gromady Izdebki – Wąsy168
oraz obszar wsi Tęczki ze zniesionej gromady Jakusze w powiecie łukowskim, województwie lubelskim169.
Tamże.
Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67.
165 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 438.
166 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 439.
167 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67.
168 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 438.
169 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63.
163
164
95
W 1962 r. do gromady włączono wsie: Izdebki – Wąsy, Kwasy, Stary Krzesk, Zawady ze zniesionej gromady Krzesk Stary170. Gromada funkcjonowała do końca 1972 r.
GROMADZKA RADA NARODOWA KRZESK STARY 1954 - 1961
W skład gromady Krzesk Stary z siedzibą GRN w Krzesku Starym weszły obszary gromad: Krzesk Stary, Kwasy, Plewki, Tchórzew, Wólka Kamienna, Zawady z gminy
Królowa Niwa171.
W 1960 r. do gromady włączono obszar zniesionej gromady Izdebki – Wąsy172.
Gromada została jednak zniesiona z końcem 1961 r. Obszar wsi: Tchórzew, Tchórzew –
Plewki, Wólka Kamienna włączono do gromady Zbuczyn Poduchowny. Izdebki – Wąsy, Kwasy, Stary Krzesk, Zawady do gromady Krzesk173.
GROMADZKA RADA NARODOWA IZDEBKI – WĄSY 1954 - 1959
W skład gromady Izdebki - Wąsy z siedzibą GRN w Izdebkach - Wąsach weszły
obszary gromad: Izdebki – Błażeje, Izdebki – Kosny, Izdebki – Wąsy, Modrzew, Ostoje,
Pióry – Pytki, Pióry Wielkie z gminy Królowa – Niwa174.
Gromada została zniesiona z końcem 1959 r. Obszar wsi: Izdebki Błażeje, Izdebki
Kosny włączono do gromady Krzesk. Obszary wsi: Ostoje, Pióry Wielkie, Pióry Pytki,
Modrzew włączono je do gromady Radzików Wielki175. Pozostały obszar gromady został włączony do gromady Krzesk Stary176.
GROMADZKA RADA KRZYMOSZE 1954 – 1959
W skład gromady Krzymosze z siedzibą GRN w Krzymoszach weszły obszary gromad: Czuryły, Krzymosze, Leśniczówka, Lucynów, Olędy, Wielgorz z gminy Czuryły177.
Z końcem 1959 r. z gromady wyłączono obszar wsi Wielgorz i włączono go do
gromady Radzików Wielki178. Gromada została zniesiona z końcem 1959 r., a jej obszar
włączono do gromady Tarcze179.
Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz. 292.
Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67.
172 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 439.
173 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz. 292.
174 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67.
175 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 438.
176 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 439.
177 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67.
178 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 438.
179 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 439.
170
171
96
GROMADZKA RADA RADOMYŚL 1954 - 1961
W skład gromady Radomyśl z siedzibą GRN w Radomyśli weszły obszary gromad: Januszówka, Okniny z wyłączeniem przysiółka Okniny Małe, obszar gromad:
Okniny Nowe, Radomyśl, Zabłocie z gminy Zbuczyn180. W 1960 r. do gromady włączono wieś i kolonię Smolanka ze zniesionej gromady Krynka z powiatu łukowskiego, województwa lubelskiego181 Gromada została zniesiona z końcem 1961 r.
Nowe Okniny, Okniny – Pozdrój, Radomyśl, Stare Okniny, Zabłocie włączono
do gromady Wiśniew. Januszówkę i Smolankę włączono do gromady Zbuczyn Poduchowny182.
GOMADZKA RADA RADZIKÓW WIELKI 1954 - 1972
W skład gromady Radzików Wielki z siedzibą GRN w Radzikowie Wielkim
weszły obszary gromad: Radzików – Kornica, Radzików – Oczki, Radzików – Stopki,
Radzików Wielki, Rzążew z gminy Czuryły183.
W 1960 r. do gromady włączono obszary wsi: Ostoje, Pióry Wielkie, Pióry Pytki,
Modrzew ze zniesionej gromady Izdebki – Wąsy184.
GROMADZKA RADA TARCZE 1954- 1972
W skład gromady Tarcze z siedzibą GRN w Tarczach weszły obszary gromad:
Bzów, Choja, Cielemęc, Lipiny, Ługi – Rętki, Ługi Wielkie, Tarcze, Zdany z gminy Czuryły185. W 1960 r. do gromady włączono obszar zniesionej gromady Krzymosze186.
GROMADZKA RADA ZBUCZYN PODUCHOWNY 1954- 1972
W skład gromady Zbuczyn Poduchowny z siedzibą GRN w Zbuczynie Poduchownym weszły obszary gromad: Chromna, Dziewule, Grodzisk, Jasionka, Karcze,
Rówce, Zbuczyn kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka z gminy Zbuczyn
oraz gromada Pogonów z gminy Królowa – Niwa187.
Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67.
Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63.
182 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz. 292.
183 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67.
184 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 438.
185 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67.
186 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1959 nr 12 poz. 439.
187 Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67.
180
181
97
W 1960 r. do gromady włączono wieś Łęcznowola ze zniesionej gromady Wólka
Konopna w powiecie łukowskim, województwie lubelskim188. W 1962 r. do gromady
włączono wsie: Tchórzew, Tchórzew – Plewki, Wólka Kamienna ze zniesionej gromady
Krzesk Stary oraz Januszówkę i Smolankę ze zniesionej gromady Radomyśl189.
Powiat łukowski, województwo lubelskie
GROMADZKA RADA NARODOWA JAKUSZE 1954 - 1959
W skład gromady Jakusze z siedzibą GRN w Jakuszach weszły obszary gromad:
Jakusze, Tęczki, Wierzejki i Kurów z gminy Trzebieszów190.
Gromada została zniesiona z końcem 1959 r. Wsie: Jakusze, Kurów i Wierzejki
włączono do gromady Trzebieszów, wieś Tęczki została włączona do gromady Krzesk
w powiecie siedleckim, województwie warszawskim191.
GROMADZKA RADA NARODOWA KRYNKA 1954 - 1959
W skład gromady Krynka z siedzibą GRN w Krynce weszły obszary gromad:
Krynka, Smolanka i Role z gminy Celiny192.
W 1957 r. z gromady Krynka wyłączono wieś Role i kolonię Borki i włączono je
do gromady Nurzyna193. Gromada została zniesiona z końcem 1959 roku. Wieś Krynka
została włączona w skład gromady Gręzówka, wieś i kolonia Smolanka zostały włączone do gromady Radomyśl w powiecie siedleckim, województwie warszawskim194.
GROMADZKA RADA NARODOWA WÓLKA KONOPNA 1954 - 1959
W skład gromady Wólka Konopna z siedzibą GRN w Wólce Konopnej weszły
obszary gromad: Wólka Konopna, Łęcznowola i Gołowierzchy z gminy Celiny195. Gromada została zniesiona z końcem 1959 r. Wsie: Wólka Konopna i Gołowierzchy zostały
włączone w skład gromady Zembry, wieś Łęcznowola została włączona do gromady
Zbuczyn w powiecie siedleckim, województwie warszawskim196.
Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63.
Dz. Urz. WRN w Warszawie 1961nr 13 poz. 292.
190 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz. 64.
191 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63.
192 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz. 64.
193 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1957 nr 11 poz.85.
194 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63.
195 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz. 64.
196 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63.
188
189
98
GROMADZKA RADA NARODOWA ZEMBRY 1954 - 1968
W skład gromady Zembry z siedzibą GRN w Zembrach weszły obszary gromad:
Zembry, Zaolszynie, Mikłusy, Płudy i Maciejowice z gminy Trzebieszów 197. W 1960 r.
do gromady włączono wsie: Wólka Konopna i Gołowierzchy ze zniesionej gromady
Wólka Konopna198. Gromada została zniesiona z końcem 1968 r. Wsie: Gołowierzchy
i Wólka Konopna zostały włączone do gromady Nurzyna. Wsie: Mikłusy, Płudy, Zaolszynie, Zembry i Maciejowice zostały włączone do gromady Trzebieszów199.
GROMADZKA RADA NARODOWA TRZEBIESZÓW 1954 - 1972
W skład gromady Trzebieszów z siedzibą GRN w Trzebieszowie weszły obszary
gromad: Trzebieszów I, Trzebieszów II, Trzebieszów III, Trzebieszów IV, Leszczanka
i Wylany z gminy Trzebieszów200.
W 1960 r. do gromady włączono wsie: Jakusze, Kurów i Wierzejki ze zniesionej
gromady Jakusze201. W 1969 r. do gromady włączono wsie: Mikłusy, Płudy, Zaolszynie,
Zembry i Maciejowice ze zniesionej gromady Zembry202.
Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz. 64.
Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63.
199 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1968 nr 13 poz. 100.
200 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1954 nr 15 poz. 64.
201 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1959 nr 9 poz. 63.
202 Dz. Urz. WRN w Lublinie 1968 nr 13 poz. 100.
197
198
99
Powołanie gromadzkich rad narodowych (Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67).
100
Powołanie gromadzkich rad narodowych (Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67).
101
Powołanie gromadzkich rad narodowych (Dz. Urz. WRN w Warszawie 1954 nr 11 poz. 67).
102
WYKAZ RADNYCH GROMADZKICH 1954-1972
GROMADA BORKI WYRKI
Kadencja 1954-1957203
203
204
Kadencja 1958-1961204
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7.
103
GROMADA IZDEBKI WĄSY
Kadencja 1954-1957205
205
206
Kadencja 1958-1961206
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7.
104
GROMADA KRZESK MAJĄTEK/KRZESK
Kadencja 1954-1957207
Kadencja 1958-1961208
Kadencja 1961-1965209
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7.
209 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz. 206.
207
208
105
Kadencja 1965-1969210
Kadencja 1969-1972 (1973)211
210
211
Dz. Urz. WRN Warszawa1965, 9, poz. 116.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1969, nr 6, poz. 98.
106
GROMADA KRZESK STARY
Kadencja 1954-1957212
Kadencja 1958-1961213
Kadencja 1961-1965214
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7.
214 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz. 206.
212
213
107
GROMADA TARCZE
Kadencja 1954-1957215
Kadencja 1958-1961216
Kadencja 1961-1965217
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7.
217 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz. 206.
215
216
108
Kadencja 1965-1969218
Kadencja 1969-1972 (1973)219
218
219
Dz. Urz. WRN Warszawa1965, 9, poz. 116.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1969, nr 6, poz. 98.
109
GROMADA ZBUCZYN
Kadencja 1954-1957220
Kadencja 1958-1961221
Kadencja 1961-1965222
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1954, nr 12, poz. 72-174.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1958, nr 2, poz. 7.
222 Dz. Urz. WRN Warszawa, 1961, nr 6, poz. 206.
220
221
110
Kadencja 1965-1969223
Kadencja 1969-1972 (1973)224
223
224
Dz. Urz. WRN Warszawa1965, 9, poz. 116.
Dz. Urz. WRN Warszawa, 1969, nr 6, poz. 98.
111
Okres gromadzkich rad narodowych to lata 1954-1972. Cechował się częstymi
zmianami administracyjnym, szczególnie w pierwszych latach. Jednostki te były zbyt
małe, a gromadzkie rady narodowe zbyt słabe finansowo i miały bardzo wąskie kompetencje, mimo stopniowego rozszerzania ich funkcji i tworzenia coraz to większych gromad. Gromady zarządzane były przez miejscowych działaczy społecznych. Niewielu
z nich miało wyższe niż podstawowe wykształcenie. Gromady powstały w okresie stalinowskim i zupełnie nie przystawały do rzeczywistości lat siedemdziesiątych.
112
Leszek Zugaj
(Lublin)
Rozdział VIII
Gminna Rada Narodowa w Zbuczynie w latach 1973-1990
W latach 1954-1972 podstawową jednostką podziału administracyjnego kraju pozostawały gromadzkie rady narodowe (gromady). Gromady w powszechnej opinii nie
sprawdzały się, zajmując się głównie poborem podatków. Powstały w czasach stalinizmu, ich celem była kolektywizacja wsi i nie przystawały do rzeczywistości lat siedemdziesiątych XX wieku. Te sprawy omawiał VI Zjazd PZPR w 1971 r. oraz VI Plenum
PZPR w 1972 r. W początkach 1972 r. władze państwowe podjęły decyzję o powołaniu
gmin – większych jednostek terytorialnych, często w granicach dawnych gmin (funkcjonujących do 1954 r.). 29 listopada 1972 r. Sejm uchwalił ustawę O utworzeniu gmin
i zmianie ustawy o radach narodowych225.
Władze Wojewódzkiej Rady Narodowej postanowiły powołać gminę Zbuczyn.
W skład nowoutworzonej gminy Zbuczyn Poduchowny z siedzibą Gminnej Rady Narodowej w Zbuczynie Poduchownym weszły obszary sołectw: Borki – Kosy, Borki – Wyrki,
Bzów, Chromna, Choja, Cielemęc, Czuryły, Dziewule, Grochówka, Grodzisk, Izdebki –
Błażeje, Izdebki – Kosny, Izdebki – Kośmidry, Izdebki – Wąsy, Januszówka, Jasionka, Karcze, Krzesk Królowa Niwa, Krzesk Majątek, Kwasy, Lipiny, Lucynów, Łęcznowola, Ługi –
Rętki, Ługi Wielkie, Maciejowice, Modrzew, Olędy, Pogonów, Rówce, Rzążew, Sobicze,
Stary Krzesk, Smolanka, Tęczki, Tchórzew, Tchórzew – Plewki, Tarcze, Wesółka, Wólka
Kamienna, Zawady, Zbuczynka, Zbuczyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zdany226.
W 1973 r. gmina Zbuczyn Poduchowny składała się z 45 sołectw, zamieszkiwało ją
10983 mieszkańców, w tym z roli utrzymywało się 8629 mieszkańców. Obszar gminy wynosił 18867 ha, w tym użytków rolnych było 16417 ha. Na terenie gminy było 40 kółek rolniczych, 1 PGR, filia Państwowego Ośrodka Maszynowego, 1 MBM, 2 Gminne Spółdzielnie, 2 posterunki MO, 2 Ośrodki Zdrowia, 2 punkty apteczne, 2 Urzędy Stanu Cywilnego,
2 lecznice weterynarii oraz 61 punktów handlowych i 87 punktów usługowych227.
Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312.
Dz. U. WRN w Warszawie 1972 nr 20 poz. 407.
227 Archiwum Państwowe w Warszawie, PWRN Warszawa – Wydział Organizacyjno – Prawny, sygn.
4453, k.21.
225
226
113
Według ustawy o gminach, gminne rady narodowe pozostawały organem władzy
państwowej i podstawowym organem samorządu społecznego na terenie gminy. Dalej ustawa
głosiła: Gminna rada narodowa zapewnia wykonanie na terenie gminy zadań państwowych,
wzrost i unowocześnienie produkcji, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji rolnej, rozwój
gospodarczy, społeczny i kulturalny gminy, zaspokajanie potrzeb bytowych ludności oraz umocnienie dyscypliny społecznej228.
Akt powołania gminy Zbuczyn (Dz. Urz. WRN Warszawa, 1972, nr 20, poz. 407).
228
Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312.
114
Nowa ustawa o samorządzie gminnym wprowadziła dość rewolucyjne zmiany
w PRL-u. Wprowadzono wyraźny podział między funkcjami stanowiącymi i wykonawczymi (do tej pory istniała jedność w postaci prezydium gromadzkich rad narodowych). Organem uchwałodawczym stała się gminna rada narodowa. Liczyła ona
od 20 do 50 radnych. Rada narodowa funkcjonowała w oparciu o uchwalony
przez siebie regulamin. Obradowała na sesjach (co 1-2 miesiące), podejmując uchwały,
które jako organ wykonawczy realizował naczelnik gminy. Gminna rada spośród siebie wybierała prezydium i komisje. Przewodniczącym rady zostawał, od 1974 r.,
pierwszy sekretarz gminnego komitetu PZPR. Bardzo ważną rolę w gminie odgrywał
przewodniczący GRN, który nadzorował również naczelnika gminy. Przewodniczący
GRN, jego zastępcy i szefowie komisji tworzyli prezydium gminnej rady narodowej.
Prezydium gminnej rady narodowej reprezentowało GRN na zewnątrz. Wybory
do gminnych rad narodowych przeprowadzono po raz pierwszy w dniu 9 grudnia
1973 r. Dlatego też początkowo w gminnych radach narodowych zasiadali dawni radni gromadzcy (styczeń-listopad 1973). Wybory do rad narodowych przeprowadzono
następnie: 5 lutego 1978 r., 17 czerwca 1984 r. i 19 czerwca 1988 r. Gminne rady narodowe powoływały komisje gminne. Komisje zbierały się cyklicznie omawiając szczegółowe problemy gminne (np. komisja rolnictwa). Nowością w systemie gminnym
było powołanie urzędu gminy. Był to terenowy organ administracji państwowej do wykonywania zadań naczelnika gminy. Naczelnik gminy był powoływany i odwoływany
przez wojewodę. Gminna rada narodowa mogła tylko wyrażać niewiążącą opinię
o kandydaturze229.
Naczelnik gminy wykonywał zadania przy pomocy podległego mu urzędu gminy
i kierowników zakładów podporządkowanych gminnej radzie narodowej230. Urząd gminy zasadniczo dzielił się na trzy części: biuro urzędu, gminną służbę rolną
i urząd stanu cywilnego. Urząd gminy podzielony był na referaty kierowane przez sekretarza biura urzędu gminy. Ważną pozycję zajmował główny księgowy gminy231.
Gminna służba rolna (GSR) kierowana była przez kierownika. GSR tworzył zespół kilku osób sprawujący nadzór nad rolnictwem w gminie i organizujący jego
sprawy. W ramach urzędu gminy funkcjonował urząd stanu cywilnego na czele z kierownikiem232.
Tamże.
Szkolenia naczelników gmin rozpoczęto już latem 1972 roku. W październiku tego roku rozpoczęli oni
organizację urzędów gmin. Na podstawie wspomnień naczelników Gmin Santok i Niedźwiada w posiadaniu autora.
231 Dz. U. 1972, nr 49, poz. 315.
232 Tamże.
229
230
115
Urząd Gminy Zbuczyn rozpoczął pracę 1 stycznia 1973 roku na mocy ustawy
z 29 listopada 1972 r. O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych 233. Urząd
funkcjonował w oparciu o Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1972 r.
w sprawie zakresu działania naczelnika gminy, organizacji i zadań urzędu gminy
oraz niektórych spraw pracowniczych234.
Gminnej radzie narodowej podlegały wszelkie instytucje gospodarcze i państwowe na terenie gminy (np. GS SCh i posterunki MO). Miały one obowiązek składania
sprawozdań. Gminy stały się z zamierzenia okręgiem samowystarczalnym dla wsi.
Na jego terenie działała Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska, zbiorcza szkoła
gminna, biblioteka gminna, gminny ośrodek zdrowia, spółdzielnia kółek rolniczych itp.
Z początkiem czerwca 1975 r. weszła w życie reforma administracji ustanawiająca dwustopniowy podział (zamiast trzystopniowego). Zlikwidowano powiaty, tworząc jednocześnie nowe, mniejsze województwa (zamiast 17 województw – 49). Gmina Zbuczyn
została włączona w skład województwa siedleckiego235.
Lata siedemdziesiąte był to okres wielkich zmian epoki Edwarda Gierka. Na polskiej wsi zaczęto doceniać młodych, prężnych rolników. Po raz pierwszy od lat wieś nie
czuła się wykorzystywana przez władze. Rolnicy mogli nabyć maszyny rolnicze. Zniesiono uciążliwe obowiązkowe dostawy, sklepy zostały lepiej zaopatrzone. Wprowadzono bezpłatne ubezpieczenia zdrowotne dla rolników. Powstało wiele nowych murowanych domów i budynków gospodarczych. Przez wielu starszych ludzi na wsi okres ten
jest bardzo dobrze wspominany. Po latach upokorzeń i ciężkiego życia na wsi dużo się
zmieniło. Początkowy entuzjazm epoki Edwarda Gierka zakończył się w drugiej połowie lat siedemdziesiątych kryzysem gospodarczym. Sposobem na przezwyciężenie kryzysu było powołanie Gminnych Komisji Kontroli Społecznych w każdej gminie w sierpniu 1978 r. Tropiły one nieprawidłowości w dystrybucji dóbr, ale niewiele to pomogło.
Latem 1980 r. wiele zakładów pracy rozpoczęło strajki. Doprowadziło to do zalegalizowania ruchu „Solidarności” (wrzesień 1980). 13 grudnia 1981 r. wprowadzono stan wojenny. Działalność gminnych rad narodowych została tymczasowo zawieszona. Wznowiły działalność wiosną 1982 r. W 1982 r. powinny się odbyć wybory do rad narodowych, lecz z uwagi na stan wojenny przełożono je na rok 1984.
Po zniesieniu stanu wojennego władze postanowiły coś zmienić na terenach wiejskich, aby spacyfikować nienajlepsze nastroje. Ustawa z 20 lipca 1983 r. O systemie rad
narodowych i samorządu terytorialnego236 powołała nowe instytucje na kształt samorządu
Tamże.
Dz. U. 1972, nr 49, poz. 315.
235 Dz. U. 1975, nr 17, poz. 92.
236 Dz. U. 1983, nr 41, poz. 185.
233
234
116
terytorialnego. Każde sołectwo stało się jednostką samorządu wiejskiego. Nie był to samorząd w pełnym tego słowa znaczeniu. Przepisy były dość pokrętne i różnie je interpretowano.
Samorząd wiejski otrzymał prawo do dysponowania własnymi funduszami,
ale nie uzyskał osobowości prawnej. Zebrania wiejskie decydowały o sprawach lokalnych, powoływały sołtysa i radę sołecką jako organy wykonawcze. Na czele rady mógł
stanąć przewodniczący rady sołeckiej, ale często kierował nią sołtys, pełniący jednocześnie funkcję przewodniczącego rady sołeckiej. Główną osobą reprezentującą samorząd
wiejski stawał się przewodniczący rady sołeckiej. Prawo zwoływania zebrań wiejskich
przysługiwało radzie sołeckiej na wniosek 1/5 pełnoletnich mieszkańców sołectwa. Sołectwo mogło uchwalić swój statut i powoływać komisje. Nadzór nad samorządem wiejskim sprawowała rada narodowa i naczelnik. Nowa ustawa obligowała naczelnika gminy i GRN do respektowania uchwał zebrań wiejskich. Wszelkie sprawy dotyczące poszczególnych wsi musiały być ustalane z danym samorządem wiejskim. Wybory do rad
sołeckich przeprowadzono jesienią 1984 r., natomiast kolejne jesienią 1988 r.
W dniu 19 czerwca 1988 r. przeprowadzono ostatnie wybory do rad narodowych
w Polsce. Ogłoszono po raz pierwszy prawdziwe wyniki frekwencji, które były bardzo
niskie. Zmiany zapoczątkowane w 1989 r. doprowadziły do uchwalenia nowej ustawy
o samorządzie gminnym, który nadał samorządność dotychczas istniejącym gminom.
Z końcem kwietnia 1990 r. zakończyła się przed terminem kadencja rad narodowych.
Rozpoczął się nowy etap w historii gminy Zbuczyn.
117
WYKAZY RADNYCH GMINNYCH 1973-1990237
Kadencja 1973-1978
Kadencja 1978-1984238
Biardzka Halina
Borkowski Kazimierz
Cabaj Henryk
Celiński Janusz
Chojecki Tadeusz
Chromiński Adolf
Chromiński Władysław
Cisak Zbigniew
Danielak Maria
Gorzała Władysław
Grochowski Jan Stefan
Izdebska Zofia
Jasińska Krystyna
Jasiński Gustaw
Jastrzębski Aleksander
Jastrzębski Ferdynand
Jastrzębski Jan
Kaślikowski Józef
Koczkodaj Jan
Koszara Wiesław
Lelental Józefa
Lipiński Mieczysław
Ługowski Józef
Ługowski Piotr
Ługowski Stanisław
Markowski Stanisław
Mikulska Jadwiga
Niedbało Maria
Orzyłowski Tadeusz
Pasiak Alfons
Pasiak Czesław
Rzążewski Eugeniusz
Siwiec Zbigniew
Sobiczewski Piotr
Soszyński Józef
Sprzęczak Euzebiusz
Struż Marianna
Tchórzewski Czesław
Tchórzewski Franciszek
Tkaczyk Janina
Ulanowski Stanisław
237
238
Na podstawie obwieszczeń o wynikach wyborów do rad narodowych z lat 1973,1978,1984 i 1988.
Dz. Urz. WRN Siedlce, 1978, nr 1, poz. 1.
118
Uziębło Jadwiga
Wielogórski Edward
Wilczyński Tadeusz
Wojciechowski Henryk
Wyczółkowski Zdzisław
Wysokiński Alfred
Wysokiński Józef
Wysokiński Zdzisław
Zbucki Andrzej
119
Kadencja1984-1988239
239
240
Kadencja 1988-1990240
Dz. Urz. Województwa Siedleckiego, 1984, nr 1, poz. 1.
Dz. Urz. Województwa Siedleckiego, 1988, nr 7, poz. 4.
120
Wiesław Charczuk
(Siedlce)
Rozdział IX
Gmina Zbuczyn w latach 1990-2010
Przemiany społeczno-polityczne w Polsce zapoczątkowane obradami okrągłego
stołu, następnie wolnymi wyborami 4 czerwca 1989 r., sprawiły, że nowego wymiaru
nabrał również samorząd terytorialny. Pierwszym krokiem była ustawa z 8 marca
1990 r. O samorządzie terytorialnym, w której zapisano, że mieszkańcy gminy tworzą
z mocy prawa wspólnotę samorządową. Ta wspólnota wraz z odpowiednim terytorium
stanowi gminę, która posiada osobowość prawną i wykonuje zadania publiczne
w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność. Do zakresu działania gminy należą
wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone ustawami na rzecz
innych podmiotów. Podstawowym obowiązkiem gminy jest zaspokajanie potrzeb zbiorowych wspólnoty, które jest zadaniem własnym gminy. W szczególności obejmuje ono:
ład przestrzenny, gospodarkę terenami i ochronę środowiska,
gminne drogi, ulice, mosty, place oraz organizację ruchu drogowego,
wodociągi, kanalizację, utrzymanie czystości, usuwanie i utylizację odpadów
komunalnych, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną,
ochronę zdrowia, pomoc społeczną, oświatę, kulturę i kulturę fizyczną,
lokalny transport zbiorowy, komunalne budownictwo mieszkaniowe oraz targowiska,
zieleń i cmentarze komunalne, porządek publiczny i ochrona przeciwpożarowa,
utrzymanie gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej.
Oprócz zadań własnych, ustawy mogą nakładać na gminę obowiązek wykonywania zadań zleconych z zakresu administracji rządowej. Mieszkańcy gminy podejmują
rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym (poprzez wybory i referendum) lub za pośrednictwem organów gminy. Organem uchwałodawczym i kontrolnym gminy jest rada gminy, do jej wyłącznej właściwości należy m.in.:
uchwalanie statutu gminy,
wybór i odwoływanie zarządu, stanowienie o kierunkach jego działania oraz
przyjmowanie sprawozdań z jego działalności,
121
uchwalanie budżetu gminy, przyjmowanie sprawozdań finansowych i udzielanie
zarządowi absolutorium z tego tytułu,
uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego,
uchwalanie programów gospodarczych ,
podejmowanie uchwał w sprawie podatków i opłat oraz w sprawach majątkowych.
Organem wykonawczym gminy jest zarząd, w skład którego wchodzą wójt, jako
przewodniczący zarządu, jego zastępca i pozostali członkowie. Wybiera ich w liczbie
od 4 do 7 rada gminy spośród swoich członków, w głosowaniu tajnym. Zarząd wykonuje uchwały rady gminy i zadania gminy, a w szczególności:
przygotowuje projekty uchwał rady i określa sposoby ich wykonywania
wykonuje budżet i gospodaruje mieniem komunalnym
zatrudnia i zwalnia kierowników gminnych jednostek organizacyjnych
wykonuje zadania zlecone
W Gminie Zbuczyn pierwszym wybranym demokratycznie wójtem był Dariusz
Jasiński, który sprawował funkcję od 20 czerwca 1990 r.241, do 30 września 1990 r.242
Po jego rezygnacji, rada gminy w dniu 16 października, na to stanowisko wybrała Kazimierza Prochenkę, ówczesnego przewodniczącego rady gminy. Natomiast na stanowisko przewodniczącego rady gminy, w dniu 25 października 1990 r. rada wybrała
Adama Cisaka. Organem uchwałodawczym w gminie była rada gminy, zaś organem
wykonawczym zarząd gminy z wójtem na czele243. W tym okresie zarząd gminy liczył
siedmiu członków: Adam Cisak, Tadeusz Godlewski, Andrzej Wróbel, Henryk Chomka,
Jan Radzikowski, Jan Ługowski, Jan Putkowski244.
W tym miejscu warto podkreślić, że pierwsza kadencja rad gmin (1990-1994) była
okresem wielu, niekiedy dość burzliwych i zaskakujących zmian. Wszyscy uczyli się
demokracji lokalnej.
Kolejne wybory do rady gminy Zbuczyn zostały przeprowadzone 19 czerwca
1994 r., Radni ponownie wybrali na wójta Kazimierza Prochenkę, który już 5 września
1995 r. został odwołany z tej funkcji, a nowym wójtem został Stanisław Zacharczuk245,
piastujący to stanowisko do dnia 20 marca 1997 r. W tym okresie przewodniczącym rady gminy był Adam Cisak246, którego w 1995 r. zastąpił Marek Celiński247. W skład Za-
Archiwum Urzędu Gminy [dalej: AUG] w Zbuczynie, RGW0043, Uchwała Nr II/5/90.
AUG w Zbuczynie, Biuro Rady Gminy [dalej: BRG] Zbuczyn 0043, Uchwała Nr VI/21/90.
243 Tamże, k. 7.
244 Tamże, k. 35.
245 AUG w Zbuczynie, BRG Zbuczyn 0043, Uchwała Nr XIV/53/95.
246 Tamże, Protokoły z Sesji Rady Gminy w Zbuczynie 1994, uchwała Nr I/1/94 Rady Gminy w Zbuczynie Poduchowym z dn. 30 czerwca 1994, k. 23.
247 Tamże, k. 24.
241
242
122
rządu Gminy Zbuczyn wchodziły następujące osoby: Tadeusz Godlewski, Edward Izdebski, Dariusz Jasiński, Jan Ługowski, Jan Putkowski i Andrzej Wróbel248.
Jak widać z przedstawionych danych również w drugiej kadencji w gminie
Zbuczyn miały miejsce burzliwe i zaskakujące zmiany. Pewien okres stabilizacji trwał
od 1997 r., kiedy to ponownie w dniu 20 marca 1997 r. na stanowisko wójta został wybrany Kazimierz Prochenka, który tę funkcję pełnił do końca kadencji, czyli do dnia
19 listopada 2002 r.249
Ustawą z dnia 15 lutego 2002 r. określono liczbę radnych do 15 osób w gminach
liczących do 20 000 mieszkańców15. Natomiast ustawą z dnia 20 czerwca 2002 r. zarząd
gminy został zastąpiony jednoosobowym organem wykonawczym w osobie wójta16.
Była to zmiana fundamentalna dla samorządu gminnego, która w zasadniczy sposób
wzmocniła organ wykonawczy. Od tej pory wójt, wybrany w wyborach powszechnych,
nie musiał obawiać się, że może być odwołany z tej funkcji z dnia na dzień, jak to bywało w poprzednich kadencjach. Również na nim spoczęła dużo większa odpowiedzialność, która wcześniej rozkładała się na wielu członków zarządu.
27 października 2002 r. zostały przeprowadzone wybory do rad gmin i wójtów
według nowej ordynacji wyborczej. W Zbuczynie nowym wójtem wybranym w wyborach powszechnych został Roman Prochenka, który na zastępcę wójta powołał Stanisława Biardzkiego. Na przewodniczącego Rady Gminy Zbuczyn został wybrany przez
radę gminy Sławomir Górka.
Kolejna zmiana na stanowisku wójta gminy i przewodniczącego Rady Gminy nastąpiła dopiero po 8 latach, w wyborach do rad gminnych 21 listopada 2010 r., kiedy to
wójtem został wybrany Tomasz Hapunowicz, który od 2 grudnia 2010 r., po złożeniu
ślubowania sprawuje funkcję wójta. Na jego zastępcę został powołany Janusz Ginter,
zaś przewodniczącym Rady Gminy został wybrany Stanisław Kondraciuk, a wiceprzewodniczącą Izabela Sysik.
W latach 90-tych XX w. nastąpiły zmiany przynależności terytorialnej gminy
Zbuczyn, do końca 1998 r. gmina należała do województwa siedleckiego. Z dniem
1 stycznia 1999 r. została włączona do województwa mazowieckiego i powiatu siedleckiego250.
Tamże, k. 59.
Wywiad autora z Wójtem Gminy Zbuczyn Tomaszem Hapunowiczem, dn. 20 grudnia 2013 r.
250 Dz. U. z 2002 r. Nr 23, poz. 220.
16 Dz. U. z 2002 r. Nr 113, poz. 984.
248
249
123
WYKAZ RADNYCH RADY GMINY ZBUCZYN
Kadencja 1990-1994251
17
L.p.
Nazwisko i imię
Miejsce zamieszkania
1.
Borkowski Henryk
Chromna
2.
Chomka Henryk, Prochenka Zbysław
Zbuczyn Kolonia
3.
Putkowski Jan
Zbuczynka
4.
Górka Sławomir
Zbuczynka
5.
Jasiński Dariusz
Zbuczyn Poduchowny
6.
Ługowski Jan
Bzów
7.
Krasuski Henryk
Łęcznowola
8.
Jasiński Stefan
Jasionka
9.
Wróbel Jan
Grodzisk
10.
Wróbel Andrzej
Smolanka
11.
Prochenka Franciszek
Dziewule
12.
Prochenka Kazimierz
Dziewule
13.
Tchórzewski Mieczysław
Rzążew
14.
Ługowski Edward
Cielemęc
15.
Radzikowski Jan
Ługi Wielkie
16.
Godlewski Tadeusz
Stary Krzesk
17.
Pasiak Wojciech
Modrzew
18.
Karpowicz Romuald
Tchórzew
19.
Nowosielski Zenon
Maciejowice
20.
Grochowski Leon
Tęczki
21.
Domański Franciszek
Nowy Krzesk
22.
Cisak Adam
Nowy Krzesk
23.
Głuchowski Bogusław
Izdebki-Kosny
Archiwum Urzędu Gminy Zbuczyn, Biuro Rady Gminy 0043, Protokoły z Sesji Rady Gminy 1990 r., k. 20.
124
Kadencja 1994-1998252
252
L.p.
Nazwisko i imię
Miejsce zamieszkania
1.
Celiński Marek
Dziewule
2.
Chojecki Alfred
Maciejowice
3.
Cielemęcki Jan
Rzążew
4.
Cisak Adam
Krzesk Nowy
5.
Domański Franciszek
Krzesk Nowy
6.
Dyl Henryk
Jasionka
7.
Głuchowski Krzysztof
Kosny
8.
Godlewski Tadeusz
Stary Krzesk
9.
Izdebski Edward
Grochówka
10.
Jasiński Dariusz
Zbuczyn Kolonia
11.
Jasiński Franciszek
Borki-Wyrki
12.
Ługowska Małgorzata
Ługi Wielkie
13.
Ługowski Jan
Bzów
14.
Pogonowski Janusz
Pogonów
15.
Prochenka Kazimierz
Dziewule
16.
Putkowski Jan
Zbuczyn Poduchowny
17.
Radzikowski Józef
Modrzew
18.
Sysik Izabela
Zbuczyn Kolonia
19.
Wróbel Andrzej
Smolanka
20.
Wróbel Jan
Grodzisk
21.
Zacharczuk Stanisław
Cielemęc
22.
Zbucka Alicja
Zbuczyn Poduchowny
AUG Zbuczyn, BRG 0043, Protokoły z Sesji Rady Gminy 1994 r., k. 55.
125
Kadencja 1998-2002253
253
L.p.
Nazwisko i imię
Miejsce zamieszkania
1.
Chromiński Waldemar
Tchórzew
2.
Cisak Adam
Nowy Krzesk
3.
Dobrowolski Zdzisław
Zbuczyn
4.
Głuchowski Bogusław
Izdebki-Kosny
5.
Grochowski Leon
Tęczki
6.
Gruda Józef
Stary Krzesk
7.
Jasiński Franciszek
Borki-Wyrki
8.
Kędziora Zbigniew
Rówce
9.
Kubak Marek
Nowy Krzesk
10.
Lewicka Janina
Zbuczyn
11.
Ługowska Małgorzata
Ługi Wielkie
12.
Marczak Marek
Januszówka
13.
Nowińska Bożena
Dziewule
14.
Prochenka Tadeusz
Dziewule
15.
Radomyski Tomasz
Zbuczyn
16.
Radzikowski Dariusz
Modrzew
17.
Radzikowski Henryk
Łęcznowola
18.
Ryszkowski Andrzej
Borki-Kosy
19.
Świniarski Edmund
Zawady
20.
Zacharczuk Stanisław
Cielemęc
21.
Zbucka Alicja
Zbuczyn
22.
Zdanowski Stanisław
Bzów
Tamże, Sesja Rady Gminy (protokoły) 1998, k. 2.
126
Kadencja 2002-2006254
L. p
Nazwisko i imię
Miejsce zamieszkania
1.
Grochowski Leon
Tęczki
2.
Ługowska Grażyna
Borki-Wyrki
3.
Radomyski Tomasz
Zbuczyn
4.
Marczak Marek
Januszówka
5.
Gruda Józef
Stary Krzesk
6.
Orzyłowska Renata (do 9.02.2004 r.)
Jasionka
7.
Dziewulski Andrzej (od 30.05.2004 r.)
Borki-Kosy
8.
Grochowski Tadeusz
Maciejowice
9.
Górka Sławomir
Zbuczyn
10.
Cisak Adam
Krzesk-Królowa Niwa
11.
Nowińska Bożena
Dziewule
12.
Radzikowski Henryk
Łęcznowola
13.
Chromiński Waldemar
Tchórzew
14.
Tchórzewska Krystyna
Czuryły
15.
Sobiczewski Krzysztof
Rzążew
16.
Wierzejski Marek
Zbuczyn
Kadencja 2006-2010255
254
255
L.p.
Nazwisko i imię
Miejsce zamieszkania
1.
Górka Sławomir
Zbuczyn
2.
Celiński Dariusz
Dziewule
3.
Dziewulski Andrzej
Borki-Kosy
4.
Ułanowski Grzegorz
Cielemęc
5.
Ługowski Zdzisław
Rówce
6.
Cisak Adam
Krzesk-Królowa Niwa
AUG Zbuczyn, BRG 0044, Sesja Rady Gminy (protokoły) 2004, k. 3.
AUG Zbuczyn, BRG 0045, Sesja Rady Gminy (protokoły) 2007, k. 2.
127
7.
Gruda Józef
Stary Krzesk
8.
Lipiński Krzysztof
Lipiny
9.
Ługowski Dariusz
Izdebki-Kosny
10.
Marczak Wiesław
Grodzisk
11.
Radomski Tomasz
Zbuczyn
12.
Sobiczewski Krzysztof
Rzążew
13.
Wierzejski Marek
Zbuczyn
14.
Woźniak Waldemar
Wólka Kamienna
15.
Sylwester Żelechowicz
Grochówka
Kadencja 2010-2014256
256
L.p.
Nazwisko i imię
Miejsce zamieszkania
1.
Furman Marek
Smolanka
2.
Górka Sławomir
Zbuczyn
3.
Gruda Józef
Stary Krzesk
4.
Izdebska Marzanna
Zbuczyn
5.
Jasińska Urszula
Wólka Kamienna
6.
Kondraciuk Stanisław
Jasionka
7.
Lipiński Krzysztof
Lipiny
8.
Ługowski Dariusz
Izdebki-Kosny
9.
Prochenka Krzysztof
Dziewule
10.
Prokopiak Jacek
Krzesk-Królowa Niwa
11.
Radzikowski Henryk
Łęcznowola
12.
Rzążewski Marek
Rzążew
13.
Sysik Izabela
Zbuczyn
14.
Ułanowski Grzegorz
Cielemęc
15.
Żelechowicz Sylwester
Grochówka
AUG Zbuczyn, BRG 0046, Sesja Rady Gminy (protokoły) 2011, k. 2.
128
Wiesław Charczuk
(Siedlce)
Rozdział X
Gmina Zbuczyn w kadencji 2010 – 2014
W wyborach, które odbyły się w dniu 21 listopada 2010 r., wyborcy postanowili
dokonać zmian w składzie Rady Gminy i na stanowisku Wójta. Po raz pierwszy na radnych zostali wybrani: Marek Furman, Marzanna Izdebska, Urszula Jasińska, Stanisław
Kondraciuk, Krzysztof Prochenka, Jacek Prokopiak i Marek Rzążewski. Na swojego
przewodniczącego rada wybrała Stanisława Kondraciuka, a na zastępcę Izabelę Sysik257.
Na stanowisko Wójta wybrano Tomasza Hapunowicza, który w latach 2006 -2009
pełnił stanowisko dyrektora Gminnego Ośrodka Kultury w Zbuczynie. Na swojego zastępcę powołał Janusza Gintera.
Już na początku swojej kadencji Uchwałą nr VII/33/11 z dnia 8 kwietnia 2011 r.
w sprawie herbu, flagi i pieczęci Gminy Zbuczyn, Rada Gminy Zbuczyn ustanowiła insygnia herbowe Gminy. Aby opracować te insygnia należało odwołać się do historii
gminy i tradycji jej mieszkańców. Insygnia to symbole, odznaki godności i przyjęcie ich
jest jednym z ważniejszych momentów w dziejach danego rodu, miasta czy urzędu.
Tak samo było w przypadku naszej Gminy. Nadanie ostatecznego kształtu insygniów
Gmina zleciła historykowi, fachowcowi w dziedzinie heraldyki Robertowi Szydlikowi.
Na początku kadencji rozpoczęto kontynuację budowy sali gimnastycznej przy
Szkole Podstawowej w Czuryłach, której budynek w stanie surowym stał już od kilku lat.
Ostatecznie salę oddano do użytku w grudniu 2012 r., przeznaczając łącznie na ten cel
933 tys. zł, z czego 150 tys. pozyskano z Ministerstwa Sportu258. Budowa tej sali była największą, ale nie jedyną inwestycją w obszarze oświaty. Okazało się, że prawie wszystkie
obiekty wymagają pilnych remontów i inwestycji. Zbudowano oczyszczalnie ścieków
przy szkołach w Borkach-Kosach, Czuryłach, Dziewulach i Borkach-Wyrkach oraz place
zabaw przy szkołach w Krzesku - Królowa Niwa, Czuryłach, Dziewulach, BorkachKosach i Borkach-Wyrkach. Wykonano parkingi z kostki brukowej przy szkołach w Zbu-
257
258
Archiwum Urzędu Gminy Zbuczyn, Biuro Rady Gminy 0046, Sesja Rady Gminy (protokoły) 2011, k. 2.
Relacja wicewójta Gminy Zbuczyn Janusza Gintera udzielona Autorowi w dniu 17 grudnia 2013 r.
129
czynie, Krzesku-Królowa Niwa i Dziewulach. Wymieniono piece i zmodernizowano kotłownie w szkołach w Borkach-Kosach i Czuryłach. Zbudowano ogrodzenia przy szkołach w Krzesku-Królowa Niwa i Zbuczynie. Wartość wymienionych wyżej inwestycji
wyniosła ponad 1 mln zł, z czego 30 % to dotacje z różnych źródeł259.
We wszystkich szkołach wykonano również wiele ważnych remontów, oto niektóre z nich: elewacja w Ługach Wielkich, remont sali gimnastycznej i orynnowania
w Zbuczynie, remont sali gimnastycznej i świetlicy w Krzesku-Królowa Niwa, adaptacja
pomieszczeń na Punkt Przedszkolny w Dziewulach, remont sali gimnastycznej, sal lekcyjnych i naprawa kominów w Borkach-Kosach i inne.
Gminę czeka jeszcze jedna duża inwestycja w obszarze oświaty, a mianowicie
budowa sali gimnastycznej przy szkole w Dziewulach. W 2014 r. zostaną wykonane
fundamenty. Całkowity koszt budowy wyniesie ok. 1,4 mln zł. 260
Uczniowie szkół w gminie, jakby odwdzięczając się za okazaną im troskę,
w ostatnich latach osiągają znacznie lepsze wyniki niż wynosi średnia w powiecie
w testach na zakończenie szkoły podstawowej i gimnazjum. W naszych szkołach kultywowane są wartości chrześcijańskie i patriotyczne. Najlepszym wyrazem tego było uroczyste nadanie imienia Kardynała Stefana Wyszyńskiego Szkole Podstawowej w Dziewulach i planowane we wrześniu br. nadanie imienia Żołnierzy Wyklętych Gimnazjum
w Borkach-Kosach.
Nie mniejszą troską niż uczniowie, otaczane są w naszej gminie dzieci w wieku
przedszkolnym. W roku szkolnym 2013/14 nauczaniem przedszkolnym objętych jest
445 dzieci, to blisko 50 % więcej w stosunku do roku 2010/11 (310 dzieci). Dzieci
te uczęszczają do 10 placówek, w tym aż do 6 placówek dzieci młodsze niż 5-ciolatki. Rodzice przedszkolaków, prawie z każdej miejscowości, mogą oddać swoje dzieci pod opiekę gminnych placówek oświatowych, co jest sytuacją dość wyjątkową, jak na typową,
dość dużą, gminę wiejską. Oprócz Publicznego Przedszkola w Zbuczynie, dzieci uczęszczają do Niepublicznych Przedszkoli w Borkach-Kosach, Izdebkach-Kosnach i Ługach
Wielkich, Niepublicznego Punktu Przedszkolnego w Dziewulach, przedszkola w ramach
Zespołu Szkół Niepublicznych w Borkach-Wyrkach i oddziałów przedszkolnych w Zespole Szkół w Krzesku-Królowa Niwa. Dodatkowo 5-cio i 6-ciolatki objęte nauczaniem
przedszkolnym uczęszczają do szkół podstawowych w Czuryłach, Dziewulach i Zbuczynie. Ta baza jest bezustannie rozszerzana i doskonalona. W 2011 r., kosztem pomieszczeń
biurowych Urzędu Gminy, rozbudowano Gminne Przedszkole w Zbuczynie o jeden od-
259
260
Tamże.
Relacja wójta Gminy Zbuczyn Tomasza Hapunowicza udzielona Autorowi w dniu 19 grudnia 2013 r.
130
dział (25 dzieci), a w Dziewulach adaptowano pomieszczenia na Punkt Przedszkolny
(25 dzieci), który został otwarty w marcu 2013 r.261
Inny bardzo duży i ważny obszar inwestycji, który jest przedmiotem szczególnej
troski władz gminy, to budowa infrastruktury kanalizacyjnej i drogowej. W 2011 r.
dokończono budowę sieci kanalizacyjnej w Zbuczynie oraz zmodernizowano oczyszczalnie ścieków na łączną wartość 2,2 mln zł (1,3 mln zł dotacji).
W 2013 r. rozpoczęła się budowa oczyszczalni ścieków w Tęczkach dla całej
wschodniej części gminy. Budowa oczyszczalni zostanie zakończona w 2014 r. Jednocześnie trwają prace związane z budową I etapu sieci kanalizacyjnej w miejscowości
Krzesk-Królowa Niwa. Łączny koszt I etapu to blisko 4 mln zł. W zakresie rozbudowy
infrastruktury drogowej największą inwestycją była modernizacja drogi powiatowej
Mościbrody-Zbuczyn o łącznej wartości 9 mln zł. Gmina Zbuczyn dołożyła do tej inwestycji 1 mln zł. Również wspólnie z powiatem wykonano asfalt na drodze do Maciejowic
(udział gminy w wysokości 200 tys. zł) oraz na drodze Zbuczyn – Grodzisk /udział
Gminy – 300 tys. zł./. Dodatkowo zmodernizowano i wyremontowano wiele dróg
gminnych w tym: wybudowano chodnik na ul. Słonecznej w Zbuczynie, położono asfalty na drogach w Borkach-Kosach, Modrzewiu, Smolance, Januszówce, Krzesk Majątku,
Grodzisku, Borkach Wyrkach oraz wykonano stabilizację kilkudziesięciu kilometrów
dróg kruszonym gruzem, pospółką, kruszywem dolomitowym i żużlem we wszystkich
z 46 sołectw262.
W 2012 r. kosztem 1,5 mln zł (łączny koszt budowy 3,6 mln zł), dokończono budowę zbiornika retencyjnego w Rówcach. W 2013 r. utworzono tam kąpielisko, budując
podstawową infrastrukturę i zatrudniając ratowników. Również w 2011 r. w centrum
Zbuczyna zbudowano okazały plac zabaw o wartości blisko 350 tys. zł (dotacja ponad
200 tys. zł). W tym samym roku zbudowano boisko wielofunkcyjne ze sztuczną nawierzchnią przy Filii Gminnego Ośrodka Kultury w Krzesku Starym o wartości ponad
500 tys. zł. Jedną z najdłużej oczekiwanych przez środowisko sportowe inwestycji była
budowa stadionu piłkarskiego w Zbuczynie263.
Władze gminy starają się, aby mieć dobrze wyposażone i wyszkolone jednostki
Ochotniczych Straży Pożarnych. W tym celu dokonuje się wielu inwestycji i zakupów.
Najważniejszą z nich była budowa Strażnicy OSP w Dziewulach o wartości prawie
1 mln zł. W okazałym budynku oprócz garaży i pomieszczeń dla strażaków znajdzie się
również miejsce na świetlicę wiejską i sklep. Zakupiono wiele sprzętu dla strażaków,
w tym: samochód gaśniczo-ratowniczy dla OSP w Krzesku Królowa-Niwa (wartość poTamże.
Tamże.
263 Tamże.
261
262
131
nad 500 tys. zł), samochód ratownictwa technicznego dla OSP w Zbuczynie, łódź
o napędzie elektrycznym do ratownictwa wodnego dla OSP w Dziewulach oraz sprzęt
hydrauliczny i gaśniczy. Na te cele co roku gmina ubiega się i otrzymuje dotacje z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej264.
Baza placówek kulturalnych gminy powiększyła się o filię GOK w Krzesku Starym, mieszczącą się w zmodernizowanym budynku starej szkoły. Po adaptacji, wyposażeniu w odpowiedni sprzęt i budowie boiska wielofunkcyjnego, obiekt pełni rolę placówki kulturalno-rekreacyjno-szkoleniowej.
Zgodnie z danymi przed wyborami obietnicami Rada Gminy w 2011 r. podjęła
uchwałę o utworzeniu tzw. funduszu sołeckiego, który funkcjonuje od 2012 r. W ciągu
3 lat rozdysponowano ponad 1,5 mln zł, z czego ponad 300 tys. zł zostanie zrefundowane z budżetu Państwa. Okazało się, że uruchomienie tego funduszu było przysłowiowym strzałem w dziesiątkę. Mieszkańcy poszczególnych miejscowości, uwierzyli, że coś
może zależeć od nich samych i zaczęli brać bardzo aktywny udział w rozdysponowaniu
tych środków. To oni najlepiej wiedzą na co i w jaki sposób należy wydać te pieniądze.
Oprócz wymiaru finansowego ważny jest wymiar pobudzenia społecznej aktywności.
Dodatkowo te stosunkowo niewielkie środki są przez mieszkańców pomnażane,
gdyż dokładają do nich swoją pracę, inicjatywę, pomysły. Wykorzystanie tego funduszu
pokazało również co dla mieszkańców jest najważniejsze. Zdecydowana ilość środków
idzie na remonty dróg oraz świetlic wiejskich i strażnic OSP. Dotychczas rozpoczęto
prace remontowe w świetlicach i strażnicach w Jasionce, Chromnej, Bzowie, Rzążewie,
Tęczkach, Plewkach, Wesółce, Wólce Kamiennej, Krzesku- Królowa Niwa, Krzesku Majątku, Choi czy Tarczach. Dzięki działaniom gminy udało się wcześniej uregulować stan
prawny obiektów w Jasionce, Modrzewiu, Wesółce, Rzążew, Maciejowicach, Wólce
Kamiennej, Choi, Tarczach, Krzesku – Królowa Niwa, Tchórzewie. Następne sprawy są
w toku. W przypadku świetlic i strażnic gmina nie poprzestaje jedynie na funduszu sołeckim. Dzięki środkom pozyskanym z PROW (385 tys. zł), udało się przeprowadzić generalny remont strażnicy OSP w Grochówce na łączną kwotę 586 tys. zł. Dodatkowo
w tej miejscowości, obok strażnicy, zakupiono działkę rolną z przeznaczeniem na boisko
piłkarskie. Na początku 2014 r. został rozstrzygnięty przetarg na budowę nowych świetlic
w Łęcznowoli, Smolance i Maciejowicach. W tym roku powstaną mury tych obiektów.
Dbamy również o nieliczne zabytkowe obiekty znajdujące się na terenie naszej
gminy. Na wniosek Wójta Rada Gminy udzieliła dotacji celowej Parafiom RzymskoKatolickim w Zbuczynie i Krzesku Majątku w wysokości po 50 tys. zł na renowacje ko-
264
Tamże.
132
ściołów wpisanych do rejestru zabytków265, w 2014 r. Gmina wyremontowała zabytkową bramę w Krzesku Majątku.
Województwo mazowieckie ma najwyższy w kraju wskaźnik organizacji pozarządowych, bo aż 22 na 10 tys. mieszkańców. Jednak bez Warszawy wskaźnik ten jest
najniższy w kraju i wynosi zaledwie 10 organizacji. Na tym tle, nasza gmina, z ponad
30 organizacjami na 10 tys. mieszkańców, wygląda imponująco. Jest to efekt aktywności
społecznej naszych mieszkańców, ale również dobrej współpracy i wsparcia, jakie tym
organizacjom udzielane jest przez władze gminy: „Cenimy bardzo potencjał, jaki zawierają w sobie te organizacje i staramy się wspierać je ze wszystkich sił. W tym celu powołałem specjalny zespół złożony z pracowników samorządowych i przedstawicieli organizacji, do opracowywania rocznych programów współpracy i następnie monitorowania ich realizacji” – mówi Tomasz Hapunowicz Wójt Gminy Zbuczyn266. Szczególną rolę
odgrywają w naszej gminie oświatowe organizacje pozarządowe, które prowadzą wiele
placówek oświatowych, w tym: Zespół Szkół Niepublicznych w Borkach Wyrkach,
Przedszkole, Szkołę Podstawową i Gimnazjum w Izdebkach-Kosnach, Szkołę Podstawową w Ługach Wielkich, Przedszkole w Borkach-Kosach oraz Gimnazjum i Punkt
Przedszkolny w Dziewulach. Oprócz działalności oświatowej, dzięki aktywności tych
organizacji, mieszkańcy gminy mogą uczestniczyć w wielu kursach zawodowych i językowych, dzieci w licznych zajęciach pozalekcyjnych, sportowych, turystycznych i kulturalnych. Organizacje pozarządowe pozyskują wiele środków finansowych, za które
do naszych szkół trafia dużo sprzętu dydaktycznego, a do jednostek OSP sprzętu gaśniczego. Ze względu na wielość tych organizacji i dużą ich aktywność, nie sposób jest dokładnie wyliczyć korzyści jakie przynosi ich działalność mieszkańcom naszej gminy.
Można tylko oszacować, że rocznie organizacje te pozyskują ze źródeł zewnętrznych
ponad milion złotych. Jednak znacznie ważniejsza jest ich rola, której w żaden sposób
nie da się zmierzyć i wycenić, w budowaniu obywatelskiej, odpowiedzialnej społeczności naszej gminy.
Położenie na wschodnich rubieżach województwa, blisko wschodniej granicy
kraju, nie przeszkadza nam w nawiązywaniu współpracy z mieszkańcami krajów zarówno na wschodzie, jak i zachodzie Europy. W latach 2010-2012 młodzież z Zespołu
Szkół w Zbuczynie realizowała w ramach Comeniusa program pod nazwą „Pomóż sobie – znajdź szczęście w pomaganiu innym”, wspólnie z młodzieżą z Hiszpanii, Szwecji,
Bułgarii i Grecji. Nasza młodzież złożyła wizytę w Szwecji i Hiszpanii oraz na podsumowanie całego programu, gościła w Zbuczynie uczestników ze wszystkich krajów.
265
266
Relacja wicewójta Gminy Zbuczyn Janusza Gintera udzielona Autorowi w dniu 17 grudnia 2013 r.
Relacja wójta Gminy Zbuczyn Tomasza Hapunowicza udzielona Autorowi w dniu 28 marca 2014 r.
133
Natomiast uczniowie ze Szkoły Podstawowej w Czuryłach, również w ramach
Comeniusa, realizowali w latach 2011-2013 program „Jedna bajka, jedna gra, jeden taniec, ale wiele przyjaciół”, wspólnie z uczniami ze szkół w Wielkiej Brytanii, Hiszpanii,
Turcji, Rumunii i Bułgarii. Uczniowie i nauczyciele z Czurył złożyli wizytę we wszystkich krajach uczestniczących w programie, a następnie uczniów z tych krajów gościli
u siebie. Te przyjaźnie zaowocowały również nawiązaniem przyjacielskich kontaktów
naszej gminy z władzami miasta Babeni w Rumunii, gdzie bardzo serdecznie przyjmowana była nasza młodzież. Po złożonej wizycie przez Wójta Tomasza Hapunowicza
w Rumunii, na Narodowe Święto Niepodległości, obchodzone uroczyście w naszej gminie w dniu 11 listopada 2013 roku, przyjechał Mer Miasta Babeni w Rumunii – Pan Ion
Bizic. Już od kilku lat Gmina Zbuczyn utrzymuje przyjacielskie kontakty z Gminą Lipniki z Ukrainy. Wójt tej Gminy Pan Eugeniusz Dorosz również, już po raz kolejny, był
naszym gościem w Dniu Niepodległości w ubiegłym roku. Wielokrotnie też gościliśmy
w Lipnikach, tuż przy granicy z Polską, w gminie zamieszkałej przez Polaków.
134
Zakończenie
Dzieje gminy i samorządu w Zbuczynie niewątpliwie są związane z powołaniem
parafii w Zbuczynie w I poł. XV w. Stąd też administracyjna przynależność tych terenów
do województwa sandomierskiego, potem do lubelskiego, wpłynęła na funkcjonowanie
samorządu na przestrzeni wieków. Utworzenie województwa lubelskiego w 1474 r.
z powiatem łukowskim, włączyło teren Zbuczyna pod jurysdykcję starosty grodowego,
który na tym terenie sprawował władzę w imieniu króla. Utytułowanie Zbuczyna jako
parafii w XVI w., jednocześnie uczyniło ją jednostką administracyjną, terytorialnie zbliżoną do współczesnej gminy, której zdaniem było zbieranie podatków lokalnych i państwowych. Zbuczyn jako osada królewska, miała pewne przywileje, mieszkańcy sami
wybierali ławników sądowych, wieś rządziła się na prawie niemieckim, był sołtys
(zwany wójtem), który miał prawo zakładania karczem i nie podlegał prawu polskiemu.
Dało to początek samorządności wiejskiej. Kolejny etap samorządności przypadł na początek XIX w., kiedy to po wejściu gminy Zbuczyn do departamentu siedleckiego
w 1809 r., został zapoczątkowany samorząd gminny, który znajdował się pod ścisłą kontrolą właścicieli ziemskich. Zniesienie Księstwa Warszawskiego na mocy kongresu wiedeńskiego oddało, ten teren pod panowanie administracji rosyjskiej, co wywarło istotny
wpływ na samorząd lokalny. W 1859 r. administracja carska, przeprowadziła reformę
samorządową na terenie Królestwa Polskiego, powołując większe jednostki terytorialne
pod zarządem jednego wójta. Mimo że, reforma wprowadziła większe jednostki terytorialne, to nadal w zarządzaniu gminą nie zaszły istotne zmiany, ponieważ nadal właściciel ziemski, który posiadał umiejętność czytania i pisania, zazwyczaj zostawał wójtem.
Dla samorządu lokalnego można uznać za istotną reformę, rok 1867, kiedy to na mocy
ukazu carskiego powołano gminy i ustrój gminny, który przetrwał do 1933 r. Wtedy
to powołano zebranie gminne jako ciało uchwałodawcze gminy, w którym mogli brać
udział wszyscy pełnoletni gospodarze bez względu na wyznanie. Co jest istotne w dziejach samorządności lokalnej, od wpływu na zgromadzenie gminne i wybór wójta zostali
odsunięci właściciele ziemscy. Odzyskanie niepodległości przez Polskę w listopadzie
1918 r. stanowiło nowy wymiar w funkcjonowaniu urzędów gminnych. Jako przejaw
demokratyzacji życia na szczeblu lokalnym było pozwolenie do udziału w zgromadzeniu gminnym kobietom, bez względu na stan majątkowy. W 1933 r. przeprowadzono
kolejną reformę samorządową, w której dokonano unifikacji władzy terytorialnej, zniesiono zebranie gminne, które zastąpiono zebraniem gromadzkim. Wójt został umocowany w tej strukturze władzy lokalnej jako przedstawiciel władzy rządowej.
Sprawdzianem dla samorządu gminy Zbuczyn był okres okupacji hitlerowskiej,
wójt i gmina stała się narzędziem wykonawczym zarządzeń okupanta. Niemcy rozwią135
zali samorząd wiejski. Pozostawieni na stanowisku wójt i sekretarz stali się funkcjonariuszami niemieckiego starosty. Do głównych zadań wójta należało zabezpieczenie porządku na terenie gminy, realizacja dostaw kontyngentowych, zabezpieczenie aprowizacyjne garnizonu niemieckiego w Siedlcach. Nierzadko gminy stawały się zakonspirowanymi ośrodkami Polskiego Państwa Podziemnego, a wójtowie aktywnymi członkami
struktur konspiracyjnych, np. wójt gminy Zbuczyn Witold Dziewulski był w strukturach Armii Krajowej, czy wójt gminy Krzesk-Królowa Niwa Aleksander Wierzejski aktywnie działał w strukturach konspiracyjnych Armii Krajowej. Zajęcie Podlasia przez
Armię Czerwoną latem 1944 r. oraz instalowanie władzy komunistycznej w powiecie
siedleckim, przyniosło nowy wymiar dla pracy struktur władzy lokalnej. Monopolizacja
władzy komunistycznej, sprawiła, że następowała marginalizacja władzy wójta na rzecz
prezydium rady narodowej. Dalsze podporządkowanie lokalnych struktur władzy ówczesnej linii politycznej, nastąpiło w latach 50-tych XX w., kiedy to zlikwidowano gminy, zaś powołane gromady miały stać się zalążkiem dużych struktur kolektywnych gospodarstw rolnych wzorem radzieckich kołchozów. Stąd też głównym zadaniem gromady była realizacja narzuconych planów skupu i podatków. Dość istotne zmiany
w funkcjonowaniu samorządu terytorialnego nastąpiły w 1973 r., kiedy to powołano
gminę Zbuczyn, w obecnym kształcie terytorialnym oraz radę narodową jako organ
uchwałodawczy. Co jest ciekawe od 1974 r. przewodniczącym rady zostawał pierwszy
sekretarz PZPR, który po linii partyjnej nadzorował pracę naczelnika gminy. Proces „socjalizacji” wsi, który wystąpił w II poł. lat 70-tych XX w., został przerwany wprowadzeniem na terenie całego kraju 13 grudnia 1981 r., stanu wojennego, który zawiesił działalność gminnych rad narodowych. Kosmetyczne zmiany rząd komunistyczny w sprawie
samorządu terytorialnego wprowadził po zniesieniu stanu wojennego uchwalając ustawę z 20 lipca 1983 r., na mocy której, powołano „samorządne” sołectwa, nad którymi
władzę sparowała rada narodowa i naczelnik. Zmiany zapoczątkowane w 1989 r. doprowadziły do uchwalenia nowej ustawy, która nadała samorządność dotychczas istniejącym gminom. Nowe demokratyczne wybory do rad gminnych zostały przeprowadzone 27 maja 1990 r. Na przykładzie gminy Zbuczyn, możemy stwierdzić, że był to okres
dość burzliwy, pełen zaskakujących decyzji, np. pierwszy wybrany wójt sprawował
funkcję przez 3 miesiące. Społeczność uczyła się od podstaw demokracji na poziomie
lokalnym. Podobne procesy były w innych gminach na ternie kraju. Obecnie gmina
Zbuczyn, to prężna jednostka terytorialna, która realizuje politykę państwa na szczeblu
gminy zgodną z wymogami na miarę potrzeb społeczności lokalnej XXI wieku.
136
Bibliografia
a) Źródła archiwalne
Archiwum Państwowe w Siedlcach (APS)
- Akta Gminy Zbuczyn, sygn. 875, sygn. 548, sygn. 72.
- Akta Gminy Jasionka, sygn. 133, sygn. 44.
Archiwum Urzędu Gminy Zbuczyn
- Biuro Rady Gminy 0052, 0043, 0042, 0044, 0045, 0046.
Archiwum Państwowe w Warszawie
- Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Warszawa, sygn. 4453.
Archiwum Państwowe w Lublinie
- Fragmenty łukowskich ksiąg podkomorskich XV-XVI w. sygn. 49.
b) Dokumenty normatywne
- Dziennik Praw Księstwa Warszawskiego, t. I, nr 1-12, 1810.
- Dziennik Praw Królestwa Polskiego, 1859, 1864, 1866.
- Dziennik Ustaw Państwa Polskiego, 1918-1998.
- Skorowidz miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej, nakładem GUS, Warszawa 1925.
- Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1933.
- Lubelski Dziennik Wojewódzki, nr 30, 1935.
- Powszechny sumaryczny spis ludności z dnia 14 lutego 1946 roku, Warszawa 1947.
- Wykaz gromad PRL według stanu z 1 lipca 1952 roku, Warszawa 1952.
- Dzienniki Urzędowe Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie, 1954-1971.
- Dzienniki Urzędowe Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie, 1954-1968.
- Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Siedlcach, 1978.
- Dziennik Urzędowy Województwa Siedleckiego, 1984-1988.
c) Źródła drukowane
- Atlas geograficzny ilustrowany Królestwa Polskiego, pod red. Józefa Michała Bazewicza, Warszawa 1907.
- Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego S.J., t. III, Lipsk 1839.
137
- Indeks studentów Uniwersytetu Krakowskiego w l. 1400-1500, oprac., Jerzy Zathey
i Jerzy Reichan, Wrocław 1974.
- Lustracja województwa lubelskiego 1565, wyd. Andrzej Wyczański, WrocławWarszawa 1959.
- Materiały źródłowe do dziejów Żydów w księgach grodzkich lubelskich z doby panowania
Augusta II Sasa 1697-1733, oprac. Henryk Gmiterek, Lublin 2001.
- Obzor Siedlckiej Guberni za god 1887.
- Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1877 god.
- Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1896 god.
- Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1901 god.
- Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1905 god.
- Rejestry poborowe województwa lubelskiego. (Rejestr z r. 1531 wyd. Adolf Pawiński),
Polska XVI w. pod względem geograficzno-statystycznym opisana, t. IV, Warszawa 1886.
- Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej, wyd. Stanisław Kuraś, t. I- II, Lublin
1965-1973.
- Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. Stanisław Kuraś i Irena Sułkowska-Kurasiowa,
t. I-VIII, Kraków-Wrocław 1962-1975.
- Źródła Dziejowe Polski tom XV, Polska XVI wieku pod względem geograficznostatystycznym opisane przez Adolfa Pawińskiego, Małopolska t. IV, Warszawa 1886.
d) Opracowania
Aleksnadrowicz Piotr, Diecezja Siedlecka czyli Podlaska w 150 rocznicę erekcji (1818—
1968). Przyczynki i materiały do dziejów Diecezji Siedleckiej czyli Podlaskiej, Siedlce 1971.
Charczuk Wiesław, Działalność zbrojna „żołnierzy wyklętych” przeciwko władzy komunistycznej na terenie gminy Zbuczyn w latach 1944-1956, „Radzyński Rocznik Humanistyczny” 2013, t. 11.
Charczuk Wiesław, Dzieje Ochotniczej Straży Pożarnej w Zbuczynie (1916-2006),
Siedlce 2010.
Charczuk Wiesław, Formacje zbrojne Obozu Narodowego na Południowym Podlasiu
w latach 1939-1947, Siedlce 2003.
Charczuk Wiesław, Kartka z dziejów Ochotniczej Straży Pożarnej w Krzesku Nowym
(lata 1925-1929), „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 2010, nr 2.
Charczuk Wiesław, Podlasianie rozstrzelani w Katyniu 1940 r. Próba analizy ofiar, [w:]
Dzieje-filozofia-życie. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Iwanowi Akinczycowi
w 70. rocznicę urodzin, red. Edward Jarmoch, Siedlce 2011.
Charczuk Wiesław, Z dziejów Zbuczyna w XV-XXI wieku, „Rocznik Międzyrzecki”
2012, t. XLII.
138
Charczuk Wiesław, Zbrodnia ludobójstwa komunistycznego aparatu bezpieczeństwa dokonana na członkach opozycji antykomunistycznej w Siedlcach 12-13 kwietnia 1945 roku,
Siedlce 2011.
Ćwik Władysław, Reder Jerzy, Lubelszczyzna – dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów
administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.
Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959.
Dzieje Lubelszczyzny, t. III, Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego,
opr. Stanisław Kuraś, Warszawa 1983.
Dzieje Lubelszczyzny, t. IV: Osady zaginione i o zmienionych nazwach historycznego województwa lubelskiego, opr. Stefan Wojciechowski, Anna Sochacka, Ryszard Szczygieł,
Warszawa 1986.
Gałaj Dyzma, Samorząd wiejski w PRL, Warszawa 1978.
Garbaczewski Jerzy, Krótki zarys dziejów wsi gminnych powiatu siedleckiego do 1948 r.,
Siedlce 2012 (mps).
Garbaczewski Jerzy, Zarys historii siedleckiej policji (do 1948 r.), Siedlce 2012.
Gloger Zygmunt, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.
Gończar Michał, Samorząd wsi – historia i nowe możliwości, Warszawa 1990.
Góra Stanisław, Partyzantka na Podlasiu 1863-1864, Warszawa 1976.
Grzegorek Leopold, Słownik biograficzny związanych z woj. Siedleckim twórców i krzewicieli kultury A-K, Siedlce 1983, część I.
Herbarz szlachty Ziemi Łukowskiej na Lubelszczyźnie, opr. Marek Woliński, t. I, Szczecin 2004.
Herbst Stanisław, Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983.
Kallas Marian, Historia Ustroju Polski, Warszawa 2001.
Kiryk Feliks, Z badań nad urbanizacją Lubelszczyzny w dobie Jagiellońskiej, „Rocznik
Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, Prace Historyczne VI, 1972, z. 43.
Kondraciuk Natalia, Wieś Zbuczyn w latach 1918-1939, (mps w zbiorach autora).
Koneczny Feliks, Dzieje administracji w Polsce w zarysie, Wilno 1924.
Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944-1956. Słownik biograficzny, t. III, KrakówWarszawa-Wrocław 2007.
Kordaczuk Sławomir, Powiat siedlecki. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2013.
Korneć Grażyna, Tajna oświata na południowym Podlasiu i wschodnim Mazowszu 19391944, Siedlce 2006.
Krawczak Tadeusz, W szlacheckim zaścianku, Siedlce-Warszawa 1993.
Krawczuk Wojciech, Listy sejmikowe w świetle Insructuarium kancelarii koronnej
„Czasopismo Prawno-Historyczne” 1994, t. 46, z. 1-2.
139
Kumor Bolesłw S., Dzieje Diecezji Krakowskiej do roku 1795, Kraków 2005
Landau Zbigniew, Roszkowski Wojciech, Polityka gospodarcza II i PRL, Warszawa 1995.
Litak Stanisław, Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI w., „Roczniki
Humanistyczne KUL” 1964, t. XII, z. 2.
Litwiński Robert, Policja Państwowa w województwie lubelskim w latach 1919-1939,
Lublin 2001.
Lityński Adam, Szlachecki samorząd gospodarczy w Małopolsce (1606-1717), Katowice 1974.
Maroszek Józef, Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej, w drugiej połowie XVII
i w XVIII, Białystok 1990.
Ługowski Piotr: Kościół św. Stanisława w Siedlcach. Studium historyczno-artystyczne
obiektu [w:] „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2006, t. 3.
Mazurkiewicz Józef, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956.
Mączka Dorota, Kościół św. Stanisława w Siedlcach 1532-2000, Siedlce 2001.
Mączka Dorota, Powiat siedlecki 1918-1939, Siedlce 2008.
Mądzik Marek, Gmina Ułęż w podziałach terytorialnych w XIX i XX wieku, „Annales
Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2005, vol. LX .
Mencel Tadeusz, Gmina dominalna w Królestwie Polskim przed uwłaszczeniem, [w:]
Gmina wiejska i jej samorząd, pod red. H. Brodowskiej, Warszawa 1989.
Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, Kraków 1996-2009, t. I-VIII.
Plewczyński Marek, W Rzeczypospolitej Obojga Narodów, [w:] Siedlce 1448-1995,
red. nauk. Edward Kospath-Pawłowski, Siedlce 1996.
Powiat Siedlce w pierwszej dekadzie rządów komunistycznych, Warszawa, b.d.w.
Powiat Siedlecki, pod red. Czesława Górskiego, Siedlce 1935.
Słownik Biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, pod red. Arkadiusza Kołodziejczyka przy współpracy Wiesława Charczuka i Dariusza Grzegorczuka, t. I, Siedlce 2009.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego, Warszawa 1880-1902, t. I-XIV.
Rospond Stanisław, Słownik miast i gmin PRL, Wrocław 1984.
Szafran Przemysław. Rozwój średniowiecznej sieci parafialnej w Lubelskiem, Lublin 1958
Szumski J., Chłopi a gmina w guberni łomżyńskiej, „Studia Łomżyńskie” 1996, t. IV.
Topolski J., Polska w czasach nowożytnych 1505-1795, Poznań 1999.
Walka i martyrologia nauczycielstwa na Mazowszu, Kurpiach i Podlasiu w latach okupacji
hitlerowskiej, pr. zespołowa, Warszawa 1987.
Zawadzka Aniela, Szkoła siedlecka w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1944,
Warszawa 1986.
140
Aneks
PODZIAŁ NA GMINY POWIATU SIEDLECKIEGO NA PRZEŁOMIE
XIX i XX W.
Źródło: Pamiatnaja Kniżka Siedleckoj Guberni na 1896 god [dalej: PKSG], s. 82.
141
Źródło: PKSG na 1900 god, s. 237.
142
Źródło: PKSG na 1903 god, s. 128.
143
Źródło: PKSG na 1905 god, s. 109.
144
ZBUCZYN JAKO SIEDZIBA SĄDU V OKRĘGU W 1896 R.
Źródło: PKSG na 1896 god, s. 108.
145
WYKAZ CZŁONKÓW I ICH ZASTĘPCÓW RADY GMINY ZBUCZYN
29 LISTOPDA 1920 R.
L.p.
Nazwisko i imię
Miejsce zamieszkania
1.
Chromiński Edward
Dziewule
2.
Iwanowski Adolf
Grodzisk
3.
Jastrzębski Stanisław
Januszówka
4.
Baszkiewicz Benedykt
Karcze
5.
Jastrzębski Paweł
Okniny
6.
Orzyłowski Władysław
Radomyśl
7.
Perka Benedykt
Rówce
8.
Sobiczewski Józef
Zabłocie
9.
Konstańczuk Zygmunt
Zbuczyn kolonia
10.
Domański Konstanty
Zbuczyn kolonia
11.
Szufranek Marceli
Zbuczyn folwark
12.
Markiewicz Edward ks.
Zbuczyn księżyzna
Zastępcy członków Rady Gminy Zbuczyn
1.
Próchenko Leopold
Dziewule
2.
Ostrowski Józef
Okniny
3.
Wierzejski Antoni
Zbuczyn
4.
Borkowski Jan
Radomyśl
5.
Rosiński Julian
Zbuczyn kolonia
6.
Królikowski Władysław
Zbuczyn folwark
Źródło: APS, Akta Gminy Zbuczyn, sygn. 72, Wykaz członków Rady Gminnej i ich
zastępców gminy Zbuczyn, k. 13.
146
PRZYNALEŻNOŚĆ ADMINISTRACYJNA WSI OBECNIE WCHODZĄCYCH
DO GMINY ZBUCZYN
Miejscowość
Borki – Kosy
Borki – Wyrki
Bzów
Choja
Chromna
Cielemęc
Czuryły
Dziewule
Grochówka
Grodzisk
Izdebki – Błażeje
Izdebki – Kosny
Izdebki –
Przynależność administracyjna
W latach 1867 – 1928 do gminy Jasionka, w latach 1928 – 1954
do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959 do gromady Borki –
Wyrki, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1928 do gminy Jasionka, w latach 1928 – 1954
do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959 do gromady Borki –
Wyrki, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972
do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972
do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1928 do gminy Jasionka, w latach 1928 – 1954
do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn
Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972
do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1959
do gromady Krzymosze, w latach 1960 - 1972 do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn Poduchowny, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973
roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
Kolonia. W latach 1867 – 1927 do gminy Jakusze, w latach 1927
– 1954 do gminy Trzebieszów, w latach 1954 – 1972 do gromady Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1972
do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy
Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1928 do gminy Pióry, w latach 1928 – 1954 do
gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959 do gromady Izdebki –
Wąsy, w latach 1960 - 1972 do gromady Krzesk, od 1973 roku
do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1928 do gminy Pióry, w latach 1928 – 1954 do
gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959 do gromady Izdebki –
Wąsy, w latach 1960 – 1972 do gromady Krzesk, od 1973 roku
do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –
147
Kośmidry
Izdebki – Wąsy
Januszówka
Jasionka
Karcze
Krzesk –
Królowa Niwa
Krzesk – Majątek
Kwasy
Lipiny
Lucynów
Łęcznowola
Ługi Wielkie
Ługi – Rętki
Maciejowice
Modrzew
1972 do gromady Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy
Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1928 dogminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959
do gromady Izdebki – Wąsy, w latach 1960 - 1961 do gromady
Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gromady Krzesk, od
1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny. gminy Pióry, w
latach 1928 – 1954 do
W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn Poduchowny, w latach 1954 – 1961 do gromady Radomyśl, w latach 1960 - 1972
do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy
Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1928 do gminy Jasionka, w latach 1928 – 1954
do gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn
Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn Poduchowny, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –
1972 do gromady Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy
Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –
1972 do gromady Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy
Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –
1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gromady Krzesk, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972
do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1959
do gromady Krzymosze, w latach 1960 - 1972 do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1927 do gminy Krasusy, w latach 1927 – 1954
do gminy Celiny, w latach 1954 – 1959 do gromady Wólka Konopna, w latach 1960 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972
do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1928 do gminy Jasionka, w latach 1928 – 1954
do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972 do gromady Tarcze,
od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1927 do gminy Jakusze, w latach 1927 – 1954
do gminy Trzebieszów, w latach 1954 – 1968 do gromady Zembry, w latach 1969 – 1972 do gromady Trzebieszów, od 1973
roku do gminy/ Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1928 do gminy Pióry, w latach 1928 – 1954 do
gminy Zbuczyn, w latach 1954 – 1959 do gromady Izdebki –
148
Olędy
Pogonów
Rówce
Rzążew
Smolanka
Sobicze
Stary Krzesk
Tarcze
Tchórzew
Tchórzew –
Plewki
Tęczki
Wesółka
Wólka Kamienna
Wąsy, w latach 1960 – 1972 do gromady Radzików Wielki, od
1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1959
do gromady Krzymosze, w latach 1960 - 1972 do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –
1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973 roku do
gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn Poduchowny, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973
roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1928 do gminy Pióry, w latach 1928 – 1954 do
gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972 do gromady Radzików
Wielki, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1927 do gminy Krasusy, w latach 1927 – 1954
do gminy Celiny, w latach 1954 – 1959 do gromady Krynka, w
latach 1960 – 1961 do gromady Radomyśl, w latach 1962 - 1972
do gromady Zbuczyn Poduchowny od 1973 roku do gminy
Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1928 do gminy Pióry, w latach 1928 – 1954 do
gminy Królowa Niwa, w latach 1954 – 1972 do gromady
Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –
1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gromady Krzesk, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972
do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –
1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gromady Zbuczyn, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –
1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gromady Zbuczyn, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1927 do gminy Jakusze, w latach 1927 – 1954
do gminy Trzebieszów, w latach 1954 – 1959 do gromady Jakusze, w latach 1960 – 1972 do gromady Krzesk, od 1973 roku
do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –
1972 do gromady Krzesk Majątek, od 1973 roku do gminy
Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –
1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gro149
Zawady
Zbuczyn
Zdany
mady Krzesk, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Królowa Niwa, w latach 1954 –
1961 do gromady Krzesk Stary, w latach 1962 – 1972 do gromady Zbuczyn, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Zbuczyn Poduchowny, w latach 1954 – 1972 do gromady Zbuczyn Poduchowny, od 1973
roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
W latach 1867 – 1954 do gminy Czuryły, w latach 1954 – 1972
do gromady Tarcze, od 1973 roku do gminy Zbuczyn Poduchowny.
Źródło: Opracowanie własne Autorów.
150
WYKAZ SOŁTYSÓW WSI WCHODZĄCYCH DO GMINY ZBUCZYN
W 1941 ROKU
Źródło: APS, Akta Gminy Zbuczyn, sygn. 548, Pismo Wójta Gminy Zbuczyn z wykazem poborów wójta i sołtysów za czas od 1 sierpnia 1939 r., k. 47.
151
WYKAZ RADNYCH GMINY ZBUCZYN W LATACH 1990-2010
Źródło: Archiwum Urzędu Gminy Zbuczyn, Biuro Rady Gminy 0043, Protokoły z Sesji Rady Gminy 1990, k. 20.
152
Źródło: AUG Zbuczyn, BRG 0043, Protokoły z Sesji Rady Gminy 1998, k. 2.
153
Źródło: AUG Zbuczyn, BRD 0043, Protokoły z Sesji Rady Gminy 2003, b.n.k.
154
Źródło: AUG Zbuczyn, BRG 0043, Protokoły z Sesji Rady Gminy 2010, b.n.k.
155
UCHWAŁA Nr VII/33/11
Rady Gminy Zbuczyn
z dnia 8 kwietnia 2011 r.
w sprawie herbu, flagi i pieczęci gminy Zbuczyn
Na podstawie art. 18 ust. 2 pkt. 13 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.) oraz art. 3 ustawy z dnia
21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach (Dz. U. Nr 31, poz. 130 z późn. zm.),
po zaopiniowaniu przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, Rada Gminy
Zbuczyn uchwala co następuje:
§1
Ustanawia się herb, flagę i pieczęć Gminy Zbuczyn, których wzory graficzne stanowią
odpowiednio załączniki o numerach 1, 2 i 3 do niniejszej uchwały.
§2
Herbem Gminy Zbuczyn jest; na tarczy hiszpańskiej w polu złotym buk czerwony
a między jego górnymi rozchylającymi się konarami na tarczy błękitnej krzyż podwójny
złoty.
§3
Flagą Gminy Zbuczyn jest prostokąty płat sukna o proporcjach wysokości do szerokości 5:8, składający się z pięciu poziomych płatów: czerwonego – stanowiącego 1/10 wysokości flagi, złotego (żółtego) – 1/10 wysokości, błękitnego – 6/10 wysokości, złotego
(żółtego) – 1/10 wysokości, czerwonego – 1/10 wysokości. Na środku błękitnego płata
umieszczono Herb Gminy Zbuczyn, którego wysokość wynosi 1/2 wysokości flagi.
§4
Pieczęcią Gminy Zbuczyn jest koło o średnicy 36 mm. W otoku majuskulny napis
GMINA ZBUCZYN gdzie oba słowa oddzielone są od siebie ażurowymi sześciopromiennymi gwizdkami. W środku wewnętrzne perełkowe koło, w które wpisane są kon156
turowo godła Herbu Gminy Zbuczyn tj. buk a między jego górnymi rozchylającymi się
konarami krzyż podwójny na tarczy.
§5
1. Herb, flaga i pieczęć gminy określone w § 2, 3 i 4 niniejszej uchwały są znakami
prawnie chronionymi.
2. Rozpowszechnianie z wyłączeniem publikacji naukowych, popularnonaukowych
i służących celom promocji Gminy Zbuczyn oraz używanie herbu, flagi i pieczęci
Gminy, wymaga zgody Wójta Gminy Zbuczyn.
§6
Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy Zbuczyn.
§7
Uchwała wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Urzędowym Województwa Mazowieckiego.
PRZEWODNICZĄCY RADY GMINY
Stanisław Kondraciuk
157
Załącznik nr 1 do Uchwały: HERB GMINY ZBUCZYN
Na tarczy hiszpańskiej w polu złotym buk czerwony a między jego górnymi rozchylającymi się
konarami na tarczy błękitnej krzyż podwójny złoty.
Uzasadnienie:
- buk czerwony nawiązuje do etymologii nazwy miejscowości gminnej – Zbuczyna położonego nad rzeką Zbuczynką;
- podwójny krzyż na błękitnej tarczy to godło osobiste Władysława Jagiełły (a później
także całej dynastii), które nawiązuje do ufundowania w Zbuczynie parafii i kościoła
przez tego monarchę w 1418 r.
Według Stanisława Rosponda267, nazwę miejscowości gminnej Zbuczyn (Poduchowny268) wywodzić należy od buka, czyli drzewa bukowego. Buk w herbie Gminy
Zbuczyn ma zatem znaczenie podwójne – etymologiczne i topograficzne zarazem, jako
że miejscowość ta leży nad rzeczką Zbuczynką. Ten sam autor przy w swoim opisie podaje: było to ongiś mto [miasto], wyszczególnione w 1418 r. jako wieś królewska z ufundowanym wtedy kościołem przez Władysława Jagiełłę269. Tę samą informację znajdujemy w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich:
Zbuczyn, pierwszy raz odnotowany w źródłach w roku 1418 był od początku
swych dziejów związanych z Ziemią Łukowską, która w okresie rozbicia dzielnicowego
należała do księstwa krakowskiego i sandomierskiego, później województwa sandomierskiego, a następnie - od 1474 roku – do województwa lubelskiego, gdzie stanowiła
odrębny powiat. Łuków stanowił również siedzibę starostwa grodowego.
O
znaczeniu
Zbuczyna
w
dawnych
wiekach
najlepiej
świadczy
fakt,
że w I Rzeczypospolitej istniało tu jedno ze starostw niegrodowych (a więc stolica powiatu) Ziemi Łukowskiej leżącej w północno-zachodniej części Województwa Lubelskiego. Starostwa grodowe były dwa: Lubelskie i Łukowskie, niegrodowe zaś: Urzędowskie, Kazimirskie, Parczowskie, Wąwolnickie, Kąkolownickie, Zbuczyńskie i inne270 – czytamy w Geografii Historycznej ziem dawnej Polski Zygmunta Glogera. Dalej autor podaje także i taką
St. Rospond, Słownik miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 451.
1 stycznia 2004 dotychczasową nazwę Gmina Zbuczyn Poduchowny zmieniono na Gmina Zbuczyn
269 St. Rospond, op. cit., s. 451.
270 Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903, s. 187.
267
268
158
informację: W Ziemi Łukowskiej były miasta: Łuków, stołeczne ziemi, z sądami ziemskimi
i grodzkimi, Radzyń, Siedlce, Kock, Serokomla i Zbuczyn271.
Warto nadmienić, że parafia zbuczyńska jest jedną z najstarszych w okolicy272.
Na terenie dzisiejszej diecezji siedleckiej – najstarszą (parafię św. Stanisława w Siedlcach
erygowano dopiero w 1532 r.273) a w granicach dawnej Ziemi Łukowskiej prawdopodobnie czwartą najstarszą274 po Łukowie (parafia erygowana 1250 r.; siedziba Ziemi
przejściowo była także siedzibą samodzielnego biskupstwa, w latach 1254-1257, gdy
w miasteczku obecni byli Templariusze sprowadzeni to przez Bolesława Wstydliwego),
Kocku (przed 1327 r.) i Tuchowiczu (przed 1351 r.). Taką metrykę Zbuczyna podaje także Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.275
Obszar obecnej gminy Zbuczyn ulegał kilkakrotnym zmianom. Pierwotna parafia
zbuczyńska obejmowała swym zasięgiem kilka dzisiejszych gmin, podczas gdy obecnie
na terenie Gminy Zbuczyn funkcjonuje aż pięć parafii. Własność ziemska na terenie dzisiejszej Gminy była w przeszłości zróżnicowana. Część Zbuczyna należała do kościoła
(parafii), a po upadku Powstania Listopadowego utworzono tu rządowy majorat276.
Część ziem należała do licznych rodów drobnoszlacheckich. Wszystkie one miały zbliżony status materialny i żaden nie zapisał się w historii okolic czynami, które wynosiłyby go ponad inne rody. Stąd żadne z godeł ziemskich nie było brane pod uwagę przy
opracowywaniu herbu Gminy.
Patronem parafii w Zbuczynie jest Św. Biskup Stanisław Męczennik. Postać ta,
przedstawiana w ikonografii we własnej postaci, z klęczącym u jego stóp Piotrowinem,
wykorzystana już została w herbie Stanisławowa (w powiecie mińskim). Dlatego także
patron parafii nie był brany pod uwagę jako postać, do której należałoby nawiązać
w herbie. Stąd władze Gminy Zbuczyn wraz z całą Radą Gminy uznały za stosowne
sięgnąć po florystyczny motyw buku odnoszący się wprost do nazwy miejscowości
gminnej oraz godła osobistego Władysława Jagiełły dla uczczenia faktu ufundowania
przez tego monarchę parafii i kościoła w Zbuczynie w 1418 roku. Wydarzenie to jest
Ibidem, s. 193.
Por. Piotr Aleksandrowicz, Diecezja Siedlecka czyli Podlaska w 150 rocznicę erekcji (1818—1968). Przyczynki
i materiały do dziejów Diecezji Siedleckiej czyli Podlaskiej, Siedlce 1971. s 33.
273 Piotr Ługowski: Kościół św. Stanisława w Siedlcach. Studium historyczno-artystyczne obiektu [w:] „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, t. 3, 2006, s. 95-147. Por. także: Dorota Mączka, Kościół św. Stanisława w Siedlcach 1532-2000, Siedlce 2001.
274 Prawdopodobnie czwartą najstarszą – według zachowanych dokumentów, ale mogła być i drugą najstarszą, gdyż w 1418 roku odbyła się w Zbuczynie powtórna erekcja parafii – data pierwszej nie jest dziś
znana.
275 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, praca zbiorowa pod red. B. Chlebowskiego i innych, T. XIV, s. 434.
276 Ibidem.
271
272
159
obecne w lokalnej tradycji historycznej i stanowi ważny fakt spajający wspólną świadomość lokalnej społeczności.
Symbolika kolorów:
Czerwień – symbolizuje przelaną krew, miłość, wspaniałomyślność i hart ducha, ogień
oraz Syna Bożego
Złoto (żółcień) – symbolizuje królewski majestat, wiarę, stałość, mądrość i chwałę a także Boski majestat oraz króla
Błękit – symbolizuje czystość, lojalność i wierność, piękno, niezawisłość i Matkę Bożą
Zastosowana kolorystyka jest uproszczona. Właściwe odwzorowanie kolorów powinno
być zgodne z niżej podaną paletą CMYK:
Czerwony:
C = 0%, M = 100 %, Y = 100%, K = 0%
Złoty / Żółty:
C = 0%, M = 15 %, Y = 100%, K = 0%
Błękitny:
C = 100%, M = 15 %, Y = 0%, K = 0%
Czarny:
C = 0%, M = 0 %, Y = 0%, K = 100%
160
Załącznik nr 2 do Uchwały: FLAGA GMINY ZBUCZYN
Flagę Gminy Zbuczyn stanowi prostokątny płat sukna o proporcjach wysokości do szerokości 5:8,
składający się z pięciu poziomych płatów: czerwonego – stanowiącego 1/10 wysokości flagi, złotego (żółtego) – 1/10 wys., błękitnego – 6/10 wys., złotego (żółtego) – 1/10 wys., czerwonego – 1/10
wys.
Na środku środkowego płata umieszczono Herb Gminy Zbuczyn, którego wysokość wynosi 1/2
wys. flagi.
Załącznik nr 3 do Uchwały: PIECZĘĆ GMINY ZBUCZYN
Pieczęć Gminy Zbuczyn ma kształt okrągły i średnicę 36 mm. W otoku majuskulny napis GMINA ZBUCZYN gdzie oba słowa oddzielone są od siebie ażurowymi sześciopromiennymi gwiazdkami. W środku wewnętrzne perełkowe koło w które wpisane są konturowo godła Herbu Gminy
Zbuczyn tj. buk a między jego górnymi rozchylającymi się konarami krzyż podwójny na tarczy.
161
GMINA ZBUCZYN W OBIEKTYWIE
Budowa oczyszczalni ścieków – Krzeska – Królowa Niwa
Sala gimnastyczna w Czuryłach
162
Strażnica Ochotniczej Straży Pożarnej w Dziewulach
Plac zabaw w Borkach-Kosach zbudowany w ramach Programu Radosna Szkoła
163
Modernizacja drogi powiatowej Zbuczyn-Mościbrody
Boisko wielofunkcyjne przy Filii Gminnego Ośrodka Kultury w Krzesku Starym
164
Budowa kanalizacji w miejscowości Zbuczyn
Filia Gminnego Ośrodka Kultury w Starym Krzesku
165
Panorama Zbuczyna z lotu ptaka
Kościół parafialny w Zbuczynie pw. Św. Stanisława BM i Aniołów Stróżów,
zbudowany w latach 1880-89, w stylu neobarokowo toskańskim
166
Kościół pw. Matki Bożej Częstochowskiej i plebania z 1909 r. w Krzesku - Majątek
Wiatrak koźlak w miejscowości Krzesk-Królowa Niwa
167
Gminne Zawody Pożarnicze – Czuryły 22 czerwca 2014 r. Grupa Żeńska OSP Czuryły
cieszy się z zajęcia I miejsca.
Otwarcie stadionu piłkarskiego w Zbuczynie (wrzesień 2013)
168
Uroczyste złożenie wieńca pod pomnikiem poległych w Zbuczynie (11 listopada 2013)
Odznaczenia strażaków Ochotniczej Straży Pożarnej w Krzesku – Królowa Niwa
(2013)
169
Dni Gminy Zbuczyn (lipiec 2013)
Dożynki w Krzesku-Królowa Niwa (wrzesień 2013)
170
Zalew w miejscowości Rówce
Kąpielisko nad zalewem w miejscowości Rówce
171
Obchody Dnia Żołnierzy Wyklętych w Borkach-Kosach (9 marca 2014)
Obchody Dnia Żołnierzy Wyklętych w Borkach-Kosach (9 marca 2014)
172
Bieg w rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja – Krzesk – Królowa Niwa
Bieg Niepodległości w Zbuczynie
173
174
Wiesław Charczuk
(Siedlce)
Kalendarium historii miejscowości i gminy Zbuczyn
9 lipca 1418 r. – erekcja parafii zbuczyńskiej przez króla Władysława Jagiełłę
1430 r. – zawarcie umowy między plebanem zbuczyńskim Maciejem a Janem Pruszyńskim
na erekcję parafii w Pruszynie
1459 r. – zastawienie dóbr Zbuczyna przez Pawła ze Szczekocin – starostę łukowskiego Janowi
z Łańcuchowa - podkomorzemu lubelskiemu
1474 r.- utworzenie przez króla Kazimierza Jagiellończyka województwa lubelskiego, w skład
którego administracyjnie wchodził Zbuczyn
1519 r. – funkcję plebana w Zbuczynie sprawuje Maciej Taraskowski
1522 r. – Zbuczyn przechodzi na własność starosty łukowskiego
1562 r. – na mapie Wacława Grodeckiego wydanej w Bazylei Zbuczyn jest zaznaczony jako miasto
1580 r. – funkcję wójta w Zbuczynie sprawuje Piotr Kosierski
1589 r. – budowa drugiego drewnianego kościoła w Zbuczynie
1658 r. – za sprawą J. Zalewskiego Zbuczyn otrzymał od króla Jana Kazimierza przywilej ustanawiający targi niedzielne
1660 r. – na terenie Zbuczyna zostają zakwaterowani żołnierze z dywizji hetmana Stefana Czarnieckiego
1673 r. – funkcję plebana sprawuje w kościele zbuczyńskim Jan Dłużniewski
1738 r. – budowa trzeciego drewnianego kościoła przez Tomasza Sufczyńskiego - kasztelana
lubelskiego
1740 r.- król August III Sas oficjalnie pozbawił Zbuczyn praw miejskich
1769 r. – Zbuczyn stał się własnością kasztelana liwskiego Ignacego Cieszkowskiego
1773-1774 – dobra zbuczyńskie otrzymał za zasługi chorąży liwski Zieliński
1777 r. – starostą zbuczyńskim został Krzysztof Cieszkowski
175
8 lipca 1794 r. – w Zbuczynie stacjonował gen. Karol Sierakowski ze swoim sztabem
1795 r. - Zbuczyn wraz z regionem znalazł się pod zaborem austriackim w granicach tzw. Nowej
Galicji.
1802 r.- Zbuczyn administracyjnie wszedł do cyrkułu bialskiego
1809 r. – Zbuczyn wchodzi administracyjnie w skład Księstwa Warszawskiego
1810 r. – Zbuczyn należy administracyjnie do departamentu siedleckiego
16 stycznia 1816 r.- na mocy decyzji cara departamenty zostały województwami i Zbuczyn administracyjnie wszedł do województwa podlaskiego
1818 r. – dobra zbuczyńskie zostały przez Rosjan przekształcone w majorat rządowy
1837 r. – otwarcie szkoły parafialnej w Zbuczynie
1844 r. – właścicielem Zbuczyna został płk Aleksy Mielnikow – dowódca pułku huzarów króla
hanowerskiego
czerwiec 1863 r. – spotkanie gen. Michała Heydenreicha-Kruka z Adamem Lisikiewiczem
w jego domu w Zbuczynie
1864 r.- ukaz carski wprowadził samorządowy charakter gminy, została oddzielona od władzy
właścicieli ziemskich (dziedziców)
1867 r.- Zbuczyn administracyjnie wszedł do guberni siedleckiej
1876 r.- oddzielenie sądów od gmin
1885 r. – Zbuczyn siedzibą władz gminy
1880-1889 – budowa nowego, murowanego kościoła w Zbuczynie w stylu neobarokowotoskańskim
1906 r. – konsekracja nowo wybudowanego kościoła przez biskupa Franciszka Jaczewskiego
1914 r. – tworzenie na terenie Zbuczyna i okolic struktur Polskiej Organizacji Wojskowej
sierpień 1915 r.- Zbuczyn znalazł się pod okupacją niemiecką
1916 r. – powołanie do życia Ochotniczej Straży Ogniowej
1919 r. – parcelacja majątku po ucieczce na wschód w 1915 r. Mikołaja Mielnikowa; powstanie
Zbuczyna Parcele
1920 r. – udział mieszkańców gminy Zbuczyn w wojnie polsko-bolszewickiej
176
15 sierpnia 1925 r. – budowa przez mieszkańców Zbuczyna pomnika upamiętniającego poległych w obronie ojczyzny w latach 1914-1920
5 marca 1928 r. – rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych została zniesiona gmina Jasionka. Miejscowości: Jasionka, Chromna, Borki-Wyrki, Borki-Świercze, osada Ługi Gołacze
należąca częściowo do wsi Chromna, częściowo do wsi Ługi-Rętki włączono do gminy Zbuczyn
23 marca 1933 r.- reforma samorządowa-zniesienie zebrania gminnego i przekazanie częściowe
uprawnień zgromadzenia ogółu gospodarzy radzie gminnej
1935 r.- w skład gminy Zbuczyn wchodziły gromady: Dziewule, Grodzisk, Karcze, Okniny, Zabłocie, Zbuczyn, Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka
1937 r. – funkcję wójta gminy Zbuczyn sprawuje Franciszek Zbucki
28 września 1939 r. - Zbuczyn administracyjnie wszedł do dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa
28 listopad 1939 r.- okupant niemiecki wydał zarządzenie „O zarządzie gmin” na mocy której
został zniesiony samorząd wiejski
1940 r. – tworzenie konspiracyjnych struktur Ośrodka V ZWZ Zbuczyn „Wierzba”
28 czerwca 1942 r. – aresztowanie w Siedlcach przez żandarmerię hitlerowską Jana Łukawskiego - nauczyciela Szkoły Powszechnej w Zbuczynie
21 sierpnia 1944 r.- dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego przywrócił przedwojenne podziały na województwa, gminy i gromady; Zbuczyn wszedł administracyjnie do województwa lubelskiego
11 września 1944 r.- komuniści wydali dekret „O organizacji i zakresie działań rad narodowych”
12 na 13 kwietnia 1945 r. – funkcjonariusze siedleckiego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa
Publicznego zamordowali bezprawnie 16 osób, wśród nich: Aleksandra Wierzejskiego ze Zbuczyna i braci Wacława i Stanisława Chacińskich z Karcz
25 czerwca 1945 r. – został zastrzelony przez funkcjonariuszy UB Czesław Moskwiak „Silny”dowódca patrolu Narodowych Sił Zbrojnych podległy kpt. Jerzemu Wojtkowskiemu „Drzazga”
1 stycznia 1949 r.- Zbuczyn został administracyjnie włączony do województwa warszawskiego
20 marca 1950 r.- na mocy ustawy O terenowych organach jednolitej władzy państwowej zniesiony
został samorząd terytorialny (pozostał okręg zwany gminą)
1952 r.- w skład gminy Zbuczyn wchodziło 15 gromad: Borki-Kosy, Borki-Wyrki, Chromna,
Dziewule, Grodzisk, Januszówka, Jasionka, Karcze, Okniny, Radomyśl, Rówce, Zabłocie, Zbuczyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka
177
25 września 1954 r.- ustawa o reformie podziału administracyjnego, która w miejsce gmin powołała gromady położone na terenie jednej lub kilku sąsiadujących ze sobą dawnych gmin;
Zbuczyn jako siedziba Gromadzkiej Rady Narodowej; w jej skład weszły gromady: Chromna,
Dziewule, Grodzisk, Jasionka, Karcze, Rówce, Zbuczyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zbuczynka i z gminy Królowa Niwa gromada Pogonów
1 stycznia 1973 r.- Zbuczyn jako gmina; w jej skład weszły następujące sołectwa: Borki-Kosy,
Borki-Wyrki, Bzów, Chromna, Choja, Cielemęc, Czuryły, Dziewule, Grochówka, Grodzisk, Izdebki-Błażeje, Izdebki-Kosny, Izdebki-Kośmidry, Izdebki-Wąsy, Januszówka, Jasionka, Karcze,
Krzesk-Królowa Niwa, Krzesk Majątek, Kwasy, Lipiny, Lucynów, Łęcznowola, Ługi-Rętki, Ługi
Wielkie, Maciejowice, Modrzew, Olędy, Pogonów, Rówce, Rzążew, Sobicze, Stary Krzesk, Smolanka, Tęczki, Tchórzew, Tchórzew-Plewki, Tarcze, Wesółka, Wólka Kamienna, Zawady, Zbuczynka, Zbuczyn Kolonia, Zbuczyn Poduchowny, Zdany
czerwiec 1975 r.- Zbuczyn na mocy reformy administracyjnej został włączony do województwa
siedleckiego
8 marca 1990 r.-ustawa O samorządzie gminnym, w której zapisano, że mieszkańcy tworzą z mocy
prawa wspólnotę samorządową
1990 r.- wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Kazimierz Prochenka
1995 r. – wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Stanisław Zacharczuk
1997 r.- ponownie wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Kazimierz Prochenka
1 stycznia 1999 r. – na mocy nowej reformy administracyjnej Zbuczyn znalazł się w województwie mazowieckim
2002 r.- wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Roman Prochenka
1 stycznia 2004 r. – nastąpiła zmiana nazwy miejscowości Zbuczyn Poduchowny na Zbuczyn
2006 r.- ponownie wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Roman Prochenka
2010 r. – wójtem gminy Zbuczyn został wybrany Tomasz Hapunowicz
styczeń 2011 – Komisja Heraldyczna przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji
pozytywnie zaopiniowała projekt herbu gminy Zbuczyn
8 kwietnia 2011 r. – Rada Gminy Zbuczyn przyjęła uchwałę w sprawie herbu, flagi i pieczęci
gminy Zbuczyn
178