docGmina Żukòwò
download 
Reklamacja Transkrypt
Gmina Żukòwò
Gmina Żukòwò s. 7–15 Zjawisko DRZEŻDŻON s. 35–37 Kaszubskie słowniki dla dzieci s. 59–61 Skrë Òrmùzdowé 2014 W Stôrogardowim Rôtëszu we Gduńskù 19 gromicznika òdbëła sã ùroczëzna wrãcziwaniô Skrów Òrmùzdowëch i stipendium dlô młodëch gazétników m. Izabellë Trojanowsczi. Chto nie béł, pò prôwdze mòże żałowac. Ale mòże téż òbezdrzec pôrã òdjimków z tegò wëdarzeniô. Całô galeriô na starnie kaszubi.pl Zaczãło sã z baro wësoczégò „c”. Dzélëk z Remùsa ò Òrmùzdowëch skrach przeczëta Danuta Stenka. Skra ju je w rãkach Riszarda Stoltmanna, ale w jegò głowie wcyg to samò: „Co jesz kaszëbsczégò zrobic w Szczecënie?”. Ùroczëstô chwila. Przédnik Redakcjowégò Kòlegium Édmùnd Szczesôk winszëje Alicje Serkòwsczi. „Laùdacje przeczëtóné, wszëtczé Skrë sedzą ju grzeczno na swòjim placu” – Andrzéj Bùsler (kòl mikrofónu) jak wiedno dobrze wëkònôł zadanié. „Jô chëba z tegò sztresu nick nie pòwiém” – mëslała Agnés Łukasik z Radia Kaszëbë, latosô stipendistka Fùnduszu m. I. Trojanowsczi. Wastnô Éwa Górskô dodała ji równak tëli òdwôdżi, że prawiła chùtkò i długò – jak sã słëchô radiówcóm. Òdj. AM Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego W NUMERZE: 3 Verba Sacra w òdjimkach Òdj. Arkadiusz Wegner 4 Biblijné widzawiszcze we Wejrowie Róman Drzéżdżón 5 Jaczé dzysô są Verba Cassubia? Adóm Hébel 7 Wszëtcë są swòji Z bùrméstrã gminë Żukòwò Wòjcechã Kankòwsczim gôdôł Dariusz Majkòwsczi 9 Szlachama nadreduńsczi krôjnë Pioter Kòwalewsczi 13 Żukowo czeka na obwodnicę Sławomir Lewandowski 14 KGW w Chwaszczënie. Kòło Gòspòdëniów Wiôldżich Tómk Fópka 15 Sztãpel z palmą rd 16 Gawędziarz z Żarnowca Bożena Hartyn-Leszczyńska 18 Młodé lata Tadéùsza Bòlduana w aktach Institutu Nôrodny Pamiãcë (dz. 1) Słôwk Fòrmella 19 Toruński Kiermasz Książki Regionalnej Wojciech Szramowski 20 Mòc i chwała Kazimierz Ostrowski 20 Mòc i chwała Tłom. Ana Różk 22 Żarliwy kapłan, patriota i wychowawca Józef Belgrau 24 W imieniu Adolfa Hitlera... Stanisław Salmonowicz 26 Pół wieku z koroną Królowej Kaszub Eugeniusz Pryczkowski 30 Wywożono tylko ludzi zdolnych do pracy Z Marianem Jutrzenka Trzebiatowskim rozmawiała kg 32 Kaszëbsczi dlô wszëtczich. Ùczba 41 Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch 34 Szeroka odmieniona Marta Szagżdowicz I–VIII NAJÔ ÙCZBA 35 Zjawisko Drzeżdżon Z Marią Jentys-Borelowską rozmawiał Marek Adamkowicz 38 Notatki do portretu Róży Ostrowskiej (cz. 2) Andrzej Mestwin Fac 40 Srodze mnie się widzi… Maria Pająkowska-Kensik 41 Òsoblëwô Gwiôzdka Adrian Watkowski, tłom. Tomôsz Ùrbańsczi 42 Zrozumieć Mazury. Gromadki Waldemar Mierzwa 44 Konkurs: Wybierzmy najważniejsze kaszubskie książki! 45 47 48 49 50 52 54 58 59 61 62 Najważniejsze kaszubskie książki Edward Breza Na najich Gôchach bc Dobrô mò(ó)da. Platka, co szmakô za wicy Tómk Fópka Fenomen pomorskości. Diabeł z południa Jacek Borkowicz Wizjonéra z Piôszna Andrzéj Kraùze, Róman Drzéżdżón Pò serbskù ò rodny mòwie Kaszëbów Dariusz Majkòwsczi Lektury Gadki Rózaliji. Wiosna jidzie... Zyta Wejer Kaszubskie słowniki dla dzieci Ewa Andrzejewska Chcemë swiãtowac! DM Klëka 67 Pies z kòtã Tómk Fópka 68 Pùtin Rómk Drzéżdżónk Òbkłôdka III Mòje serakòjsczé miesące. Strëmiannik Jarosłôw Kroplewsczi POMERANIA strёmiannik 2015 Od redaktora Chciałbym dziś móc napisać w słowie od redaktora o innych rzeczach... O gminie Żukowo, której poświęcamy sporo miejsca w tej „Pomeranii”, może o Verba Sacra i Danucie Stence. Albo o uroczystości wręczenia Skier Ormuzdowych, którą jak co roku zorganizowała nasza redakcja. Wydarzyło się jednak coś, co wszystkie te tematy uczyniło mniej istotnymi. Zmarł Jerzy Samp. „Niezwykły człowiek”, „piewca Gdańska”, „historyk literatury” – nekrologi pełne są tego typu określeń. Ale nie będę pisać kolejnego nekrologu. I nie potrafię, i nie chcę. Za dużo jeszcze we mnie buntu. Przecież dopiero co zacząłem Go poznawać. Od paru tygodni regularnie, co wieczór, spotykamy się z panem profesorem w naszym rodzinnym gronie i czytamy na dobranoc bajki z Jego Zaklętej Stegny. Obiecałem córkom, że jeśli będą grzeczne, to umówimy się kiedyś na spotkanie z autorem tej pięknej książki. Jak się okazuje, nie będę mógł tej obietnicy spełnić… Profesor Samp nie opowie już im o krôsniãtach, stolemach, mòrzëczkach i pięknym Gdańsku. Na szczęście wiele osób zdążyło poznać śp. Jerzego Sampa. Ich wspomnienia opublikujemy w kwietniowym numerze „Pomeranii”. W imieniu redakcji dziękuję Mu za wszystko, w tym za lata oddane naszemu miesięcznikowi. Dariusz Majkowski PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: [email protected] • Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Zamawiający roczną prenumeratę obejmującą co najmniej 6 miesięcy 2015 roku otrzymają jedną z książek do wyboru. Lista pozycji do wyboru jest dostępna na stronie www.miesiecznikpomerania.pl/kontakt/ prenumerata. Książki wyślemy we wrześniu 2015 roku. 2 ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Piotr Machola (redaktor techniczny) Marika Jelińska (Najô Ùczba) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Janke Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Anna Rożek Tomasz Urbański FOT. NA OKŁADCE Okładka I Kolegiata WNMP w Żukowie Fot. Paweł Kowalewski Okładka II Skrë Òrmùzdowé 2014 Òdj. AM WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 DRUK Wydawnictwo Bernardinum Sp. z o.o. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. POMERANIA MARZEC 2015 wëdarzenié miesąca Verba Sacra w òdjimkach Danuta Stenka latos czëta wëjimczi z Knédżi Pòczątków Òjc prof. Adóm Sykòra, tłómacz Biblie na kaszëbsczi jãzëk. Z Verba Sacra w Wejrowie je sparłãczony òd samégò zôczątkù Wejrowsczi misternicë pòkôzelë historiã Józefa i jegò bracynów Òdjimk z Danutą Stenką – bëlnô pamiątka z wejrowsczégò wëdarzeniô Òdj. Arkadiusz Wegner wëdarzenié miesąca Biblijné widzawiszcze we Wejrowie Ju dwanôsti rôz w wejrowsczi kòlegiace pw. Swiãti Trójcë dało sã czëc biblijné słowò w rodny mòwie Kaszëbów. Jistno jak w ùszłim rokù dzélëczi Ksãdżi Zôczątkù przedolmaczoné z hebrajsczégò bez òjca profesora Adama Sykòrã czëtelë Danuta Stenka i francyszkanin òjc Jakùb Waszkòwiôk. Róman Drzéżdżón Je pòniedzôłk, 9 gromicznika 2015 rokù. Na długò przed zôczątkã widzawiszcza, kò tak bë miôł pòzwac latosé zéńdzenié ze Swiãtim Pismionã, wszëtczé sedzącé place w kòscele są zajãté. Bë nie mùdzëc czasu, lëdze przezérają ksążeczczi przërëchtowóné na latosą edicjã. Pôrã minut pò piąti przëchôdô czas na przëwitania a pòdzãkòwania. Zeszłëch witô gòspòdôrz kòscoła ksądz prałôt Tadéùsz Reszka. Pò nim przemôwiô przédny òrganizatór kaszëbsczi òdsłonë Mòdlëtwów Pòlsczich Katédrów, prezydeńta Wejrowa Krësztof Hildebrandt. Teòlogiczny kòmeńtôrz wëgłôszô òjc profesór Adóm Sykòra. Òsoblëwie dzãkùje òn kònsultantowi swòjich biblijnëch przełożënków profesorowi Jerzémù Trédrowi. Czëc stolemné brawa. Na ekranie wëswietliwóny je film, co prezentëje procesëjã niezwëczajno òblokłëch pòstacëjów. Wëchôdają òni z kòscoła òjców francyszkanów a jidą bez rënk, wedle rôtësza, do kòlegiatë. Wiele lëdzy sedzącëch w kòscele niepewno pòdzérô w stronã bùtnowëch dwiérzów – weńdą òni pò prôwdze czë nié? Jo, wchôdają. Czëc je mùzykã. Na ekranie widzec je terô òbrôz „na żëwò”. Karno Izraelitów – Jakùb ë jegò sënowie, jaczich grają Kaszëbsczi Misternicë z Wejrowa – jidze stateczno do wôłtôrza. Donëchczas tak co jesz nie bëło – czëc je dopòwiescë pò zakùńczenim widawiszcza. 4 Przed wôłtôrz wëchôdają przédny aktorzë. Òjc Jakùb Waszkòwiôk czëtô krócëchné dzélëczi Ksãdżi Zôczątkù, jaczé òpòwiôdają historëjã sënów Jakùba, pò hebrajskù. Tej, serakòjską wëmòwą kaszëbsczi gôdczi, czarzi słëchińców Danuta Stenka. Nawetka ti, co nie znają kaszëbsczégò jãzëka, są ùrzekłi ji aktorską interpretacją tekstu. Do nich nôleżi biskùp Wiesłôw Szlachetka, jaczi przëznôł, że dlô wiela lëdzy brzëmienié kaszëbsczégò je pewno jistné jak hebrajsczégò. Mùzyczną òprawã latoségò zéńdzeniô z Bòżim Słowã przërëchtowôł Cézari Pôcórk (pòl. Cezary Paciorek). W karnie mùzyków òkróm niegò wëstãpùją: Danyah Ùjazdowskô, Jakùb Kòrnacczi, Larry Okey Ugwu i Krësztof Słomkòwsczi. W latosy edicje Verba Sacra òsoblëwie òczarzëła mie mùzyka – kòmeńtëje mùzykòlog dr Witosława Frankòwskô – jakô òrganiczno wmikła w klimat òpòwiescy ò dzejach Józefa i jegò bracynów. Bezmała widzało sã karawanã, co cygnie przez piôsczi Blisczégò Wschòdu. Wiôldżim atutã negò wieczoru bëło téż bëlné karno mùzyków – òd wòkalistów pò instrumentalistów, jaczi delë całi mùzyce egzoticzné brzëmienié. Mùzyka nie dominowa nad słowã, leno przëgòtowiwa do niegò, kòmentowała. Temù téż kwestie wëpòwiôdóné przez Danutã Stenkã zwëskiwałë jesz barżi na mòcë. Verba Sacra je òsoblëwim wëda rzenim na Kaszëbach. Òd 12 lat z nôdalszich nórcëków Kaszëbsczi cygną do Wejrowa lëdze spragłi Bòżégò Słowa wëpòwiôdónégò pò kaszëbskù. Co rok òrganizatorowie, òsoblëwie reżiséra Przemisłôw Basyńsczi, mają starã wprowadzac do negò widzawiszcza nowé elemeńtë – mùzykã, farwné widë, znónëch aktorów a téż môlowëch mùzycznëch i téatrowëch ùsôdzców. Trzënôstô Verba Sacra ju za rok. Zôs w wejrowsczi kòlegiace mdą czëtóné bibliowé tekstë przedolmaczoné bez òjca Sykòrã. Na gwës przeczëtô je Danuta Stenka. Leno czekawé, czim znôwù zaskòkną słëchińców òrganizatorowie? Òdj. A. Wegner POMERANIA MARZEC 2015 na zberkù Verba Sacra w Wejrowie Jaczé dzysô są Verba Cassubia? Na stronie cyklu Mòdlëtwë Pòlsczich Katédrów jô wëczëtôł, że projekt, jaczégò wejrowskô edicjô òd 12 lat przëcygô Kaszëbów do farë, łączi w se artiznã, kùlturã, nôùkã i religiã. Takô interdiscyplinarnosc dôwô wërwas w mòjich mëslach, jak jô móm na to zdrzec i jak to òpisac. To nie je gôdka ò samim wëdarzenim, ale ò fenomenie, jaczégò dzélã je Verba Sacra. Fenomenie wiôldżi i równoczasno môłi frekwencje w religijnym żëcym pò kaszëbskù. Jô téż spróbùjã na to interdiscyplinarno zdrzec. Adóm Hébel „Hewò są dzeje pòtómków Jakùba...” Swòjim czarzącym głosã mô zaczãté czëtac wëjimczi Ksãdżi Pòczątków Danuta Stenka. Ti pòtómkòwie to pierszi przedstôwcowie Wëbrónégò Nôrodu – pòkòleniów Izraela, z jaczima béł Jahwe i nimò jich niewiérnoscë ni miôł jich òpùszczoné, i to kòl nich sã narodzył Zbôwca całégò lëdztwa, przez co më wszëtcë jesmë wëbróny. Historiô téż pòkazywô, że bracô nié wiedno sã kòchają „jak bracô”, a chtos w cëzëznie mòże pamiãtac ò swòji domôcëznie. Na spòdlim tegò tekstu je téż widzec, że POMERANIA strёmiannik 2015 wëbôcziwanié i miłota tëch, co niezgarzą nama, je òbjawionô ju przed Nowim Testameńtã. Dramaturgiô wëdarzeniów je pòdsztrichniãtô klimaticzną mùzyką – ji jedurnô lëchô znanka to no, że w przërównanim do ùszłëch edicjów je kąsk na jeden ôrt zrobionô, jakbë kòżdi dokôz béł inspirowóny rëchlészim. Nowiną je bëtnosc Kaszëbsczich Misterników – aktorów pòd dozérã Wòjcecha Rëbakòwsczégò, jaczi są znóny z prezeńtowaniô biblijnëch prôwdów na szaséjach i w swiãtnicach Dëchòwi Stolëcë. To wiele, le sóm głos Stenczi pòmôgô zrozmiec, że Bibliô to je Żëwé Słowò – nié jaczis dokùmeńt, tekst ò czims daleczim, le przëòbiecënk. „Pón je z nim” w ji głosu nie znaczi jaczégòs pòbòżnégò pòzdrówka, le zagwësnienié, że dzeje sã cos, co sã mùszi stac i co je dobré. Pón je téż midzë tima, co są zeszłi we wejrowsczi kòlegiace i kòżdégò rokù wëfùlowiwają łôwczi ju na długò przed zaczãcym. Je w tim jakôs dôga, jakô przëcygô. Chtos mòże rzec, że to dobrô artistnô niwizna i promòcjô wëdarzeniégò, le ten projekt òd pôrãnôsce lat je głosny, chòc w kòżdi edicje sã dzeje mni wicy „to samò”. Je widzec, że lëdze są spragłi Słowa pò kaszëbskù. I tu sã zaczinô gôdka ò dzywnym fenomenie... Mało je kriticznëch głosów ò Verba Sacra. Wnet kòżdi chce ùzdrzec 5 na zberkù Verba Sacra w Wejrowie Stenkã, ùczëc mùzykã, wzyc ùdzél w nym szpëtôklu widów, zwãków i zamkłoscë, chtërna w tim jãzëkù i fòrmie je wëkònónô premierowò. Czemù nëch kriticznëch głosów na témã kaszëbiznë w Kòscele òglowò je wicy? Lëdze nie jidą do kòscoła na kaszëbsczé nôbòżéństwa, bò są dbë, że nen jãzëk nie je tak wësoczi, żebë w nim bëłë głoszoné òstateczné prôwdë. A jak to czëtô znónô aktorka, tej Bóg przestôwô miec cos procëm? A mòże serakòjskô kaszëbizna je barżi ùswiãconô, np. przez papiesczi wôłtôrz w nëch stronach? Jô niechc, żebë to wëzdrzało jak ùżôliwanié sã na małą wielënã lëdzy na mszach w najim jãzëkù – jô móm swiądã, że Verba Sacra przëcygô barżi przez artistną wôrtnotã, jak msze w môłi parafie. Mòże Mòdlë twë Pòlsczich Katédrów zmienią, abò ju pòmale zmieniwają, mëszlenié ò ka szëbiznie w Kòscele. Na terô, co mòże më zrobic, to so przëbôczëc, jak to z ka szëbizną w religijnym żëcym bëło i je. Ti, co mëszlą, że naje religijné tekstë to je nowô ùdba, sã zdzywią, że pierszé tekstë pò kaszëbskù to katechiznë. Pisóné w XVII stalatim dlô lëtrów piesnie, psalmë i drëdżé mòdlëtwë to skôrb naji pismieniznë. Në jo, le lëtrowie to co jinégò jak katolëcë. Prôwda, chòc jesz przed II Watikańsczim Sobòrã jãzëkã liturgie bëła łacëzna, to kôzania, nôbòżné piesnie ë codniowé mòdlëtwë bëłë pò pòlskù. Nawetka czej më gôdómë ò stôrëch zwëkach, taczich jak Pùstô Noc – najégò jãzëka më tam nie nalézemë. To równak ni mô niżódnégò znaczënkù – dzysô pò kaszëbskù sã mòdlëc mòże i kùńc. Jô móm nôdzejã, że ti, co mają procëm temù argùmeńt, „bò przódë tak cos nie bëło”, nie jeżdżą aùtołama, pierzą ruchna w rzéce i jedzą le to, co mają na ògniu ùpiekłé. Procëmnikóm kaszëbiznë w Kòscele téż òdpôdł argùmeńt, „bò lepi bëc jak nôblëżi jãzëkòwégò dërżenia”. Pò dolmaczënkù z łacyńsczi Vulgatë ks. Francëszka Grëczë i teksce przerobionym przez Eùgeniusza Gòłąbka z pòlsczégò më mómë Bibliã dolmaczoną z greczëznë i hebrajiznë – jãzëków òriginału. Jesz jednym argùmeńtã je „pòwôżnosc”. To je smùtné, le wiôldżi dzél naszińców dali ùznôwô swój jãzëk za mni pòwôżny, mni wôrtny tegò, żebë przemôwiôł w nim Bóg i żebë gadac w nim 6 do Bòga. Pón, chtëren prowadzył dzeje Józefa, jaczi bë wnet ùmarł, pózni wnet òstôł w niewòlë, wnet nigdë nie doszedł do łaczbë ze swòjińcama, przez co bë wnet sã nie zjiscëła nôwôżniészô misjô ùretaniô lëdztwa w historie, mòże nie rozmiôc tegò, co më do Niegò gôdómë? Smùtny to je fenomen, dze ka szëbsczim katolëkóm przëchôdają mòżlëwòtë religijnégò żëcô pò ka szëbskù, a òni tegò nie przëjimają, równoczasno mdącë pòdskôcony tą artistną rozegracją. Przëczënów tegò je wicy jak jedna. Przënãcenié, nieùwôżanié dlô swòjégò jãzëka to jedno, kwalitet kaszëbiznë w kòscołach to drëdżé. W cządze przecywianiô sã z fòrmama mszów – czims, co katolëcczi tradicjonaliscë pòzéwają złoslëwie „pòsobòrowim” – dlô mie ni ma nick gòrszégò jak zwëczajnô nielusosc w liturgie. W mszë nie je nót gitarów, nietipicznëch òrnatów, smiésznëch przezebleczeniów na dzecné nôbòżéństwa. Sygnie ni miec namkłé na prosté gestë, szacënk do Sakrameńtu i spòkójno, wërazno i nôbòżno gadac... i tu je tôkel. Niejedny ksãża ë lëktorowie nie rozmieją pò kaszëbskù, jima nie jidze czëtanié, przeszkôdzô téż to, że wiérny w dzélu na wezwania òdpòwiôdają pò pòlskù, w dzélu pò kaszëbskù. Dobré przërëchtowanié do czënieniô liturgie je òbrzészkã kòżdégò, zgódno z nôùką sw. Jana Paùla II: „Kapłón, co wiérno celebrëje Mszã sw. wedle liturgicznëch reglów, ë pòspólnota, co sã do nich dopasowiwô, na tacëwny le wëmòwny ôrt pòkazywają swòjã miłotã do Kòscoła”. Zwëczajnô stara ò pòprawnosc liturgie je téż zjiscywanim ji reglów. To je wôrt ò tim pamiãtac, jak sã ùdzél bierze w kaszëbsczich mszach – nierôz ò to nie je letkò, tim barżi, że w tã pòdjimiznã partë Zrzeszeniô ë jiné strzodowiszcza próbùją wcygnąc jak nôwicy lëdzy – le dobiér czëtającëch mùszi bëc czerowóny, òkróm wiarë ë zaangażowaniô, jich ùmiejãtnotą czëtaniô i më za to przed Bògã òdpòwiôdómë. I to mdze miec téż widoczny skùtk – mni lëdzy mdze òmijac kaszëbsczé msze, na jaczich terô ni mògą słëchac na kòszlawą, wëmùszoną kaszëbiznã. Nasz jãzëk corôzka czãscy jidze pòtkac w rozmajitëch ôrtach kùltu ë nôùczi ò chrzescëjaństwie. Verba Sacra jesz długò mdze mia taką frekwencjã, że ksążeczków z tekstã rozdôwónëch przez wòluntérów nie sygnie dlô wszëtczich. Wiedno wicy lëdzy chce, żebë jich domôcy jãzëk towarził przë sakrameńtach, czegò przikładã je zdënk z łońsczégò rokù. Pielgrzimczi, piesnie (nawetka jesz niedôwno leno pòlsczé pùstonocné), mòdlëtewniczi (ju nié lëtersczé)... Tôkel je taczi, jak na kòżdim jinym gónie naji kùlturë – òdroda dôwô nama wszëtczégò wiele, ale nié dobrze. Na ti niwie, jak nigdze jindze më bë mielë doprowadzëc do te, żebë „dobrze” miało dogònioné „wiele”. Òdj. A. Wegnera z latosy Verba Sacra POMERANIA MARZEC 2015 MIESĄCOWÔ téma – gmina Żukòwò Wszëtcë są swòji W slédnëch samòrządzënowëch welacjach w gminie Żukòwò dobéł Komitet Wyborczy Wyborców Kaszubskie Zrzeszenie Wyborcze, chtëren mô w Radzëznie Miasta 9 na 21 radnëch. Z tegò Kòmitetu startowôł téż nowi bùrméster Wòjcech Kankòwsczi. Prawie z nim gôdómë ò pòdzélu na swòjich i nieswòjich, pierszich krokach w ùrzãdze i planach zagòspòdarzeniô. Rezultatë welacjów w Żukòwie dałë dosc szeroczi pòmión na całëch Kaszëbach. Gôdô sã, że to przédno dobëcé môlowëch partów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Je prôwdą, że Kòmitet béł wspiarti przez wiele dzejôrzów Zrzeszeniô, jô téż jem nôleżnikã ti òrganizacji, ale to nié partë są załóżcama Kòmitetu. Nie bëło nawetka żódny òficjalny ùchwałë w sprawie taczégò pòpiarcô. Bëlë nôleżnicë KPZ, co startowelë z jinëch kòmitetów, i to je normalné. Na przikłôd w Chwaszczënie na naji lësce béł zrzeszeniowi dzejôrz Jack Fópka, ale ju nasz drëdżi kandidat z ti wsë nie béł nôleżnikã partu. Jesmë rôczëlë wszelejaczich lëdzy do Kòmitetu. Chcemë wespółrobic ze wszëtczima, pòkazac, że jesmë òtemkłi na wszëtczich, chòc pò prôwdze pòdczorchiwómë, że kaszëbskô tożsamòsc, kaszëbskô tradicjô, to cos drżéniowégò dlô ti zemi. Zdôwô mie sã, że w swiądze tëch lëdzy, jaczi bëlë i są z nama, je pòzytiwny òbrôz Kaszëbów. Òficjalny ùchwałë nie bëło, ale nawetka nieòficjalné pòpiarcé trzech partów, jaczé dzejają na terenie gminë: w Baninie, Chwaszczënie i Żukòwie, miało gwës cësk na wëniczi welacjów, i mòżna chëba gadac ò dobëcym Kaszëbów? Jak nôbarżi. Mieszkańcë, zdrzącë na nas, widzelë téż nasze dzejanié w partach i wiedzelë, że kaszëbskòsc je dlô nas czims wôżnym. Mëszlã równak, że dobëcé nie bëłobë tak wiôldżé – 9 na 21 POMERANIA strёmiannik 2015 radnëch – czejbësmë zamklë sã leno na sebie. I tak bãdzemë téż robic w nowi radzëznie – jesmë zbùdowelë dosc szeroką kòalicjã, a rozmajité fónkcje, òsoblëwie w kòmisjach, òstôwiómë téż dlô najich welacyjnëch procëmników. Słowò „kaszubskie” w pòzwie Kò mitetu pòmògło w welacjach? Mëszlã, że jo, chòc mùszimë pamiãtac, że to je terô módné i to nié leno w Żukòwie. Wiele kandidatów rôd sã przëznôwô do kaszëbskòscë. Najô nôwiãkszô kònkùrencjô téż miała w pòzwie Kaszëbë [Komitet Wyborczy Wyborców Porozumienie Samorządowe dla Kaszub – DM]. Do gminë Żukòwò wcyg przëcygô wiele nowëch mieszkańców. Socjologòwie i nié leno òni widzą niebezpiek pò dzélów na tëch, co tuwò sedzą òd pò kòleniów – to je Kaszëbów, i na tëch, co są tuwò òd niedôwna. Wëszëznë gminë widzą taczi problem? Problem widzymë, ale zdôwô mie sã, że òstatné welacje pòkôzałë, że taczi pòdzél nie je prôwdą. Ni ma kòl nas swòjich i nieswòjich. Wszëtcë, co tu mieszkają, są swòji. Ti lëdze, co przëcygają do nas, mùszą sã nôprzód zaaklimatizowac. Na pòczątkù wôżné są dlô nich leno sprawë taczé, jak droga, wòda, jakôs lãpa. Dopiérze pózni, jak ju „pùszczą kòrzenie”, pòznają sąsadów, wezną ùdzél w jaczim festinie, zaczną sã wcygac w rozmajité dzejania. Më mùszimë jak nôchùdzy pòznawac jich z historią i tradicją ti gminë, żebë òkróm sprôw codniowégò żëcô dac jima téż cos na pòlu kùlturowim. Czasã mómë przikładë, że to prawie ti lëdze pòsyłają dzecë na kaszëbsczi jãzëk abò zapisywają do kaszëbsczégò karna, a Kaszëbi gôdają, że to niepòtrzébny òbòwiązk. Na pewno nie dô sã tegò zrobic chùtkò, ale w gminie wcyg mëslimë, co robic, żebë pòdzélu nie bëło. Wiém, że są czasã głosë: „czemù dôwôta dëtczi na jaczis festin, miast zrobic pòstãpné 5 métrów drodżi”, ale tak pò prôwdze chòdzy ò to, żebë spòlëznowi dzél fónksnérowaniô gminë béł téż wôżny. Jinaczi zgòdzymë sã na to, żebë bëc leno sypialnią. Czë môce taką swiądã, że zachtny dzél lëdzy niezanôleżno òd òtemkłoscë wajégò Kòmitetu, tak a tak mësli, że terô prosto rządzą Kaszëbi? Co za tim jidze, żelë Waje rządë nie bãdą dobré dlô gminë, to wiele z nich nie pòwié: „Kankòwsczi béł słabim bùrméstrã”, ale „Kaszëbi sã nie sprôwdzëlë”… Wiém, że tak je. I czëjã tã dodôwkòwą òdpòwiedzalnotã. Zdôwóm so sprawã, że tim barżi wszëtkò mùszimë robic z głową, czãsto wcygac w rozmajité kònsultacje jak nôszerszé karno lëdzy, żebë bëło pòczëcé, że dzelimë sã decyzyjnoscą. Ni mòżemë dac argùmentów, że Kaszëbi nie są w stónie rządzëc gminą. Mùszimë pòkazac, że jesmë tak samò zdolny, tak samò òdpòwiedzalny jak jiny – a nawetka barżi, bò jesmë z tą zemią związóny nié leno môlã zamieszkaniô, ale téż kùlturalnyma, emòcjonalnyma parłãczama. 7 miesącowô téma – gmina Żukòwò Jak nowi bùrméster i radzëzna bãdą dzejac dlô rozwiju kaszëbiznë? Bãdzemë wspiérelë te òrganizacje, co sã kaszëbizną zajimają na codzéń, to je partë Zrzeszeniô, Kòła Wiesczich Gòspòdëniów, bò òne téż piastëją kaszëbską kùlturã i czãsto zajimają sã wësziwkã czë kùchnią kaszëbską. Mëslimë téż nad mechanizmama promùjącyma dlô szkòłów, w chtërnëch bãdze dbałosc ò kaszëbsczi jãzëk. Ùczniowie i szkólny, co sã tim zajimają, mùszą bëc achtniony, tim barżi, że dzãka kaszëbsczémù w szkòle mògą niejedne małé szkòłë fónksnérowac. Je tak chòcle w Miszewie. Ti, co chòdzą na kaszëbsczi, mùszą czëc, że są wôżny. Chcemë, żebë dodôwkòwô subwencjô, jaką dostôwómë na kaszëbsczi, bëła dobrze wëdôwónô. Mòżece ùroczësto òbiecac, że dëtczi na ùczbã kaszëbsczégò nie pùdą na kanalizacjã abò na remòntë drogów? Ù nas ni ma taczi mòżlëwòtë, bò tak a tak mùszimë wiele dokładac do szkòłów. Napłiwanié lëdzy òznô czô, że mùszi sã rozwijac baza zadaniów gminë, téż w sprawie edukacji. Dlôte m.jin. bùdink w Baninie, gdze bëła spòdlecznô szkòła, chcemë przëstosowac na gimnazjum, jaczé miałobë rëszëc ju latos w séwnikù. Kòl nowi szkòłë mô téż pòwstac spòrtowô zala. Òna je ju zaczãtô, ale financowanié ti inwesticji je zaplanowóné przédno na latosy rok. Chcemë òdéńc òd kaszëbiznë i pòga dac ò wajich pierszich dniach ùrzã dowaniô. Òd czegò jesce zaczãlë? Òd dopasowaniô òrganizacyjny strukturë, kòsmeticznëch personalnëch zmianów, zabezpieczeniô strzodków na cągłé fónksnérowanié gminë. To je nôwôżniészé, bò mieszkańc ni mòże òdczëc, że zmieniła sã władza i jaczés pùbliczné ùsłëdżi są lëchò realizowóné. Nôwiãcy robòtë bëło z zamkniãcym bùdżetowégò rokù. Jem miôł dosc wiôl gą sprawã z pòżiczką z Nôrodnégò Fùnduszu Òchronë Nôtërë [pòl. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska] z programù Lemur Energooszczędne Budynki Użyteczności Publicznej. Trzeba bëło pòdpisac ùmòwã i zamknąc sprawã. Szło ò 6,5 mln zł, tej bëło to 8 wôżné wëzwanié. Pòczątk 2015 rokù to przede wszëtczim przërëchtowanié do bùdżetu. Nié wszëtczé zadania bëłë w projekce, jaczi òstôł przëszëkòwóny jesz przez pòprzédné władze i trzeba bëło szëkac taczich mòżlëwòscy, żebë wëkònac zobòwiązania wedle firmów czë przedszkòlów (a są np. zobòwiązania jesz z 2013 rokù). A jak bãdze wëzdrzôł w lëczbach latosy bùdżet gminë? Wzątczi to 114 mln 378 tës. zł, wë dôwczi: 126 mln 253 tës. Nie zmieniwôł jem ju planowónëch kreditów. M.jin. 11 mln 300 tës. chcemë ùdostac w fòrmie òbligacjów. Dostóniemë téż resztã dëtków z programù Lemur. W lokalnëch mediach dosc głosno bëło téż ò zmianach gòdzënów robòtë w ùrzãdze. To skùtk głosów, jaczé dochôdałë do mie na zéńdzeniach przed welacjama, że cãżkò dostac sã do ùrzãdu òsoblëwie tim, co robią gdzes dali i mùszą brac całi dzéń wòlny, żebë cos załatwic. Dlôte òd gromicznika w pòniedzôłczi i wtórczi robimë do piąti pò pôłnim. To je dosc pòwôżny òrganizacyjny problem, bò mùszimë téż pilowac wszëtczich przepisów Kòdeksu robòtë, ale móm nôdzejã, że pòmòże to najim mieszkańcóm. Na zakùńczenié pitanié ò planë wiéchrzëznowégò zagòspòdarzeniô – wiele lëdzy, co przejéżdżają przez gminã, gôdô, że je tuwò brzëdkò, bò nowi mieszkańcë stôwiają swòje bùdinczi gdze chcą i jak chcą. Pò prôwdze nicht tegò nie pilëje? Jak zdrzimë na to, jaczi teren gminë je pòkrëti planama zagòspòdarzeniô, to je to jeden z wëższich procentów – kòl 20% [dokładno 18,80% – DM]. To pò prôwdze wiele. Problem je taczi, że tam, gdze tëch planów ni ma, włôscëcele wëstãpiwają ò warënczi zabùdowë, a më włôscëwie w dzysdniowim stónie prawnym ni mómë mòżlëwòscy òdmówic jima tëch warënków. Ni ma tuwò nawetka mòwë ò kreòwanim jaczis pòliticzi. Nasza gmina nie je w niżódnym òbszarze chronionym. Jak pòstawimë za òstré wëmôgania, to inwestor jidze do SKO [Samorządowe Kolegium Odwoławcze – DM] i dostôwô ùchilenié naji decyzji. Deweloperzë nie chcą nawetka z gminą diskùtowac. A na zrobienié planów w całi gminie nie sygnie nama dëtków, tim barżi, że jeżlë zmienimë kòmùs namienienié jegò zemi, to òznôczô, że mòże òn òd nas chcec szkòdowanié. Nie je to prostô sprawa. Gôdôł Dariusz Majkòwsczi POMERANIA MARZEC 2015 miesącowô téma – gmina Żukòwò Szlachama nadreduńsczi krôjnë Żukòwò to jedurnô kaszëbskô gmina, chtërna grańczi z całim Trójgardã. Dlô mieszkańców Gdinie, Sopòtu i Gduńska je brómą na wëstrzédné i pôłniowé Kaszëbë. Zdrzącë z drëdżi stronë, tuwò zbiégiwają sã drodżi z rozmajitëch nórtów naji rodny zemi, żebë wprowadzëc jeżdżącëch do aglomeracje. P i o t e r Kò wa l e w s c z i Skôrb i skôrbc kùńsztu Nowòczasné centrum młodégò miasta Żukòwa nie zachãcywô dzysô do òdkrëwaniô jegò ùszłotë, równak sygnie pòdjachac do kòscoła z cegłë, jaczi stoji òkòma Reduni kòle drodżi na Kòscérznã, a òbôczimë, jaczi je wôżny nen môl w historii Kaszëb i Pòmòrsczi. Stôré Żukòwò zajimô teren w dole midzë dwùma krajowima drogama a Redunią. To bëłë wszëstkò pòsadłowia norbertańsczégò klôsztoru, chtëren jistniôł tu wiãcy niżle 600 lat. Dzysô z dôwny widzałoscë òstałe blós nédżi, le wëstrzód nich je kòscół Wniebòwzãcô Nôswiãtszi Pannë Mariji – nôstarszi na westrzédnëch Kaszëbach. Je to prôwdzëwi skôrb kùńsztu òd strzédnowiekù do barokù, a òkróm Gduńska nalézemë tu nôstarszé zabëtczi na Kaszëbach. Swiãtnicã zaczãlë bùdowac w II pòł. XIV stolecô i do dzysdnia ùchòwała swòjã gòticką fòrmã. Je wôrt zazdrzëc bënë temù, że ji òbdarzenié pòwié nama wiele ò historii klôsztoru. Wchôdającë bez główné dwiérze, chcemë zazdrzëc w prawò do górë. Dëcht kòle chùru w môłi, slepi òknowi luce je niewiôldżi wôłtôrzk, zwóny Mestwinów Triptikã. Òn òstôł zamówiony na pamiątkã fùndacji klôsztoru. W jegò skrzidłach pòd wizerënkã swiãtëch Katarzënë i Barbarë òstôł namalowóny ksążã Mestwin (Mscëwòj) I i jegò białka Zwinisława. Wôżné wëdarzenia POMERANIA strёmiannik 2015 Wiadukt nad zbiérnikã w Wiłoze Reduni 9 miesącowô téma – gmina Żukòwò Dzél tpzw. Antwerpsczégò Triptikù, jaczi pòkôzywô smierc Christusa bëłë téż przëczëną fùndacji klôsztoru norbertanków w Żukòwie. Òbczas najachùnkù duńsczégò króla Waldemara na Pòmòrską w 1210 rokù Mscëwòj I złożił jemù lenną przësëgã, cobë ùstrzéc Gduńsk òd zniszczeniô. Wiôlgòrządca wschòdny Pòmòrsczi dostôł za to titel ksążëca. Dwa lata pózni, nimò zagrôżbë òd Duńczików, òn chcôł òdnowic łączbã z ksążëcã seniorã w Krakòwie. Miôł mù w tim pòmògłé òpôt Alard z klôsztoru norbertanów sw. Wincãta we Wrocławiu, za co ksążã Mscëwòj z białką Zwinisławą nôdgrodzëlë jegò zôkón 10 nadôwkã zemi pòd klôsztór nad Môłą Słëpiną i ji ùscym do Reduni. Nen môl òstôł pòzwóny Stołpą. Òkróm Stołpë ksążãcô pôra òbdarza norbertanczi cziledzesąt wsama w òkòlim Gduńska, Sopòtu, Swiecô, Kòsôkòwa a téż m.jin. rëbacczima nadôwkama. Nowò pòwstałi kònwent béł téż bazą dlô ùwôżóny misji chrystianizacyjny prowadzony bez norbertanów. Wnet pò smiercë Mestwina pierszi klôsztór zniszczëlë Prësowie, chtërny spluńdrowelë Gduńską Pòmòrskã pòdskôcony bez piastowsczich ksążãt. Nen tragedny przëtrôfk przebôcziwô òbrôz na pôłniowi scanie nawë dôw négò kònwentowégò kòscoła. Dzãka córkóm fùndatorów kòn wentu klôsztór òstôł òdbùdowóny w dzysészim placu. Pòdwëższą klôsztornic òsta tedë Witosława, a razã z nią w klôsztornëch mùrach biwałë ji dwie sostrë. Òbczas ji bëcégò pòdwëższą zôkón zbògacył sã ò nowé nadôwczi òd kaszëbsczich ksążãt, a żukòwsczi kòscół stôł sã nekropòlią kaszëbsczich ksãżniczków. Leżi tu bòdôj Witosława z sostrama, Damroka a téż Gertruda, chtërna pò przedanim Krzëżôkóm Zemi Pirsna w 1312 rokù spãdza dwa slédné lata swojégò żëcô w Żukòwie. Òd nordë do kòscoła przëlégô môłô kaplëca. W ji scanie mòżemë nalezc malinką, le baro cenną gòticką, alabastrową plaskatorzezbã, przedstôwiającą pòkłón Trzech Królów. Chto bë pòmëslôł, że XIII-stalatny dokôz kùńsztu pochôdô z Angelsczi. Nad wchòdã do bòczny kaplëcë wisy krziż, jaczi je datowóny na 1360 rok. Bezmionowi aùtor tegò dokazu wësoczi klasë przedstawił na pòkôzowny ôrt zamãczonégò Christusa, pòdsztrëchiwającë jegò renã w bòkù, żebra i bòlącą twôrz. Za nôcekawszą pamiątkã żukòwsczi swiãtnicë, chtërny bë sã nie sromałë widzałé eùropejsczé gardë, mòżna ùznac wieleskrzidłowi wôłtôrz pò prawi stronie prezbiterium. Je to bëlny przikłôd malarstwa i rzezbë néderlandzczich artistów z lat 1515–1525. Wielota pòstacjów to prôwdzëwô „biblia pauperum”, przedstôwiającô żëcé i smierc Christusa i zapòwiôdającëch Gò herojów Stôrégò Testamentu. Bùszny wiôlgòscë główny wôłtôrz je kòl 150 lat młodszi, ale ùwôżóny za jeden ze spòsobnëch w nym tipie w Pòmòrsce. Jegò centrum zajimô òbrôz Wniebòwzãcô NMP, chtërny je òdkôrbą òbrazu Hermana Hana z pelplińsczi katédrë. Ò tim, że żukòwskô fara służa czedës zôkònnicóm, przëbôcziwô empòra w slédnym dzélu nawë, pòchôdającô z czasów przebùdën k ù kòscoła w XVII stalatim. Chùr i pòrãczé trapów, jaczé do niegò prowadzą, òzdôbiô snôżô barokòwò rzniãtô dekòracjô. Je òprawą dlô pòrtretów swiãtëch i błogosławionëch, wëstrzód chtërnëch jidze nalezc wiele pòchôdającëch z zôkónu premònstratensów. Dzys POMERANIA MARZEC 2015 miesącowô téma – gmina Żukòwò Òrganowô empòra w żukòwsczim kòscele Wniebòwzãcô Nôswiãtszi Pannë Mariji më ju mòżemë wlézc na górã, cobë òbezdrzec stalle tronu kseni i pòdwëższi klôsztornic. Blós czile bùdinków ùszło przed rozebranim pò kasace zôkónu w 1834 rokù. Do kòscoła przëlégô dzysdnia plebaniô, a pòstãpné w kòlejnoscë to dôwny pòdwòzark i kóńsczi chléw. Mô w nich plac Parafialné Mùzeùm, jaczé jistnieje òd 1990 rokù. Mòżemë prawie tu òbôczëc kaszëbsczi wësziw, chtëren rozwijôł sã òd czasów renesansu w klôsztorach w Żukòwie i Żarnówcu, a sygôł do wzorów z rozmajitëch dzélów Eùropë. Mùzealny wëstôwk pòkôzywô nôstarszé wësziwóné ruchna i liturgiczne paramentë – dokôz norbertanków i pannów z przëklôsztorny szkòłe. Jedna ze slédnëch ùczenków zôkònnic, Mariana Òkòniewskô, wiele lat pózni naùczëła wësziwù swòje wnuczczi, Zofiã i Jadwigã òd Ptôchów, chtërne z inspiracji Tédorë Gùlgòwsczi stwòrzëłë szkołã żukòwsczégò wësziwù. Jidącë òd dôwnégò klôsztoru na górã, duńdzemë do historicznégò głównégò placu Żukòwa, òbjimniãtégò ulëcą 3 Maja, Klôsztorną i Gduńską. Na jegò wëstrzódkù na grzëpie stoji kòscół Narodzeniô sw. Jana Chrzcëcela. Za klôsztornëch czasów òn bëł namieniony dlô swiecczich wiérnëch. Bënë jidze nalezc bëlno ùchòwóné òbdarzenié z XVII i XVIII stolecô. Zajinteresowóny mògą òdkrëc jesz jinszé zaòstałoscë zrzeszoné POMERANIA strёmiannik 2015 z norbertankama. Z tëłu dôwnégò klôsztoru, nad Redunią, do dzysdnia stoją przemësłowé bùdinczi. Òb stalata norbertańsczi zôkón ùtrzimiwôł tu wëtwórniã papioru i młin. Terô je tu miãsarniô, piekarniô i môłô wòdnô sztrómòwniô. Jidącë jesz dali, na smãtôrz, òbôczimë na nim widzałą kaplëcã sw. Jana Nepòmùcena, chtërna stoji bòdôj na placu pòprzédny wëstôwiony na wdôr mãczelsczi smiercë żukòwsczich mniszków òbczas najachùnkù Prësów w 1226 rokù. Jiné òbiektë wôrtné bôczënkù Lubòtników sakralnégò kùńsztu zajinte resëją dwa jinszé kòscołë w òkòlim Żukòwa: w Chwaszczënie i Przëjaznie. Pierszą swiãtnicã w Chwaszczënie wëbùdowalë w 1283 rokù òléwsczi cëstersowie. Drzewianô bùdowla bëła z czasã baro zaniedbónô, temù w XVIII stalatim òstôł pòstawiony nowi kòscół ss. Judë i Tadéùsza. Wëpòsażenié bënë je z czasów jegò bùdowë, a jedurné zaòstałoscë po pòprzédnym bùdinkù to gòtickô sztatura Matczi Bòsczi z Dzecątkã w głównym wôłtôrzu, a téż krucëfiks. Ùszłota baro stôri parafii w Przë jazni sygô pierszi pòłowë XIII stalatô, czedë fùndowôł jã jeden z gduńsczich ksążãt. Dzysdniowi kòscół zaczãlë bùdowac w XIV stalatim i tedë òn béł filią klôsztorny parafii w Żukòwie. Czedë król Zygmùnd Aùgùst brëkòwôł dëtków na wòjnã ò Inflantë, wzął òd gduńsczich mieszczanów pòżiczkã, dającë w zastôw klôsztór w Żukòwie. Wierzëcelowie dłëgù bëlë protestantama i w 1561 rokù przejãlë przëjazyńsczi kòscół, chtëren stôł sã pierszą lëterską swiãtnicą na westrzédnëch Kaszëbach. Pònimò próbów jegò òdzwëskaniô służił ewangelikóm do 1945 rokù. Nié za wiele zachòwało sã pamiãtków bënë. Bùten kòscoła niszczeje drzewianô kôzalnica. Na bënowëch scanach nawë są zawieszoné ùchòwóné elementë rzezbë i dôwny szniclënë. Dwòrë i pałace na westrzódkù Ka szëb nie są tak pëszné jak na Nordze, równak w òkòlim Żukòwa wôrtné bôczënkù są dwa òbiektë. Pò wòjnie òba pòmału przechôdałë do biédë, stôwającë sã dzélã Rolnégò Kómbinatu w Leznie. Pò òdnowienim w jich bënach mòżna òstac na noc abò zjesc kraftné pôłnié. Dwór w Przëjaznie, znóny dzysô jakno Pałac Kościeszy, wëbùdowa w 1870 rokù rodzëzna von Kleistów, z chtërnëch wëwòdzył sã m.jin. drëdżi kartësczi starosta Georg Otto von Kleist. Pierszi pałac w Leznie pòstawił Jón Jerzi Przebendowsczi w XVIII wiekù. Pòniszczony pò napòléóńsczich wòjnach bùdink przebùdowôł w sztilu gduńsczégò neorenesansu Georg Hoene, chtërnégò nastãpnicë rządzëlë majątkã do 1945 rokù. Nen bùdink razã z parkã przedërchôł do dzysôdnia. I jesz szpacér Babidolsczim Przełomã Żukowò leżi w dolëznie westrzédny Reduni, chtërna przëjimô rozmajité i czãsto malowné céchë. W òkòlim gardu są dwa z trzech przełómów ti rzéczi, w tim nôdłëgszi, zwóny Wiłozã Reduni abò Babidolsczim Przełomã. W ùscym tego òstatnégò je wies Rutczi, gdze òd dôwna bëła wëzwëskiwónô nëkającô mòc chùtczi Reduni. W XIX stalatim rzéka nanëkòwa tuwò kùzniã, młin i piłã. W 1910 rokù, cobë wëbùdowac wòdną sztrómòwniã, rzéka òsta przegrodzonô damą, twòrzącë jezoro. Sztrómòwniô produkòwa sztróm dlô Kartuz, a pòtemù Kòscérznë i rozwijający sã chùtkò pò I swiatowi wòjnie Gdini. Dzysô z ji turbinë bë zafelowało energii nawetk dlô Żukòwa... 11 miesącowô téma – gmina Żukòwò Chcemë tedë rëszëc na szpacér zdłuż Wiłozu Reduni (je widzec na òdjimkù). Òd stronë Rutków swójną brómą do niegò je mòst z 1886 rokù na nierobny dzysô banowi lënii Pruszcz – Kartuzë. Rozeznanié pò Babidolsczim Przełomie robi lżészim mòdri Kartësczi Szlach, chtërny prowadzy zdłużą lewëch ùbrzégów Reduni. To jeden z nôcekawszich òd krôjòbrazowi i nôtërny stronë i téż nôbarżi malowny piechtny szlach Kaszëbsczi Szwajcarie. Przed wicy jak sto latama béł ju ùznôwóny za wôrtny bez miemieckich aùtorów prowadników, a téż Aleksandra Majkòwsczégò. Wãdrówka nim równak dosc tëlé różni sã òd chòdzeniô pò miesczim chòdnikù. Spichë wiłozu ùrzmią sã na wiżawã 30–40 m nad jegò dno. W rzécznicë leżi wiele przewalonëch ùzémków i kamów, chtërne zmòcniwają chùtkòsc żochù rzéczi. Chłodny mikroklimat tegò môlu je przëczëną tegò, że rosce tu kòle 20 gatënków górsczich roscënów. Òsoblëwie cekawie je tu na zymkù, czedë kwitną przëlesnice, pierwùlce abò jinaczi k ùk ùlczé rãkaw ice, kòzogrëscë i wiczlënë. Pò czile kilo- 12 métrach òd Rutków dochôdómë do drogòwégò mòstu w Babim Dole. Łączi òn banowi przëstónk ze wsą. Babidolsczé banowiszcze je smùtnym dokazã zniweczeniô snôżi architekturë dwórców tipù Bëdgòszcz – Gdiniô, jaczé bëłë bùchą nôwiãkszi pòlsczi banowi inwesticji z midzëwòjnowégò dwadzescelecô. Samô wies òd niedôwna je apartnym szôłtëstwã gminë Żukòwò. Jesz w XIX stalatim bëła tu karczma i czile chëczów, chtërne jistniałë jakno włôsnosc żukòwsczégò klôsztoru. Grańcą wsë òd zôchòdu je mniészi wiłóz ze strëgą ùchôdającą do Reduni. W widłach jegò i Wiłozu Reduni, na swójnym tëplu zwónym Zómkòwą Górą, je baro dobrze zachòwóné zómkòwiskò. Kamianno-zemné wałë są dosc wërazné, a z dwùch stronów bëlno chronioné bez spichë głąbòczich dolëznów. Za babidolsczim mòstã na Reduni przechód piechtim szlachã jest ùtrudniony. Malowny mòstk, chtëren czedës przeprowôdzôł turistów na drëgą stronã rzéczi, czile lat dowsladë òstôł pòpsëti i dlô fòrmalnëch problemów dali nie je naprawiony. Dolëzna Reduni w òkòlim Żukòwa mòżna òbzerac nié blós piechti, ale téż na czôłnie, kòle, a nawetka drezynie. Dzysdniowi ruch czôłnowników je zakôzóny na terenie rezerwatu Wiłóz Reduni, za to niżi miasta żdaje naju wiele przenosków. Na czilegòdzënową wanogã nadôwô sã dzélëk niżi wòdny sztrómòwni w Lniskach jaż do damë w Łapinie. Je mùsz dac bôczënk na stalowe lënë, chtërne w òkòlim Stôri Piłë zawieszoné są dosc niskò nad wòdą. Wcyg nierësznô banowô lëniô Pruszcz – Kartuzë òd 2003 rokù je ùżiwónô bez Drezynową Banã w Kòl bùdach, chtërna òrganizëje krótszé abò dłëgszé réze na rãcznëch drezynach. Wanodżi zwëczajno zaczinają sã w Kòlbùdach abò Łapinie, a szinowim wòzã jidze dojachac na specjalné zamówienié jaż do Rutków. Przikro to rzec, ale miasto Żukòwò nie je dzysdnia przëjazné dlô kòlôrzów, zato czile trasów w jegò òkòlim je bëlną zôchãtą do òdwiedzeniô westrzédnëch Kaszëb i òpaczno – do bezpiecznégò wjazdu do Trójgardu. Na banowiszczu Gduńsk-Òsowô zaczinô sã Mòdrô Kòłowô Trasa, chtërna bez Nowi Swiat, Chwaszczëno i kòle Tëchómsczégò Jezora prowadzy w stronã Swiónowa, gdze niedrãgò je wëbrac sã w dalszą cekawą rézã. Z pôłniowëch i westrzédnëch dzélów Gduńska kòłownicë czãsto jadą w stronã Sulmina i Przëjazni, cobë dostac sã w òkòlé Szimbarsczich Grzëpów. W Przëjazni na ùlëcë Danowi (pòl. ul. Świerkowa) zaczinô sã baro przëjaznô dlô kòłowników Kòscelnô Droga, chtërna bez 20 kilométrów prowadzy wigódną drogą, leno bez lasë, jaż do Egertowa, skąd lżi wëbrac mało nawiedzóné trasë w stronã reduńsczich jezór. Bez labirintë szaséjów, wiôldżé wse i dzéle fùl nowëch bùdinków czasama drãgò je wanożnikóm dozdrzec môle i pamiątczi wôrtné òbzéraniô, nôtërné nôrcëczi mało zmienioné bez człowieka. A są westrzód nich nié blós lokalné czekawòstczi, le téż place, chtërne mùszi òbezdrzec kòżdi Kaszëba. Ne òpisóné w nym artiklu to leno nôwôżniészé w żukòwsczich stronach. Sygnie blós chãc, a òdkrëjemë nowé i cekawé môle. Òdj. P. Kòwalewsczi POMERANIA MARZEC 2015 gospodarka Żukowo czeka na obwodnicę Przez żukowskie ronda najlepiej przejeżdżać nocą. Fot. P. Kowalewski W radiowych serwisach o Żukowie mówi się niemal każdego dnia. Niestety, wiadomości dotyczą przede wszystkim zakorkowanych dróg w rejonie dwóch rond w centrum miasta. Jest jednak szansa, że Żukowo świętujące w ubiegłym roku jubileusz 25-lecia nadania praw miejskich, doczeka się obwodnicy drogowej, która sprawi, że z centrum zniknie raz na zawsze sznur ciągnących się aut. Dla wielu mieszkańców Kaszub Żukowo stanowi bramę do Trójmiasta. To przez tę miejscowość prowadzą główne drogi do Gdańska i Gdyni. Każdego poranka setki, a może i tysiące aut jadących od strony Kartuz i Kościerzyny zmuszonych jest do jazdy w ciągnącym się przez centrum Żukowa korku. Po południu problem powraca. Kierowcy jadący drogą nr 20 od strony Gdyni i drogą nr 7 od strony Gdańska spotykają się ponownie w centrum Żukowa. Układu drogowego w Żukowie prawdopodobnie nie uda się przebudować w taki sposób, żeby całkowicie zlikwidować korki w mieście. Ilość aut oraz ograniczona przepustowość wymusza inne działania. Rozwiązaniem problemów mieszkańców Żukowa oraz kierowców jadących tranzytem przez to miasto jest budowa Obwodnicy Metropolii Trójmiejskiej (OMT). Pierwsza łopata w 2018 roku? W styczniu br. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad ogłosiła przetarg na wyłonienie wykonawcy koncepcji programowej dla OMT. Około 40-kilometrowa droga ekspresowa wraz z obwodnicą Żukowa ma za zadanie odciążyć centrum stolicy kaszubskiego haftu POMERANIA strёmiannik 2015 oraz pobliskiego Chwaszczyna, a także częściowo drogę S6, czyli obwodnicę Trójmiasta. Droga zapewni jednocześnie dostępność komunikacyjną terenów leżących wzdłuż obecnych dróg nr 7 i 20. Obwodnica Metropolii Trójmiejskiej (zwana też Obwodnicą Metropolitalną) będzie drogą ekspresową dwujezdniową z rezerwą pod trzeci pas. Rozpocznie się na węźle Chwaszczyno – wspólnym z planowaną drogą S6, tzw. Trasą Kaszubską (Lębork – Gdynia) prowadząc na wschód od drogi krajowej nr 20 w pobliżu Żukowa i dalej na południe od drogi krajowej nr 7 w kierunku węzła Gdańsk Południe (skrzyżowania S7 południowej obwodnicy Gdańska i S6 obwodnicy Trójmiasta). Integralną częścią tej inwestycji będzie wspomniana obwodnica Żukowa. Na trasie drogi ekspresowej zaplanowano pięć węzłów: Chwaszczyno, Miszewo, Żukowo, Lublewo, Gdańsk Południe. Wykonawca będzie miał rok na przygotowanie dokumentacji. Po jej wykonaniu będzie można ogłosić przetarg na realizację w systemie „projektuj i buduj”. Cenne przyrodniczo obszary Na rozpoczęcie budowy OMT mieszkańcy i kierowcy będą musieli jeszcze jednak poczekać. Jak informuje Piotr Michalski, rzecznik prasowy gdańskiego oddziału GDDKiA, przewiduje się, że prace budowlane uda się rozpocząć dopiero w 2018 roku i potrwają one do 2020 roku. Być może obwodnica powstałaby znacznie wcześniej, jednak jej trasa oprócz tego, że przebiegać będzie po terenach użytkowanych rolniczo, przecinać będzie także siedliska przyrodnicze chronione prawem unijnym, gdzie żyją liczne gatunki chronionych roślin i zwierząt. Wymagało to wydania decyzji środowiskowej, co urzędnikom z Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Gdańsku zajęło rok. W decyzji zawarto wytyczne dotyczące wszystkich cennych przyrodniczo obszarów, dokument zaleca również m.in. budowę 50 przejść dla zwierząt, odtworzenie zbiorników wodnych, które znikną podczas budowy, czy też przeniesienie zagrożonych gatunków roślin do siedlisk zastępczych. Urzędnicy odpowiedzialni za ochronę środowiska uznali także za konieczne zbudowanie ponad 7 tys. metrów ekranów akustycznych, które będą chronić miejsca w pobliżu siedzib ludzkich. Sławomir Lewandowski 13 miesącowô téma – gmina Żukòwò KGW w Chwaszczënie. Kòło Gòspòdëniów Wiôldżich Nagrałë platkã z kaszëbsczim hip-hopã. Prowadzą kòło wësziwù, w jaczim co tidzéń pòtikają sã białczi z pôrã gminów. Mają sekcjã tuńca i kabaretową. Spiéwią i czëtają na kaszëbsczich mszach. Mają òsobòwòsc prawną i piszą wniosczi ò grantë. Chãtno jadą na wanogã a jesz doma i w robòtach mają skòpicą zajãców. Koło Wiesczich Gòspòdëniów. W Chwaszczënie. T ó m k F ó pka Pòwstało 4 strëmiannika 1958 rokù. Òd zôczątkù do dzysô prowadniczkama karna bëłë pòsobno: Téòdozjô Bielawskô, Małgòrzata Plëchta, Zofiô Wendt, Jadwiga Bach, Heléna Dunst, Anna Barsowskô a Barbara Mëszk-Herrmann. Wespółdzejałë òbez ten czas z jinyma òrganizacjoma, co dlô wsë robiłë: Kółkã Rolniczim, Związkã Wiesczi Młodzëznë, Strażą Ògniową a Kaszëbskò-Pòmòrsczim Zrzeszenim. Bez te 57 lat, jak kòło w Chwaszczënie dzejô, przez jegò rédżi przeszłë dzesątczi białków. Przed demòkracją W latach szescdzesątëch a sétmëdzesą tëch m.jin przërëchtowiwałë òżniwino wé wiéńce na gromadzczé a pòw ia towé swiãta plonów w Chwaszczënie, Òsowie, Wiczlënie, Czelnie, Wejrowie, Lëni a Szëmôłdze. Òbstôwiałë fes tinë rozmajitima wëstôwkama, brałë ùdzél w rozegracjach na nôsnôżniészé ògródczi, wësziwë, jestkù, czerznianié masła a… przecyganiô linë. Jak pòdôwają zdrzódła1, białczi z KGW bëłë ùczãstniczkama rozmajitëch kùrsów abò pòkôzków: kroju a szëcô w 1963 i 1971 (robił je chwaszczińsczi Òstrzódk Kùlturë a Klub Kùlturë Rolnika), gòspòdarstwa domòwégò (1964), rozëmnégò (racjonalnégò) żëwieniô (1973), kòsmeticznégò (1974), cëczerniczëch wërobów (1975) czë biżuterie (1965). W latach sétmëdzesątëch prowadzëłë przez lato wiesczi dzecyńc, za co òstałë wëprzédnioné w gduńsczim wòjewództwie. Przërëchtowałë 14 Òbkłôdka platczi z kaszëbsczim hip-hopã. Jeden z dokazów białków z Chwaszczëna czile wanogów dlô ùstnëch, co nie bëło tej sprawą tak czãstą. Òdwiedzëlë Malbòrk a Frombòrk (1967), Kãtrzin, Mikòłajczi, Gr unwald a Hélsczi Półòstrów (1969), Kaszëbską Szwajcarëją a miałë téż mòrską rézã (1970), béł Òlsztin i Swiãtô Lipka (1971), Pùck, Rozewié, Mechowò (1974). W latach 1960–1961 a 1966–1967 zrëchtowóné bëłë dwa kùrsë kaszëb sczégò wësziwkù, chtërne prowadzëła Żanéta Sk ibniewskô z Wejrowa a Małgòrzata Trella z Chwaszczëna. Cwiczałë na nich 32 ùczãstniczczi. Wësziwë bëłë pòkôzóné òbczas czile wëstôwków, dostałë pôrã nôdgrodów a przédné wësziwôrczi z Chwaszczëna òstałë zarechòwóné do karna lëdowëch ùtwórców pòwiatu wejrowsczégò2. Są tam wëmienioné: Małgòrzata Trella, Saloma (pòl. Salomea) Rzeszewicz i Anna Rómpczik. Lata 60., 70. i 80. – sprowôdzóné bëłë dlô gbùrstwów môłi kwëk a brzadowé drzéwka i òzdobné czerze do ògrodów. Tuwò zasłuża sã Anna Barsowskô, wielelatnô przédniczka kòła [ò ni wiãcy aùtór pisôł w stëcznikòwi „Pòmeranie” na s. 30–31 – dop. red.]. Za demòkracje Z ùszłégò cządu òstało robienié Dniów Białków a doszłë karnawałowé bale a òpłatkòwé zéńdzenia. Stolëmnym wëdarzenim, jaczé wpłënãło na rozkòscérzenié dzejaniô kòłów w gminie Żukòwò, béł zòrganizowóny w 2003 rokù Gminowi Turniéj KGW. Rozegracje tuńcowé, téatrowé, kùlinarné, historiczné a spiéwné pòkrzésniłë białczi w całi gminie do systematicznégò dzejaniô w różnëch czerënkach. Chwaszczińsczé KGW piãc razy dobiwało turnieje w gminie i pòwiôce (2003, 2004, 2008, 2009 i 2012), Grand Prix w wòjewództwie dostało w latach 2005 i 2010, a jesz w jinëch latach białczi pôrã razy bëłë drëdżé. Na pòtrzebë rozegracjów kabare towëch pòwsta specjalné 7-òsobòwé POMERANIA MARZEC 2015 miesącowô téma – gmina Żukòwò aktorsczé karno, dlô chtërnégò ka szëbs kò-pòlsczé skecze pisze Kaz miérz Jastrzãbsczi. Òstałë òne wëdóné w pierszim jegò aùtorsczim zbiérkù3. Aktorczi chãtno a czãsto pòkôzywałë je nié leno na turniejach, ale téż òbczas festinów a jinëch imprezów, m.jin. w: Chwaszczënie, Niestãpòwie, Gòscëcënie, Strzépczu, Tëchómiu, Wôrznie, Wejrowie, Żukòwie, Łebnie, Bòjanie i Rëmi. Òd 2004 rokù w parafialnym kòscele w Chwaszczënie są òrganizowóné kaszëbsczé msze swiãté 4. Szëkùjąc wcyg nowi kaszëbskòjãzëkòwi repertuar, nierzôdkò specjalno dla spiéwôczków z kòła pisóny – białczi stwòrzałë spiéwné karno Kaszubki. Prowadzëlë je pòsobno: Tomôsz Fópka (2004–2008), Marión Jażdżewsczi (2008–2010), Adóm Nadolsczi (2011) a Szëmón Chilińsczi (òd 2012 r.). Swój repertuar zapisałë na platkach: kòlãdowi skłôdónce „Kaszëbi na Gòdë II” (2005), „W naszym kole” (2006) a „Pò wid sygóm” (2008) – jakô to platka je pierszim kaszëbsczim hiphopòwim krążkã5. Karno òd 2007 rokù nôleżi do Radë Chórów Kaszëbsczich, a w 2010 rokù dostało gminową nô dgrodã SUCOVIA za regionalné dzejania. W ùszłim rokù Kaszubki dobëłë III môl w IV Òglowòpòlsczim Przezérkù Artisticznëch Karnów Wiesczich Òbéń dów w Licheniu. Nôprzódka karnã czerowa Anna Barsowskô, a òd pôrã lat przédniczką „Kaszëbków” je Sztefaniô Dampc. Terô w karnie spiéwô 15 białk, chtërne szëkùją sã do wëdaniô latos platczi z kaszëbsczima kòlãdoma. Òsóbno wôrt je wspòmnąc ò dzejanim karna turisticznégò, jaczé prowadzy Danuta Jastrzãbskô. Z wiãksza 50 môlów na trasë òd 2006 rokù! Białczi z Chwaszczëna. Òdj. Karól Krefta Z bùchą mówi sã ò chwaszczińsczim kòle wësziwù6, jaczé dzejô przë KGW7, 8 Jich dokazë dobiwają na kònkùrsach wësziwù9, w tim na nôwôżniészim, w Lëni10. Sóm brzôd rokù 2014 to: I môl – Katarzëna Kòrëcyńskô a Wérónika Czerniawskô; III môl – Anna Barsowskô i Wanda Krzëmińskô; wëprzédnienié – Mariô Dunst. Wësziwôrczi dobëłë téż I môl na Òglowòpòlsczim Kònkùrsu Artisticznégò Rãkòdzeła w Licheniu. Wësziwë z chwaszczińsczi szkòłë haftu są sprzedôwóné téż za grańcã11. Gmina Żukòwò chwôli sã zéwiszczã „Kòlibka kaszëbsczégò wësziwù”, stąd òd wnetkã 12 lat KGW z Chwaszczëna mòże liczëc na finansowé wspiarcé gminë przë robienim kùrsu wësziwkù i nié leno. W ùszłim rokù z kùrsu skòrzëstało 29 białk, w tim z sąsednëch gminów, w tim Szëmôłda, Przedkòwa, Kòlbùdów, Gduńska i Gdinie. Kùrsã czerëje Saloma Rzeszewicz. Nômłodszé „dzeckò” w karnie to 15-òsobòwô sekcjô tuńca, jaką pro- Méster wësziwkù Édmùnd Szëmikòwsczi òb czas ùczbë w Chwaszczënie, ze zbiérów TF wadzy Damión Gùtowsczi. Òkróm „swiatowëch” tuńców, białczi promùją téż kaszëbsczé12. W òstatnym gminowim turnieju KGW dobëła w swòji kategórii. Kòło z Chwaszczëna wëzwëskiwô terôczasną technikã do łączbë ze swiatã. W 2013 rokù zòrganizowało za ùniowé dëtczi kòmpùtrowi kùrs dlô 30 lëdzy. Tak tej rôczimë na www.kgw. chwaszczyno.pl! To kòło mòże wkrãcëc! 1 55 lat z tradycją. Koło Gospodyń Wiejskich w Chwaszczynie, red. Alojzy Trella, Chwaszczyno 2014 2 Twórcy Ludowi Powiatu Wejherowskiego, 1969 3 Kazimierz Jastrzębski, Nasz môl. Piosenki, wiersze i skecze, Region 2013 4 http://www.chwaszczyno.pl/wiadomosci-wszystkie/aktualnosci/1715-pierwsza-msza -swieta-kaszubska-w-2015-roku-parafia-chwaszczyno.html 5 http://naszekaszuby.pl/modules/news/article.php?storyid=1698 6 http://www.fopke.pl/pl/aktualnosci/news,417/centrum-haftu-kaszubskiego-chwaszczyno/ 7 Ks. Sławomir Czalej, Kolorowy sposób na nudę, „Gość Niedzielny” z 31.01.2010 8 Ks. Sławomir Czalej, Do haftu i różańca, „Gość Niedzielny” z 6.01.2008 9 http://www.fopke.pl/pl/aktualnosci/news,1662/5-lat-koa-haftu-chwaszczyno/ 10 http://www.fopke.pl/pl/aktualnosci/news,1996/arkana-haftu-spotkanie-z-mistrzem/ 11 http://chwaszczyno.com/news,8830,1.html 12 https://www.youtube.com/watch?v=WWBjEMBMT90 POMERANIA strёmiannik 2015 15 rocznice Gawędziarz z Żarnowca W tym miesiącu mija setna rocznica urodzin Augustyna Dominika. Jest autorem wielu gawęd, które do dzisiaj są powtarzane przez gadëszów zwłaszcza z północnych Kaszub oraz w kaszubskich rodzinach. Jak napisał we wstępie do Gawęd kaszubskich (Warszawa 1986), problemy regionu, jego język, historia i kultura stały się jego życiową pasją. Dzieciństwo nie bez trosk Augustyn Dominik urodził się 2 marca 1915 roku w Żarnowcu. Jego rodzicami byli Augustyn i Agata z domu Gaffke. Wkrótce po narodzinach syna rodzina Dominików przeniosła się do pobliskiej miejscowości Porąb, gdzie ojciec będący drwalem w leśniczówce Sobieńczyce otrzymał służbowe mieszkanie oraz kawałek uprawnej ziemi. Autor gawęd spędził tam całe dzieciństwo, pierwsze nauki pobierając w czteroklasowej szkole podstawowej w Sobieńczycach. Jak wspominał w swojej autobiografii, nie było ono lekkie i beztroskie. W wieku dziewięciu lat podczas zabawy uległ ciężkiemu wypadkowi. Spadając z drzewa, złamał nadgarstek prawej ręki. Konieczna była amputacja, i to powyżej łokcia, gdyż w źle opatrzoną ranę wdała się gangrena. Młody człowiek, dziecko jeszcze, został inwalidą. Niepełnosprawność niewątpliwie wywarła duży wpływ na jego osobowość, na kształtowanie się charakteru, ale nie zwalniała od ciężkiej fizycznej pracy. Jak wspominał, nadal pasł krowy, orał, rozrzucał obornik, pomagał w sianokosach, żniwach i wykopkach ziemniaków. Przez dwa lata wraz z ojcem i bratem pracował w lesie jako drwal. Zmuszała go do tego bieda panująca w dziesięcioosobowej rodzinie. Zamiłowanie do zdobywania wiedzy i debiut literacki Złe warunki bytowe nie ograniczały młodego Augustyna w zdobywaniu wiedzy. Był pilnym samoukiem, którego wrodzone zdolności wspierało 16 zamiłowanie do czytelnictwa. Z radością przyjął możliwość wypożyczania książek z biblioteki założonej przez Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży, które powstało w Żarnowcu. W tym też czasie nawiązał znajomość z wielkim miłośnikiem Ziemi Kaszubskiej i odkrywcą walorów przyrodniczych Dębek – doktorem Adamem Wrzoskiem, naukowcem z Poznania. Bardzo istotne dla tej znajomości było lato 1933 roku, gdy osiemnastoletni Augustyn na Zamkowej Górze w świeżym wykopie znalazł kilka odłamków naczyń. Zainteresowawszy znaleziskiem Adama Wrzoska, stał się mimowolnie domorosłym archeologiem, który korzystając ze wskazówek swojego mentora, zaczął prowadzić poszukiwania dawnego grodziska. Drobne znaleziska z Zamkowej Góry koło Żarnowca, Tupadeł koło Jastrzębiej Góry oraz okolic Karlikowa były o tyle motywujące, że zarówno przynosiły mu niewielki zarobek, jak i zachęciły go do zdobywania wiedzy o historii tych okolic i archeologii. Bardzo często korzystał wtedy z księgozbioru doktora Wrzoska, zaczytując się w książkach i czasopismach historycznych. W tym samym czasie otrzymał od doktora propozycję spisywania legend i gadek związanych z miejscami, w których prowadzone były wykopaliska. Znajomość z doktorem Wrzoskiem przyniosła też Augustynowi Dominikowi możliwość zdobywania wiedzy, gdyż dzięki niemu w 1935 roku młody człowiek został słuchaczem pięciomiesięcznego kursu Uniwersytetu Ludowego Towarzystwa Czytelni Ludowych w Dalkach koło Gniezna. Jak wspominał, udział w kursie był dla niego ogromnym przeżyciem. Z wielkim zapałem uczestniczył w wykładach, dyskusjach i wymianie doświadczeń. Radość z możliwości pobierania nauki tłumiła gorycz powodowana brakiem stałej pracy. 21-letni młodzieniec zdawał sobie sprawę, że wobec panującego bezrobocia jako osoba nie w pełni sprawna ma małe szanse na jej zdobycie. Próbował różnych zajęć – przez kilka miesięcy uczył arytmetyki, geografii i historii Polski na kursie dla młodzieży w Sobieńczycach, pomagał leśniczemu w obliczaniu zarobków pracowników, POMERANIA MARZEC 2015 rocznice starał się o funkcję listonosza w Urzędzie Pocztowym w Krokowej. W tym czasie zdał egzamin i zdobył świadectwo ukończenia siedmiu klas. W latach 30. Dominik zetknął się z wydawanym po kaszubsku w Wejherowie czasopismem „Przyjaciel Ludu Kaszubskiego”, co przyniosło mu pierwsze doświadczenia literackie, bo zamieścił w nim kilka swoich opowieści. Działalność patriotyczna w międzywojniu, okupacja i aresztowanie W roku 1937 został aktywnym członkiem Polskiego Związku Zachodniego (PZZ), organizacji, która przeciwstawiała się antypolskiej propagandzie na terenach państwa polskiego wzdłuż granicy polsko-niemieckiej. Przynależność do Związku miała konsekwencje, które wpłynęły na dalsze jego losy. Wiosną 1938 roku na zebraniu członków PZZ zorganizowanym w Krokowej wygłosił Dominik krótkie przemówienie w języku kaszubskim. Wytknął w nim sanacyjnym władzom złe traktowanie Kaszubów, niedopuszczanie ich do ważniejszych stanowisk, traktowanie ich jak nie-Polaków. Jak pisał we wstępie do zbiorku opowiadań Tóna z pustk (Puck 1983) w swym wystąpieniu starał się udowodnić, że Kaszubi są takimi samymi członkami narodu polskiego, jak Wielkopolanie, Ślązacy czy Górale. Mówcą zaczęła się interesować policja, dociekając, kto był inspiratorem treści przemówienia. Kilka miesięcy po tym wydarzeniu Augustyn Dominik, otrzymawszy ofertę pracy w Towarzystwie „Płomień” skupiającym absolwentów Uniwersytetów Ludowych, przeniósł się do Gniezna. Wydawałoby się, że sprawa płomiennego przemówienia wygłoszonego w Krokowej została zapomniana. Jednak, według Dominika, treść mowy zapadła w pamięć Niemców mieszkających w Krokowej i okolicy. Za ich sprawą jego nazwisko znalazło się na liście osób, które były niebezpieczne dla Rzeszy. Gdy w lasach piaśnickich zaczęły się egzekucje na Polakach, jedynie zmianie miejsca zamieszkania zawdzięczał swe ocalenie. Niemal wszyscy bowiem członkowie zarządu koła PZZ, do którego należał, zostali przez Niemców POMERANIA strёmiannik 2015 rozstrzelani w Piaśnicy. Hitlerowcy szukając go, pojmali jego brata Władysława (młodszego o sześć lat). Otrzymawszy tę tragiczną wiadomość, Augustyn Dominik opuścił Gniezno. Było to prawdopodobnie na przełomie lat 1939/1940 lub na początku 1940 roku (wg informacji córki Dominika – Felicji). Zamieszkał w Chełmcach koło Kruszwicy u księdza Ludwiczaka, którego poznał na Uniwersytecie Ludowym w Dalkach. W Chełmcach mieszkał przez prawie cały okres okupacji. Podejmował każdą pracę, by móc się utrzymać – był pomocnikiem ogrodnika, stróżem nocnym, najdłużej zaś gońcem i pomocą biurową w miejscowym urzędzie gminnym. Podejrzewany o zdradę tajemnic służbowych i pomoc mieszkańcom Chełmc, został zwolniony z pracy, a następnie aresztowany. 21 listopada 1944 roku zamknięto go w więzieniu w Inowrocławiu, a 20 stycznia 1945, kiedy do tego miasta zbliżał się front, wraz z innymi więźniami został Dominik wywieziony do Waldheim w Saksonii. 7 kwietnia przemieszczono go do zastępczego lagru w Lipsku. Dominik przebywał w nim przez 10 dni, to jest do wyzwolenia miasta przez wojska alianckie. Powrót w rodzinne strony W drugiej połowie maja 1945 roku po ponaddwutygodniowej wędrówce Augustyn Dominik wrócił do Polski. Przez Leszno, Poznań dotarł do Inowrocławia a potem do Chełmc. 1 lipca 1945 roku podjął pracę w urzędzie gminnym, a po zlikwidowaniu jego stanowiska, czyli referenta świadczeń rzeczowych, przez 15 lat był księgowym w Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w tej miejscowości. W tym też roku zmienił stan cywilny. Swoją przyszłą żonę, Irenę, poznał jeszcze przed wybuchem wojny. Po wspólnych wojennych przeżyciach w listopadzie 1945 roku zostali małżeństwem. Niestety, nie trwało długo, gdyż Irena, chora na astmę, w 1952 roku zmarła mimo dobrej opieki lekarskiej. Dominik zostawszy sam z czwórką małych dzieci, z których najmłodsze miało zaledwie kilka miesięcy, postanowił wrócić w rodzinne strony. Zamieszkał w Krokowej. Najpierw był księgowym w gminnej spółdzielni, a następnie głównym księgowym w miejscowej Stacji Hodowli Roślin (SHR). W pięćdziesiątym roku życia zdał maturę, kończąc zaocznie technikum ekonomiczne. Jako pracownik SHR otrzymał mieszkanie służbowe w krokowskim zamku. Był nie tylko jego mieszkańcem, ale często przewodnikiem oprowadzającym turystów. W trakcie tych wycieczek opowiadał przyjezdnym historię zamku i rodziny von Krockow, częstował ich gawędami i legendami, które tak chętnie zbierał w młodości. Cieszył się, że przylgnęło do niego miano kaszubskiego gawędziarza. Augustyn Dominik zmarł 8 października 1987 roku w Krokowej. Grób tego zacnego Kaszuby nawiedza obecnie trójka Jego dzieci – Felicja, Michał i Tadeusz, najmłodsza z rodzeństwa Teresa zmarła w 2012 roku Jego pamięć czczą wnuki i prawnuki, a pamiętają go i wspominają również mieszkańcy Krokowej i okolicy. Bożena Hartyn-Leszczyńska Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział w Krokowej 17 KASZËBI W PRL-U Młodé lata Tadéùsza Bòlduana w aktach Institutu Nôrodny Pamiãcë S Ł Ô W K F Ò R M E L L A* Òglowò znóny na Kaszëbach gazétnik, pùblicysta i dzejôrz, aùtór dosc tëlé ksążków, jaczé colemało są ò Kaszëbach i Pòmòrzim, a òsoblëwie ò jich dzejach, Tadéùsz Bòlduan na pòczątkù swòji żëcowi i warkòwi drodżi pisôł m.jin. do wòjskòwëch cządników. Ò tim òstatnym wspòminôł nawetka pò wiele latach w swòjim dokazu pt. Nie dali się złamać. W tim teksce napiszemë kąsk ò młodëch latach negò człowieka a téż ò jegò dzejanim òb czas wòjskòwi służbë. Dowiémë sã tegò wszëtczégò z teczczi òsobòwëch aktów Tadéùsza Bòlduana jakno żôłniérza, chtërna przechòwiwónô je w archiwùm gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë. Nieletczé dzecyństwò W ww. teczce nalezc jidze m.jin. żëcopis napisóny przez kaprala Bòlduana 10 łżëkwiata 1952 r., w chtërnym òpisôł òn swòje donëchczasné żëcé. Zaczãło sã òno w Kòscérznie, gdze przëszedł na swiat 5 łżëkwiata 1930 roku. Na drëdżé miono miôł Wincãt, a starszima jegò bëlë Tédór ë Mariô z dodomù Gniot. Ò òjcu swòjim młodi Tadéùsz w 1952 r. napisôł, że béł òn ùrzãdownikã i pierwi robił w Krézowim Starostwie w Kòscérznie a pózni w Miesczim Zarządze w Wejrowie. Wôrt nadczidnąc tuwò, że w ankece, chtërną mùszôł wëpisac, a w jaczi pòdôwôł wòjskù wiadła ò se i swòji familie, téż napisôł, 18 że wark jegò tatka to Ùrzãdownik Miesczégò Zarządu. Widzymë tej, że nigdze nie wspòmnął ò tim, że òjc jegò béł bùrméstrã w Wejrowie. Cëż z tegò wëszło, napiszemë kąsk pózni. Do 1939 r. mieszkôł w Wejrowie, gdze skùńcził trzë klasë pòwszechny szkòłë. Czej w séwnikù tegò rokù wëbùchła drëgô swiatowô wòjna, môłi Tadk w gromadze z mëmką ë bracyną Rajmùndã zwiornelë do Żërosławiców kòle Torunia, skądka przëcygnelë do Kòscérznë. Nie mieszkelë tam równak długò, bò jesz w 1939 r. trafilë do Kòrnégò (kòscersczi pòwiôt), gdze żëlë jaż do 1945 r. Môłi Tadéùsz robił tam ù gbùra jakno pasturk. Nie chòdzył téż przez te lata do szkòłë, bò jak sóm pózni napisôł w swòjim żëcopisu, w Kòrném bëlë sami Pòlôszë, dlô chtërnëch szkòła nie òsta òdemkłô. W 1945 r. przecygnelë nazôd do Kòscérznë, a sta sã to jesz wierã krótkò przed wlezenim tam rusczégò wòjska, bò jak napisôł tuwò (to je prawie w Kòscérznie – S.F.) w strëmiannikù wëzwòla naju Radzeckô Armiô. Zarô pò tim zaczął ùczbã w kòscersczim gimnazjum miona Józefa Wëbicczégò. Dejade ju krótczi czas pózni pòtkało gò nieszczescé, bò w rujanie 1945 r. ùmarła jegò mëmka. Czej to sã sta, wespół z bratã òstôł sczerowóny do Państwòwégò Dodomù Dzecka Nr 5 w Sopòce. W tim gardze téż dali cygnął swòjã ùczbã w gimnazjum miona Bòlesława Chrobrégò. Kąsk pózni zachòrzôł i wrócył do domôcy Kòscérznë, gdze dali sã ùcził. (dzél 1) „Sztôłtowanié” w dëchù „lëdowi” Pòlsczi To, że stracył òbòje starszich i jakno czësto młodi bëniel trafił do dodomù dzecka, miało pewno wiôldżi cësk na niegò i jegò pózniészé pòzdrzatczi. W służbòwi charakteristice pòdpòrucznika Tadéùsza Bòlduana zrëchtowóny w 1953 r. napisóné òstało, że òd czasu, czej trafił do sopòcczégò Państwòwégò Dodomù Dzecka, sztôłtowôł sã jegò pòzdrzatk na swiat ë państwòwé sprawë. Jak letkò jidze sã domëslëc, môdżi bracynów Bòlduanów bëłë w nym môlu sztôłtowóné na òficjalny w tim czasu, to je kòmùnysticzny ôrt. Wierã brzadã taczégò „sztôłtowaniô” bëło wstąpienié òbù bracynów do Związkù Pòlsczi Młodzëznë (pol. Związek Młodzieży Polskiej – ZMP; dali pòd kaszëbsczim skrócënkã ZPM). Òrganizacjô ta mia wëchòwiwac młodëch lëdzy w dëchù „demòkraticzny”, „lëdowi” Pòlsczi i drëszbë z Sowiecczim Związkã. Nôleżnikã ZPM T. Bòlduan stôł sã 15 séwnika 1948 r. W òrganizacje ti dzejôł midzë jinszima jakno przédnik klasowégò kòła ë czerownik Szkòłowégò Zarządu ZPM. Òkróm te béł w tim czasu przédnikã Szkòłowégò Partu Towarzëstwa Pòlskò-Radzecczi Drëszbë (pol. Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej – TPPR; dali pòd kaszëbsczim skrócënkã TPRD). Czej skùńcził dejowò-pòliticzné kùrsë w Jurace ë w Domenie Złotowsczi, òstôł kadrowim referentã w kòscersczim Krézowim Zarządze ZPM a w 1949 r. òbjimnął ju stanowiszcze przédnika tegò prawie zarządu. Jegò òrganizacjowô kariera POMERANIA MARZEC 2015 Kaszëbi w PRL-u / wydarzenia szła, jak widzec, dosc flot. Kùreszce 20 lëpińca 1949 r. òstôł przëjãti do „przédny mòcë nôrodu”, to je do Pòlsczi Zjednóny Robòtniczi Partie. Béł téż jednym z ùczãstników wòjewódzczégò i krajewégò zjazdu TPRD. Ju òb czas przënôleżnotë do ZPM zaczinôł robic w tim warkù, z jaczim pózni zrzesził swòje żëcé, to je w gazétnictwie. Pisôł do pismionów „Głos Wybrzeża”, „Dziennik Bałtycki” i „Nowa Wieś”. W rokù 1950 zdôł maturã, zdobéł strzédné wësztôłcenié. W czerwińcu tegò rokù, zgódno z ùgôdanim sã z Wòjewódzczim Kòmitetã PZRP, sczerowóny òstôł na praktikã do redakcje gazétë „Dziennik Bałtycki” w Gdinie. Wiele lat pózni w swòji ksążce pt. Nie dali się złamać napisôł, że dostôł sã tam dzãka pòmòcë Lecha Bądkòwsczégò ë jegò drëcha Wincãta Krasczi (pòl. Kraśko), chtëren béł òb nen czas ji przédnym redaktorã. W tim samim dokazu wspòmnął téż, że to prawie Bądkòwsczi wprowadzył gò tedë w kaszëbsczé sprawë. Jak dali czëtómë w żëcopisu, w gazéce „Dziennik Bałtycki” robił Bòlduan jakno repòrtéra nôprzód w terenowim, a pózni w gòspòdarczo-mòrsczim wëdzélu. Warało to do lëstopadnika 1950 r., czedë to òstôł pòwòłóny do wòjskòwi służbë. Wôrt nadczidnąc w tim môlu, że òdbiwôł òn jã colemało w cządze na jich dzejów, chtëren zwiemë „stalino wsc zim”, czej wszëtkò, w tim téż wòjskò, mùszało pòsłëszno słëchac tegò, co szło z Mòskwë. Człowiekã, jaczi miôł zagwësnic jak nôwiãkszé pòdpòrządkòwanié Pòlsczégò Wòjska wskôzóm ze wschòdù, béł tej Minyster Nôrodny Òbronë marszôłk sowiecczi i pòlsczi Kònstanti Rokòssowsczi. W wòjskù i w żôłniérsczi gazéce Na zôczątkù swòjegò bëcégò w wòjskù T. Bòlduan służił w Szkòłowi Baterie Artilerie, gdze dali cygnął swòjã aktiwnotã w ZPM i w PZRP. Wzął tej midzë jinszima ùdzél w Brigadowi Partiowi Kònferencje. Miôł bëlné wëniczi w ùczbie. Redagòwôł téż scanową gazétkã, za co òstôł pò chwôlony. Pò warającym dzesãc mie sãców szkòlenim pòd kùńc séwnika 1951 r., ju jakno kaprôl, òstôł sczerowóny na praktikã do Wòjskòwi Jednostczi Nr 1692, gdze do pòczątkù gòdnika miôł fónkcjã dowódcë ògniowégò plutonu. Tam téż dzejôł w partiowëch strukturach i 4 gòdnika 1951 r. zaczął kùrsë pòliticznëch òficérów, jaczé warałë do czerwińca pòstãpnégò rokù. Tedë téż dostôł stãpień chòrążégò w òbrëmienim òsobòwégò kòrpùsu pòliticznëch òficérów. W wòjskòwi teczce òsobòwëch aktów T. Bòlduana nalezc jidze midzë jinszima cedel ùkùńczeniô przez niegò Òstrzódka Przeszkòleniégò Pòliticznëch Òficérów, z chtërnégò mòżemë wëdo wiedzec sã, czegò ùczãstnicë taczich kùrsów sã ùczëlë. Òkróm sprawów czësto wòjskòwëch, jak na przëmiôr mùsztra, taktika czë ùczbë ò wòjnie i wòjskù, bëłë tam taczé témë, jak historiô Pòlsczi, dzeje kòmùnysticzny bòlszewicczi partie w Sowiecczim Związkù ë partiowò-pòliticznô robòta. Jakno ùczãstnik kùrsu òstôł colemało bëlno òbtaksowóny przez swòjich przédników. Wedle nich béł żôłnierzã pòsłësznym, miôł chãc do ùczbë i robòtë. Jeżlë dostôł wskôzë, to béł w sztãdze robic samòstójno. Béł baro spòsobny do ùczbë a czej gôdôł ò jaczis sprawie, rozmiôł tak bëlno jã przedstawic, żebë zrozmielë jã jegò słëchińcowie. Jeżlë chòdzy ò pòliticzné pòzdrzatczi ë òdniesenié do dzysdniowi jawernotë, to je do kòmùnysticznëch rządów w Pòlsce, Sowiecczégò Związkù i jinëch krajów lëdowi demòkracje, to òstałë òne téż òbtaksowóné dobrze. Jedurné zastrzédżi, jaczé mielë do niegò przédnicë, tikałë sã tegò, że béł òn strzédnym òrganizatorã i że jakno sekretéra partiowi òrganizacje nié do kùńca richtich rozmieje zòrganizowac partiową robòtã. Na ògle równak wòjskòwé wëszëznë miałë ò nim bëlną dbã. Wedle nich T. Bòlduan nadôwôł sã na zastãpcã dowódcë kómpanie z mòżlëwòtą pózniészégò jidzeniô w górã i, co bëło dlô niegò wierã nôwôżniészé, béł zdatny do robòtë w redakcje gazétë. W czerwińcu 1952 r. zaczął robic w redakcje żôłniérsczi gazétë. Na pòczątkù òbjimnął stanowiszcze starszégò kòrespóndenta Wòjskòwégò Wëdzélu, ale w lëstopadnikù tegò rokù ju szedł w górã. Òstôł tej Czerownikã Kùlturowò-Pòùcznégò Wëdzélu redakcje wòjskòwégò cządnika „Za Polskę Ludową” i béł nim do maja 1954 r. *Aùtor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë. Toruński Kiermasz Książki Regionalnej Pierwsza edycja kiermaszu miała miejsce w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu 26 października 2011 r. Była to wówczas impreza towarzysząca uroczystościom obchodów 30-lecia toruńskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Przyjęła nazwę „Kiermasz Książki Kaszubskiej i Pomorskiej” i zgromadziła 6 wystawców mających w swojej ofercie książki pisane między innymi w języku kaszubskim oraz dotyczące Kaszub i Pomorza. Toruńska impreza od początku jest współorganizowana przez miejscowy oddział ZKP i Bibliotekę Uniwersytecką w Toruniu. Przygotowując drugą odsłonę kiermaszu, zmieniono jego nazwę, formułę i termin. II Toruński Kiermasz Książki Regionalnej odbył się 8 kwietnia 2013 r. jako samodzielna, całodniowa impreza, która zgromadziła 10 wystawców. Tym razem zaproszono wydawców prezentujących książki o szeroko rozumianej tematyce pomorskiej, w tym toruńskiej. Kiermaszowi towarzyszyły dwa spotkania autorskie. Przebieg wydarzenia został nagłośniony przez Radio PiK i toruńską telewizję kablową TV Toruń. Termin III Toruńskiego Kiermaszu Książki Regionalnej wyznaczono na 11 maja br., a odbędzie się tak jak dotychczas w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu. Impreza zostanie zorganizowana w ramach ogólnopolskiego Tygodnia Bibliotek. Podczas trzeciej edycji kiermaszu przewiduje się zorganizowanie większej niż dotychczas liczby imprez towarzyszących, wśród których można już wymienić Debatę Pomorską oraz promocję książki dr hab. Teresy Borawskiej Mikołaj Kopernik i jego czasy. Organizatorzy chcą zaprosić od 15 do 25 wystawców, którzy zaprezentują wydawnictwa książkowe i periodyki o tematyce regionalnej ograniczonej do obszaru całego Pomorza, Powiśla, Warmii, Mazur i województwa kujawsko-pomorskiego. Pierwsze wydawnictwa już zadeklarowały promocje cenowe swojej oferty na kiermaszu. W celu poznania potrzeb uczestników toruńskiej imprezy przeprowadzona zostanie wśród nich ankieta. Wypełniając ją, będzie można liczyć na atrakcyjne nagrody. Wojciech Szramowski POMERANIA strёmiannik 2015 19 Z POŁUDNIA Mòc i chwała KAZIMIERZ OSTROWSKI Był rok 1982. Pomimo ograniczających wszelką działalność dewizą przemawiało i to, że jej autorem jest jeden z wielkiej zarządzeń stanu wojennego, w chojnickim oddziale ZKP trójcy młodokaszubskiej, rówieśnik i przyjaciel Jana Karnowprzygotowywaliśmy się do fundacji i nadania sztandaru. skiego, a w pewnej mierze jego współzawodnik na kaszubProjekt sztandaru, bardzo oryginalny i piękny, wykonał skim Parnasie. Karnowski tak samo żarliwie wyrażał swoje chojnicko-krakowski artysta (i nasz członek) Janusz Jutrzen- uczucia: Tam gdze Pòlskô je / Biôłi Òrzéł (…) Grifù wtóruje, i jeszcze: Dëch pòmòrsczi nieùmiarti ka-Trzebiatowski. Wykonanie („Rozmëszlanié Cenôwë”) [cytazaś chorągwi postanowiliśmy ty w pisowni współczesnej]. powierzyć najlepszej wów(…) w Kaszubach jest Karnowski wcześniej zdoczas na Pomorzu pracowni hafciarskiej Danuty Jankownasza moc i chwała. był poetycką sławę swoim debiutanckim tomikiem wierszy skiej-Trzeciak w Starogardzie (…) to hasło najwierniej lirycznych pt. Nowotné spiéwë Gdańskim. Ale co napisać na oddaje ideę, która nas (1910), po którym Majkowawersie? Jaką dewizę przyjąć, aby pobudzała uczucia i myśli? zrzesza – Kaszuby są ski mianował go pierwszym prawdziwym poetą kaszubWertowałem książki kaszubżyciodajnym źródłem skim. Ale Heyke – Czernicki skich pisarzy, wczytywałem naszej tożsamości i dumy. (pod takim pseudonimem pisię w poetyckie wersy. Głębosał), który w latach 1911–1912 ki sens odnalazłem w słowach ogłosił w „Gryfie” cykl krótLeona Heykego: Tu je mòja mòc i chwała, / Megò serca swiãti dzél; / W jegò służbie jô sã trawiã / kich utworów pod wspólnym tytułem „Piesnie północny”, nie ustępował Budzyszowi. Nazwał je północnymi, istotnie Zdrzącë w jego wiôldżi cél („Swiat Kaszëbsczi”). Tak, w Kaszubach jest nasza moc i chwała. Uznaliśmy, że bowiem pisane były językiem nordowych współziomków poto hasło najwierniej oddaje ideę, która nas zrzesza – Kaszu- ety, różniły się pod tym względem od dotychczasowej twórby są życiodajnym źródłem naszej tożsamości i dumy. Za tą czości, której tworzywem była kaszubszczyzna południowa. Mòc i chwała Béł rok 1982. Nie zdrząc na dłôwiącé wszelejaczé dzejania nôkazë wòjnowégò stanu, w chòjnicczim parce KPZ przërëchtowelë jesmë sã do fùndacji i nadaniô stanicë. Projekt stanicë, baro apartny i snôżi, béł robòtë chòjnickò-krakòwsczégò artistë (i najégò nôleżnika) Janusza Jutrzenczi-Trzebiatowsczégò. Wëkònanié zôs chòrągwie pòwierzëlë jesmë nôlepszi w nen czas na Pòmòrzu warkòwni wësziwkù Danutë Jankòwsczi-Trzecak w Stôrogardze Gduńsczim. Le co napisac na awerse? Jaką dewizã przëjąc, cobë bùdzëła wseczëca i mëslë. Kôrtkòwôł jem ksążczi kaszëbsczich pisarzi, wczëtiwôł jem sã w pòéticczé wersë. Głãbòczi sens òdnalôzł jem w słowach Léóna Heyczi Tu je mòja mòc i chwała, / Megò serca swiãti dzél; / W jegò służbie jô sã trawiã / Zdrzącë w jego wiôldżi cél („Swiat Kaszëbsczi”). Jo, w Kaszëbach je najô mòc i chwała. Ùznalë më, że to zéwiszcze nôlepi bãdze òddawało ideã, chtërna naji zrzeszô – Kaszëbë są żëcôdajnym zdrojã naji juwernotë i chlubë. Za tą 20 dewizą przemawiało i to, że ji aùtorã je jeden z wiôldżi trójcë młodokaszëbsczi, równiôk i drëch Jana Karnowsczégò, a na gwësny spòsób jegò miónkòwnik na kaszëbsczim Parnasu. Karnowsczi tak samò gòrąco wëpòwiôdôł swòje wseczëca Tam gdze Pòlskô je / Biôłi Òrzéł (…) Grifù wtóruje, i jesz: Dëch pòmòrsczi nieùmiarti („Rozmëszlanié Cenôwë”) [cytatë w terczasnym pisënkù]. Karnowsczi prãdzy zdobéł pòéticką sławã swòjim debiutancczim tomikã wiérztów liricznëch pt. Nowotné spiéwë (1910), pò chtërnym Majkòwsczi dôł mu miono pierszégò prôwdzëwégò kaszëbsczégò pòétë. Le Heyka – Czernicki (pòd taczim pseùdonimã twòrził), chtëren w latach 1911–1912 ògłosył w „Grifie” cykl krótczich dokazów pòd pòspólnym titlã „Piesnie północny”, nie ùstãpòwôł Bùdzyszowi. Pòzwôł je nordowima, pò prôwdze bò pisóné bëłë jãzëkã nordowëch wëspółdrëchów pòétë, to bëła jich jinosc pòd tim ùprocëmnienim òd dotëchczasowégò ùróbkù, chtërnégò materią bëła kaszëbizna pôłniowô. POMERANIA MARZEC 2015 Z PÔŁNIÉGÒ Drogi obu poetów przeplatały się w okresie studiów pelplińskich, fryburskich i wrocławskich, a także później. Po odrodzeniu niepodległości sędzia Karnowski pracował w Toruniu i Chojnicach, ks. Leon Heyke osiadł w Kościerzynie, pracując jako duszpasterz i wychowawca młodzieży. Podstawą ich porozumienia i przyjaźni była przede wszystkim służba w rydwanie idei kaszubskiej. Łączyła ich twórczość poetycka, wysoko cenili wzajemnie swój talent. Dochodziło jednak czasem do nieporozumień, gdyż Karnowski nie do końca akceptował kształt poezji, zwłaszcza epickiej („Dobrogost i Miłosława”) Heykego, ten zaś rozumiał recenzje przyjaciela jako niezasłużoną krytykę. Potem stosunki wracały na normalne tory. Pod sztandarem, na którym wypisane są sparafrazowane, płomienne słowa ks. Heykego – Kaszëbë – naszô mòc i chwała – grono członków i sympatyków chojnickiego oddziału manifestuje kaszubską jedność. Na początku nie było łatwo. Po uroczystości pogrzebowej Lecha Bądkowskiego, w lutym 1984 r., do chojnickich władz trafiło zdjęcie naszego pocztu sztandarowego z Lechem Wałęsą, dając powód do wyrażenia zdecydowanej dezaprobaty. Jeszcze większe zdenerwowanie miejscowych polityków wywołał udział naszej delegacji ze sztandarem w Pucku 10 lutego 1985 r. na obchodach 65. rocznicy zaślubin z morzem, a to z powodu religijnego charakteru uroczystości i licznej obecności duchowieństwa, z prymasem kard. Józefem Glempem na czele. Działo się to bowiem krótko po zniesieniu stanu wojennego, w trwającej nadal konfrontacyjnej sytuacji, kiedy Kościół stanął po stronie opozycji demokratycznej. Ale ten czas minął, dziś z radością patrzymy na swój sztandar wśród czterdziestu innych zrzeszeniowych znaków na kolejnych zjazdach Kaszubów albo wypełniających główną nawę katedry w Oliwie. Rok 2010 był poświęcony pamięci Jana Karnowskiego, wieloma nićmi związanego z Chojnicami, rok bieżący z woli Rady Naczelnej ZKP jest Rokiem ks. Leona Heykego. Obu poetów, współtwórców ruchu młodokaszubskiego, uważamy za patronów naszego działania na południowej rubieży Kaszub. Drodżi òbù pòétów przeplôtałë sã òb czas sztudérowaniô pelplińsczégò, fribùrsczégò i wrocławsczégò, a téż pózni. Pò òdrodzeniô sã wòlnoscë sãdza Karnowsczi robił w Toruniu i Chòjnicach, ks. Léón Heyka zamieszkôł w Kòscérznie, dze béł dëszpasturzã i wëchòwawcą młodzëznë. Fùndameńtã jich dogadiwaniô sã i drëszbë bëła przede wszëtczim służba w ridwanie kaszëbsczi ideji. Sparłącził jich ùróbk pòéticczi, wësok mielë w ùwôżanim nawzôj swój taleńt. Dochòdzëło równak czasã midzë nima do lechòrozmieniô sã, dlôte że Karnowsczi nié do kùńca akceptowôł sztôłt pòézji, òsoblëwò epicczi („Dobrogost i Miłosława”), Heyczi, ten zôs rozmiôł recenzje drëcha jako nienôleżną mù sã kritikã. Pózni jich znajemnota wrôcała na dobri tor. Pòd stanicą, na chtërny wëpisóné są sparafrazowóné, płomné słowa ks. Heyczi – Kaszëbë – naszô mòc i chwała – grono nôleżników i sympatików chòjnicczégò partu manifestëje kaszëbską jednotã. Na zaczątkù nie bëło letkò. Pò ùroczëstoscë pògrzebòwi Lecha Bądkòwsczégò w gromicznikù 1984 r. do chòjnicczich władz trafiło zdjãcé najégò pòcztu stanicowégò z Lechã Wałãsą, dając przëczënã do wërażeniô dezaprobatë. Jesz wiãkszé znerwòwanié miestnëch pòlitikôrzów wëwòłała bëtnosc naji delegacji ze stanicą w Pùckù 10 gromicznika 1985 r. na òbchòdach 65. roczëznë żeńbë z mòrzã, a to za przëczëną religijnégò charakteru ùroczëstoscë i wielny bëtnoscë dëchòwieństwa, z primasã kard. Józefã Glempã na czele. Dzało sã to wejleno krótkò pò znieseniu wòjnowégò stanu, w trwający dali kònfrontacyjny stojiznie, czej Kòscół stanął béł pò starnie demòkraticzny òpòzycji. Le nen czas minął béł, dzys z redotą zdrzëmë na swòjã stanicã westrzód szterdzescë jinszich zrzeszeniowëch chòrągwiów na zjazdach Kaszëbów abò wëpełniwającëch nôwôżniészą nawã w kòscele katédralnym w Òliwie. Rok 2010 ùpamiãtniwôł Jana Karnowsczégò, mòcno i na rozmajiti ôrt zrzeszonégò z Chòjnicama, rok ten tu z wòlë Przédny Radë KPZ je Rokã ks. Léóna Heyczi. Òbù pòétów, wespółdokôzców ruchù młodokaszëbsczégò, ùznôwómë za patrónów najégò dzejaniô na pôłniowim zberkù Kaszub. POMERANIA strёmiannik 2015 R E K L A M A Tłomaczëła Ana Różk 21 Rok ks. Leona Heykego Żarliwy kapłan, patriota i wychowawca Józef Belgrau Dzieciństwo i nauka w Wejherowie Leon Heyke urodził się 10 października 1885 r. w Cierzni. Jego ojciec Ferdynand był zamożnym gospodarzem i sołtysem. Leon, pierworodny syn Heyków, miał trójkę rodzeństwa: Leokadię, Franciszka i Józefa. Przyszły kapłan i poeta pasał bydło i śpiewał zasłyszane od matki Anny kaszubskie pieśni, do poznanych melodii dorabiał nieraz nowe słowa. „Rodzice w chwilach wolnych od zajęć gospodarczych uczyli mnie języka polskiego na podstawie polsko-niemieckiego podręcznika szkolnego, którego za ich czasów używano w pomorskich szkołach ludowych”1 – pisał po latach w swoich wspomnieniach. Z dzieciństwa poeta przywołuje też wieczory, kiedy sąsiedzi przychodzili na pogawędki. „Mówiono o sprawach bieżących. Mówiono o Ceynowie i kaszubszczyźnie, o Kościuszce i dziejach polskich, opowiadano sobie baśnie i podania, grano na harmonijce i śpiewano2”. Proboszcz kościoła Trójcy Świętej w Wejherowie ks. kanonik Walenty Dąbrowski, krewny rodziny (zwany powszechnie królem kaszubskim), odkrył nieprzeciętny talent małego Leona, sprowadził go w 1898 r. do Królewskiego Gimnazjum Katolickiego w Wejherowie i przez 6 lat nauki wspierał go materialnie. Młody Heyke należał do szkolnego koła filomatów – tajnej 1 Bukowski Andrzej, Listy Leona Heykego z lat 1911–1939, „Rocznik Gdański” 1993, t. 53, z. 2, s. 193. 2 Tamże s. 193. 22 organizacji patriotycznej i samokształceniowej założonej przez Józefa Wryczę, sławnego kapłana i patriotę – dzięki czemu poznał polską poezję romantyczną. Jeszcze przed maturą Leon odbył roczną służbę wojskową, by później móc spokojnie studiować. Praca duszpasterska i kaszubska pasja W marcu 1906 r. zdał maturę m.in. z języka francuskiego, hebrajskiego, łaciny, greki i z niemieckiego. Już w kwietniu tegoż roku wstąpił do Seminarium Duchownego w Pelplinie. Tu przyjął go biskup Augustyn Rosentreter, pochodzący z Kosznajderii wybitny teolog oraz wyrozumiały profesor i wychowawca. Od 1908 r. kleryk Leon Heyke działał wraz z Janem Karnowskim w seminaryjnym Kole Kaszubologów. Na zebraniach samokształceniowych klerycy poznawali historię i kulturę swojej małej ojczyzny oraz czytali poezję romantyczną. Wówczas w kole istniał ostry spór na temat odrębności Kaszubów względem Polaków. Święcenia kapłańskie Heyke przyjął 13 marca 1910 r. Początkowo był wikarym w Lignowach Szlacheckich, a następnie w parafii pw. św. Józefa w Gdańsku. W lutym 1911 r. ks. Leon Heyke udał się na studia doktoranckie do Fryburga w Badenii. Tam w domu prof. Ferdynanda Bieszka (rodem z Koleczkowa) odbywały się cotygodniowe patriotyczne spotkania pomorskie, w których bardzo aktywnie uczestniczył także ks. Leon. Jesienią tego samego roku ks. Heyke przeniósł się na studia do Wrocławia. Tu spotkał Słowian ze wszystkich stron świata. Wdał się w spór o pisownię kaszubską z doktorem Aleksandrem Majkowskim. We Wrocławiu spotykał się także z Janem Karnowskim, który po wystąpieniu z seminarium tu kończył swoje studia prawnicze. Obydwaj prowadzili żywiołowe dyskusje nad programem ruchu kaszubskiego. Tutaj też Heyke określa ostatecznie swoje poglądy i pogłębia swoje zainteresowanie historią Kaszub. Studia we Wrocławiu skończył jesienią 1912 r. Jego rozprawa doktorska była zatytułowana „Teologia moralna na podstawie siedmiu apokaliptycznych listów powszechnych”, obronił ją w grudniu 1913 r. W międzyczasie wrócił na Pomorze i był kolejno wikarym w parafii Ścięcia św. Jana w Chojnicach, parafii Nawiedzenia NMP w Lubawie, a od kwietnia 1914 r. w parafii Trójcy Świętej w Kościerzynie. „Z Kościerzyny objechałem przed wojną europejską własnym samochodem teren kaszubski, zwiedzając wszystkie ciekawsze historyczne miejsca i zabytki, zbierając miejscowe baśnie i podania, rozmawiając z ludźmi na temat spraw kaszubsko-polskich, opowiadając tu i tam ciekawie słuchającym wyjątki z regionalnych dziejów pomorskich. Byłem w największym rozpędzie, wtedy wojna przerwała plany i podróże3”. Samochód sprzedał po kraksie pod Kartuzami. Przejechał psa i potrącił konia. Ludzie w tamtym czasie zapamiętali ks. Heykego jako człowieka wesołego, który grywał na trąbie, kukówce (krótkim flecie, którego dźwięk przypomina odgłos kukułki) i fisharmonii4. 3 Tamże s. 194. 4 Janke Stanisław, Poeta z kaszubskiej nocy, Wejherowo 1998, s. 34. POMERANIA MARZEC 2015 Rok ks. Leona Heykego W Chełmnie i Kościerzynie Po wybuchu wojny w 1914 r. ks. Leon Heyke został kapelanem i sanitariuszem w szpitalu wojskowym w Chełmnie. Dr Aleksander Majkowski pracował tam jako lekarz. Atmosfera wojny spowodowała, że dwaj wielcy pisarze pogodzili się po wieloletnim sporze o pisownię kaszubską. W 1918 r. ks. Heyke został wikarym w Chmielnie. Angażował się tu w ruch patriotyczny, czego efektem było powstanie tzw. Republiki Chmielno na opanowanym wówczas jeszcze przez Niemców Pomorzu. Od marca roku 1919 był kolejno wikarym na Wygodzie i w Kartuzach. W 1920 r., po włączeniu Pomorza do państwa polskiego, ks. Heyke został prefektem i katechetą w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Męskim w Kościerzynie. Uczył francuskiego i religii, jednak zawsze znajdował czas na przekazanie ciekawych informacji o Kaszubach, o historii, obyczajach, języku, literaturze i ważnych kaszubskich postaciach. Działał także w Bractwie Pomorskim, którego celem było krzewienie kultury i tradycji miejscowej oraz obrona przed „zalewem galicyjskim” przy obsadzaniu stanowisk. Ks. Heyke często udawał się z uczniami na piesze wycieczki po Szwajcarii Kaszubskiej. Od 1922 r. redagował pismo „Druh”, niedzielny dodatek gazety „Pomorzanin” wydawanej w Kościerzynie przez Aleksandra Majkowskiego. W sierpniu 1932 r. ks. Leon Heyke był kapelanem obozowym na Światowym Zlocie Skautów Wodnych w Garczynie, na którym honorowym gościem był prezydent RP Ignacy Mościcki. Gorliwy kapłan Ks. Leon Heyke był wybitnym metodykiem nauczania religii. Prowadził wykłady dla księży w Pelplinie na kursach katechetycznych. Razem z ks. Józefem Roskwitalskim i ks. Pawłem Kirsteinem, pionierami odnowy katechetycznej, pracował nad nowym podręcznikiem do religii. W literaturze fachowej opublikował wiele artykułów poświęconych metodom i organizacji nauczania religii. Promował także wykorzystywanie tematyki regionalnej w katechezie. W nauczaniu propagował metodę POMERANIA strёmiannik 2015 chrystocentryczną: „W pracach nauczycielsko-wychowawczych Chrystusa nie ma żadnego szablonu, żadnej pedanterii, żadnej manii profesorskiej. Inaczej przemawia do Nikodema, inaczej do faryzeuszów, inaczej do apostołów, inaczej do ludu, używa wszelkich metod, aby dojść do celu, działa indywidualnie, stosownie do chwili. Porywa siłą swej osobowości i przepaścistej miłości” – pisał w 1933 r. w „Miesięczniku Diecezji Chełmińskiej”. Był zwolennikiem także metody podającej za pomocą pogadanek, opowiadań itd., od wieków stosowanej w Kościele. Poszukiwał dróg uczenia religii odpowiednich dla młodych ludzi. Jako kapłan wyprzedził epokę i już wówczas odprawiał szkolną Mszę świętą twarzą do wiernych. Ksiądz Leon Heyke był także gorliwym kapłanem żyjącym tym, co głosił. W redagowanym przez siebie „Druhu” w 1923 r. pisał: „Ale na nic się przyda wiara chrześcijaninowi, jeśli podług niej nie żyje. Czy to nie głupota wierzyć, że nauka naszej wiary jest prawdziwa, a żyć i postępować tak, jakoby fałszem była. I szatani tak wierzą. Dlatego zapytuje się święty Piotr Damian, doktór Kościoła: »Co pomoże człowiekowi wiara katolicka, jeśli żywot prowadzi pogański?«. Mocna i stała i żywa wiara niechaj więc od dziś będzie początkiem i źródłem postępowania twojego, prawidłem życia twojego, chrześcijaninie. Co wiara potępia i ty potępiaj, choćby natura twoja protestowała i szemrała, choćby świat cię inaczej uczył, choćby z ciebie szydził i wyśmiewał się. Komuż masz raczej służyć i wierzyć? Chrystusowi – Bogu, czy szatanowi i światu? Czy światłość czy ciemności miłować? Zapytaj się rozsądku i serca, a jeśli i te nie odpowiedzą, słuchaj co Prawda przedwieczna głosi: »kto nie wierzy, już osądzon jest«”. Z kijem i chlebakiem na śmierć W 1937 r. Heyke po raz ostatni odwiedził Aleksandra Majkowskiego. Autor Remusa przedstawił mu osiągnięcia ruchu kaszubskiego, porównał ten ruch do małego ziarna, które za ich życia wyrosło w rozłożyste drzewo, pod którym można wypoczywać. Ks. Heyke opuścił Kartuzy bardzo wzruszony. W roku 1939, komentując spór o separatyzm kaszubski, Heyke pisał: „Rękę do współpracy podajemy każdemu, kto serdecznie kocha region kaszubski i szczerze służy Państwu Polskiemu5”. W piątek 1 września 1939 r. ks. Leon Heyke jako kapelan wojskowy, zaopatrzony w kij i chlebak, wyruszył na południe w kierunku wojsk polskich. Pozostawione mieszkanie splądrował kościerski Selbstschutz, książki i rękopisy zostały wyniesione i spalone przed gmachem gimnazjum. Po dwóch dniach ks. Heyke pojawił się w szkole we wsi Kasparus na Kociewiu, 60 km od Kościerzyny. Był przygnębiony i pełen najgorszych przeczuć. 8 września udał się w stronę Świecia, które już 5 dni wcześniej zostało zajęte przez Niemców, Heyke jednak o tym nie wiedział. W połowie września przebywał jeszcze we wsi Wda, kilka kilometrów za Kasparusem. Mieszkał w organistówce, odprawiał Mszę i różaniec. Gdy ludzie mu doradzali, by dla ocalenia własnego Niemcom skłamał na temat tego, kim jest (a niemieckim władał biegle), odpowiedział: „Ja tego nie mogę zrobić, ja muszę prawdę powiedzieć”6. W październiku starogardzki Selbstschutz rozpoczął poszukiwania polskich księży. Księdza Heykego aresztowano 13 października przed północą we wdawskiej organistówce. Przewieziono go wraz z innymi księżmi do więzienia w Starogardzie. Tam pijani Niemcy bili ich i upokarzali. W poniedziałek 16 października ok. godz. 15 wywieziono ks. Leona Heykego wraz z innymi kapłanami do Lasu Szpęgawskiego i tam rozstrzelano. Poza tym korzystałem z: Mross Henryk, Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821–1920, Pelplin 2005. Wojciech Wielgoszewski, Nauczyciel i poeta, w serii: Duchowni diecezji chełmińskiej, w: „Niedziela Głos z Torunia”, nr 21, rok LIII 2010, s. 8. 5 Bukowski Andrzej, dz. cyt., s. 195. 6 Janke Stanisław, dz. cyt., s. 97. 23 W imieniu Adolfa Hitlera…* STANISŁAW SALMONOWICZ Wiele lat temu, w początkach 1940 roku, kończyła się pierwsza wielka fala zbrodni niemieckich na Pomorzu, której ofiary jakby znikły z pamięci polskiej, nigdy nie dotarły do świadomości Europy. Była to przecież fala zbrodni wyjątkowa: eksterminacja ludzi niewinnych u progu okupacji, masowe wysiedlenia Polaków i Żydów, grabież mienia – wszystko to stanowiło pierwszy przypadek zbrodni ludobójstwa w czasie II wojny światowej. Ofiarą eksterminacji w tym okresie padli głównie Polacy i Kaszubi. W pierwszych latach po wojnie na Pomorzu była żywa pamięć tych dni, sporo o tym pisano (Piaśnica, okolice Bydgoszczy, Barbarka w Toruniu itd.). Dzisiejsze pokolenia Polaków, w każdym razie poza Pomorzem, wiele nie wiedzą o tej tragicznej epoce. Przyczyn swoistej amnezji było wiele: „Warszawa” – jeżeli się tak wyrazić – interesowała się głównie zbrodniami popełnionymi w Generalnym Gubernatorstwie, „Zachód” w ogóle starał się o zbrodniach przeciw Polsce, niemieckich czy rosyjskich, nie pamiętać czy w ogóle się nimi nie interesować. Tak RFN, jak i NRD wolały, rzecz jasna, tych spraw bliżej nie badać, sprawców nie ścigać. Można też powiedzieć, że wielcy tego świata zawsze bardziej mogą liczyć na 24 nagłośnienie: stąd zbrodnie niemieckie w terytoriach Związku Radzieckiego nie mogły być tak przemilczane, jak owe na Polakach, podobnie nie można było na arenie międzynarodowej zapomnieć o zbrodni bez precedensu, jaką był Holocaust. Taktyka mediów i wielu władz niemieckich była przez lata taka, skoro nie można było uniknąć mówienia o Holocauście, to przynajmniej pomijamy wszystko inne. Henryk Klimek, którego ojciec Władysław (poseł na Sejm w II RP) został zamordowany w Łopatkach (o czym niżej), w 2014 roku opowiadał w Niemczech o tym, co spotkało jego ojca: „Podczas jednego ze spotkań gimnazjalistka zapytała go, czy jest Żydem. Zdziwiony pytaniem, odpowiedział, że jest Polakiem, i dociekał, dlaczego o to pyta. Niemiecka uczennica wytłumaczyła mu, że w szkole uczono ją, że Niemcy podczas II wojny światowej »likwidowali« tylko Żydów (cytat według T. Cerana, s. 19). Dlaczego te sprawy pomorskie nade wszystko są tak ważne i zasługują na szczególną pamięć? Podczas każdej wojny każde wojsko w każdym chyba kraju, zwłaszcza jeżeli wkracza do kraju wroga – popełnia jakieś zbrodnie wojenne. Jest jednak rzeczą rzadką, że władze danego państwa, dowódcy danego wojska takie zbrodnie z góry przygotowują, realizują i w pełni aprobują. W pierwszym okresie swej działalności IPN generalnie zajmował się głównie sprawami PRL-u, nawet sprawami bieżącymi polityki. Brakowało szerszego zainteresowania się sprawami okupacji niemieckiej lat 1939–1945, które uważano, częściowo niesłusznie, za dobrze już znane. Lat temu 20 można było jeszcze podejmować na większą skalę próby ścigania żyjących zbrodniarzy niemieckich, zwłaszcza właśnie dla tych kwestii, które w RFN nie były uwzględniane (jak sprawa zbrodni tak zwanych Einsatzgruppen i Selbstschutzu w Polsce w okresie wrzesień 1939 – marzec 1940). PRL w późniejszych latach wiele takich spraw pozostawiła odłogiem, chyba nie bez wpływu faktu istnienia NRD, co też owocowało powszechnym od pewnego momentu stosowaniem niejasnego terminu „zbrodnie hitlerowskie”, co ułatwiało dość powszechny w RFN pogląd, że za wszystkie zbrodnie odpowiada tylko Hitler i jego dostojnicy. Rzecz jednak w tym, że obok „zbrodniarzy zza biurka” w różnych sytuacjach lat II wojny światowej tysiące, jeżeli nie wiele dziesiątków tysięcy, Niemców brało bezpośredni udział w tych zbrodniach, nieraz z własnej także inicjatywy, a z reguły realizując politykę eksterminacji różnych narodów bez żadnych wahań. Jeżeli chodzi o zbrodnie popełnione na Pomorzu w pierwszym okresie okupacji, to w zasadzie prawie nikt nie poniósł odpowiedzialności za nie, co dokumentuje na konkretnych przykładach POMERANIA MARZEC 2015 Gawędy o ludziach i książkach książka Tomasza S. Cerana, pracownika IPN. Zbrodnie Wehrmachtu w czasie kampanii wrześniowej, zbrodnie Einsatzgruppen w Polsce i zbrodnie masowe popełniane przez Selbstschutz, złożony z obywateli polskich narodowości niemieckiej w ówczesnym województwie pomorskim, pozostały nie ukarane, a nawet do niedawna, poza Pomorzem, nie było świadomości, że były to zbrodnie masowe pierwszych miesięcy wojny. Odbył się wprawdzie po wojnie głośny proces Alberta Forstera, jednego z głównych odpowiedzialnych za te zbrodnie, ale w procesie tym koncentrowano się raczej na jego głównej działalności jako władcy prowincji III Rzeszy „Westpreussen” za cały okres lat 1939–1944/1945. Pewna ilość, raczej przypadkowo zidentyfikowanych na terytorium Polski, byłych członków Selbstschutzu została skazana przez sądy polskie w pierwszych latach po wojnie. Sądy alianckie w Niemczech tymi sprawami w ogóle się nie zajmowały, a wymiar sprawiedliwości RFN z reguły takie oskarżenia, płynące z Polski, umarzał. Można tu zauważyć melancholijnie, że zabicie pojedynczego człowieka, którego ciało znaleziono, a sprawcę ustalono, podlegało raczej bardzo surowym karom. Jeżeli jednak ofiar było wiele, ich zwłoki nie zostały zidentyfikowane, przyczyny śmierci czy motywy trudne do ustalenia, to sprawa ma charakter polityczny, a jeżeli sprawców było kilku, nie zawsze też zidentyfikowanych, a oskarżenie opiera się na zeznaniach świadków, nieraz spisanych po latach, to każdy zręczny adwokat oskarżenia obali. PRL wysyłała czasami pliki dokumentów do RFN, ale z reguły niemieckiemu wymiarowi sprawiedliwości nie wystarczały, a dziś nieraz już zaginęły. Jakie były mechanizmy zacierania śladów zbrodni już w czasie wojny i po wojnie pisze także w swej książce dr Ceran. Zbyt późno ukazały się w Niemczech cenne prace historyków z tej tematyki (zwłaszcza Jochena Böhlera). Zbyt rzadko, nawet w Polsce, wiedziano i przypominano, że na osobiste polecenie Himmlera (tzw. „akcja 1005”), już w związku z wycofywaniem się armii niemieckiej z terytoriów rosyjskich, POMERANIA strёmiannik 2015 podjęto – w miarę możliwości ściśle tajnie – niszczenie śladów zbrodni: wszędzie tam, gdzie władze niemieckie rejestrowały pieczołowicie (?) miejsca swoich masowych zbrodni, dokonywano ekshumacji zwłok, które to następnie palono, likwidując w zasadzie nie tylko możliwość identyfikacji ofiar, ale nawet uniemożliwiając z reguły dokładne ustalenie ilości osób pomordowanych w danym miejscu. Tak też było w opisywanych szczegółowo (ale w miarę posiadanych skąpych danych) zbrodniach popełnionych przez Selbstschutz w piaskowni w Łopatkach w 1939 roku. Dodajmy tu, pozornie przypadkowy fakt, że główne akta Selbstschutzu, które miał przekazać do Gdańska dowódca tej organizacji, osławiony Ludolf Alvensleben (po wojnie bezpieczny w Argentynie), wysłane autem z Bydgoszczy do Gdańska, uległy dziwnemu wypadkowi, w którym się spaliły, czym zresztą po wojnie Alvensleben, nie bez racji, się chwalił! Tu się nasuwa ref leksja natury może filozoficznej o ludziach Hitlera. Ci formalnie z natury bardzo gorliwi wyznawcy doktryny NSDAP i wskazań Führera nie mieli żadnych wątpliwości, mordując w całej Europie nie tylko potencjalnych czy rzeczywistych wrogów, ale i starców, kobiety i dzieci, a jednak już od 1943 roku dokładano jakże wielu starań, by niszczyć ślady masowych zbrodni, wysadzać w powietrze krematoria, palić akta i ciała ofiar nawet kosztem wielu litrów cennej dla III Rzeszy nafty czy benzyny. Myślano więc jednak po cichu, że popełniano zbrodnie, że zapewne przegramy, że trzeba się ratować i z zagrabionym mieniem uciekać, możliwie daleko, do Argentyny, Boliwii, Paragwaju czy do krajów arabskich. Dr Ceran omówił dokonane zbrodnie, wskazał – jeżeli istniały konkretne materiały – kim byli zbrodniarze, poszukiwał śladów ofiar i rozważał ich ilość w całym powiecie Wąbrzeźno. Powojenne szacunki zbrodni w Łopatkach czy w okolicach nie były siłą rzeczy ścisłe, brakowało dokumentów, brakowało śladów po spalonych ofiarach zbrodni. Niekiedy w regionie zginęły w toku wojny całe rodziny, nikt się nie mógł o tych ludzi upomnieć, a w każdym razie nie wiedziano o losach konkretnych osób. Stąd niewielka ilość z pewnością zidentyfikowanych ofiar w Łopatkach, a także nowa próba szacunkowego ustalenia ogółu zamordowanych w tym miejscu. Być może nic więcej pewnego nie uda się ustalić. Zdaniem autora tej książki „pamięciobójstwo” – tj. niszczenie nawet śladów zbrodni – „jest rzadko dostrzeganą, ale równie istotną, cechą wszystkich systemów totalitarnych. Szczególnie dotyczy to krajów, w których system totalitarny trwał przez dziesięciolecia” (s. 18). To stwierdzenie jakże słuszne wobec zbrodni systemu komunistycznego w Rosji, w którym ślady wszelkich zbrodni z reguły skwapliwie z miejsca zacierano systematycznie, a nawet i dziś w Rosji nie są to sprawy, w których możliwa jest naukowa praca określająca liczbę ofiar czy ich tożsamość. Zabijano więc nie tylko ofiary, ale i pamięć o nich. Taka sama była polityka w tej mierze Himmlera, który jak dziś wiemy już dobrze, szukał nawet w różny sposób jakiegoś porozumienia z aliantami w 1944/1945 roku, wierząc, że te zbrodnie można będzie całkowicie przemilczeć w imię walki z komunizmem. Himmlerowi to się nie udało, ale nie da się zaprzeczyć, że władze amerykańskie, budując zaporę wobec ekspansji rosyjskiej, zamknęły okres ścigania zbrodniarzy hitlerowskich, a wcześniej skazani z reguły wyszli szybko na wolność. Na zakończenie jeszcze jedna interesująca kwestia: brak dowodów, nie jest w każdym razie jasne, czy Hitler wiedział o „ekshumacyjnych zarządzeniach” Himmlera. Moim zdaniem nie wiedział, podobnie jak nie wiedział o próbach rozmów za jego plecami z aliantami. Führer niemal do końca (?) fanatycznie nie dopuszczał do swojej świadomości możliwości swojej przegranej. * Tomasz Sylwiusz Ceran, Im Namen des Füh- rers... Selbstschutz Westpreussen i zbrodnia w Łopatkach w 1939 roku, IPN, Oddział w Gdańsku, Bydgoszcz – Gdańsk 2014. 25 historia Pół wieku z koroną Królowej Kaszub 4 września 1966 r. ukoronowano sianowską figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem papieskimi koronami na Królową Kaszub. Było to jedno z ważniejszych wydarzeń w dziejach regionalizmu kaszubskiego. Akcenty kaszubskie podczas koronacji były kamieniem węgielnym pod przyszły rozwój kaszubskiej pieśni religijnej, a w dużej mierze także pod rozwój obecności języka kaszubskiego w liturgii mszy świętej. A jednak ówczesna „Pomerania” nawet nie odnotowała na swoich łamach tego wielkiego aktu, mimo że zrzeszińcy byli jednymi z bohaterów tego wydarzenia. Może właśnie dlatego tak się stało? Tym bardziej – po upływie prawie pół wieku – należy bardziej pochylić się nad tymi chwilami i podjąć próbę głębszego rozpoznania wydarzeń, które dla przyszłości miały tak wielkie znaczenie. Eugeniusz Pryczkowski Najstarsze dzieje Początki pierwszej sianowskiej parafii sięgają roku 1388. Wówczas osadzono w Sianowie kapelana o imieniu Chilman, który był norbertaninem z Żukowa. Za pośrednictwem jego następcy norbertanki z Żukowa, do których należała parafia chmieleńska, a więc i Sianowo, sprowadziły po 1410 r. do wsi figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem o wysokich walorach artystycznych. Po inkorporacji klasztoru żukowskiego przez Zakon Krzyżacki w roku 1445 parafia sianowska przestała istnieć, a jej terytorium zespolono z parafią w Strzepczu. I tak trudną już sytuację pogorszył pożar kościoła w 1470 r. Świątynię z mozołem odbudowywano przez dziesięć lat. Kościół pozostawał filią Strzepcza przez ponad cztery wieki. W 1778 r. w Sianowie pojawił się samodzielny duszpasterz. Był nim ks. Jakub Nierzwicki, który doprowadził do wyremontowania świątyni. Jednocześnie piastował godność proboszcza strzepskiego. W Sianowie pozostał do 26 swej śmierci w roku 1789. Jest pierwszym i jedynym znanym nam z imienia księdzem pochowanym w podziemiach sianowskiej świątyni. Przez kolejnych dziewięć lat w Sianowie duszpasterzował wikariusz strzepski ks. Mateusz Borkowski, przeniesiony w 1798 r. najpierw do Chwaszczyna, a w 1802 na probostwo do Parchowa. Przez kolejnych czterdzieści lat znów nie było w Sianowie stałego duszpasterza. W roku 1811 doszło do powtórnego spalenia świątyni. Czas wojen napoleońskich (1803–1815) nie sprzyjał jej odbudowie. Cenniejsze wota zagarnięto na potrzeby armii pruskiej. Ówczesny proboszcz strzepski ks. Aleksander Jezierski, który od 1812 r. rezydował jako oficjał pomorski w Skarszewach, nie był zainteresowany odbudową spalonego kościoła. Dopiero interwencja bpa Feliksa Łukasza Lewińskiego, urodzonego w podsianowskim Lewinie, zmieniła losy kościoła i sanktuarium. Biskup wysłał do Strzepcza księdza Józefa Szeleżyńskiego z poleceniem odbudowania sianowskiej świątyni. 7 września 1816 roku bp F. Ł. Lewiński dokonał konsekracji kościoła. Z tego czasu pochodzą też świadectwa szczególnych łask, wyproszonych za sprawą XV-wiecznej cudownej figury. Szczególny rozgłos zyskało zwłaszcza uzdrowienie młodej dziewczyny z Goręczyna oraz chromego, który o kulach pielgrzymował na sianowski odpust, a do domu wrócił zdrowy. Wydarzenia tego czasu miały duży wpływ na rozwój kultu oraz prywatnego ruchu pielgrzymkowego na terenie sąsiednich parafii, zwłaszcza Sierakowic, Chmielna, Goręczyna i Żukowa. W 1839 r. bp Anastazy Sedlag osadził w Sianowie wikarego. Został nim gorliwy i ambitny polski działacz niepodległościowy ks. Jan Tułodziecki. Rozwijał on kult figury. Ks. J. Tułodziecki zabiegał także o kształcenie młodych kapłanów. Dzięki niemu seminarium duchowne ukończyli m.in. Jan Okrój z Pomieczyńskiej Huty oraz Szczepan Keller z Chmielna – późniejszy założyciel pelplińskiego „Pielgrzyma”. Propolska postawa lokalnego wikarego zmusiła biskupa chełmińskiego – na skutek nacisków rządu pruskiego – do przeniesienia ks. J. Tułodzieckiego na probostwo do Bzowa pod Świeciem. Kolejni duszpasterze sianowscy nie POMERANIA MARZEC 2015 historia Koronacja figury Matki Boskiej Sianowskiej wykazywali już takiej aktywności w działalności niepodległościowej, jednak należeli do gorliwych kapłanów dbających o dusze parafian i stan materialny kościoła. Powtórne erygowanie parafii Dla późniejszych dziejów Sianowa i sanktuarium decydujące znaczenie miało utworzenie tu samodzielnej parafii. Akt erekcyjny parafii podpisał 13 czerwca 1864 r. bp Jan Nepomucen Marwicz z Tuchlina pod Sierakowicami. Nowy proboszcz swoją działalność rozpoczął od remontu świątyni. Cudowna figura także wymagała renowacji. Proboszczowi wydawała się zbyt mała i niepozorna, dlatego postanowił ją zastąpić większą madonną tzw. westfalską. Wywołało to protesty parafian i pielgrzymów. Do Sianowa przybył komisarz biskupi w celu zbadania historii i kultu miejscowej Madonny z Dzieciątkiem. Prawdopodobnie był nim ks. Jakub Fankidejski, badacz dziejów Kościoła włocławskiego i chełmińskiego. To wydarzenie miało wpływ na postawę proboszcza, który wzmógł starania o dalszy rozwój kultu. Sianowo zaczęły nawiedzać POMERANIA strёmiannik 2015 coraz większe liczby wiernych z dość odległych stron. Przekazy informują nas o licznych uzdrowieniach i świadectwach otrzymanych łask. Na przełomie XIX i XX wieku ks. Franciszek Okoniewski zlecił namalowanie obrazu, na którym odwzorowano cudowną figurę. Obraz ten potem skopiowano w wielu egzemplarzach. Nakład musiał być dosyć wysoki, skoro do dziś ten obraz wisi w wielu kaszubskich domach. W pierwszych latach II wojny światowej na polecenie biskupa chełmińskiego sianowską Matkę Boską z Dzieciątkiem ukryto w Pelplinie. Po zamordowaniu członków kapituły chełmińskiej nikt nie znał miejsca jej ukrycia. W efekcie ostatnich badań udało się ustalić, że figura najpierw była przechowywana w Toruniu. Stąd Niemcy wywieźli ją do Berlina, a później do Muzeum Miejskiego w Gdańsku, gdzie przechowywano ją około roku. Dzięki pomocy nieznanego „przyjaciela” późniejszej Królowej Kaszub trafiła ona – znów poprzez Toruń – na swe prawowite miejsce. Odpust 8 września 1942 r. był manifestacją radości i podziękowaniem za powrót cudownej figury. Koronacja Istnieje mnóstwo relacji o łaskach uproszonych dzięki wstawiennictwu sianowskiej Matki Boskiej w czasie II wojny światowej. Miały one ogromne znaczenie w dalszym rozwoju kultu i sanktuarium. Szczególne świadectwa przekazali księża Franciszek Grucza, Stanisław Gronowski i Józef Bystroń oraz osoby świeckie, jak Augustyn Kowalewski (senior i jego syn Augustyn) i wielu innych. Te osoby w bezpośredni sposób przyczyniły się do zainicjowania procesu przygotowawczego do koronacji cudownej figury. Wielkim ich rzecznikiem u Ojca Świętego Pawła VI stał się biskup chełmiński Kazimierz Józef Kowalski. To jego bezpośrednie zaangażowanie przyczyniło się do rychłego uzyskania indultu koronacyjnego. Papieski dekret został wystawiony 24 października 1965 r., a termin koronacji wyznaczono na 4 września następnego roku. Koronacja zgromadziła około 20 tysięcy wiernych. Przybyło na nią siedmiu biskupów oraz ponad stu kapłanów. Była ona największym wydarzeniem w dziejach sanktuarium, uwieńczeniem kilkuwiekowego kultu cudownej 27 historia figury i jednocześnie otworzyła nowy – znacznie bardziej spektakularny – rozdział dziejów sanktuarium i ruchu pielgrzymiego. Próby organizowania pierwszych zwartych pielgrzymek pojawiły się już w związku z koronacją. Szczególną aktywność wykazywali tu parafianie z Przodkowa, a rok później parafianie z Szymbarka. Jednak ruch ten był ściśle inwigilowany. Przeszkody czynione przez Urząd Bezpieczeństwa nie pozwoliły na jego rozwinięcie. UB już wcześniej obserwowało działania wokół sanktuarium. Pierwszy raport pojawia się już w 1949 r. za probostwa ks. Jana Kisickiego. Dotyczy on prowokacji dokonanej na odpuście 28 przez agentów UB. Dalsze doniesienia agenturalne relacjonują już przygotowania do koronacji i samej uroczystości. Zbierano informacje na temat wszelkich prac związanych z kościołem oraz działaniem księży. Przypadają już na okres działalności kolejnego proboszcza, ks. Aleksandra Kaźniaka. Paradoksalnie materiały te stały się znakomitym źródłem do pełniejszego rozpoznania przygotowań do koronacji i jej przebiegu, a także najbliższych lat po tym wydarzeniu. W 1980 r., gdy już działania służb UB względem Sianowa osłabły, nastąpił bardzo intensywny rozwój ruchu pielgrzymkowego. Pierwsza zwarta grupa pielgrzymów wyruszyła z Lęborka. Stało się to głównie za przyczyną charyzmatycznego franciszkanina, o. Janusza Jędryszka, który przez kilka wcześniejszych lat rozwijał ruch oazowy na terenie parafii sianowskiej. Wraz z pielgrzymami lęborskimi przybyli parafianie z Lini, a w kolejnym roku z Sierakowic. Obecnie na wielki odpust Matki Boskiej Szkaplerznej w lipcu przybywa 30 pieszych kompanii pielgrzymkowych i blisko 15 autokarów. Liczba wiernych na tym odpuście to około 20 tysięcy, a na wrześniowy odpust przybywa około 10 tysięcy. W sumie w ciągu roku sanktuarium nawiedza od 35 do 45 tysięcy pątników spoza parafii Sianowo. Celebransami odpustowymi są najczęściej biskupi pelplińscy (do 1992 r. – chełmińscy). Zazwyczaj na lipcowy odpust przybywa ordynariusz, a na wrześniowy jeden z jego sufraganów. W Sianowie uroczystości celebrowali także inni biskupi, m.in. późniejszy prymas Polski abp Henryk Muszyński, abp Marian Gołębiewski, abp Edmund Piszcz czy abp Tadeusz Gocłowski. Prywatnie odwiedzał sanktuarium na przykład abp Jan Paweł Lenga – wieloletni ordynariusz diecezji Karaganda w Kazachstanie. Wyjątkowym gościem kościoła sianowskiego był ks. dr Karol Wojtyła. Przybył tu w ramach rekolekcji w drodze wraz z grupą studentów z Krakowa w połowie czerwca 1953 r. Po latach – jako papież Jan Paweł II – wspominał to miejsce, mówiąc o nim jako o „pięknym sanktuarium”. Przekazał też dla niego wotum wdzięczności z własną podobizną. Sanktuarium sianowskie wymienił również – obok swarzewskiego – podczas pamiętnego spotkania z Kaszubami i ludźmi morza w Gdyni, w 1987 r. Sanktuarium gościło także prezydentów Rzeczypospolitej Polskiej. Na lipcowym odpuście 1995 r. obecny był prezydent Lech Wałęsa. Z kolei 30 października 2006 r. kościół i parafię odwiedził prezydent Lech Kaczyński, wyrażając swą wdzięczność Kaszubom za poparcie w wyborach prezydenckich. Kilkakrotnie bywał na lipcowym odpuście Donald Tusk, późniejszy premier RP, a od 1 grudnia 2014 przewodniczący Rady Europejskiej. POMERANIA MARZEC 2015 historia Kaszubskość miejsca Szczególną wartością sianowskiego sanktuarium jest jego kaszubskość. Już przed wojną odbywały się w Sianowie amatorskie przedstawienia teatralne po kaszubsku. Wówczas też zaczynali swą literacką drogę trzej wybitni synowie tej parafii: Aleksander Labuda, Jan Trepczyk i ks. Franciszek Grucza – jeden z najgorliwszych orędowników cudownej figury. Właśnie on już we wrześniu 1945 r., podczas odpustu dziękczynnego za ocalenie z pożogi wojennej, końcowy fragment odpustowej homilii wygłosił w języku kaszubskim. Szczególnej jednak nobilitacji kaszubszczyzna dostąpiła w czasie samej koronacji. W imieniu wielotysięcznego tłumu podziękowanie za ten podniosły akt wygłosił w mowie ojców wybitny poeta i kompozytor kaszubski Jan Trepczyk. Wówczas, także po raz pierwszy, zabrzmiał tekst słynnej współcześnie pieśni Jana Trepczyka „Kaszëbskô Królewô”, a także drugiej, autorstwa ks. Franciszka Gruczy, zatytułowanej „Swiónowskô Panienka”. Późniejsze dzieje regionalizmu kaszubskiego wykazały, że ten moment był kamieniem węgielnym pod przyszły rozwój liturgii słowa i pieśni kościelnej w języku kaszubskim. Szczególny rozkwit obecności kaszubszczyzny w życiu religijnym, w tym w pieśniach i utworach maryjnych nastąpił wraz z rozwojem ruchu pielgrzymkowego. Obecnie każda pielgrzymka wykonuje utwór „Kaszëbskô Królewô” podczas marszu, również większość uroczystości odpustowych rozpoczyna się właśnie od tej pieśni. Najwięcej utworów ku czci Matki Boskiej Sianowskiej zawiera śpiewnik kościelny Dlô Was Panie. Powstają też antologie poetyckie poświęcone wyłącznie twórczości związanej z tym kultem. Są to zbiory wierszy Królewò łąk i jezór, Tyś Kaszub Królową oraz śpiewnik Z Tobą bëc. Pierwszy jest plonem konkursów poetyckich organizowanych w Sianowie przez miejscowy oddział ZKP, drugi powstał jako owoc konkursów maryjnych organizowanych w Kościerzynie, trzeci zaś jest wynikiem artystycznej działalności twórców związanych z Sianowem. Rodzimy język jako fundament tożsamości tego regionu obecny jest także w liturgii słowa. Po raz pierwszy perykopę lekcyjną po kaszubsku odczytano na odpuście w drugiej połowie lat 80. POMERANIA strёmiannik 2015 XX wieku. Od tego czasu język ten słyszymy w czytaniach lekcyjnych oraz w modlitwach wiernych, sporadycznie także w perykopach ewangelicznych. W ciągu roku, zawsze w trzecią niedzielę miesiąca, w sanktuarium odprawiana jest msza święta z liturgią w języku kaszubskim. W sanktuarium odbywają się także całkowicie po kaszubsku coroczne plenerowe nabożeństwa Drogi Krzyżowej. Są bardzo popularne. Przybywają na nie liczni goście z sąsiednich i dalszych parafii. Po nabożeństwie odbywają się spotkania z udziałem zasłużonych dla regionu postaci. W XX rocznicę koronacji Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie zorganizowało w Sianowie plener twórców ludowych. Plon pracy kaszubskich artystów obejrzeli uczestnicy lipcowego odpustu. Od tego czasu wizerunek cudownej figury inspiruje coraz to więcej twórców, zwłaszcza rzeźbiarzy ludowych. Repliki figury coraz częściej pojawiają się w kapliczkach przydrożnych oraz w prywatnych domach całego regionu. Trafiły także do wielu krajów w Europie oraz poza ocean. Szczególnym kultem darzone są w Kanadzie, gdzie żyje dziesięciotysięczna społeczność kaszubska. Wcześniej sporadycznie, a począwszy od 2007 r. regularnie co roku jej przedstawiciele przybywają w kilkudziesięcioosobowych grupach pielgrzymich i nawiedzają Sianowo. Fot. ze zbiorów autora 29 historia Wywożono tylko ludzi zdolnych do pracy Z Marianem Jutrzenka Trzebiatowskim, autorem książki Martyrologia mieszkańców gminy Brusy, rozmawiamy o deportacjach z 1945 r. Od kiedy zbiera pan dane, które stały się podstawą pańskiej książki? Już w latach 90. zacząłem się tym tematem interesować. Wiedziałem wówczas, że w gminie Brusy w 1945 r. w wyniku deportacji do Rosji zginęło np. 6 osób związanych z lasem. A prof. Włodzimierz Jastrzębski w swojej książce W dalekim, obcym kraju. Deportacja Polaków z Pomorza do ZSRR w 1945 r. [Bydgoszcz 1990] podaje z gminy tylko 13 osób. Zdawałem więc sobie sprawę, że to są dane zaniżone. Gdy dowiedziałem się o opracowywaniu monografii Brus [Historia Brus i okolicy pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk – Brusy 2006], postanowiłem sam zebrać dane dotyczące bruskich ofiar tamtej wywózki. Zbierałem je, wchodząc w kontakt z ludźmi, którzy coś wiedzieli, bo chciałem, żeby się w tej monografii znalazły. Jednak nie udało mi się zgromadzić wszystkich danych do czasu wydania tej monografii, więc tylko część mojej pracy została w niej ujęta. Czy trudno było znaleźć ludzi, którzy pamiętali czasy deportacji w 1945 r.? Nie było to aż tak trudne, jak się obawiałem. Szczerze powiedziawszy, myślałem, że po 65 latach ludzie nie będą pamiętać. Wielu z nich rzeczywiście zapomniało szczegóły. Poza tym rodziny deportowanych wciąż jeszcze się bały – nawet w XXI wieku – mówić. Przez wiele lat nawet najbliższa rodzina nie znała przeżyć osób wywiezionych do Rosji. Nie prowadzono przecież w obozie notatek, brakowało zdjęć i dokumentów potwierdzających zesłanie. Tak samo w urzędach nie było żadnych informacji. Ale zdarzały się też inne przypadki, np. Władysław Pepliński przy ognisku w Czarniżu opowiadał, 30 że współpracował z „Łupaszką”. To był ciekawy przypadek, bo jego żona nic o tym nie wiedziała. Na ogół nie zdarzało się też, żeby mi ktoś odmówił rozmowy. Nie umawiałem się z ludźmi, tylko jechałem do nich i pytałem tak z zaskoczenia. Spotkałem kilku ludzi, którzy mieli niesamowitą pamięć i którzy mi pomagali, bo mówili, gdzie mogę uzyskać informacje, np. Jan Gierszewski z Czarniża i Alfons Rogala z Orlika. Ludgard Czapiewski i Andrzej Majkowski z Kosobud też się trochę interesowali tymi sprawami i bardzo mi pomogli w zbieraniu wiadomości. Skąd można czerpać informacje o deportacjach z gminy Brusy? Sięgałem do wspomnianej już książki prof. Jastrzębskiego. O wykazach przygotowywanych przez wójtów dowiedziałem się, gdy już skończyłem gromadzenie danych. O jakie wykazy chodzi? W maju 1945 r. Starostwo Powiatowe w Chojnicach nakazało wójtom przygotować wykaz tych ludzi deportowanych do Rosji, którzy z niej nie wrócili. Wójt gminy Brusy podał wtedy 113 osób; de facto jedną osobę, Jana Myszkę, podał dwukrotnie, a druga osoba, Franciszek Miszewski z Brody, zginęła w Osowej (dziś dzielnica Gdańska) podczas kopania okopów. Z dokumentem przygotowanym przez wójta Brus w 1945 r. skonfrontowałem to, co już zebrałem, i dzięki temu wiedziałem, że zdarzały się tam błędy (np. w wykazie zapisano Stefan Dolny, a powinno być Szczepan Dolny, Franciszek Zynger – a powinno być Franciszek Singer). Wójt podawał, jak wspomniałem, 113 osób, a ja naliczyłem 162. O deportacjach z naszego terenu można też znaleźć informacje w monografii Dzieje ziemi i powiatu chojnickiego. Oprócz tego można poszukać w książce Benedykta Reszki Czas zła, z której też korzystałem. Kiedy wywożono mieszkańców gminy Brusy do Rosji? Jak wynika z danych opracowanych przez wójtów, od 26 do 28 lutego 1945 r. deportowano z Polski 7 osób z Okręglika (bo tam front stanął), a potem po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej z innych miejscowości wywożono od 5 do 10 marca. Właściwie nie był to koniec, bo jeszcze na dworcach łapali. Bardzo dużo było takich ludzi, o których aresztowaniu nikt się nie dowiedział. Dochodziło do tego w ten sposób, że NKWD patrolowało mosty i stacje kolejowe. Oni nie powiadamiali polskich władz, że kogoś aresztowali. POMERANIA MARZEC 2015 historia Dokąd trafiali deportowani? Najpierw do więzienia w Chojnicach, potem na wschód, przez Toruń. Docelowo głównie do Kopiejska. To był wielki ośrodek przemysłowy niedaleko Czelabińska. Tam się znajdował niejeden obóz. Wiele osób zginęło w tych obozach, a część deportowanych w innych okolicznościach, niektórzy w drodze – i jak wywożono ich z Polski, i jak do niej wracali. Umierali z wycieńczenia albo z głodu. Przy wywozie z Polski dokonywany był jeszcze taki przegląd: brali tylko ludzi zdrowych, a chorych cofali do Grudziądza i tam ci ludzie umierali. Tam był obóz-szpital, prawdę mówiąc taka trupiarnia. Jak wyglądał transport na wschód? Wywozili pociągami towarowymi. W wagonie, do którego wpychano 40–80 osób, był jeden otwór w podłodze jako ubikacja. Drzwi wagonu były zamykane z zewnątrz. Z powrotem jechano bardzo podobnie. Ale to już było bez takiego nadzoru, tylko jeden oficer i jeszcze jakiś sanitariusz. Ludzie starsi nie dawali rady w tej drodze. Fot. kg Kto miał największe „szanse”, żeby zostać deportowany? Na pierwszym miejscu brano ludzi z ruchu oporu, na drugim urzędników, czyli sołtysa, listonosza czy leśniczego, ale deportowano także inne osoby. Wywożono ludzi zdolnych do pracy, często jedynych żywicieli rodzin. Szczególnie leśnicy byli podejrzani, bo na tym terenie to właśnie oni tworzyli „Gryfa”, no i z ruchem oporu współpracowali (i leśnicy, i administracja leśna). NKWD miało dokładne dane o ruchu oporu, więc po kolei wszystkich zbierali. Czasem przeprowadzali kontrole, np. w Czapiewicach u strażaków znaleźli mundury strażackie – i to stało się powodem, aby zabrać ich do Rosji. Topka, Franciszek Kurs, Jan Laska z Leśna, Władysław Lendowski z Lendów. Z transportu uciekł w Działdowie rolnik Franciszek Kinka z Brus. Franciszek Ossowski z Brus, który w 1939 r. dostał się do niemieckiej niewoli, bezpośrednio z niej został skierowany na roboty przymusowe koło Bartoszyc. Kiedy po wyzwoleniu wracał stamtąd do domu, napotkał kolumnę prowadzoną przez Rosjan, którzy go zatrzymali i wcielili do kolumny. Miał jednak szczęście, bo udało mu się uciec koło Suwałk i pieszo wrócił do domu. Nie wszystkie jednak ucieczki się udały. Na przykład w Brusach zginął podczas ucieczki z konwoju restaurator ze Śliwic Józef Trzebiatowski. Jest teraz pochowany na cmentarzu w Brusach. Czy słyszał pan o ucieczkach z transportów? Możliwości ucieczki istniały właściwie tylko w okresie aresztowań, później było to już bardzo trudne. Z tej okazji skorzystali np. Jan Mielke z Rudzin, Jan i Marian Bruski z Kosobud, kleryk Stanisław Pepliński ze Skoszewa czy zatrudnieni przy pędzeniu inwentarza: Jan Naliczył pan 162 osoby wywiezione w 1945 r. z gminy Brusy. Ile z nich wróciło do domów i kiedy to było? Większość deportowanych wróciła do Polski jesienią 1945 r. Spośród aresztowanych przez NKWD zmarło, w różnych okolicznościach, 36 osób. Do ofiar deportacji zaliczam również tych, którzy wrócili do domu, ale po kilku POMERANIA strёmiannik 2015 dniach zmarli z wycieńczenia albo wygłodzenia. Ci, którzy umarli podczas transportu, to zostali albo wyrzuceni z wagonów, żeby wilki czy lisy zjadły ciała, albo było tak, jak wspominał Leonard Kopp (był leśniczym w Dębowej Górze). Pewnego dnia, jak opowiadał, w obozie potrzebowali ludzi do czegoś, więc on się zgłosił. Dostali łopaty. Samochodem pełnym trupów pojechali w teren, w step. Tam wykopali dół, zakopali, wyrównali i wrócili. I kto gdzie zginął? Gdzie są nazwiska tych ludzi? Nie wiadomo. Jaka była reakcja po ukazaniu się pańskiej książki? Pierwszy odzew był od jednej pani z rodziny deportowanego i nie był pozytywny. Ale dotarło do mnie też wiele przychylnych opinii. Dodam jeszcze, że najtrudniej zbierało mi się informacje od ludzi, którzy mieli bujną wyobraźnię. Ale zawsze starałem się uzyskać potwierdzenie każdej informacji z innych ust. Bo z pamięcią, jeśli nie jest zapisana, to bywa różnie. Rozmawiała kg 31 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH ÙCZBA 41 Welacjô RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Pòlsczi parlament skłôdô sã z sejmù, do jaczégò wëbiérô sã pòsélców, tj. posłów, i senatu, w jaczim radzą senatorowie. Głową państwa je prezydent. W môlowëch władzach są wòjewódzczi, pòwiatowi, gminowi i gardowi radzëcele – radni. Cwiczënk 1 Przeczëtôj gôdkã i przełożë jã na pòlsczi jãzëk. Wëzwëskôj do te słowôrz kaszëbskò-pòlsczi. (Przeczytaj rozmowę i przetłumacz ją na język polski. Wykorzystaj do tego słownik kaszubsko-polski). – Jidzesz latos na welónczi? – Jo, chòc mie to ju mier`zy. Rok w rok welacjô. Łoni na jeseni më mielë welacjã do samòrządzënów. Wëbrawszë jednëch, më bë mòglë përznã òdpòcząc, a tu latos w maju mdzemë wëbiérelë prezydenta, a na jeséń pòsélców i senatorów. Kùliż to mòże welowac? – Tak wëzdrzi demòkracjô. – Nie sygło to bë, chcemë rzec, rôz na 5 lat zrëchtowac jednëch wëbòrów do eùropejsczégò i pòlsczégò parlamentu, na prezydenta, môlowëch radzëcelów, bùrméstrów czë wójtów? Sadłszë na welowny salë, rôz a dobrze, bë człowiek wëbrôł, kògò nôleżi, a pózni miôł dłëżi bezpiek. – W jednym dniu? – Czemùż nié? – To bë bëło za baro zapëzgloné. Welownicë bë zgłëpielë, jakô welacjowô kôrta je do czegò. – Mëslisz, że wëbòrcowie są głupi? – To nié, ale nëch kandidatów bë bëło za wiele na rôz do wëbiéraniô. – Mòże môsz prôwdã… Mie sã równak wëdôwô, że ne welacje są za czãsto. Jidącë rôz, bë mógł załatwic wszëtkò òd raza. – A w niedzelã jidzesz? – Dze? – Nie pamiãtôsz? – Ò czim? – Ò welónkach. – Tec prezydenta wëbiérómë dopiérze w maju. – Prezydenta w maju, a w niedzelã szôłtësa. – Jaczégò? – Naji wsë. – Je z czegò wëbierac? – Jo. Je leno jeden, ale za to bëlny, kandidat. – Chtëż to? – Në kò jô! 32 Cwiczënk 2 Przełożë na pòlsczi jãzëk pòstãpné słowa (przetłumacz na język polski następujące słowa): bùrméster, kòmisjô, kréz, môlowé/krajewé/eùropejsczé prawò, nôleżnik, partiô, przédnik, radzëzna, szlubòwanié, ùchwôlënk, zéńdzenié, zôstãpca. Ùżij tëch słów w wëmëszlony pòwiôstce ò welowanim. (Użyj tych słów w wymyślonej opowieści o głosowaniu). Cwiczënk 3 Nalézë wiadła ò Kaszëbsczim Karnie Parlamentarnym. Rzeczë, kim są a czim zajimają sã jegò nôleżnicë. (Znajdź informacje o Kaszubskim Zespole Parlamentarnym. Powiedz, kim są oraz czym się zajmują jego członkowie). Cwiczënk 4 Wëzwëskùjącë słowôrz, przełożë na kaszëbsczi jãzëk pòzwë pòlsczich partiów. (Korzystając ze słownika, przetłumacz na język kaszubski nazwy polskich partii). Kongres Nowej Prawicy – Partia Zieloni – Platforma Obywatelska – Polskie Stronnictwo Ludowe – Prawica Rzeczypospolitej – Prawo i Sprawiedliwość – Socjaldemokracja Polska – Sojusz Lewicy Demokratycznej – Solidarna Polska – Twój Ruch – Unia Pracy – POMERANIA MARZEC 2015 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH Ùłożë je pòsobicą, wedle òstatnëch rankingów, òd tëch z nôwikszim wspiarcym do tëch z nômiészim. (Uporządkuj je, zgodnie z ostatnimi rankingami, od tych z największym poparciem do tych z najmniejszym). Cwiczënk 5 Zdrzącë na zakùńczenia òmówionëch słów, widzymë, że òstatną lëtrą je w nich ë – tak rozpòznôwómë, że są to fòrmë przëczasnikòwëch mionoczasników. (Patrząc na zakończenia omówionych słów, widzimy, że ostatnią z liter jest ë – m.in. po tym rozpoznajemy, że są to formy imiesłowu przysłówkowego). Welowanié je wôżną sprawą kòżdégò òbëwatela w demò kraticznym kraju. Są taczi lëdze, co dërchã w to nie wierzą, i na welacje nie jidą, a nôwicy pózni mają do kritikòwaniô. (W demokratycznym kraju głosowanie jest ważną sprawą dla każdego obywatela. Są jednak tacy ludzie, którzy ciągle w to powątpiewają, i nie chodzą na wybory, a później najbardziej krytykują). Czëtôj zbiér słów sparłãczonëch z welowanim. Ùłożë z nima zdania. (Przeczytaj słowa związane z głosowaniem. Ułóż z nimi zdania). welacjô – wybory welarka – wyborczyni welowanié – głosowanie welowné òbrëmienié – lokal wyborczy welowné prawò – prawo wyborcze welowné zéńdzenié – zebranie wyborcze welownik – wyborca welownô biôtka – walka wyborcza welownô cëszô – cisza wyborcza welownô kòmisjô (òkrãgòwô, rejonowô, teritorialnô, òbjimòwô ) – komisja wyborcza (okręgowa, rejonowa, terytorialna i obwodowa) welownô rësznota – kampania wyborcza welowny – wyborczy welowny cedel – karta wyborcza welowny ùstôw – ordynacja wyborcza welowny zestôwk – lista wyborcza welôrz – wyborca Pòdóné czasniczi zapiszë jakno przëczasnikòwé mionoczasniczi (podane czasowniki zapisz jako imiesłowy przysłówkowe): czëtac, pisac, jesc, jic, liczëc, spiewac, mówic, krasc, zbierac, grabic, piec, wząc Cwiczënk 7 Przełożë na kaszëbsczi taczi tekst, zwëskôj przë tim ze słowarza (przełóż na j. kaszubski następujący tekst, wykorzystaj do tego słownik): Idąc na wybory, weź ze sobą dokument tożsamości. Wchodząc do lokalu wyborczego, dobrze się rozejrzyj. Podpisawszy listę, pobierz karty do głosowania. Siadłszy na krześle, przystąp do wyborczej czynności, jaką jest dokonanie wyboru konkretnych osób. Zaznaczywszy odpowiednio wybranych kandydatów, umieść listy w urnie wyborczej. Pogratulowawszy sobie obywatelskiej postawy, udaj się do domu. Bôczë, że wëpòwiescë złożoné pòdrzãdno z miono czasnikòwą równoważëną zdania rozdzeliwómë kòmą. (Zwróć uwagę, że wypowiedzenia złożone podrzędnie z imiesłowowym równoważnikiem zdania rozdzielamy przecinkiem). Cwiczënk 8 Napiszë infòrmacjã dlô welującëch, jak mają sã za chòwëwac w welownym òbrëmienim. Starôj sã ùżë wac zdaniów – nakôzów i zakôzów. (Napisz informację dla głosujących, jak mają się zachowywać w lokalu wyborczym. Staraj się używać zdań będących nakazami i zakazami). Np. Nie wprowadzôj do bëna psa. Sprawùj sã cëchò. Cwiczënk 6 Wëszukôj w teksce słowa zapisóné pògrëbioną kùrsywą. Przełożë na pòlsczi jãzëk zdania z tima słowama. (Znajdź w tekście słowa zapisane pogrubioną kursywą. Przetłumacz na język polski zdania z tymi słowami). Słowa zakùńczoné na -ącë, -łszë, -wszë są niepersonową fòrmą czasnika zwóną przëczasnikòwim mionoczasnikã. W kaszëbiznie gôdóny nie są òne wëzwëskiwóné za czãsto, a w lëteraturze zwëskiwają z nich leno niechtërny ùsôdzcë – np. wiele mô jich Majkòwsczi. (Słowa zakończone na -ąc, -łszy, -wszy są nieosobową formą czasownika zwaną imiesłowem przysłówkowym. W języku mówionym nie występują zbyt często, a w literaturze korzystają z nich tylko niektórzy twórcy – np. sporo ich u Majkowskiego). POMERANIA strёmiannik 2015 R E K L A M A UCZ SIĘ ONLINE www.skarbnicakaszubska.pl 33 Gdańsk mniej znany Szeroka odmieniona Mural, stylowe szyldy, balustrada, markizy, kolorowe fasady – to wszystko czeka nas na ulicy Szerokiej w Gdańsku. Na początku roku zakończono prace nad tworzeniem nowego wizerunku kilkunastu kamienic południowej pierzei ulicy. Marta Szagżdowicz Klimat przełomu wieków Ulica Szeroka rozciąga się od Żurawia aż po Targ Drzewny z pomnikiem Jana III Sobieskiego. Dzisiejszy spacer zaczynamy od strony Motławy, bo to właśnie tutaj zobaczymy najnowsze oblicze ulicy. Fasady 15 kamienic zostały odnowione w ramach projektu „Nowa Szeroka” realizowanego przez Fundację Urban Forms przy współpracy z Referatem Estetyzacji Urzędu Miejskiego w Gdańsku. Artyści chcieli ożywić ducha tego miejsca z przełomu wieków XIX i XX. A w tamtych czasach Szeroka była ulicą handlową, tętniąca życiem. Wyroby skórzane i angielskie fajanse, mydła i środki piorące, biżuteria – oczywiście też ta z bursztynem, likiery i wina, książki – oferta ulicy była bogata. A prócz tego cukiernie, kawiarnie czy restauracje. Wszystko można było tu załatwić. Mural na kamienicy przy wylocie ulicy Tandeta ma być wizytówką ówczesnej Szerokiej. To kolaż reklamówek, etykiet, znaków firmowych sklepów działających tutaj przed II wojną światową. Można dopatrzeć się na przykład reklamy Georga Lincka – gdańskiego kupca i armatora, który był właścicielem browaru przy Szerokiej. Obok niemieckojęzycznych nazw znajdziemy też logo Apteki Teofila Kopczyńskiego. Działała po numerem 97 i była chętnie odwiedzana przez gdańską Polonię. Na muralu widnieje też tramwaj – od 1901 roku gdańszczanie mogli dojechać z Nowego Portu przez centrum miasta pod sam Żuraw. Żydowski akcent Do historii ulicy nawiązuje też nowa fasada kamienicy numer 83. Napisy 34 w języku polskim, niemieckim i jidysz głoszą, że mieścił się tu kiedyś Teatr Żydowski. W budynku działała restauracja Café Krantor, która popołudniami zamieniała się w teatralną scenę. Wynoszono stoły i krzesła, dzięki czemu przedstawienia oglądać mogło nawet 136 osób. Grano w języku jidysz, ale dołączano streszczenie po niemiecku. Najsłynniejszym kierownikiem artystycznym był Rudolf Zasławski. Działalność teatru uniemożliwili naziści – ostatnie spektakle odbyły się w 1938 roku. Wśród nowych fasad intensywnym kolorem wyróżniają się dwie kamieniczki przylegające do dawnego Teatru Żydowskiego. Zostały udekorowane techniką sgraffito. Polega ona na nakładaniu kilku warstw tynku na budynek, a następnie wydrapywaniu w nich wzorów. I tak oko cieszą gdańskie monety, które dodatkowo ozdobiono prawdziwym złotem. Fasadę zrealizował profesor Jacek Zdybel ze studentami z pracowni malarstwa ściennego i witrażu gdańskiej Akademii Sztuk Pięknych. Platea ampla Ulica Szeroka po raz pierwszy wzmiankowana była w 1354 jako platea ampla, co oznacza, że była rozległa, przestronna. Pełniła funkcję traktu biegnącego do nadmotławskiego portu. Podmokły teren wymuszał osuszanie i dlatego po obu stronach ulicy pojawiły się odwadniające groble i rowy – stąd jej szerokość. Od czasów średniowiecznych do 1831 roku na ulicę można się było dostać jedynie przez Bramę Szeroką, która znajdowała się przy Targu Drzewnym. Najsłynniejszym miejscem Szerokiej jest niewątpliwie kamienica, w której mieści się Restauracja pod Łososiem. Została zbudowana w XVI wieku i aż do 1831 roku należała do zakonu oliwskich cystersów. Od początku XVIII stulecia dzierżawił ją Izaak Wedling, który w 1704 roku rozpoczął tu produkcję gdańskiej Złotej Wódki, czyli Goldwassera. Ta i przyległe kamieniczki mają być również włączone w projekt „Nowa Szeroka” – tak więc czekamy niecierpliwie na kolejne zmiany. Fot. MS POMERANIA MARZEC 2015 literatura Zjawisko Drzeżdżon Rozmowa z Marią Jentys-Borelowską, autorką książki Ogrody zamyśleń, marzeń i symboli. Rzecz o Janie Drzeżdżonie. Marek Adamkowicz: Pani książka to bodaj pierwsze tak dogłębne spojrzenie na twórczość Jana Drzeżdżona. Wprawdzie od dawna znajduje się ona w sferze zainteresowań krytyków, jednak pani spróbowała opisać tę twórczość w sposób całościowy. Maria Jentys-Borelowska: Za życia pisarza zajmowano się nim w sposób doraźny, od książki do książki. I prawie wyłącznie – w każdym razie w ogólnopolskich periodykach literackich – od książki do książki polskojęzycznej, prozatorskiej. Wiedziano powszechnie, że jest Kaszubą, pisarzem polsko-kaszubskim, dwujęzycznym, nie tylko prozaikiem, ale także poetą, eseistą, historykiem i krytykiem literatury kaszubskiej oraz badaczem kultury swego regionu, ale jedynie proza pisana po polsku zajmowała krytyków literatury polskiej, nawet tych najbardziej zafascynowanych zjawiskiem DRZEŻDŻON. Kaszubi z kolei interesowali się przede wszystkim jego utworami kaszubskojęzycznymi. A przecież Drzeżdżon to zaiste ZJAWISKO, to dzieło ogromne, złożone, pełne tajemnic, powstałe na styku dwóch epok, dwóch kultur, dwóch języków. I niestety, co trzeba podkreślić, dzieło wciąż jedynie w części znane, jako że ostatnie utwory pisarza – wielkie powieści, baśnie, eseje, rozprawy naukowe (jak np. praca o gawędziarzach kaszubskich) – spoczywają w szufladach jego władysławowskiego biurka, nieznane nikomu. Nie można pozwolić, żeby zginęły w „otchłani niepamięci”, że posłużę się Drzeżdżonową metaforą, żeby tak wielki trud poszedł na marne, żeby zjawisko DRZEŻDŻON pozostało nierozpoznane. W sierpniu POMERANIA strёmiannik 2015 miną dwadzieścia trzy lata od śmierci autora Karamoro, a taki dystans pozwala na ogarnięcie całości jego dokonań syntetyzującym spojrzeniem. Choćby takim wstępnym, jak moje. Po części jest to również książka osobista. Znała pani Drzeżdżona, i to dość blisko. Znałam go od połowy lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia. Został mi przedstawiony przez moją serdeczną koleżankę licealną Urszulę, już wówczas Drzeżdżonową, w Żelistrzewie, w roku 1964 lub 1965, jako jej świeżo poślubiony mąż. Był małomówny, cichy, wydawał się niepewny, nieśmiały, ale w pewnym momencie powiedział mi, już przy tym pierwszym spotkaniu, coś, co mnie zaskoczyło i zadziwiło. Z wielką pewnością siebie oznajmił: „Będę pisarzem, i to wielkim pisarzem”. „Skąd on to wie?” – pomyślałam. „Jak można być pewnym rzeczy tak niepewnej, tak niewiadomej?” Ale on był pewny, ponieważ właśnie to sobie postanowił. I nigdy, mimo bolesnych porażek i klęsk, od swego postanowienia nie odstąpił. Zaczęła się jego prawdziwa droga przez mękę. Piszę o tym w moich Ogrodach, bo z daleka – z perspektywy Warszawy – towarzyszyłam mu na tej drodze. O pierwszych niepowodzeniach Jana wiedziałam z telefonów Urszuli, z jej listów. Czytałam przysyłane mi maszynopisy odrzucanych powieści. (Tak poznałam „Cierpienia więźnia Feliksa”, które mnie do głębi poruszyły swoją żarliwością, oraz „Czarną mszę”, która mnie chyba przeraziła). A kiedy przyjeżdżał do stolicy, sam mi o swoich niezmiernie trudnych inicjacyjnych doświadczeniach opowiadał. Od niego dowiedziałam się na przykład o owej niezwykłej rozmowie z Jarosławem Iwaszkiewiczem, największym wówczas pisarzem polskim, zarazem redaktorem „Twórczości”, najwyższą instancją w sprawach literatury. Gdy zadebiutował wreszcie w roku 1975 Upiorami – zadebiutował dzięki najżyczliwszemu z krytyków, Henrykowi Berezie, i dzięki najmądrzejszemu ze znanych mi wydawców, Wiesławowi Myśliwskiemu – odetchnęłam z ulgą. Przez tych siedem czy osiem lat jego niepowodzeń bałam się, że nie wytrzyma i… palnie sobie w łeb! Choć zaczynałam już wówczas uprawiać krytykę literacką, jednak nie napisałam recenzji Upiorów ani żadnej innej książki Jana aż do roku 1991 (moja pierwsza wypowiedź krytyczna o Drzeżdżonie dotyczyła Złotego pałacyku). Byliśmy 35 literatura zaprzyjaźnieni, nie potrafiłabym zdobyć się na bezstronność. Często bywałam w ich domku żelistrzewskim i w domu władysławowskim… Byłam przy śmierci Jana. Nie rozumiałam go, ale czyniłam wysiłki, by zrozumieć. I nadal je czynię. Jest tego wart. Nie ukrywa pani, że twórczość Drzeżdżona budzi skrajne opinie. Jedni mówią o geniuszu, inni wytykają literackie mielizny. Nie ukrywam tego, bo skądś się te skrajnie przeciwstawne opinie o twórczości Jana Drzeżdżona brały. Wystarczy przywołać słowa, które o „Cierpieniach więźnia Feliksa” – pierwszej próbie powieściowej autora – wypowiedział (napisał w liście do autora) wspomniany już Jarosław Iwaszkiewicz: „(…) bo albo ma Pan bardzo ciekawy talent, albo jest to zwyczajna grafomania (…)”. Kolejne, coraz dojrzalsze myślowo i artystycznie utwory Kaszuby dowiodły ponad wszelką wątpliwość, że ma on bardzo ciekawy talent, nie lada wyobraźnię, iście demiurgiczną moc i pasję twórczą, lecz nie jest wolny od słabości, które sprawiają, że niejeden czytelnik bywa w głębokiej rozterce: geniusz czy… Jeśli o mnie chodzi, to przy pracy nad Ogrodami odpowiedziałam sobie na to pytanie: pisarz wielkiego talentu, wielkiej pasji, wielkiej wizji, ale bez koniecznej samodyscypliny i samokontroli, bez niezbędnej dozy samokrytycyzmu. Pisarz jak rozhukany 36 żywioł, a nie rzemieślnik, wyrobnik pióra, szlifierz diamentów. Ale nie tylko to. Przede wszystkim twórca uderzająco odmienny, inny, osobny, a więc i niezrozumiały. Artysta, który – jak celnie skonstatował Marian Pilot w nocie rekomendacyjnej do Ogrodów – nieugięcie walczył o prawo zarówno do swojej artystycznej oso bności, jak i do komunikowania się na własnych prawach z czytelnikiem. „Wielki wizjoner dosłownie oddał życie – zmarł przedwcześnie – konstruowaniu gigantycznego, oryginalnego i niezmiernie trudnego do ogarnięcia i intelektualnego rozpoznania zamysłu twórczego. Wyobraźnia autora »Twarzy Boga« bowiem, zakorzeniona w głębiach jego rodzimej kaszubskiej kultury, buduje światy, do których dostęp czytelnika jest skrajnie utrudniony”. Tak, tu tkwi sedno rzeczy, nie w narracyjnych niedoskonałościach. W inności pisarza, uwarunkowanej jego kaszubskością, ale także, może w głównej mierze, biografią, zwłaszcza dzieciństwem spod znaku STUTTHOFU. I w jego młodzieńczym postanowieniu, że będzie szedł własną drogą, choćby miał błądzić po kres życia. Dla jednych ta inność jest niezwykle interesująca, intrygująca, pociągająca, fascynująca, dla innych – odwrotnie: nie chcą nawet patrzeć w stronę książek Drzeżdżona. Zadziwiająca jest determinacja, z jaką Drzeżdżon walczył o swoje miejsce w literaturze. Przekonywał do siebie największych współczesnych mu pisarzy, nie poddawał się krytykom, których przecież było niemało. Tak, ponieważ pisanie było dlań racją bytu. Piórem walczył z upiorami dzieciństwa: strachem i głodem. Piórem próbował pokonać SMĘTKA – kaszubskiego (i uniwersalnego) demona destrukcji. Kolejne kreacje literackie były dlań stopniami, po których schodził w głąb czeluści, by usłyszeć ryk POTWORA, i którymi wstępował na szczyt góry lodowej, by stamtąd zobaczyć Nową Ziemię Świętą. Od młodości wiedział nie tylko, czego chce, ale i że dopnie swego. Kończąc studia magisterskie w WSP w Słupsku, miał gotowy plan dalszej drogi i realizował go punkt po punkcie z żelazną konsekwencją: studia doktoranckie, pierwsza książka naukowa, roczne stypendium kościuszkowskie w Stanach Zjednoczonych – to poszło stosunkowo łatwo. Z pierwszą książką literacką za to szło jak po grudzie. Napisał siedem czy nawet osiem, zanim wydał ósmą czy dziewiątą jako… pierwszą. Zniechęcali go, jak mogli, wydawcy, recenzenci wydawniczy, krytycy, ale nie dał się złamać. „Mali ludzie – myślał – nic nie pojmują” i szedł do wielkich. Do Jarosława Iwaszkiewicza, Jana Parandowskiego, Henryka Berezy… I z ich błogosławieństwem wygrywał. Upiory, Oczy diabła, Okrucieństwo czasu, Wieczność i miłość, Tajemnica bursztynowej szkatułki, trylogia o Patalonkach, nagradzane prestiżowymi nagrodami, wychwalane pod niebiosa, sprzedawały się jak świeże bułki w 20-tysięcznych nakładach, Twarz Boga, Karamoro wprowadziły go na literacki Olimp. Ale potem przyszły znowu złe czasy: krytycy i czytelnicy odwrócili się od pisarza, który zaczynał stawać się coraz bardziej niezrozumiały, a nowa gospodarka rynkowa odrzuciła jego książki jako niedochodowe. Z nią już wielki samotnik nie miał szans. Umierał niechciany, wierząc w swoje pośmiertne zwycięstwo. Szczytowym osiągnięciem literackim wydaje się powieść Karamoro. Stanowi ona swoisty punkt odniesienia dla innych dzieł. Niektórzy nazywają tę książkę wręcz arcydziełem. Karamoro jest na pewno wielką kreacją artystyczną, największym dziełem Jana. Być może – arcydziełem. Wydaje się summą doświadczeń ludzko-pisarskich Drzeżdżona. To utwór ogromny, wizjonerski, dobyty z głębi, o wielkiej sile oddziaływania. Przedstawia świat ginący z powodu braku MIŁOŚCI. Nie tej małej, zwyczajnej, powszedniej, ale wielkiej, tej, która jest zasadą życia, istotą bytu. MIŁOŚCI metafizycznej. Taka miłość zresztą stanowi osnowę wszystkich utworów pisarza, wszyscy jego bohaterowie walczą o nią, bo bez niej świat jest niczym Góra Lodowa, niczym Pustki. W Karamoro ta walka osiąga maksymalne natężenie. Powieść jest jak wielki znak, symbol, a zarazem przepiękna metafora Losu Ludzkiego. Jej bogactwo oszałamia. POMERANIA MARZEC 2015 literatura Karamoro jest, jeśli tak można powiedzieć, powieścią bardzo skandynawską. Powstała po podróży pisarza do Norwegii. Jednak mamy do czynienia z pisarzem mocno osadzonym w świecie kaszubskim. To oczywiście nie dziwi, bo był przecież rodowitym Kaszubą. W Twarzy Boga, arcyinteresującej i arcyważnej autobiografii pisarza, znaleźć można zagadkowy zapis dotyczący momentu, w którym ta „norweska” powieść powstała w głowie pisarza – „norweska”, bo istotnie napisał ją natychmiast po powrocie z Norwegii, jakby ją tam całą w myślach ułożył. Ten zapis mówi o tym, jak podczas pobytu w Jølster, maleńkiej osadzie położonej na północ od Bergen, „poznał” przybysz z polskich Kaszub „swoją ziemię obiecaną i tak powstało »Karamoro«. Duch jego pochodzi oczywiście z Ziemi Pomorskiej, ale sięga on aż tam, do Jølster”. Dlaczego akurat na dalekiej Północy znalazł artysta „ducha” Ziemi Pomorskiej, trudno jednym zdaniem wyjaśnić. Może rozpoznał go w szczególnym kształcie i klimacie miejsca, w ciszy tak głębokiej, jak w lasach dzieciństwa, w świetle, poprzez które ujrzał swoją długo poszukiwaną Ziemię Świętą? A może w tym wszystkim razem i jeszcze w jakimś drgnieniu serca wywołanym wspomnieniem darżlubskich lasów, jezior, pustek… Charakterystyczne, że Drzeżdżon mówił własnym głosem nie tylko w beletrystyce, ale też w swoich pracach naukowych, przez co miewał problemy zawodowe. To zrozumiałe: był nade wszystko artystą, a więc posiadaczem własnej, niezależnej wizji świata, w tym także wizji literatury kaszubskiej, i twórcą własnego języka. Czyż mógłby pozostać sobą, gdyby na obszarze nauki wyrzekł się własnego widzenia rzeczy i indywidualnego języka?! Jako pisarz czytał utwory literackie inaczej, niż czytają je badacze i krytycy, na inne aspekty zwracał uwagę, inne stosował miary i wagi, inną miał hierarchię wartości. Na Uniwersytecie Gdańskim niechętni niekonwencjonalnym metodom badawczym adiunkta Jana Drzeżdżona koledzy utrącili wniosek o otwarcie jego przewodu habilitacyjnego, ale on POMERANIA strёmiannik 2015 M. Jentys-Borelowska. Fot. ze zbiorów WiMBP w Gdańsku od swego nie odstąpił. Współczesna literatura kaszubska 1945–1980 ukazała się w druku z wysokim poparciem profesorów Józefa Bachórza z Gdańska i Czesława Hernasa z Wrocławia. Kojarzymy Drzeżdżona z beletrystyką, z pracami literaturoznawczymi, rzadziej się wspomina o jego twórczości poetyckiej. Poezję stawiał na drugim miejscu, po prozie artystycznej, przed pracami naukowymi. Wiersze pisane po polsku nie były za jego życia znane, poza dosłownie kilkoma, które ogłosił w warszawskim miesięczniku „Poezja”. Czy nie dość się starał o ich wydanie w postaci książkowej, czy też nie znajdowały one uznania u wydawców, trudno przesądzić, wydaje się, że i jedno, i drugie zaważyło na ich „uśpieniu” na długie lata. Dopiero w roku 2012, za moją przyczyną, nakładem szczecińskiego wydawnictwa Forma, ukazał się niewielki wybór polskojęzycznych liryków Jana pt. Łąka wiecznego istnienia. Niewielki zyskał poklask, lecz kilku wielbicieli twórczości pisarza ów fakt odnotowało z satysfakcją. O wiele więcej szczęścia miały wiersze kaszubskie Drzeżdżona, chętnie drukowane w „Pomeranii”, wydawane kilkakrotnie w formie książkowej, a jeden z nich, piękny w swej prostocie wiersz o śmierci pt. „Przëszlë do mie”, zrobił karierę. Ogrody zamyśleń, marzeń i symboli to książka bardzo esencjonalna, rodzaj przewodnika po biografii i najważniejszych wątkach w twórczości Jana Drzeżdżona. Nad czym, pani zdaniem, powinni w przyszłości pochylić się badacze? Twórczość Jana Drzeżdżona to w moim przekonaniu KOSMOS, który kryje niezbadane dotąd tajemnice. Moja książka to przygrywka do gruntownych, głębokich badań. Żeby ocenić tę twórczość, tak bardzo inną, osobną, trzeba ją zrozumieć, a żeby zrozumieć, trzeba rozszyfrować wszystkie symbole, których jest bezlik, wszystkie znaki zaczerpnięte z kultury kaszubskiej i włączone do kultury polskiej, wszystkie pozorne (i niepozorne w znaczeniu niepozorowane) dziwności języka. Bo może nie zawsze są to dziwności, nie zawsze nieporadności? Może to efekty świadomego zamiaru artystycznego, którego celem jest oddanie absurdalności naszej egzystencji w świecie obozów, gór lodowych, miast bez miłości. Rozmawiał Marek Adamkowicz 37 w 40. rocznicę śmierci Notatki do portretu Róży Ostrowskiej (część 2) Kim była i kim chciała być autorka Wyspy? Publikujemy dziś drugą część artykułu, w którym A.M. Fac próbuje nam pomóc w znalezieniu odpowiedzi na to pytanie. Andrzej Mestwin Fac Poetycko precyzyjna, piękna i odważna Wiele mówiło się i mówi o Ostrowskiej jako o duszy towarzystwa. Kobiecie pełnej fantazji, polotu i humoru, bez pozy, o nieco poetyckim klimacie. Pięknej kobiecie, którą podziwiało wielu mężczyzn, która lśniła w małej czarnej czy w spodniach, z długimi włosami często upiętymi w kok. Jedna z moich rozmówczyń porównała ją do Juliette Gréco, ikony paryskiej piwnicy egzystencjalnej lat pięćdziesiątych, i powiedziała, że to właśnie u Róży Ostrowskiej po raz pierwszy usłyszała piosenki Edith Piaf. Elegancka kobieta brylująca na salonach wśród mężczyzn zapewne musiała wzbudzać zazdrość innych kobiet. Zresztą, jak usłyszałem od córki Elżbiety, mężczyźni się jej po prostu bali. Była niezwykle precyzyjna zarówno w myśleniu jak i w pisaniu. Połączenie ścisłego umysłu (miała zdolności matematyczne) z kobiecym pięknem. Poetycko precyzyjna kobieta, którą mężczyźni byli zachwyceni. Do tego mogła imponować odwagą. Jak wtedy, 22 października 1956 roku, kiedy na wiecu Politechniki Gdańskiej czytała list od wybrzeżowych pisarzy z poparciem dla polityki Gomułki. Zresztą rok 1956 to dla Ostrowskiej nie tylko cezura polityczna, ale także data debiutu książkowego (tom opowiadań pt. Premiera) 38 i rok, w którym otrzymała nagrodę literacką miasta Gdańska. Potem była na czele zmian popaździernikowych, tworząc coraz to nowe czasopisma lub przekształcając stare. W marcu 1968 wraz z Lechem Bądkowskim, Franciszkiem Fenikowskim i Ireną Przewłocką protestowała przeciwko biciu studentów. Druga połowa lat pięćdziesiątych to czas zmian w życiu społecznym, również w prasie. To także czas, kiedy Ostrowska jako dziennikarka „Kontrastów”, „Ziemi i Morza”, „Uwagi” czy „Pomorza” stara się walczyć z nijakością, bylejakością, także z pewną apatią społeczną, zgodą na to, co jest, i jak jest. Widać to chociażby w felietonach pisanych pod pseudonimem Kołodziej w cyklu „Kluka znad Bałtyku” i widać w tonie artykułów na łamach „Kontrastów” lub „Ziemi i Morza” dotyczących zarówno spraw związanych z polityką, jak i tych zwykłych, codziennych. Ostrowska walczy o kształt swojej ojczyzny, angażując się w jej przebudowę po latach stalinowskiego kłamstwa i zastoju. Właśnie słowo „zastój” było dla niej czymś w rodzaju przestrogi. Czymś, co później zostanie nazwane „naszą małą stabilizacją”. Nie znosiła tego, co ono niesie ze sobą, tak jak nie znosiła głupoty. Uważała, że zawsze lepiej być aktywnym. Nawet jeśli miałoby to się wiązać z ryzykiem nonkonformizmu i odrzucenia przez społeczność. Jedyne, co stanowić by miało granicę naszej ludzkiej, społecznej aktywności, to zwykła uczciwość i odpowiedzialność za drugiego. W tym sensie nasze postępowanie wyznaczają proste, nieodwołalne zasady moralne. Ostrowska przy całym swym zanurzeniu w życie świata i przy całym rozumieniu ludzkich słabostek była jednak zasadnicza i zdecydowana. Dlatego może nie bardzo pasowała do świata małych układów i małych kompromisów. Świata tak bardzo lubianego przez władców. Szczególnie przez władców krajów zamkniętych, autorytarnych. Nie sprzyjała jej więc władza z lat sześćdziesiątych i początku siedemdziesiątych w Polsce. A przecież po przełomie października 1956 roku wydawało się, że już nigdy więcej nie trzeba będzie w Polsce robić świństewek, a żaden z obywateli nie będzie zmuszony przez państwo do kłamania. Tak właśnie należy rozumieć zaangażowanie Ostrowskiej w obronę studentów w marcu 1968 roku obok Lecha Bądkowskiego i innych. Było to właściwie przedłużenie tego, o co razem walczyli na przykład na łamach „Ziemi i Morza” lub wspierając Gomułkę podczas wiecu na Politechnice Gdańskiej w październiku 1956 roku. O jawność i zwykłą sprawiedliwość. W tych trudnych czasach Jej publicystyka i postawa społeczna w jakiś sposób współbrzmią z recenzjami teatralnymi umieszczanymi na początku na łamach „Pomorza”. Także POMERANIA MARZEC 2015 w 40. rocznicę śmierci z tym, czego chciała od teatru, kiedy będąc kierownikiem literackim Teatru Wybrzeże, pisała dosyć regularnie felietony przedpremierowe na łamach „Głosu Wybrzeża”. Kierownikiem literackim była od września 1960 roku do 31 stycznia 1969 (choć właściwie zwolniono ją z dniem 31 sierpnia 1968), z kilkumiesięczną przerwą na stypendium we Francji (od 22 II do 30 VI 1962 roku), którego owocem był m.in. zbiór opowiadań paryskich pt. Siódme piętro. Teatr stawał się jej główną pasją, wypełniał jej cały twórczy czas. Jeden z jej bliskich przyjaciół Lech Bądkowski pisał tak: „czynnikiem ograniczającym pracę twórczą był teatr. Ile dobrego jako kierownik literacki wniosła weń (...) to osobny przedmiot, myślę jednak, że boleśnie straciła na tym literatura”1. Teatr zawsze był ważną częścią jej życia, a od czasu, kiedy została kierownikiem literackim 1 Lech Bądkowski, Fragment portretu, w: Róża Ostrowska, Mój czas osobny, Gdańsk 1977, s. 141–142. – stał się jej domem. Dlatego tak mocno przeżyła to, co się wydarzyło po liście podpisanym wraz z Bądkowskim, Fenikowskim i Przewłocką, po marcu 1968 roku. Pozbyto się jej. Zacierając po sobie ślady. Było to zresztą zgodne z polityką władz, które już od jakiegoś czasu starały się Ostrowską kontrolować. Gdyby nie pomoc przyjaciół, takich, jak np. Zbyszek Szymański, trudno byłoby jej przeżyć. W archiwum IPN można natrafić na pozostałości po tej swoistej „kontroli”. Róża Ostrowska została zarejestrowana już 16.02.1966 roku i była rozpracowywana przez Wydział III KW MO w ramach kwestionariusza ewidencyjnego pod kryptonimem „Gaja”. Taki właśnie kryptonim nadała jej Służba Bezpieczeństwa. Później, prawie aż do śmierci, „zajmowano” się nią w obrębie operacyjnego rozpracowania grupy „Inspiratorzy”, gdzie trafiła m.in. z Lechem Bądkowskim po wydarzeniach marcowych. Samej teczki dotyczącej Róży Ostrowskiej nie ma. Z tego, co udało się odtworzyć, wynika, że wedle SB, a także pewnie i władz, Ostrowska prowadziła działalność destrukcyjną. Należąc do kręgu sympatyków Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, miała nieprzejednany stosunek do ówczesnego ustroju. Pewnie także dlatego, że starała się być krytyczna wobec każdej głupoty i arogancji, jakiej wtedy było pod dostatkiem. A może ze względu na odwagę, z jaką starała się żyć w tych trudnych czasach. Kiedy to np. wpadła na pomysł, aby na spotkaniach u Izabelli Trojanowskiej przedstawiać utwory, które ze względu na treść nie mogły się ukazać w obiegu oficjalnym, lub kiedy po rodzinnym pogrzebie w grudniu 1970 roku chciała, ubrana w eleganckie palto, śpiewając „Marsyliankę”, pójść razem z robotnikami. To mogło władzom wystarczyć. Obserwację przez odpowiednie służby zakończyła dopiero jej śmierć w marcu 1975 roku. Choć po 1971 roku, kiedy choroba już jej nie pozwalała tak aktywnie działać w środowisku i kiedy powoli Ostrowska zaczynała rozumieć, że to coś poważniejszego niż najpoważniejsza nawet gruźlica, SB odłożyło nieco jej sprawę. Potem przyszedł wyrok. Okazało się, że zamiast gruźlicy ma szczególnie złośliwą postać raka oskrzela. W Niedzielę Palmową 1975 roku już nie żyła. Pogrzeb odbył się w Wielkim Tygodniu (26 marca 1975 roku). Jeszcze krótko przed śmiercią pracowała nad ostatnią książką (wydano ją, nieukończoną, w 1977 roku pod tytułem Mój czas osobny), jeszcze poprawiała hasła do nowego wydania Bedekera kaszubskiego, a już powoli traciła świadomość. Może wracała na tamtą, kresową, wileńską stronę? Tekst ten, bez śródtytułów i w nieco innej wersji, ukazał się w książce pt. Róża Ostrowska. Bibliografia oraz trzy szkice o życiu i twórczości, wydanej w 2014 roku przez Wojewódzką i Miejską Bibliotekę Publiczną im. Josepha Conrada-Korzeniowskiego w Gdańsku. Zmiany pochodzą od redakcji. R E K L A M A POMERANIA strёmiannik 2015 39 z Kociewia Srodze mnie się widzi… Ma r i a Pa j ą kowsk a- K e n sik Ktoś z moich bliskich znajomych denerwuje się, gdy słyszy, że można strasznie się cieszyć… Wyczuwa zgrzyt między słowami. Włącza się prosta logika językowa. Cieszyć się można bardzo, bardziej, najbardziej. Oczywiście, że tak. Słowa jednak też tracą swą moc, jakby zbyt powszednieją przez często używanie. Dlatego słyszymy, że cieszyć się (radować, weselić) można potwornie, okropnie. Inni wolą szalenie, niezwykle. To już brzmi im lepiej. Muszę tu też przywołać ulubiony na Kociewiu przysłówek – srodze. Nigdy mnie nie dziwiło, że komuś coś się srodze widzi. Ważniejsze, by umiał cieszyć się życiem, choćby chwilą niezwykłą, spojrzeniem w oczy, dotykiem rąk, zaskakującą metaforą, kroplą miodu… Codziennie te cuda życia są (mogą być) nam dane, a ponuracy mówią, że tylko szarość i szarość. Gdyby nie było codzienności, nie byłoby świąt, ale ta niby-zwyczajność może być kolorowa. Ogólnie nie mam problemu z dos trzeganiem barw życia, jeszcze nie muszę nosić różowych okularów, chyba że ciągle je noszę i nawet nie wiem… Wiele rzeczy, spraw, chwil – srodze mnie się widzi. Tyle się dzieje dobrego na Kociewiu, na Pomorzu, w całej Polsce, na świecie. I nie chodzi mi tu głównie o nominacje do Oskara, wielkie nadzieje i laury. I stało się. To nadęte do granic możliwości wielkie targowisko próżności stało się dla większości Polaków bardziej bliskie, ważne, bo polski film. Kto nie lubi blichtru, unika zgiełku i nadęcia, musiał zauważyć, że szara zwyczajność, codzienność, ból istnienia – mają swoją głębię, zatrzymują się w szalonym biegu donikąd, stawiają ważne pytania o sens. „Ida”, „Nasza klątwa”, 40 „Joanna” – szansa na uwrażliwienie i refleksję nie jedną. Warto wracać do słów reżysera P. Pawlikowskiego: „W świecie hałasu nagle wygrywa film o ciszy, wycofaniu się…” Jakie to trafne i przejmujące. Chciałabym napisać srodze, ale już nie muszę. Na Kociewiu też mamy „swoje Oskary”. O Chwalbie Grzymisława tylko wspomnę, że jest to wyróżnienie niezwykłe, rzadko przyznawane. Należy do największych moich zdobyczy, obok Skry Ormuzdowej, Pieczęci Świętopełka. Może z okazji jubileuszowego, bo V Kongresu Kociewskiego uda się uhonorować Chwalbą wybitnych Kociewiaków, których postawa i dokonania dla oswojonej przestrzeni są drogowskazem, latarnią, by iść w stronę widu. Warto tu przywołać inne Oskary przyznawane na Kociewiu co rok, czyli regularnie, i też bardzo uroczyście. Najpierw muszę wspomnieć o Pierścieniu Mechtyldy przyznawanym od 2006 roku przez Radę Programową „Kociewskiego Magazynu Regionalnego” za wybitne osiągnięcia w dziedzinie literatury, publicystyki i edukacji regionalnej. Sam wykaz nazwisk jest budujący. Trzydziestu (zdarzyły się lata, że wyróżniono w danej dyscyplinie dwie osoby) niezwykłych ludzi – twórców wielkiego dobra. Są bogactwem regionu. Pozwolę sobie przywołać nazwiska z pierwszego rozdania w 2006 roku: ks. Franciszek Kamecki (Gruczno), Ryszard Szwoch (Starogard Gdański), Maria Wygocka (Warlubie). O wymienionych można by wiele napisać, o każdym więcej niż taki felieton, czyni się to w innych formach. Tu ważne, że laureaci nadal tworzą, działają dla dobra... Aby spiąć klamrą listę, wymienię tegorocznych laureatów: Katarzyna Peplińska (literatura), Grzegorz Woliński i Stanisław Sierko (publicystyka), Alicja Gajewska i Jarosław Pająkowski (edukacja regionalna). Dzielna piątka, liczymy na ich dalsze działania. Wręczanie Pierścieni odbywa się bardzo uroczyście podczas sesji Rady Miejskiej w Tczewie. Natomiast w lutym „wszystkie drogi prowadzą do Borzechowa”, gdzie podczas bardzo uroczystej gali wręcza się Kociewskie Pióra w trzech kategoriach: literatura, publicystyka i animacja kultury. W tym roku były też nagrody „za całokształt działalności” Indywidualną otrzymał Stefan Giełdon – mistrz sztuki lalkarskiej z Nowego i zbiorowo Piaseckie Kociewiaki z ich twórcą wszystkim na Kociewiu znanym, Janem Ejankowskim. Oczywiście występy zespołów, niezwykle bogata biesiada też była… i nadzieja, że znowu zasłużymy na świętowanie. I jak tu się srodze nie cieszyć? R E K L A M A POMERANIA MARZEC 2015 z żëcô Pòmòranie / wieści z gdańskiego oddziału ZKP DZIAŁO SIĘ w Gdańsku Òsoblëwô Gwiôzdka Adrian Watkowski Kaszëbskô Gwiôzdka je wëdarzenim dlô całi rodzënë. Starszi w gromadze z dzecama òdkriwają kąsk zabôczoné tradicje gòdowé, co czedës bëłë spòtikóné w kòżdim dodomù. A przede wszëtczim Gwiôzdka pòkôzywô, że Gòdë nôlepi spãdzywô sã z rodzëną. Rozegracjô ju czwiôrti rôz bëła ùsôdzónô przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. W ji przeprowadzenim pòmôgelë téż sztudérowie z klubù Pomorania. 28 stëcznika w zalach Stô romiesczégò Rôtësza we Gduńskù zgromadzëło sã kòl sto sztëk dzecy i karno kaszëbsczich gwiżdżów. Zaczãło sã òd spiéwaniô gòdowëch frantówków a kòlãdów. Dzecóm towarzëlë jejich starszi a starkowie. Pózni bëłë tuńce i wiôldżé kùcharzenié. Òsoblëwi nastrój tegò pòtkaniô widzôł sã lëdzóm, co pierszi rôz bëlë na Kaszëbsczi Gwiôzdce. Na przëmiôr Alicje Haftce, chtërna pòmôgała w rëchtowanim kùlinarnëch jigrów dlô nômłodszich: Dzecy bëło wiele i trochã mie to wëstraszëło, ale òkôzało sã, że są baro grzeczné. Drãgò rzeknąc, jaczé zabawë widzałë sã nôbarżi, bò przë POMERANIA strёmiannik 2015 kòżdi bëło wiele smiechù. Dzecë tańcowałë i òzdôbiałë piérniczczi. W ùpiãkniwanim kùszków pòmôgalë téż starszi. To bëła rozegracjô dlô całi familie. Jô bãdã tuwò w przińdnym rokù na gwës! Dzecë òdwiedzył téż apartny gòsc – gwiôzdor z pińdlã fùlnym dôrënków. Westrzód nich bëłë słodkòscë, planszowé jigrë i gwizdówka w sztôłce kùrona, co widzała sã wszëtczim nôbarżi. Baro sã ceszã, że jô mògła tuwò jesz rôz przëjachac – gôdô szesc lat stôrô Anka w krótczi przerwie w gwizdanim na kùronie. – Nôbarżi mie sã widzôł diô béł. Bëło fejn jesc piérniczczi, co më sami sobie òzdobilë. I kùrón téż je fejn. Czedë babcza chce mie wząc na Ka szëbską Gwiôzdkã, to jô sã wiedno pitóm, czë bãdą piérniczczi – smieje sã 7-latny Kùba. Jô sã përznã bòjã gwiôzdora, ale jak je përznã strachù, to nie je zle, gòrzi jak je gò wiele. Starka Kùbë, Gabriela Jóskòwskô gôdô, że Kaszëbskô Gwiôzdka przë bôcziwô ji dzecné lata. Baro sã ceszã, że mògã pòkazac mòjim wnukóm taczé Gòdë, jaczé jô pamiãtóm – pòdczorchiwô. Tłomacził Tomôsz Ùrbańsczi Òdj. W. Gwizdała • 20 grudnia 2014 – abp Leszek Sławoj Głódź na spotkaniu kapłanów archidiecezji gdańskiej mianował archidiecezjalnego kapelana Kaszubów ks. dr. Leszka Jażdżewskiego dyrektorem Archiwum Archidiecezjalnego i redaktorem „Miesięcznika Diecezjalnego Gdańskiego”. • 28 stycznia – najmłodsi mieszkańcy Chmielna, Dzierżążna, Garcza, Gdańska, Gdyni, Kartuz, Kiełpina, Kolbud i Pruszcza przybyli do Ratusza Staromiejskiego w Gdańsku na zrzeszeniowe spotkanie z gwiazdorem. Zgodnie z kaszubską tradycją nie zabrakło gwiżdżów – przyjechali kolędnicy z ZS w Rokitkach Wielkich, pod opieką Bożeny Labudy. Wszyscy uczestnicy spotkania, od dwulatków po prababcie, z wielkim zaangażowaniem uczyli się tańców ludowych i współczesnych pod okiem instruktorek Eweliny Grubeckiej i Moniki Baracznikow z Gdyni. Atrakcją dla uczestników spotkania choinkowego było uczestnictwo w Święcie Gdańskiej Nauki. Teatr PLAMA, prowadzony przez Elwirę Twardowską, przygotował sceny nawiązujące do życia Jana Heweliusza, np. spotkanie z królem Janem Sobieskim oraz Edmundem Halleyem – angielskim matematykiem i astronomem. • 9 lutego – gdańscy Kaszubi uczestniczyli w święcie Słowa Bożego. W wejherowskiej kolegiacie odbyła się dwunasta edycja Verba Sacra. Biblia Kaszubska – Księga Rodzaju – Dzieje Józefa w przekładzie z hebrajskiego o. prof. dr. hab. Adama Ryszarda Sikory OFM. • 13 lutego – zmarł prof. Marek Latoszek, socjolog medycyny, profesor Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego, wieloletni działacz i przewodniczący Gdańskiego Towarzystwa Naukowego. Zajmował się też przemianami społeczności Kaszub i Pomorza, co zaowocowało m.in. pracą Kaszubi: monografia socjologiczna. W 2008 r. został laureatem Nagrody Naukowej Miasta Gdańska im. Jana Heweliusza w dziedzinie nauk humanistycznych. • 16 lutego – zmarł prof. Jerzy Samp, badacz historii literatury i kultury Gdańska, Kaszub i Pomorza. Był gdańskim Kaszubą, aktywnym członkiem ZKP, przez dwie kadencje prezesem oddziału gdańskiego, wieloletnim członkiem kolegium redakcyjnego „Pomeranii”. W 1985 r. otrzymał Medal Stolema. Teresa Juńska-Subocz 41 ZROZUMIEĆ MAZURY Gromadki WA LDEM A R MIERZWA Gromadkarze, czyli zbierający się razem, to jeden z największych mazurskich fenomenów. Ten protestancki ruch pojawił się w Prusach Wschodnich pod koniec XVIII w. najpierw na Litwie Pruskiej, na Mazury dotarł w połowie następnego stulecia, stamtąd wraz z emigracją zarobkową, dość szybko pojawił się w Westfalii, a w Zagłębiu Ruhry działa do dziś! Przed wybuchem I wojny światowej gromadkarzem na Mazurach był co czwarty mieszkaniec krainy. Korzenie ruchu sięgają drugiej połowy XVII w., kiedy w Kościele luterańskim rozwinął się nurt zwany pietyzmem. Jego przedstawiciele, m.in. Arndt, Spener, Francke i Zinzendorf, żądali zerwania z racjonalizmem i pobudzenia wewnętrznej, czyli duchowej pobożności człowieka. Pietyści twierdzili, że w życiu człowieka ważny jest tylko Bóg i dlatego treścią jego egzystencji winna być codzienna modlitwa – rozmowa z Bogiem, studiowanie Biblii, rozmyślania, śpiewanie religijnych pieśni. Stawiali sobie wysokie wymagania moralne, odrzucali ziemskie pokusy, zapoczątkowali akcje charytatywne, zakładali szpitale, domy opieki, interesowali się losem biedoty (bezpłatne szkoły, seminaria dla nauczycieli). Spotykali się w swoim gronie, ale nadal aktywnie uczestniczyli w życiu kościelnym. Znaczący wpływ na rozwój ruchu pietystycznego w Prusach Wschodnich, szczególnie w ich litewskiej części, mieli tzw. „bracia salzburscy”. Wygnani z Austrii za przekonania przybyli tu w latach 1727–1732. „Bracia”, będący członkami Kościoła ewangelickiego, starali się pracować bez księży, „wędrujących” kaznodziejów wybierali z własnego grona. To 42 ich działania dały bezpośredni impuls do powstania ruchu gromadkarskiego. Gromadkarze pogłębili idee pietystyczne, głosząc konieczność nawrócenia się lub odrodzenia w Duchu Świętym, a więc przeżycia duchowego przełomu przez człowieka, który chciał do nich należeć. Uważali, że do społeczności „prawdziwie wierzących” można wejść dopiero wtedy, gdy nabierze się przekonania, że Bóg wysłuchał naszej modlitwy. Ten, kto się nie nawróci, nie zostanie zbawiony. Trzeba podkreślić, że obok wymiaru religijnego, ruch ten był od połowy XIX w. także formą protestu przeciwko procesowi germanizacji, w który zaangażowało się wielu ewangelickich duchownych. Za początek gromadkarstwa na Ma zurach przyjmuje się założenie w 1848 r. w Szczytnie Towarzystwa Chrześcijańskiego. Pierwszymi organizatorami gromadek w okolicach Nidzicy, Szczytna i Ostródy byli powroźnik Rheiländer i nauczyciel Lesser. Ważną rolę w umacnianiu tożsamości gromadkarzy miały książki religijne wydawane przez członków ruchu i ich sumptem, m.in. przez Michała Dorsza, Johanna Schröttera, Jana Bądzia i Jana Jenczia. Do nawiązania współpracy między gromadkarzami litewskimi i mazurskimi doszło w latach osiemdziesiątych XIX w., co doprowadziło do zjednoczenia ruchu w ramach Wschodniopruskiego Ewangelickiego Zrzeszenia Modlitwy (1885). Zarejestrował je w Gąbinie litewski gromadkarz Christoph Kukat. Celem Zrzeszenia miało być „rozpowszechnianie Królestwa Bożego na gruncie Starego i Nowego Testamentu: wzbudzanie wiary w Trójcę Świętą przez regularne wykładanie tekstów biblijnych; odpieranie każdego fałszywego poglądu i w ten sposób budowanie i popieranie prawdziwego chrześcijaństwa wewnątrz naszego krajowego, unijnego Kościoła ewangelickiego”. Członkowie zobowiązywali się m.in. do opieki nad chorymi i ubogimi, powstrzymania się od alkoholu, tytoniu i uczestnictwa w świeckich zabawach. Karol Małłek, którego rodzinny dom w Brodowie był miejscem gromadkarskich zebrań, wspominał w tomie Od Mazur do Verdun, że gromadkarze „nie klęli, nie złorzeczyli, nie czynili złego, z Bogiem rozpoczynali każdy dzień i z Bogiem kończyli”. Mężczyźni zgolili wąsy i brody, zamienili sukmany na długie czarne surduty; kobiety także ubierały się na czarno. Gromadkarze unikali lekarzy, uważając Boga za „jedynego doktora”, nie dbali o wykształcenie dzieci, co tłumaczono obawą o „zatracenie ojczystego języka”. Emilia Sukertowa-Biedrawina zauważyła w Kartach z dziejów Mazur, że ich życie „nastrojone było na jakiś wyższy ton. Uczciwość panowała bezwzględna, gorliwość w wypełnianiu zadań i obowiązków »nawróconych« przechodziła często w egzaltację”. Konserwatyzm tej społeczności nie był rozumiany przez przybyszy z zewnątrz. Kiedy jedna z Polek-agitatorek w czasie wiejskiego zebrania na Mazurach w kampanii plebiscytowej 1920 r. usiadła na stole, założyła nogę na nogę i zapaliła papierosa, sala natychmiast opustoszała i żadne spotkanie polskie w tej okolicy nie doszło już do skutku. O powodzeniu ruchu i akceptacji jego założeń przez lud zadecydowali kaznodzieje (kaziciele). Dominowali wśród nich ludzie prości, niewykształceni, najczęściej jedynie po „polskiej” szkole, przede wszystkim chłopi, rzadko urzędnicy lub nauczyciele. Miano ich za ludzi stojących blisko Boga. Małłek wspominał, że mówili z pamięci, „z pewnością siebie i werwą, z odpowiednią mimiką i gestykulacją (…) krasnym językiem POMERANIA MARZEC 2015 Zrozumieć Mazury polskim – dialektem mazurskim bogatym w archaizmy”. Nie byli teologami, nie komentowali tekstów Biblii, raczej opowiadali zgromadzonym o własnych doświadczeniach, a kazania rozumieli jako przybliżanie słuchaczom przesłania Pisma Świętego. Kaznodzieje nie byli wynagradzani, musieli utrzymywać się z innej pracy. Gromadkarskie zebrania odbywały się najczęściej dwa razy w miesiącu, w niedzielę, a w dni powszednie wieczorem, zawsze w czasie wolnym od pracy. Zbierano się w domu jednego z gospodarzy, do którego schodzili się mieszkańcy także pobliskich miejscowości. Zebranie było obsługiwane przez kaznodzieję wyznaczonego przez redakcję pisma „Pakajaus Paslas” („Poseł Pokoju”), w którym podawano marszrutę wszystkich kazicieli. W domu Małłków spotkania odbywały się w pokoju mogącym pomieścić ponad sto osób. Przybyli zasiadali w ławach specjalnie do tego celu zrobionych, odświętnie ubrani, z polskimi kancjonałami w rękach. Zgodnie ze statutem Zrzeszenia Modlitwy na porządek takiego nabożeństwa, które do 1914 r. w Prusach Wschodnich odbywało się najczęściej w języku miejscowym, czyli mazurskim czy litewskim, składały się: pieśń, modlitwa wstępna, czytanie tekstu biblijnego, kazanie i pieśń końcowa. Zasad tych przestrzegano jednak rzadko, często więcej było pieśni, bywało że i kazań. W Lemanach koło Szczytna urządzano co pewien czas tzw. święta misyjne, dużym grupom słuchaczy kazania głosiło wtedy kilku kaznodziei. Zebranie trwało od trzech do nawet kilkunastu godzin! Prowadziła je jedna osoba albo głos mógł zabrać każdy, także aby wygłosić kazanie. Charyzma kaznodziei, poczucie głębokiej wspólnoty w wierze i przekonanie o przeniknięciu zgromadzonych Duchem Świętym powodowało, że spotkania przeradzały się często w ekstatyczne seanse, w których granice pomiędzy głęboką modlitwą a religijnym zapamiętaniem były łatwo przekraczane. Raportowano o tym władzom Kościoła: „u wielu uczestników występowały przy tym chorobliwe objawy, jak głośne łkanie, drgawki całego ciała i przesadnie pobożny sposób zachowania się oraz wywracanie oczami (…) wielu, pomimo akcentowania pokuty, podżega pycha, jakoby byli czymś lepszym niż inni, szczególnie wyróżnieni i oświeceni przez Boga”. Stosunek gromadkarzy do oficjalnego Kościoła był zróżnicowany. Formalnie związani byli z nim na pewno sakramentami, których nie udzielali kaznodzieje (chrztem i komunią) oraz konfirmacją i ślubem, w większości regularnie uczestniczyli także w nabożeństwach i uroczyście obchodzili kościelne święta. Prawdziwą strawę duchową wielu Mazurów miało znajdować jednak u gromadkarzy. Przyczynę tego widziano w „religijnej odmienności” ludu. Karol Małłek tak o tym pisał: „Mazur nie patrzy na błahostki, na rzeczy zewnętrzne, chodzi mu o sprawy Mazurscy gromadkarze. Rycina ze zbiorów autora. POMERANIA strёmiannik 2015 duchowe. Religia jego to religia ducha. Mazurzy modlą się i śpiewają bez świec, bez złota, bez organów. Jeśli śpiewają, to nie czynią tego dla przyjemnej nuty, ani rozweselenia uszu, ale »ku zbudowaniu serc« (…). Ponieważ lud mazurski nie znajdował tego zrozumienia w kościele, więc unikał go i skupiał się w gromadki, dając ujście swojej gorliwości wewnętrznej i potrzebom duchowym w mowie jedynie dla niego zrozumiałej, ojczystej, polskiej”. Odpowiedzialnością za masowe przyłączanie się Mazurów do gromadkarzy obarczano przede wszystkim pastorów, często nieprzygotowanych do działań w środowisku polskojęzycznym, a nierzadko w ogóle źle się prowadzących, co budziło zgorszenie parafian. Postawa Kościoła wobec gromadkarzy także nie była jednoznaczna. Początkowo starano się neutralizować ich wpływy, czemu służyć miały m.in. specjalne kościelne związki misyjne o charakterze germanizacyjnym rozpowszechniające hasła pietystyczne pod nadzorem władz kościelnych. Kiedy Kukat doprowadził do rejestracji Zrzeszenia, wielu księży dostrzegło w nim konkurenta w pracy kościelnej i oskarżyło o sekciarstwo. Kukat nie został dłużny i zarzucił duchowieństwu nieumiejętność pracy duchowej, a nawet zatracenie jej celu. Stanowisko władz kościelnych pozostawało niezdecydowane, bo i zbiorowość ta nie poddawała się jednoznacznej ocenie. Ruch posiadał wprawdzie wiele cech sekty rozumianej jako odrębny typ wspólnoty religijnej, ale nie stworzył własnej podstawy dogmatycznej i w swej masie nie zerwał z Kościołem. Jeszcze przed śmiercią Kukata (1914) doszło wśród gromadkarzy do poważnych rozłamów, spierano się na tle religijnym, etycznym, ale także i językowym, bo górę zaczął brać element niemiecki. Dojście do władzy Hitlera zahamowało rozwój gromadkarstwa, ale nie zlikwidowało go. Melchior Wańkowicz opisał w Na tropach Smętka spotkanie gromadki w połowie lat trzydziestych XX w., w którym wziął udział razem z Reinholdem Barczem, wybitnym przedstawicielem ruchu, ściętym w 1942 r. przez hitlerowców w Berlinie za propolską i religijną działalność. 43 konkurs Wybierzmy najważniejsze kaszubskie książki! „Pomerania”, z inicjatywy Dušana Paždjerskiego, organizuje wybór najważniejszych książek literackich w języku kaszubskim, od początków literatury kaszubskiej po dzień dzisiejszy. Prosimy zgłaszać książki napisane przeważająco w języku kaszubskim (ponad połowa objętości publikacji) z utworami w dowolnym gatunku literackim (również tłumaczenia na język kaszubski). Taki wybór jest dla środowiska kaszubskiego ważny, jak sądzimy, z kilku powodów: 1. Przypomni klasyków literatury kaszubskiej (również współczesnych – żyjących) i wartościowe dzieła literackie lub zachęci do ich poznania. 2. Zarekomenduje książki w języku kaszubskim. 3. Pozwoli się dowiedzieć, jak zmieniają się gusta czytelników (wskazówka dla pisarzy, wydawców czy badaczy). 4. Pomoże tworzyć podstawę programową do badań literatury kaszubskiej. 5. Zapewni językoznawcom podstawę do badań najlepszego z języków literatury kaszubskiej (do słowników różnego rodzaju), według reguły, że to, co czytelnicy lubią czytać i do czego wracają, powinno być ich przedmiotem badań. Jeżeli chodzi o sam wybór, to zainteresowani powinni głosować na te książki, które ich zdaniem pozostawiły ślad zarówno w środowisku i kulturze kaszubskiej, jak i w ich świadomości. W każdym numerze „Pomeranii” wychodzącym w okresie głosowania osoby znane w środowisku kaszubskim wymienią kilka pozycji książkowych, które dla nich mają szczególne znaczenie. W tym numerze jest to prof. Edward Breza. Regulamin głosowania 1. Każda zainteresowana osoba może zagłosować TYLKO RAZ na 5 książek literackich wydanych w języku kaszubskim (proza, poezja, dramat, eseje, felietony, zbiory – również bajek, twórczości ludowej, tłumaczeń, także wydań równoległych – w języku kaszubskim i polskim itd.). 2. Osoby głosujące wysyłają swoje propozycje, podpisane imieniem i nazwiskiem, za pośrednictwem poczty elektronicznej, na adres: [email protected], lub listownie, na adres: ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk (wypełniając kupon konkursowy wydrukowany w „Pomeranii” lub wypisując tytuły książek na kartce papieru bądź pocztówce) – do 31 grudnia 2015 roku. 3. Zgłoszone książki powinny być poszeregowane od 1. do 5. miejsca. 4. Komisja powołana przez organizatora zbiera dane dostarczone przez czytelników, opracowuje je (odrzuca ewentualne nieważne głosy) i w numerze 2/2016 ogłasza wyniki głosowania na najważniejsze książki literackie w języku kaszubskim. ✁ Kupon do głosowania Głosuję na: 1. 2. 3. 4. 5. ....................................................................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................................................................... Imię i nazwisko: ................................................................................................................................ 44 POMERANIA MARZEC 2015 konkurs Najważniejsze kaszubskie książki Na ogłoszony przez „Pomeranię” otwarty konkurs na najważniejsze książki autorskie i tłumaczenia w języku kaszubskim przedkładam następujące propozycje: I. Żëcé i przigòdë Remùsa Aleksandra Majkowskiego. Zalecają tę epopeję moim zdaniem: fabuła, wymowa ideowa, ukazanie wiarygodnych bohaterów, miejscowości, bogactwo języka zróżnicowanego lokalnie. Każdy naród uważa jakąś pozycję literacką za reprezentatywną dla siebie, a badacze literatury i kultury przyjmują tę opinię za ostateczny werdykt. Tak więc za reprezentatywne dla kultury i literatury starożytnych Greków uznane zostały nieśmiertelne poematy Homera: Iliada i Odyseja, dla Rzymian Eneida Wergilego, Włosi za reprezentatywną przyjmują Boską komedię A. Dantego, Niemcy Fausta J.W. Goethego, Polacy Pana Tadeusza A. Mickiewicza, Kaszubi właśnie w dziedzinie prozy Remusa A. Majkowskiego, a w dziedzinie poezji: humorystyczny poemat POMERANIA strёmiannik 2015 II. Hieronima Derdowskiego Ò panu Czôrlińsczim, co do Pùcka pò sécë jachôł. Zdaję sobie sprawę, że ten drugi wybór jest bardzo subiektywny. W czasie posuchy w edukacji regionalnej znalazłem się przypadkowo w 1958 r. na uroczystości odsłonięcia pomnika H. Derdowskiego we Wielu, gdzie wysłuchałem referatu prof. dra A. Bukowskiego o tym twórcy i dowiedziałem się o poemacie Ò panu Czôrlińsczim. Wówczas z literatury kaszubskiej znane mi były jedynie Jestem Kaszubą F. Sędzickiego (Wejherowo 1956) oraz Nasze stronë J. Piepki i L. Roppla (Wejherowo 1955). W l. 1960–1962 uczyłem jęz. polskiego i jęz. rosyjskiego w Szkole Podstawowej w Dziemianach, w ramach zajęć pozalekcyjnych prowadziłem kółko recytatorskie, gdzie czytałem i objaśniałem uczniom fragmenty wspomnianego poematu oraz ćwiczyłem z nimi ich deklamowanie. Pojechałem z tymi uczniami do Kościerzyny na eliminacje powiatowe konkursu recytatorskiego, gdzie jury złożone z pracowników Wojewódzkiego Ośrodka Kultury w Gdańsku przyznało nam tylko nagrodę pocieszenia, bo recytacje były nie po polsku, a oni uznali siebie za niekompetentnych w innym języku. Jednak obecni na eliminacjach Kaszubi gratulowali nam serdecznie, zebraliśmy także gratulacje i owacje na spotkaniu szkolnym dla mieszkańców wsi Dziemiany. Fragmenty poematu o Panu Czôrlińsczim recytuję na międzynarodowych konferencjach, gdy słuchacze chcą usłyszeć mowę Kaszubów, deklamowałem je także w czasie 4-krotnego pobytu w Grodnie wśród studentów polonistyki na tamtejszym Uniwersytecie oraz w językowo i narodowościowo mieszanym środowisku tamtejszej inteligencji, a także wśród Kaszubów kanadyjskich w 1998 r. Części utworu pt. „Drużba prosy na wesele” i „Czôrlińskô spòtikô swòjégò chłopa w Krokòwie na biesadze” prezentuję na uroczystościach weselnych. III. Bieżący rok Kaszubi ogłosili Rokiem L. Heykego (Heyki), na konferencję poświęconą temu literatowi kaszubskiemu w bibliotece w Bolszewie (27 III br.) przygotowuję słownictwo z tomiku Kaszëbsczé spiéwë (red. S. Janke, Gdańsk 1999) oraz z poematu Dobrogost i Miłosława (red. S. Janke, Gdańsk 1999). Liryki miłosne L. Heykego wyszły spod pióra pierwszego Kaszuby uprawiającego poezję miłosną (A. Majkowski i J. Karnowski uprawiali poezję patriotyczną i okolicznościową). Wybranka najczęściej bywa nazywana „Miluszinką”, 45 konkurs rzadziej „Malulinką” i „Nôpiãkniészą”, raz „Niewiérną”. To miłość romantyczna, obraz dziewczyny kształtowany jest na wzór Najświętszej Maryi Panny, dostrzega się w niej wartości wewnętrzne, piękno duchowe. Nie można tu mówić o erotykach, tylko w wierszu „Òstatny rôz” czytamy „I gãbë […] òstatny rôz mù da”, wcześniej młodzi w czasie burzy z piorunami okrywają się jednym płaszczem i nic więcej. Dobrogost to rycerz średniowieczny, który oddaje duszę Bogu, miecz królowi, a serce damie (Miłosławie). Wypowiedź kształtowana na wzór starożytnych epopei, składnia wzorowana na najlepszych wzorcach polszczyzny, często słowa polskie, tylko kaszubione, autor oszczędny w użyciu germanizmów (miał kłopoty z jęz. niemieckim w szkole). IV. Tłumaczenia Pisma św. jako skaszubienie wersji polskiej z III wydania katolickiej Biblii Tysiąclecia albo Tynieckiej przez Eugeniusza Gołąbka: Swięté Pismiona Nowégò Testameńtu (Gduńsk – Pelplin 1993), Knéga psalmów (Gdańsk 1999) na podstawie Biblii Tysiąclecia (wyd. IV 1989), przekłady tych fragmentów St. Testamentu, które stanowią czytania lekcyjne na niedziele i święta roku kościelnego z lekcjonarza To je słowò Bòżé (Gdańsk 2007), oraz (razem z E. Pryczkowskim) podstawowych modlitw i pieśni katolika w Më trzimómë z Bògã (Gduńsk 1998) – wszystkie te pozycje rekomendowałem do druku po 46 ich dokładnym przestudiowaniu i zgłoszeniu drobnych uwag krytycznych. W punkcie I wymieniałem arcydzieła literackie – Biblia to księga nad księgami, list Pana Boga do wszystkich narodów wszystkich czasów: Słowo Pańskie – bowiem – nie jest związane i Trwa na wieki [Verbum Domini non est alligatum (2 Tym 2,9) et Manet in aeternum (Iz 40,8)], wypada zatem wiernym tylko powtórzyć za Samuelem: „Mów, Panie, bo sługa Twój słucha” (1 Sm 3,9). Tłumacze Biblii mają zawsze znaczący wpływ na rozwój języka narodowego, np. od przekładu M. Lutra liczy się epoka języka nowoniemieckiego, od tłumaczeń XVI-wiecznych na język górno- i dolnołużycki liczy się język literacki tych narodów, w polszczyźnie pojęcie języka i stylu biblijnego zawdzięczamy przekładowi (z łaciny) Nowego Testamentu ks. jezuity Jakuba Wujka z 1593 r. Niewątpliwie przyswojone Kaszubom teksty biblijne i kościelne mają wpływ na literacki język kaszubski. Dlatego też w Radzie Języka Kaszubskiego przygotowałem słownictwo związane tematycznie z objawieniem Bożym i zaproponowałem kaszubskie nazwy ksiąg biblijnych przyjęte przez E. Gołąbka, choć do niektórych mógłbym zgłosić zastrzeżenia, chodzi jednak o to, byśmy mówili jednym głosem, nie tworzyli nowożytnej wieży Babel, gdzie się nie porozumiemy bądź trudno będzie się nam porozumieć. Przekładu z języków oryginalnych, w tym wypadku z jęz. greckiego Ewangelii dokonał profesor biblistyki o. Adam Ryszard Sikora, franciszkanin z Wejherowa, i wyszły one jako Nowi Testameńt. Ewanielie pò kaszëbskù (Gdańsk 2014). Przepraszam za osobiste zwierzenie, ale w czasie stanu wojennego jako prodziekan Wydziału Humanistycznego UG ds. nauczania musiałem zapoznawać studentów Wydziału z przepisami tego aktu pseudoprawnego. Będąc bezsilnym wobec tamtej sytuacji, po odbyciu zajęć dydaktycznych obłożyłem się w domu gramatykami i słownikami greckimi (mając podstawy z lektoratu tego języka u ks. prof. Feliksa Szredera z Prokowskich Chróstów, zob. jego krótki biogram w Encyklopedii katolickiej t. 19, szp. 127–128), czytałem i studiowałem Nowy Testament po grecku. Skaszubienia więc E. Gołąbka tekstów biblijnych i tłumaczenia tekstów religijnych oraz tłumaczenie Ewangelii o. prof. A.R. Sikory zestawiam obok siebie i ex aequo, na równi zgłaszam do konkursu „Najważniejszych kaszubskich książek”. V. Tłumaczenie Pana Tadeusza A. Mickiewicza przez Stanisława Jankego: Adam Mickiewicz, Pón Tadeùsz, to je òstatny najachùnk na Lëtwie… skaszëbił Stanisław Janke (Wejrowò – Gduńsk 2012). Translator, choć skromnie mówi o kaszubieniu, już wcześniej okazał swoje umiejętności w tłumaczeniu Sonetów krymskich (por. Sonetë krimsczé, skaszëbił S. Janke, Wejrowò 1998) A. Mickiewicza. Bliżej się przyjrzałem fragmentom, których uczyłem się na pamięć, a część z nich znam, tj. Inwokację, Grzybobranie, Zachód słońca, Koncert Jankiela, Spowiedź Jacka Soplicy. Uczestniczyłem w promocji na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Gdańskiego, gdzie można było trochę się dowiedzieć o tzw. „kuchni” tłumacza. Znane mi są też bardzo pozytywne opinie o przekładzie polskiej epopei narodowej kaszubologów i filologów polskich i słowiańskich: prof. H. Popowskiej-Taborskiej i prof. J. Tredera, wykazanego zresztą jako konsultant językowy. Gdyby jednak ktoś dopatrzył się pewnych usterek, to mam w odpowiedzi maksymę Propercjusza: In magnis et voluisse sat est „W rzeczach wielkich nawet chcieć wystarczy” (tłumaczenie własne). Edward Breza POMERANIA MARZEC 2015 roczëznë Na najich Gôchach W Bòrowim Młinie 20 gromicznika bëłë swiãtowóné jaż trzë roczëznë. 95 lat temù lëdze z tëch strón nie chcelë sã pògòdzëc z tim, jak wedle wersalsczich ùchwôlënków miała przebiégac grańca kòl jich chëczów i pòlów. Dzãka jich dzejanióm Pòlskô dosta na tim terenie wiãcy zemi, niżlë bëło pierwi ùgôdóné, grańca òstała przesëniãtô jaż ò 10 km. Jednym z przédników Gôchów w tim, co pózni òstało nazwóné „pôlëkòwą wòjną” (pòl. palikowa wojna), béł tuwòtészi probòszcz Bernat Gòńcz (chtërnégò za patróna czile lat dowsladë wzãła Zrzesz Szkòłów w Bòrowim Młinie). 30 lat temù mieszkańcë Bòrowégò Młina i sąsadnëch môlëznów zrobilë pierszi krok, cobë nie zadżinãła pa miãc ò jich bòhatersczich przódkach, na bùdinkù szkòłë pòwiesëlë drzewianą tôflã z taczim nôdpisã: „Stôł sã cud, Kaszëbskô wstała [wëjimk z wiérztë Heyczi]. Na pamiątkę patriotycznego zrywu mieszkańców Gochów, którzy w lutym 1920 roku sercem stanęli przy Polsce, a granicę odepchnęli na zachód (...)”. 10 lat temù pòwsta Fundacja Naji Gochë, chtërny ùdbòdôwca i przédnik Zbigórz Talewsczi to spiritus movens ùpamiãtniwaniô herojów „pôlëkòwi wòjnë” i òglowò historie Gôchów, tak przez coroczné ùroczëstoscë òrganizo wóné w òsoblëwim môlu, jaczim je Leśna Strażnica Tradycji i Patriotyzmu im. Bohaterskich Gochów pw. Chrystusa Obrońcy nad Jezorã Gwiôzdë, jak i w artiklach pùblikòwónëch w pismionie „Naji Gòchë”, chtërnégò je przédnym redaktorã. Cobë ùtczëc te trzë latosé roczëznë Honorowa Kapituła Fundacji Naji Gochë przëzna w 2015 rokù wiãcy niżlë chùdzy nôdgrodów i diplomów. Lësta wëprzédnionëch WIELKA BAZUNA Stowarzyszenie Odtwórstwa Historycznego – TOW Gryf Pomorski – CIS w Męcikale, ks. kan. Roman Skwiercz, ks. Mariusz Synak POMERANIA strёmiannik 2015 Leśna Strażnica Tradycji i Patriotyzmu im. Bohaterskich Gochów pw. Chrystusa Obrońcy BAZUNA – STRAŻNIK RODNEJ CHECZY Małgorzata Reszka, Kazimierz Bistroń, Henryk Telesiński, ppłk Straży Granicznej Eugeniusz Kołpaczyński BAZUNA – TEN, CO DOBÉŁ KASZËBSCZÉGÒ SMÃTKA Jaromir Szroeder, Janina Kosiedowska, Anna Gliszczyńska BAZUNA – KASZUBSKA KLEKA Maria i Jerzy Ollickowie, Marek Piechocki, Gerard Sopiński RYNGRAF: PAS JEDNOŚCI – JEDNOTË IM. HIERONIMA DERDOWSKIEGO Przemysław Biesek Talewski, Kazimierz Władysław Czapiewski, Andrzej Obecny, Zespół Szkół im. ks. Bernarda Gończa w Borowym Młynie DYPLOM HONOROWY FUNDACJI NAJI GOCHË Bukowski Mirosław, ks. Jarosław Biryłko, Radowan Protić, Tomasz Cisewski, Danuta Gliszczyńska, Joanna Ollik-Lemańczyk, ks. mjr Szczepan Madoń (pòzwë nôdgrodów i nôzwëska pòdôwómë za: https://www.facebook. com/fundacja.najigoche?fref=ts, wiadło z 21.02.2015) W Strażnicë òdbëło sã jesz jedno wôż né wëdarzenié – Zbigórz Talewsczi za swòjã bëlną robòtã dlô Tatczëznë dostôł Złoti Medal Dozérôcza Môlów Nôrodny Pamiãcë (Złoty Medal Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej). Przëznôł gò jemù prof. Władisłôw Bartoszewsczi, przédnik òrganizacji, chtërna sã zwie Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Bazunë i ringrafë òstałë dóné laùre atóm òbczas patrioticznégò apelu w Strażnicë, chtëren béł dzélã i ùtczeniô roczëznów, i swiãta Zrzeszë Szkòłów m. Bernata Gòńcza w Bòrowim Młinie. Aktë nadaniô i diplomë wëprzédniony dostelë w bùdinkù szkòłë òbczas pësz négò słowno-mùzycznégò pòkôzkù w wëkònanim hewòtnëch ùczniów. Òrganizatorama ùroczëznë bëłë ZS w Bòrowim i Fundacja Naji Gochë. bc, òdj. J. Jarwardt 47 mùzyka Dobrô mò(ó)da. Platka, co szmakô za wicy T ó m k F ó pka Dzénny wid ùzdrzôł prawie nônowszi fònograficzny dokôz pòdpisóny przez stowôrã a Kameralny Chór Discantus z Gòwidlëna – „Dzysô takô mòda je”. Je to ju czwiôrtô pò „Mòja dësza wielbi Pana”, „Gòdë na Kaszëbach” i „Knôpi za mną, póczi jesz jem panną” platka młodégò, ale rësznégò w dzejanim karna pòd przédnictwã Sławòmira Bronka. Discantus swòjima projektoma – na chtërne ùmiejãtno zwëskiwô różné ùdëtkòwienia – wnôszô do kaszëbsczi kùlturë nowé, swiéżé tchnienié. Nie je to przë tim całowné przelëftowiwanié naszi mùzyczny, paradny jizbë, le òtemknienié òknów, przez jaczé to słunuszkò nowëch lëdzy i dokazów zazdrzi, to wiatrowi wiéw z cëzy mùzyczny stronë zawitô a swójsczé nórtë òbnëkô. Tim razã parminie pòznaniô òbswiécałë w wikszim dzélu lëdowé frantówczi ze spiéwnika Pieśni z Kaszub Władisława Kirsteina (na platce pisóné je „Kierstein”) a Léóna Roppla. Sztërnôsce bëlno wëkònónëch spiéwów, jaczé ùniósł na instrumentalné wiżawë wiater, co sã zwie Zagan Acoustic: Paùel Zagańczik (Paweł Zagańczyk; akòrdión), Joachim Łuczôk (Joachim Łuczak; aranżacjô, skrzëpice, klawiér), Andrzéj Wòjcechòwsczi (Andrzej Wojciechowski; klarnét) a Jarosłôw Stokòwsczi (Jarosław Stokowski; kòntrabas). Gòscynno zagrelë téż Grzegórz Lewandowsczi (Grzegorz Lewandowski; perkùsjô) a Aleksander Baszun (bãbel). Łuczôk baro aptitno òbùł nasze melodie. Pòmidzë wiwatoma: „Pòwitanim” a „Pòżegnanim” (pierszi a òstatny na platce), nalôżómë bòkadosc wespółbrzëmieniów. Instrumeńtë „gôdają” ze sobą, co nijak nie znaczi, 48 że aranżacjô je „przegôdónô”. Wiele je w ti mùzyce redoscë, np. w „Nieùżëtëch babach”, na co skłôdô sã nié leno młodi wiek mùzyków a téż dosc chùtczé tempa a szpòrtowné, cekawé ùdbë melodiczné i skrzącé inteligencją harmóniczné rozrzeszënczi. Dobrze dobróny skłôd instrumeńtów, z bãblã ja k no òbòną, dôwô wiele przëjemnoscë w słëchanim. Òsoblëwie zgróną pôrã twòrzą skrzëpice z klarnétã, chòcle w „Ahoj, Janeczkù”. Czasã chór mô kąsk gãsto, co nijak nie zacérô przesłaniô tekstu, jaczi pëszno òstôł pòdczorchniãti w mùzyczny szëchce. Smùtniészé dokôzczi, np. „Dze je nasz tatk?” – są równo aùtenticzné, téż dzãka solówkóm wëkònónym prosto, ale z mòcą pòdpiartą dikcją. Czasã zdôwô sã, że w molowëch, cemnëch tonacjach spiéwający są na grańcë zwãkù, jak np. w „Dôr za dôr”, dze mómë snôżą a drãgą wòkalizã chóru a cappella. Tëch cemnobrzëmiących sztëczków na platce je dzél mni. Wiãcy je letczich, jasnëch, wiesołëch, jak „Dzysô takô mòda”, dze wprowadzony je téż dzél parlando – rozpòwiôdaniô. Zamkłosc platczi zadzëwòwiwô swą farwnoscą. Chcemë wząc z ògniã wëkònóny òberk „Józefk i Anka”, kòl nie piãkno zaspiéwóny duet chłopsczi kawalera a żeniałégò, wdzãcznëch „Rëbôków òd Wiôldżégò Mòrza”, białogłowskò-chłopską „Co to za kòtka?” a zarô pò tim przesnôżą, „filmòwò-brzëmiącą” dumkã „Òj teszno mie”, dze „akòrdión grô pierszé skrzëpice”. Je to téż cekawô wanoga pò kôrce Kaszëb. Wikszosc spiéwów znaczą pòzwë môlów, dze je zapiselë zbiérôcze: Wdzydze, Rotenbark, Rëbôczi, Hél, Wejrowò, Ceszónkò, Klëczkòwë, Strzelno, Môłkòwò, Gòwino. Leno trzë piesnie z platczi nie są lëdowé: òba wiwatë (stwòrzëlë je aùtorzë Piesni z Kaszub) a „Ahoj, Janeczkù”, dokôz, jaczi pòchòdzy z widzawiszcza L. Roppla „Żeglarz Złocistego Słońca” (w ksążeczce pòdóné je przë nim òglowé „Kaszëbë”). Jãzëkòwi pòprawnoscë na platce dozéra Marika Jelińskô, szkólnô, nôleżniczka Radë Kaszëbsczégò Jãzëka. Zacekawienié mòże bùdzëc ùżëcé słowa „mòda”, jaczé wëpiarło na platce czãscy dzysô ùżiwóné na Kaszëbach „móda”. Òbkłôdka je pasownô do tegò, co je bënë. Zrobionô ze szmaką. Szëkòwné pùdełkò i ksążeczka z tekstama i tłó maczenioma z naszégò na pòlsczi dofù lowiwają pòrządny òbrôz platczi. Discantus razã z Zagan Acoustic tim dokazã pòkôzywają naszima folkloristicznyma karnoma i wszëtczim przëstojnikóm kaszëbsczi mùzyczi, że mòżna stôré zrobic pò nowémù. Z redotą. Z szëkã. Dobëtno. POMERANIA MARZEC 2015 fenomen pomorskości Diabeł z południa Na wschód od Wismaru niemieckie wybrzeże Bałtyku przybiera dziwnie pokrętne formy. Pomiędzy linią mierzei a głębokim lądowym zapleczem znajdujemy mnóstwo mniejszych i większych akwenów: to Bodden, formacja typowo pomorska. Wody tych ni to zatok, ni jezior nie są tak rozległe, jak nasza Zatoka Gdańska czy Zalew Wiślany, ale płynąć można nimi równie długo. Bodden, jak perełki, łączą się bowiem ze sobą w długi wodny naszyjnik. Jacek Borkowicz To jedne z piękniejszych miejsc, jakie Bóg stworzył na ziemi. Wydają się też matecznikiem ciszy. Gdzieś tam, za piaszczystym wałem huczy morze, jednak tu, nad porastającym trzcinami wybrzeżem króluje spokój i harmonia. Jednak nie zawsze tak bywało. W średniowieczu Bodden, ukryte przed wrogimi armadami za naturalną zasłoną mierzei, stanowiły idealne kryjówki piratów. Były też bazami rabunkowych wypadów na ziemie przylegające do otwartych wód Bałtyku. Wyspa Wębrza – o której pisaliśmy w poprzednim odcinku – nie była jedynym miejscem, którego nazwa budziła strach wśród XII-wiecznych Skandynawów. Jeszcze większym pirackim gniazdem były okolice Szczecina. Słowiańscy wikingowie wypływali stamtąd na podbój Bałtyku szerokim ujściem rzeki Piany (po niemiecku Peene), oddzielającym wyspę Uznam od dużego lądu. Kres ich wyprawom położyła dopiero morska batalia, zwana w źródłach duńskich bitwą pod Darsimhövd. Stoczyli ją w 1184 r. Duńczycy pod wodzą biskupa Absaloma, wspomagani przez świeżo pokonanych i nawróconych Rugian, z pomorskimi korsarzami księcia Bogusława (niemiecka wersja jego imienia, Bogislav, POMERANIA strёmiannik 2015 zachowała pamięć o politeistycznym pogaństwie). Bitwa, w której Duńczycy ostatecznie pokonali Pomorzan, toczyła się na wodach Greifswalder Bodden, blisko małej wysepki Koos. W 1630 r. ten sam zalew stał się teatrem jeszcze większej rozprawy, gdy wylądowały tutaj wojska Gustawa Adolfa. Szwedzki król właśnie stąd rozpoczął podbój Niemiec, ogarniętych pożogą wojny trzydziestoletniej. Walcząc z wojskami cesarskimi, dotarł aż do Monachium, zanim pod Lützen pozbawiła go życia zbłąkana kula. Ciało Gustawa Adolfa przed odwiezieniem do Sztokholmu przez dłuższy czas wystawiano na marach w kościele w Wołogoszczy (niem. Wolgast), niedaleko ujścia Piany. W wojnie trzydziestoletniej Pomorze zapłaciło największą daninę, tracąc dwie trzecie swojej populacji. Mordy, zaraza i głód doprowadziły tutaj do strasznych scen, włącznie z przypadkami ludożerstwa, których opisy przerażały odtąd całe pokolenia mieszczuchów od Renu po Odrę. Zwykłym ludziom, najczęściej pomorskim chłopom, wojna jawiła się jako eksterminacja i okrutny wyzysk ze strony wszystkich umundurowanych i uzbrojonych, niezależnie od tego, pod jakim walczyli sztandarem. Na tę wojnę można jednak spojrzeć z perspektywy konfliktu Północy z Południem. Nie ulega wątpliwości, że najwięcej szkód i krzywd wyrządzili wtedy Pomorzanom najemnicy służący cesarzowi. Dowodzili nimi przeważnie Włosi – i to ich nazwiska zapisały się jak najgorzej w lokalnej pamięci. Wojskowy komendant Pomorza Torquato Conti, rodowity Rzymianin, doczekał się nawet u pomorskiego ludu mało wdzięcznego przydomka „Diabeł”. I trzeba powiedzieć, że zasłużenie. Natomiast Szwedzi – zanim długoletnia wojna nie uczyniła z nich bestii – zachowywali się na Pomorzu całkiem inaczej, płacili nawet za rekwirowaną żywność. Co ważniejsze, byli luteranami jak Pomorzanie, którzy w Szwedach widzieli wybawców od religijnego ucisku ze strony cesarza. Nad ciałem Gustawa Adolfa szczerze płakano w Wołogoszczy. Wojna trzydziestoletnia na Pomorzu była też w pewnym sensie wojną wybrzeża z interiorem. Bo poza włoskimi wyższymi oficerami olbrzymią większość okupacyjnej armii cesarskiej stanowili ludzie urodzeni w głębi lądu, którzy morze ujrzeli po raz pierwszy właśnie jako najemnicy. Dla Pomorzan byli to obcy: wiarą, obyczajem, nawet mową, jako że ich niemczyzna znacznie różniła się od potocznej mowy pomorskiego ludu. Z kolei obyci z żeglugą Szwedzi, jacykolwiek by byli, byli jednak trochę „swoi”. 49 z Gôchów Wizjonéra z Piôszna Chëcz na górze. Królestwò Lémanów. Mòże smiało rzec – Stolemanów. Tuwò widzec je, że lëdze, jak le chcą, to mògą zrealizowac wszëtczé swòje snienia. Òtemkłé serce a òtemkłô głowa – tak w skrócënkù mòże òpisac Klémãsa Lémana, chtëren przëjimô naju na swòjim gbùrstwie. Andrzéj KraùZe, Róman Drzéżdżón Zapiarti w swòjich ùdbach Klémãs Léman, gbùr z Piôszna w të chómsczi gminie, ùrodzył sã w 1962 rokù. Jakno môłi knôp pòmôgôł swò jim starkóm na pléwkòwatim gòs pòdarstwie. Czej w latach sétmëdze sątëch i òsmëdzesątëch chòdzył do szkòłë w Bëtowie, zmerkôł, że wiele jegò sąsadów wëjéżdżiwô za robòtą do Niemców, dze òstôwają na wiedno. Czedë szedł dodóm z aùtobùsa pòd górã, dze mielë swój môl starkòwie, przëszło jemù do głowë, czë bë ni mógł na ji czëpie pòstawic widokòwi wieżë, z chtërny bãdze widzec całé òkòlé. Kò to przëcygnie letników i szkòłowé dzecë, a môlowi lëdze ùzdrzą, że wôrt je tuwò òstac a nawetka zarabiac dëtczi. W dzewiãcdzesątëch latach, jed négò dnia na zymkù czej Klémãs òrôł kòniama zemiã, ùzdrzôł, że z zemi wëlôzł môłi sztëk skòrëpë òd grôpa, baro stôrégò grôpa. Zaczął wiele czëtac ò historii swòjégò òkòlégò. Z ksążków dowiedzôł sã, że w òkòlim mòże nalezc gòcczé kùrhanë, w jaczich niemiecczi badérowie prowadzëlë archeòlogowé wëkòpalëska. Midzë jinszima nalôzlë skòrëpë òd grôpów, nôrzãdła i ùrnë. Jedną z nich òstawilë w môlowi szkòle, zôs resztã wëwiozlë do Berlëna. W 1999 rokù, pò załatwienim wszëtczich brëkòwnëch papiorów, Léman zaczinô sóm bùdowac swòjã wësnioną wieżã. Z gwôsnégò lasa wëcął grëbé, widzałé bómë, z jaczich 50 POMERANIA MARZEC 2015 z Gôchów pòbùdowôł drzewianą kònstrukcjã. Dzysô tak wspòminô ne czasë: Bëła to baro drãgô robòta. Z ùrzãdu dostôł jem pòzwòlenié na pòstawienié dwadzescemétrowi wieżë. Nicht mie w robòce nie pòmôgôł, mùszôł jem wszëtkò robic sóm, a jesz rolô bëła do òbrobieniô a przë zwierzãtach trzeba bëło òpòrządzëc. Tak pò prôwdze wieża je wësok na 220 m… nad rówizną mòrza – z bùchą dodôwô wasta Klémãs. Czej wieża ju stoja, na Górã Lémana – tak zwëczajno lëdze pòzywają nen môl – zaczãlë przëjéżdżiwac môlowi a letnicë. Trafic nie je cãżkò, kò do górë prowadzy wiele wëgwizrów. Na łące kòle wieżë Klémãs z pòmòcą familie zaczął òrganizowac rozmajité imprezë, a to swiãtojańską noc, a to słôwné zéńdzenia czarowniców. Gòsce, jaczi przëjéżdżelë z kraju a nawetka zeza grańcë, mòglë bëlno sã zabawic, pòtańcowac, pòsłëchac mùzyczi, zjesc swójsczi robòtë chleba ze szmôłtã i gùrkã czë młodzowégò kùcha. Chléb piekłi béł w piéckù wëbùdowónym krótkò wieżë. Tim zajimała sã białka Lémana – Bòżena. Za swòją robòtã dostôwała òna wiele wëprzédnieniów a nôdgrodów, midzë jinszima za „Czarodziejski chleb” w kònkùrsu pòd zéwiszczã „Kuchnia Dorzecza Słupi” zòrganizowónym w 2007 rokù. Mómë lëszt na swiéżé chleba, në jo, za pòzdzë më przëjachelë. Wszëtkò, co bëło ùpiekłé, je sprzedóné. POMERANIA strёmiannik 2015 Góra Lémana nie je le znónô z drzewiany wieżë, kò kòle ni mòże zwiedzëc Wioskã Gòtów. Na pòwstała, midzë jinszima dzãka pòmòcë tëchómsczi gminë a bëtowsczégò pòwiatu, w 2005 rokù. Jô mëslôł wëbùdowac jednã, mòże dwie chëcze i kùlã, ale czej Ùrząd Robòtë z Bëtowa przësłôł lëdzy, chtërny mielë sã ùczëc bëlnégò fachù, wëbùdowelë më całą òsadã – szesc chëczów, kùlã i kamianny kùrhan – wspòminô wasta Klémãs. Żebë òbôczëc pòstãpną ùdbã Lémana, mùszi sã przeńc sztëk drodżi w las, dze w môlu krótkò kùrhanów zrëchtowôł òn „lasową klasã”. W ni mòże ùczëc sã na swiéżim lëfce stôrodôwnëch dzejów żëjącëch tuwò przódë lat spòlëznów czë pòznawac na „żëwò” roscënë, jaczé tu są. Równak dzysôdnia rzôdkò chto zazérô do „lasowi klasë”. Widzec je, że łôwczi a stołë są ju dosc mòckò nôdgrëzłé bez czas. Czas chùtkò ùcékô… W jizbie, òbczas gôdczi kòl kôwczi i kùcha, wasta Klémãs zdrôdzywô czile swòjich planów: Jô móm taką ùdbã… – przëmikô òczë, namiszlającë sã sztócëk, tej pòdskôcony cygnie dali – w nôblëższim czasu chcôłbëm wëbùdowac wiôlgą mùzealną jizbã, w chtërny bãdą wëstôwioné wszelejaczé ekspònatë przez mie zebróné. Dzysô leżą w rozmajitëch nórtach mòjégò gbùrstwa. Bùdowac trzeba wedle jaczégòs pòrządkù, planu, a nié bële jak – zôs rozmëszliwô i za sztërk dodôwô – a ten plan trzeba miec w głowie. Mëszlã, że wôrt je pòkazac letnikóm, starszim i dzecóm doróbk mieszkającëch tuwò lëdzy, kùlturã na jich starków, kùlturã, jakô ju òdchôdô tak, jak òdchôdają lëdze. W tim rokù móm ju pòdniosłé dak na gòspòdarczim bùdinkù – bùszno pòdsztrëchiwô – i jak Pón Bóg dô zdrowié, mòże ùdô sã za rok ùrządzëc w nim mùzeùm. Jiwer je blós z tim, że niechtërne ekspònatë mùszą bëc zakònserwòwóné, a do tegò trzeba je dosc tëli dëtka. Zdrzëta na tã wieżã – pòkazywô bez òkno wasta Klémãs – òna téż mùszi bëc ju remòntowónô. Czas chùtkò ùcékô… Minãło piãtnosce lat, jak më jã òdmikalë, a jak òna ju wëzdrzi? Aż strach zdrzec. Przëdało bë sã jã rozebrac i pòstawic żelôzną kònstrukcjã. Jesz trochã a na ną drzewianą nie bãdze mógł wchadac. Më wchôdómë. Zmarachòwóny trëkómë pò trapach. Jesmë skrzepłi, kò zëmny wiater naju trzãse. Ale je wôrt – jesmë òczarzony nié le krôjòbrôzã òkòlégò, ale przede wszëtczim cepłã najégò prowadnika – wizjonérą Klémãsã Lémanã z Piôszna. Òdj. R. Drzéżdżón i A. Kraùze Tekst je brzadã zéńdzeniô dlô piszącëch pò kaszëbskù, jaczé òdbëło sã łoni w Tëchómiu i òstało ùdëtkòwioné przez Minysterstwò Administracji i Cyfrizacji. 51 fùndamentë kaszëbòznôwstwa Pò serbskù ò rodny mòwie Kaszëbów Pòd kùńc łońsczégò rokù ùkôzała sã pòstãpnô ksążka znónégò jazëkòznajôrza z Gduńsczégò Ùniwersytetu Duszana Pażdżersczégò. Кашупске теме (Kaszëbsczé témë) to zbiér artiklów napisónëch przez aùtora w slédnëch latach. Wiele z nich nie bëło donëchczôs nigdze drëkòwóné. Ksążkã wëda Alma, jaczi miéwcą je prof. Dżordże Òtaszewicz, chtëren na codzéń robi w Instituce Serbsczégò Jãzëka kòl Serbsczi Akademie Nôùk. Ta serbskô wëdôwizna nié pierszi rôz zainteresowa sã najim jãzëkã. Кашупске теме to drëdżi tom z serie Kaszëbskô Biblioteka. Pierszim ji dzélã bëła Антологија кашyпске народне приповетке, to je Antologiô kaszëbsczi lëdowi pòwiôstczi, a trzecą bãdze tłómaczenié na serbsczi nônowszi pùblikacje prof. Jerzégò Trédra Spòdlowô wiédzô ò kaszëbiznie. To wierã jedurnô takô seriô, jakô wëchòdzy za grańcama Pòlsczi – pòd czorchiwô D. Pażdżersczi. Bëlny wprowadzënk w témã nieznónégò jãzëka Wikszosc tekstów w ksążce Кашупске теме to jãzëkòznôwczé dokazë, ale nalézemë téż w ni recenzje, przedmòwã do antologie kaszëbsczégò lëdowégò ùtwórstwa, artikel z leżnoscë 100. roczëznë Bernata Sëchtë i Jana Trepczika. Kòżdi z tëch tekstów mô przede wszëtczim pòpùlarizowac, szerzwic wiédzã ò kaszëbiznie i Kaszëbach w Serbie. Dlôte kòżdi z artiklów mô téż wprowadzenié, w jaczim próbùjã w krótczich słowach òpisac dóną témã. To baro wôżné, bò dlô wiele czëtińców ta ksążka bãdze pierszim kòntaktã z kaszëbsczima sprawama i jãzëkã – gôdô aùtór. 52 Prawie dlôte w ksążce je baro wiele spòdlecznëch infòrmacjów, np. ò tim, jak czëtac naje lëtrë. To gwës wôżné wiadło dlô kòżdégò, chto zaczinô sztudérowac kaszëbiznã. Jakno że òdbiércama są lëdze, co nie znają pòlsczégò jãzëka, Pażdżersczi òpisywô kòżdą lëtrã, a nié blós te, jaczé apartnią sã òd pòlsczich. Chcôł jem pòkazac, jak czëtac kaszëbsczé głosczi, i zrobił jem to z pòzdrzatkù kògòs, chto do czësta nie znaje ani kaszëbsczégò, ani pòlsczégò. Móm starã wprowadzëc w témã nieznónégò dlô cëzyńców jãzëka. Dolmaczã nawetka cësk „i” na niechtërne spółzwãczi. Wszëtkò to kònsultowôł jem z profesorama Marekã Cëbùlsczim i Jerzim Trédrã. Tegò nie dô sã nalezc w jinëch ksążkach, w jaczich pòjôwiają sã elementë fòneticzi – pòdsztrichiwô serbsczi jazëkòznajôrz. Ten dzélëk ksążczi wôrt bëłobë wëzwëskac, rëchtëjącë pòstãpné ùcz bòwniczi do kaszëbsczégò jãzëka. Jistno je w przëtrôfkù fleksje. Òdmia na jistników wszëtczich ôrtów, znankòwników, zamionów, kòniu gacjô czasników – wszëtkò to mòże pòmòc w ùczbie. Tak òpisónô fleksjô to téż nowizna. Mùszã rzeknąc, że nie je to mój bédënk. Òpiérôł jem sã na kòncepcji prof. Trédra. Przedstôwiôł jem mù materiałë, a òn je przezérôł, pòprôwiôł i tej-sej cos dodôwôł – tłomaczi Pażdżersczi. POMERANIA MARZEC 2015 Ò normalizacje kaszëbiznë Wôrt dac téż òsoblëwi bôczënk na rozdzél tikający sã jãzëkòwi pòliticzi. Mómë w nim jaż piãc artiklów, w tim: Kaszëbskô jãzëkòwô norma – historiô, dzysdniowô stojizna i perspektiwë rozwiju, Przezérk òrtograficzny normalizacje w kaszëbsczim jãzëkù òd Floriana Cenôwë do Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka, Radzëzna Kaszëbsczégò Jãzëka (2007–2013). fùndamentë kaszëbòznôwstwa / WAŻNE DATY DZIAŁO SIĘ w marcu To baro wôżné, żebë w badérowaniach zdrzec téż na dzejania Radzëznë. Òpisywóm ji zwënédżi, bò jem dbë, że to prôwdzëwi fenomen. W Serbie ni mómë taczi institucje, a Radzëzna Pòlsczégò Jãzëka na gwës nie je tak rewòlucyjnô i mô wiele mniészi znaczënk dlô pòlaszëznë jak RKJ dlô kaszëbiznë dzysdnia. Kò nie zajimô sã jazëkã, chtëren wcyg je normalizowóny, ale terôczasnyma problemama pòlsczégò jãzëka, jaczé tak pò prôwdze są dlô dzysdniowi pòlaszëznë na drëdżim planie – gôdô autór. W rozdzélu ò jãzëkòwi pòlitice Pażdżersczi dôwô téż swój bédënk adaptacje gwôsnëch pòzwów w kaszëbiznie. Òstatné zéńdzenié Radzëznë Ka szëbsczégò Jãzëka, gdze bëła gôdka midzë jinyma ò tim, jak zapisowac nôzwëska ôrtu Heyka, Janka (pòl. Heyke, Janke), je dokazã, że to baro wôżnô, wcyg nieòbrobionô do kùńca sprawa. W mòjim teksce pòkazywóm, że je czims nadzwëkòwim w skalë całégò swiata to, że Kaszëbi ni mają jesz mòdła adaptacji nawetka swòjich, kaszëbsczich, pòzwów. Pisënk nëch nôzwësków je blós jednym z przikładów taczi stojiznë – dolmaczi badéra. Pòdług niegò całi rozdzél sparłã czony z jãzëkòwą pòlitiką je òsoblëwie wôżny, bò w Pòlsce takô pòlitika dopié rze sã rozwijô. W dôwny Jugòsławie ju w 70. i 80. latach pòwstôwałë pòwôżné POMERANIA strёmiannik 2015 dokazë na tã témã, a w PRL mało sã ò tim pisało. Pòczątczi w Pòlsce to dopiérze 90. lata i przédno kómpilowało sã wnenczas dokazë jinëch, colemało ùczałëch z Bałkanów (np. w prôcach prof. Władisława Lubasza [pòl. Lubasia] z Òpòla. W kaszëbsczich pùblikacjach pòjôwiają sã elementë jãzëkòwi pòliticzi, ale w mòji ksążce wëzwëskiwóm téż doswiôdczenia serbsczich badérów – pòdsztrichiwô. Wiôlgô pòmòc téż dlô Kaszëbów W ksążceКашупске теме je téż wiele czekawëch przikładów kaszëbskò-serbsczich leksykalnëch zbiéżnotów, a na kùńcu aùtór pòdôwô baro bòkadną lëteraturã. Dlô kòżdégò, chto znaje serbsczi jãzëk, sztudérëje słowiańsczé jãzëczi i chcôłbë czegòs sã doznac ò kaszëbiznie, bãdze to gwës wiôlgô pòmòc. Téż równak Kaszëbi, co chcą sã ùczëc swòjégò jãzëka, mògą nalezc tuwò wôżné dlô se infòrmacje. Òsoblëwie fleksjô, jakô je zrobionô z pòmòcą przezérnëch tabelków, nie wëmôgô òd czëtińca znajomòscë serbsczégò. Jô na gwës mdã wëzwëskiwôł Кашупске теме w swòji robòce i móm nôdzejã, że Duszan Pażdżersczi nie rzekł jesz slédnégò słowa, żlë jidze ò pòwstôwanié Kaszëbsczi Biblioteczi w Serbie. Dariusz Majkòwsczi • 2 III 1915 – w Żarnowcu urodził się Augustyn Dominik, kaszubski pisarz związany przed II wojną światową z „Przyjacielem Ludu Kaszubskiego”. Po wojnie jego powiastki ukazywały się w „Literaturze Ludowej” (Wrocław 1975) oraz w „Pomeranii” (1975/76). Autor zbioru Tóna z pùstk. Zmarł 8 października 1987. • 5 III 1895 – w Pilchowicach k. Gliwic zmarł ks. Konstanty Damrot, literat, publicysta, działacz społeczny, pedagog, popularyzator Kaszub i Pomorza. W latach 1871–1884 pełnił funkcję dyrektora Katolickiego Seminarium Nauczycielskiego w Kościerzynie. Urodził się 13 września 1841 w Lublińcu na Śląsku. • 9 III 1945 – prawdopodobnie w tym dniu został zamordowany przez funkcjonariuszy UB Jan Gończ, kronikarz i archiwista „Gryfa Pomorskiego”. Urodził się w 1895 w Kościerzynie. • 12 III 1915 – w Czarnowie k. Brus urodził się Antoni Dargas, polityk narodowy, rzecznik samorządowego Pomorza, redaktor i publicysta, prezes Związku Pomorskiego w Wielkiej Brytanii, w której pozostał do końca życia. Zmarł 8 listopada 1991 w Londynie. • 14 III 1925 – w Warszawie powstało Akademickie Koło Pomorzan, z którego wyłoniła się w 1927 Korporacja „Cassubia”. Głównym jej inicjatorem i pierwszym prezesem był Karol Kreft z Otomina (pow. kartuski), zwany później królem kaszubskim. • 14 III 1985 – Redakcja „Pomeranii” pierwszy raz przyznała wyróżnienie „Skra Ormuzdowa”. Otrzymali ją: Julian Zaborowski z Lipusza, Józef Jutrzenka Trzebiatowski z Wysokiej Zaborskiej, Józef Chełmowski z Jagli, Tadeusz Lipski z Wiela oraz Antoni Konkel z Jastarni. • 23 III 1975 – w Gdańsku zmarła Róża Ostrowska, pisarka, współautorka Bedekera kaszubskiego. Akcja jej najbardziej znanej powieści Wyspa rozgrywa się we wsi Wdzydze Kiszewskie, gdzie corocznie spędzała lato. Urodziła się 1 września 1926 w Wilnie, a pochowana została na cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku. • 23 III 1995 – z inicjatywy Kazimierza Klawitra i Eugeniusza Pryczkowskiego ukazał się na łamach „Gońca Rumskiego” pierwszy numer „Nordy”. Od stycznia 1997 r. wychodzi w każdy piątek jako dodatek„Dziennika Bałtyckiego”. • 30 III 1905 – w Połczynie urodził się Józef Ceynowa, nauczyciel, działacz i pisarz kaszubski. Pisywał m.in. do „Klëki” i „Pomeranii”. Zmarł 3 grudnia 1991 w Czersku i tam został pochowany na cmentarzu parafialnym. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie 53 Kosmiczne pochodzenie Kaszubów Literatura fantastyczna wciąż nie może odnaleźć swojego autora w piśmiennictwie kaszubskim. Co prawda fantastyczne istoty wypełniające prozę Aleksandra Majkowskiego czy dramaturgię Jana Karnowskiego mogą zostać uznane za niezwykłe i ponadnaturalne, ale to przecież jeszcze nie znaczy, że utwory, w których występują, można uznać za fantastykę. Podobnie jest z polskojęzyczną prozą Jana Drzeżdżona (Miasto automatów, Karamoro), która pozwala się odczytywać jako nurt antyutopijny prozy fantastycznej, lecz przecież już w kaszubskojęzycznej Twarzy Smętka baśniowo-wizyjna atmosfera przesuwa tę powieść w odmienne od fantastyki strony. W duchu „czystego” science-fiction istnieją właściwie tylko kaszubskie utwory Sławomira Formelli (w ósmym numerze almanachu „Zymk”) i Jana Natrzecego (csb. Jón Natrzecy), o którym warto napisać dziś więcej. Trudno to uznać za konsekwentnie realizowaną twórczość. Czy owe ćwiczenia stylu, pomysłowości, formy, to już utwory literackie, za które pisarze biorą pełną odpowiedzialność? A może jedynie niezobowiązująca zabawa artystyczna i środowiskowe formy dokumentowania swojej pasji? Czyżby to znaczyło, że pisanie o przyszłości lub alternatywnych wymiarach czasu i przestrzeni jest czymś mało frapującym dla tworzących po kaszubsku? Albo że to jakiś świat obcy, którym nie warto się zajmować? Twórczość Jana Natrzecego w duchu literatury fantastycznej objawiła się już wcześniej. Myślę tutaj o jego nowelce Nalazłé w Bëtowie (2008) oraz o opowiadaniu Na frisztëk dodóm, zawartym w dziewiątym tomie pisma „Zymk”. W roku 2014 wyszło w Bytowie jego autorstwa opowiadanie Kaszëbògònia nakładem 54 TheWëstKashebianTribë/Kùrier (w takiej pisowni!). Już nazwa wydawcy sugeruje, że mamy tutaj do czynienia z działalnością na poły serio, na poły ludyczną. Opowiadanie chyba ma być historią, w której poszczególni członkowie zachodniokaszubskiego plemienia się odnajdą, a dalsi bracia-czytelnicy z Bytowa i okolic będą mieli podczas lektury radość odnajdywania rzeczywistych pierwowzorów dla postaci literackich. Pewnie będzie to poruszające oraz integrujące dla kręgów rekonstruktorów średniowiecznego Pomorza. Ale czy będzie takie dla czytelników literatury kaszubskiej? Można wątpić. Historii jest bowiem tutaj kilka… W pierwszej z nich napotykamy na opowieść o kosmicznym pochodzeniu Kaszubów. Oczywiście wiedzieliśmy o tym od zawsze, teraz wszakże mamy na to drukowany dowód. Wszystko się przecież zaczęło od eksperymentów Wielkich Białych Trójrękich, którzy w poszukiwaniu metody pozyskiwania pożywienia zbudowali MG, maszynę wytwarzającą białko z czegokolwiek, co wpadnie w jej wnętrze. Batalia o taką właśnie maszynę wywołała ogromne poruszenie w odległych czasowo i przestrzennie galaktykach, konfrontując dwa ugrupowania, które próbowały przechwycić wynalazcę urządzenia. Na skutek walk i splotu wydarzeń kosmiczne MG spadło na Ziemię i trafiło w ręce praojców-bytowiaków szukających właśnie najlepszych ziem na osiedlenie się. Kulinarne cuda, jakie się z maszyny wydobywały, sprawiły, że nasi przodkowie na Pomorzu – mimo początkowych obaw – zostali, a my do dziś uwielbiamy śledzie. Inną historią w Kaszëbògònii jest opowieść o niezrozumianych geniuszach. Pierwszy z nich to Mimir Bëtojc, młody wróż i kapłan, który choć nie chciał, to jednak musiał zostać duchowym opiekunem swojego plemienia. On to po wielotygodniowych wędrówkach po Kaszubach odnalazł w nadmorskich chaszczach kapsułę z tajemniczą maszyną, która serwowała tak smakowite jadło, że wraz ze swoimi ziomkami postanowił osiąść w okolicy. Drugi z geniuszy to Klëst, trójręki humanoid, wynalazca i konstruktor, który przez swoje anarchistyczne poglądy i socjopatyczne zachowania przebywał z dala od innych społeczeństw kosmosu. On to właśnie, znalazłszy nowatorską formułę działania MG, stał się bardzo pożądanym naukowcem zarówno dla sfer rządowych, jak i dla międzygalaktycznej mafii. Jego wynalazek przynosił przecież ze sobą rewolucję technologiczno-kulinarną. Trzecią kryptoopowieścią zawartą w Kaszëbògònii jest podprogowa narracja reklamowa. Otóż w istocie mamy tutaj do czynienia nie z literaturą, ale z wychwalaniem bytowskiego producenta sprzętu gospodarstwa domowego i jednocześnie właściciela korporacji przewozowej – tajemniczego MG. Ów dyskretny sponsor zamówił u Jana Natrzecego tekst, który będzie prezentował walory techniczne nowej maszyny na rynku. Reklama miała być niebanalna, łączyć w sobie tradycję i nowoczesność, wreszcie jej celem było zachęcić do zakupu głównie kaszubskich klientów. W rezultacie takiego zamówienia uzyskaliśmy jako czytelnicy: po pierwsze opis samego urządzenia, które jest kombinacją mikrofalówki, lodówki i pojazdu kosmicznego, służy zaś do przetwórstwa produktów spożywczych i jednocześnie do podróży w czasie. Po drugie widzimy obraz wspaniałej rzeczywistości kulinarno-podróżniczej, która na nas czeka, jeśli tylko zaczniemy używać w swoim życiu nowego ustrojstwa. Jako bonus doznamy odlotu gastrycznego dzięki śledziowemu anchois. Trzy historyjki, które wywodzę z najnowszego opowiadania Jana Natrzecego, POMERANIA MARZEC 2015 LEKTURY to niemało. Przy odpowiednich psychoaktywnych dopalaczach interpretacja mogłaby się jeszcze znacznie rozwinąć. Czy jednak warto się pochylać nad dwudziestoczterostronicową broszurką i doszukiwać się w niej głębokich treści? Jeśli jest ona tylko zabawą, to być może nie ma większego sensu analizowanie jej tematyki, bohaterów, stylu, konwencji czy leksyki. Jeśli się bawić, to na całego i tylko czasami zastanowić się nad ludycznością, komizmem, humorem i dowcipem, które będą niekiedy potwierdzały wyznaczniki literackości utworu… I tutaj okazuje się, że Kaszëbògònia nie jest jednak formą, która miałaby szczególnie się wyróżniać wspomnianymi czynnikami. Dlaczego się tak dzieje, dlaczego utwór nie śmieszy? Pierwsza odpowiedź, jaka się nasuwa: to wynik nie tyle braku ludyczności, co obecności humoryzmu w opowiadaniu Natrzecego. Wybrano przecież tutaj nie stylistykę satyryczną, a raczej lekko ironiczny dystans zarówno wobec tematyki historycznej, jak i fantastyczno-naukowej. Nie napotkamy zatem scen pełnych komizmu postaci, języka czy sytuacji, lecz łagodny uśmiech wobec bardzo serio realizowanej poetyki opowieści o genezie rodów, narodów czy ludzkości. Po chwili świta jednak inna myśl. Być może niewielka objętość broszurki Natrzecego i skromna ilość środków, które miałyby ugruntowywać żartobliwą atmosferę jego utworu, wynikają z braku czasu i braku chęci na przemyślenie kompozycji, na wzbogacenie świata przedstawionego utworu i rozszerzenie jego tematyki? Może Autor się zainteresował fantastyką tylko na chwilę, wyłącznie dla osiągnięcia szybkiego efektu literackiej gierki? Czyżby na więcej pracy nie wystarczyło już głębszej motywacji? Jeśli tak jest, to trochę szkoda tak talentu pisarskiego Natrzecego, jak i walorów gatunkowych fantastyki naukowej. Przecież ręka pisarska bytowskiego Autora jest już dostatecznie wprawiona, aby napisać rzecz gabarytowo większą aniżeli dwudziesto- czy trzydziestostronicowe opowiadanie. Patrząc, z jaką inwencją tworzy utwory kryminalne czy komiksowe, widać, że pomysłów mu nie POMERANIA strёmiannik 2015 brakuje… Podobnie jest z fantastyką, którą można pisać po kaszubsku. Przecież choćby po kilku wykonanych już próbach stylistycznych widać, że język kaszubski twórczo wchodzi w światy bujnie się rozwijającej literatury fantastyczno-naukowej i nie ma żadnych większych przeciwwskazań, aby powstała jakaś kaszubskojęzyczna saga o profilu fantasy lub utopijna wizja świata przyszłości. Przydałby się także literaturze kaszubskiej jakiś atrakcyjny człowiek-demolka, który wreszcie przestałby strzelać z kapiszonów, a walnąłby z prawdziwej bazuki. Odwagi! Kaszubski kosmos czeka na zdobycie! „Hasta la vista, baby!” Daniel Kalinowski Jón Natrzecy, Kaszëbògònia, The Wëst Kashebian Tribë/Kùrier 2014. Gdańscy ewangelicy Książkę Lucyny Żukowskiej Między śmiercią a diabłem. Kościół ewangelicki w Gdańsku w okresie rządów NSDAP (1933–1945) najbardziej bym polecił, oprócz wąskiej grupy specjalistów zainteresowanych tym tematem, wszystkim tym, którzy nie potrafią zrozumieć, dlaczego Niemcy będący przecież przedstawicielami państwa, które wywołało najokrutniejszy ze światowych konfliktów, i narodu, z którego pochodzą sprawcy niewyobrażalnych wręcz zbrodni, często uznają się wyłącznie za niewinne ofiary II wojny światowej. Pod tym względem jest już wymowny tytuł publikacji, wprost mówiący, że struktury gdańskiego kościoła ewangelickiego i jego wyznawcy w okresie panowania nazistów stanęli przed tragicznym, egzystencjalnym wyborem: podjęcia współpracy z faszystami (diabłem) lub śmiercią z ich ręki, jeżeli tego nie zrobią. Dobrze się stało, że autorka mocno zaznaczyła, co dla znacznej części polskich czytelników może być sporym zaskoczeniem, iż w założeniach hitlerowskiej ideologii nie było miejsca dla chrześcijaństwa jako takiego, w tym także ewangelików, nie tylko katolików. Innymi słowy: to, że na ziemiach polskich, a szczególnie na Pomorzu i na Kaszubach, naziści wymordowali większość katolickiego duchowieństwa nie wynikało wyłącznie z jego polskiego zaangażowania narodowego, lecz także z krzewienia przez nie nauki Chrystusa w ogóle. W książce znajduje się opis ogromu różnorodnych nazistowskich szykan wobec gdańskiego kościoła ewangelickiego i jego wiernych. Między innymi były to zakazy odprawiania nabożeństw, ograniczenie dni świątecznych, pozbawianie możliwości nauczania religii, wymuszanie głoszenia kazań z naginaniem zasad wiary do nazistowskiej ideologii, zwalnianie z pracy, a nawet aresztowania przez gestapo i zsyłki do obozów koncentracyjnych. Jest w niej też sporo informacji o oporze części pastorów i ewangelickich wiernych wobec dyskryminujących ich zarządzeń i wobec prób wciągania przejawów życia religijnego do wzmocnienia siły oddziaływania nazizmu. Jednocześnie L. Żukowska nie ukrywa, że precyzyjnie nieokreślona liczba duchownych ewangelickich (także piastujących wyższe stanowiska w hierarchii kościelnej) i ewangelickich wiernych z przekonania bądź wyrachowania mocno zaangażowała się w urzeczywistnianie hitlerowskiej ideologii i celów III Rzeszy. Wystarczy, że wspomnę, iż ponad 40% gdańskich pastorów było członkami 55 LEKTURY NSDAP. Nierzadkie były też kazania, w których porównywano Adolfa Hitlera (jako „zbawcę Niemiec”) do Chrystusa (jako „zbawcy ludzkości”) itp. Czy więc wobec tego zasadne było nadanie publikacji takiego, a nie innego tytułu? Chociaż udzieliłem sobie odpowiedzi na tak postawione pytanie, jednak w tym miejscu jej nie zdradzę. Chciałbym bowiem skłonić każdego czytelnika omawianej książki do refleksji nad tym tematem. Powiem natomiast, że na pewno nie będzie to łatwe do wykonania, szczególnie jeżeli nie będzie się uogólniać indywidualnych przypadków, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Wspomnę jedynie o pastorze K. Walterze, który mimo stałego podsłuchu, rewizji domowych, nakładania na niego kar pieniężnych, kilkakrotnego aresztowania przez gestapo itp., nie tylko się nie ugiął, ale też stale umacniał opór współwyznawców przeciwko łamaniu zasad wiary przez nazistów. Nie dając więc sobie z nim rady, hitlerowcy zesłali go do obozu koncentracyjnego w Dachau, a o jego uwolnienie modlono się także w kościołach i na nabożeństwach katolickich. Warto powyższe rozważania wpisać także w spostrzeżenia o stołecznej roli Gdańska dla Kaszub, obecności w nim znacznej liczby Kaszubów. Nie można mieć wątpliwości, że co najmniej niektóre, chociaż autorka tego nie zaznaczała, postacie występujące na łamach książki miały kaszubskie korzenie, a wspominane w niej wydarzenia były znane i niekiedy szeroko komentowane wśród Kaszubów. Dotyczy to szczególnie okresu po 1939 roku, kiedy gdański konsystorz ewangelicki rozciągnął swoją zwierzchność także na przedwojenne polskie Pomorze, Kaszuby, zajęte przez III Rzeszę po przegranej przez Polskę kampanii wrześniowej. Znajdziemy więc także w prezentowanym wydawnictwie kilka bezpośrednich wzmianek o kaszubskich miejscowościach, w tym o Wejherowie, Kartuzach, Helu, Szymbarku itp. Mocno to polecam wszystkim zajmującym się przedwojenną i okupacyjną historią naszego regionu, bo zbyt często zapominamy, że w tamtym czasie była w nim obecna spora mniejszość ewangelicka. 56 Praca L. Żukowskiej jest solidnie przygotowaną monografią historyczną, której podstawę stanowią stosunkowo obszerne polskie i – w jeszcze większym stopniu – niemieckie archiwalia, prasa, polska oraz niemiecka literatura przedmiotu. Należy jednak zaznaczyć, że nie wszystkie związane z tytułem opracowania zagadnienia zostały w nim podjęte. Autorka we wstępie nieco na wyrost podaje, że do części z nich brakowało materiału źródłowego. W kontekście najbardziej obecnej na łamach „Pomeranii” problematyki kaszubskiej można podać, że pominięto w książce problem powiązań ewangelików mieszkających przed wojną na Kaszubach z gdańskim konsystorzem i gdańskimi współwyznawcami. Skądinąd wiadomo na przykład, że część pastorów z kaszubskich miejscowości wówczas przeniosła się do Gdańska, z którego z kolei ich koledzy przyjeżdżali do ewangelików będących na Kaszubach, by dla nich odprawiać nabożeństwa. Zastanawia, dlaczego wykorzystano akta przedwojennego starostwa bydgoskiego i okupacyjnego w Chojnicach, a pominięto ich bliższe Gdańskowi odpowiedniki z Kartuz, Kościerzyny i Wejherowa, gdzie znajdują się informacje także o gdańskich ewangelikach. Nie wykorzystano też pomorskiej literatury pamiętnikarskiej itp. Na marginesie można też wspomnieć o innych potknięciach obecnych w książce. Wśród nich między innymi jest zaliczenie wsi Kaliska (s. 75) do terenu Gdańska, chociaż takiej miejscowości nie ma w dostępnych mi spisach wsi należących do ówczesnego Wolnego Miasta, w tym w sporządzonym przez F. Lorentza. Wątpliwości wzbudza też zaliczenie kościoła w Wygodzie (Friedenau) w gminie Boręty, czyli w obecnym powiecie malborskim, do kościelnego obwodu w Wejherowie (s. 100). Jeżeli rzeczywiście pastor z Wejherowa sprawował nadzór nad tak odległą parafią, należało na to zwrócić czytelnikowi uwagę. Najbardziej trzeba podkreślić, że L. Żukowska podjęła się, jak się okazało w dużej mierze skutecznego, trudu wypełnienia treścią jednej z wielu białych plam w naszej regionalnej historii i miejmy nadzieję, że przyczyni się to znacząco do ukazywania dalszego bogactwa, kolorytu naszych dziejów, szczególnie w odniesieniu do różnych środowisk narodowych i wyznaniowych w przeszłości obecnych na Pomorzu i Kaszubach. Bogusław Breza Lucyna Żukowska, Między śmiercią a diabłem. Kościół ewangelicki w Gdańsku w okresie rządów NSDAP (1933–1945), Instytut Pamięci Narodowej. Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Gdańsku, Bydgoszcz – Gdańsk 2014. Płonne nadzieje? Najnowszy tomik poetycki Elżbiety Bugajnej zawiera w sobie nadzieję na przyszłość. Tak przynajmniej deklaruje się w pierwszym i zarazem tytułowym liryku zbiorku. Spośród różnych idei, pomysłów i przeczuć istnieje w wyznaniu podmiotu wiersza wiara w przyszłość Kaszub. Jaka jednak i czego w istocie ma to być przyszłość? Przyszłość rodzimego języka? Kaszubów? Wartości? Tego się w wierszach zbiorku nie dowiemy. Może i poezja nie musi precyzyjnie eksplikować szczegółów mających dopiero nastąpić czasów, lecz z drugiej strony, jeśli tego unika, to staje się retoryczna i tylko deklaratywna. Zapewnienia podmiotu przekształcają się wówczas w specyficzne, rytualne zaklinanie rzeczywistości, w natchnione, lecz bardzo często wzniosłe pustosłowie. Ruchna nôdzeje pustosłowiem nie są, jednakże trudno tutaj znaleźć troskę o jutro, a zdecydowanie bardziej wyraźna jest troska o przeszłość. Po pierwszym tomiku poetyckim Bugajnej Miłotã niosã z 2008 roku można się było teraz spodziewać bardziej dojrzałej twórczości i zdecydowanie ciekawszej formalnie poezji. Pierwszy tomik zdawał się dotyczyć lirycznej reakcji na teraźniejszość i był formą wyrazu sfery uczuć, w drugim – tak znacząco zatytułowanym – oczekiwać można było zmiany perspektywy opisu świata. Okazało się jednak, że wydany w 2014 roku przez Bernardinum tomik wierszy kaszubskich i polskich nie wnosi znaczącej odmienności stylistyczno-tematycznej. Ponad sześćdziesiąt liryków utrwala jedynie najważniejsze dla poezji kaszubskiej wątki miłości do lokalnego POMERANIA MARZEC 2015 LEKTURY krajobrazu, przywiązania do religijnych wartości i szacunku dla własnej tożsamości. Nie tyle jednak wątki stają się w tym miejscu przedmiotem mojej krytyki, co ich zaledwie przeciętnie udana próba artystycznej realizacji. Najciekawsze i niestety nielicznie reprezentowane w wierszach kaszubskojęzycznych Elżbiety Bugajnej są dwa motywy. Jeden – bardzo dobrze już znany w twórczości kaszubskojęzycznej – to opis kontaktu z codziennością egzystencji, obrazy pracy fizycznej oraz literacki wyraz bliskiego kontaktu z drugim człowiekiem. Krótkie chwile dobrej poezji zdarzają się zatem w liryku „Robòcé rãce”, w którym przywołane we wspomnieniu przez dojrzały podmiot ręce matki i ojca skłaniają do refleksji o uniwersalnej trosce rodziców nad swoimi dziećmi. Ów obraz rąk rodziców jednocześnie prowadzi do szerszej myśli o rękach rybaków, dłoniach spracowanych, starych, ale przecież znamionujących kogoś, kto z poświęceniem dbał o szczęście następnych pokoleń. Zastanawiający w trzech pierwszych strofach jest również wiersz „W tëch nômniészich”, który twardo objawia konieczność życiowego wyboru: albo gotowość do pomocy dla innych ludzi, albo egoistyczne wygodnictwo. Gdyby nie było tutaj dydaktycznego tonu o Jezusie, mógłby ów wiersz być dobrą poezją. Problemem tego i innych wierszy o tematyce religijnej w tomiku Bugajnej nie jest obecność najwyższych wartości tradycji chrześcijańskiej, lecz to, POMERANIA strumiannik 2015 że są podawane w zbytnio pouczającym i wychowawczym tonie. Można jeszcze rozumieć taki zabieg, jeśli utwory te mają posłużyć jako duchowa strawa dla pątników w jakiejś pielgrzymce. Ale tomik nie dla takich chyba odbiorców został zbudowany… Można jeszcze przyjąć autoparenetyczne wtręty, kiedy podmiot wypowiada swoją prywatną religijną konfesję. Ale raczej nie dla zaprezentowania własnego światopoglądu przygotowała swą wypowiedź poetka… Rozrzucone w różnych miejscach utworów religijnych Bugajnej pytania retoryczne, które w istocie retorycznymi nie są, gdyż sugerują jednoznaczną odpowiedź w katechizmowym nieco duchu, to niedobra cecha wielu wierszy autorki. Warto sobie uprzytomnić, że liryka już dawno przestała być narzędziem pedagogicznym, a jeśli nawet czasami jeszcze taka się zdarza, to realizuje się ona w bardziej subtelny sposób aniżeli seria umoralniających pogadanek o upadku wartości duchowych. Jak najbardziej stosuje się ta tendencja również do poezji kaszubskojęzycznej… Chyba, że Ruchna nôdzeje kierowała autorka do czytelnika młodocianego, którego trzeba poprowadzić wśród splątanych ścieżek i wyborów współczesnego świata… Ale i wówczas należałoby wybrać odmienny styl wypowiedzi, aby nie uchodzić za poetyckiego nudziarza. Drugi ciekawy motyw tomiku Bugajnej to poetycki zapis wyprawy do antycznej Grecji. W zapisie poetki przestrzeń Hellady pojawia się zaledwie w czterech poetyckich obrazkach. Każdy z nich dotyczy innego obiektu kultury antycznej i wywołuje nieco odmienne emocje, które są tyleż reakcją na rzeczywistość zewnętrzną, co jednocześnie wypowiedzeniem własnego skojarzenia, oczytania czy wewnętrznego wrażenia. Niedawno w literaturze kaszubskiej pisał w podobnym duchu Tomasz Fopke, zarysowując pejzaż tatarsko-krymski, a i Stanisław Pestka, w odmiennej formie gatunkowej, oswajał pejzaż amerykański. Teraz także Elżbieta Bugajna próbuje wyrazić swoje spotkanie z antykiem w czterowersowych, nierymowanych strofach. „Na grobówc Agamemnóna” to liryk z nutą osobistą (zadziwienie ruinami), mitologiczną (przypomnienie wojen trojańskich) oraz romantyczną (przywołanie „Grobu Agamemnona” Juliusza Słowackiego). Także niejednolity świat odkrywa się w wierszu „Na stadión w Òlimpii”, w którym pojawia się tyleż przypomnienie dawnych zawodów sportowych, co obserwacja współczesnych turystów zadeptujących pamiątki przeszłości. Zestawienie dawnego z aktualnym występuje także w trzecim obrazku podróżniczym pt. „Delficczé czarzenié”. Starogrecka dawność, tajemnicza i nieprzenikniona, zostaje we współczesności odrzucona przez ludzi racjonalnych i pragmatycznych. Wreszcie „Akropólowi czëp” to refleksyjna opowieść o niedościgłym wzorze antycznego modelu życia, w którym było miejsce na sztukę, religię i patriotyzm. I do tych wartości zdaniem podmiotu lirycznego teraz można wrócić niczym do krynicy odnowienia. Owe cztery poetyckie obrazki Bugajnej to zdecydowanie najlepsza część jej najnowszego tomiku poezji. Jest tutaj zarówno umiejętność budowania nastroju, jak i czynnik erudycyjny. Jest świadomość uczestniczenia w tradycji kaszubskiej i jednocześnie poczucie przynależności do europejskiego uniwersum kulturowego. Oczywiście może i w tych utworach zanadto dzieli się świat na dobry i zły, ale dla efektu opisu wciąż trwającej przestrzeni antyku wobec niestabilnego, hałaśliwego świata codzienności można to zaakceptować. Z jednej strony można tylko żałować, że wierszy z podróży nie zawarła autorka w swoim zbiorku więcej, choć przecież mogłaby, gdyby tylko zechciała sformułować poetycką reakcję na pobyt w Jerozolimie (widoczna na tylnej okładce książeczki poetyckiej). Z drugiej strony, skoro natchnienia nie było, może i dobrze, że nie musimy obcować z tekstem pisanym na siłę, dla zaliczenia tematu. Wiersze polskojęzyczne zawarte w najnowszym zbiorze poetyckim Bugajnej w jeszcze większym stopniu niż kaszubskie są propozycjami literackiego uśrednienia. Ani bardzo dobre, ani bardzo złe. Ani przejmujące głębią myśli, ani zniechęcające brakiem umiejętności formalnych. Są to utwory zawieszone pośrodku pomiędzy chęcią wyrażenia osobistego doświadczenia a potrzebą utrzymania akceptowalnych uogólnień u czytelników. W rezultacie otrzymujemy nieśmiałe próby wyrazu tęsknoty, pragnienia i lęku, które już za chwilę są ograniczane poczuciem estetycznej odpowiedniości 57 LEKTURY / z Kociewia – Gadki Rózaliji i społecznej konwencji. Poetka obawia się pisać o silnych uczuciach i nie widać, aby dążyła do wyrażenia wewnętrznego doświadczenia. Oczywiście nie musi tego czynić, to przecież jej tematyczno-estetyczny wybór, który umiejscawia ją wśród tysięcy innych aktów poezji. Nie za bardzo jednak wówczas wiadomo, po co decyduje się jako poetka na tak jednoznaczną dyskusję z bieżącymi wydarzeniami politycznymi, które zawarte są w wierszach „Kilka myśli po aneksji Krymu” i „Powrót króla”. Autorka wierszy wypuszcza się tutaj w przestrzeń publicystyki społecznej, komentując rozwój wydarzeń za wschodnią granicą w imieniu własnym i innych ludzi. O ile Bugajna wcześniej wstydziła się ujawniać swoje głębsze wrażenia i doświadczenia, o tyle tutaj bezpośrednio bierze się za krytykę Rosji albo za ocenę stosunków polsko-ukraińskich. Nie wygląda to dobrze. W ramach zaledwie dwóch wierszy autorka dotyka kwestii, o jakich dyskutuje się w literaturze i polityce od lat przynajmniej dwustu… Bynajmniej nie wzmacnia to walorów jej poezji, co gorsza, znowu stawia te utwory pomiędzy moralistyką a tymczasową konstatacją socjologiczną. Być może trzeci tomik poetycki Bugajnej przyniesie jakieś estetyczne rozwiązania i będzie szczęśliwym rozwiązaniem, w którym pogłębiona prywatna emocja zabrzmi dobitniej, a obserwacja polityczno-społeczna zostanie umieszczona na szerszym planie ludzkiej natury. Daniel Kalinowski Wiosna jidzie… ZYTA WE J ER Wiosna, kochane, cieszta sia cieszta! Wiosna nadchodzi, zimi łuż reszta! To je ciekawe, jak nas prziwjita? Może pokaże, jak krokus rozkwita. A może pjankne przebjiśmniegi Bielo zasipjó ziania jak wew zimnie śmniegi! Ptasziska nazad przilejtó dó nas zez łotdali Ji ziania sia bandzie mogła pochwalyć, Że je tak pjankna ji zielóna. A na drzewach lśni łuż młoda koróna. Aż nóm serduszko wesoło przigrywa na to, Że wiosna zez łotdali przibiwa!!! PS. Jó, wjyrszik je pjankni. Jano że ja stara Rózalija wjidziałóm łuż niejedno! Na tan przikład, jak żam wew maju przijechała dodóm ze Szkołi zez Szczewa, to zaczón taki śmniyg sipać, że całke golaniska mniałóm łukaczane. Wew dodómnie, jak to gadajó Kaszubi, żam zara skoczyła wew pjernati, a ji tak byłóm chora walnygo! Ja niechca naprzodziek gagniyć, cobi nie wikrakałóm zimi na wiosna, bo bandzie djacheł wew krzu!!! Tera anomalia só na porzóndku dziannim! Chyba że prziroda sia zasztopuje ji zimi nie puści! Ale paciorek bi sia przidał!!! Dobrze radza! Rózalija R E K L A M A Elżbieta Bugajna, Ruchna nôdzeje, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin 2014. Errata W dziale Lektury lutowej „Pomeranii” nie zamieściliśmy nazwiska autora recenzji dwóch książek: Erinnerungen aus der Kaschubei. Erfahrungen und Identitäten 1920 – 1939 – 1945 oraz Wojna na Kaszubach. Pamięć polskich i niemieckich świadków. Będący omówieniem tych publikacji tekst pt. „Polifoniczna narracja o Kaszubach w XX wieku” (zamieszczony na s. 55–57) napisał dla nas Andrzej Hoja. Czytelników i recenzenta bardzo przepraszamy za brak tej ważnej informacji. 58 POMERANIA MARZEC 2015 język Kaszubskie słowniki dla dzieci Mój słowôrz autorstwa Marzeny Dembek i Kaszëbsczi słowôrz ilustrowóny – Wanoga z dëchama Ludmiły Gołąbek to dwie nowe książki pomocnicze do nauki języka kaszubskiego w szkole podstawowej, które wzbogacają dotychczasową ofertę materiałów dydaktycznych dla najmłodszych uczniów. Publikacje te ukazały się nakładem Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego i zostały sfinansowane przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Obie książki łączy podobna koncepcja, kwalifikacja tytułowa jako słownik oraz ich przeznaczenie do nauki języka. Jakość publikacji mogą gwarantować gruntowna znajomość języka kaszubskiego oraz doświadczenie pedagogiczne autorek słowników, talent ilustratorek, a także osobiste zaangażowanie w realizację projektu redaktora prowadzącego Lucyny Radzimińskiej. E wa a n d r z e j e w s ka Książki do uczenia się i nauczania języka Ilustrowane słowniki języka kaszubskiego dla najmłodszych uczniów M. Dembek i L. Gołąbek nawiązują do tradycji stosowania wizualizacji w dydaktyce języka, której początki sięgają podręcznika słynnego pedagoga Jana Amosa Komeńskiego (1592–1670). Jego Świat w obrazach (Orbis Sensualium Pictus) z 1658 roku wykraczał poza podstawową funkcję słownika jako książki, w której sprawdzamy znaczenie czy poprawność ortograficzną wyrazów. Pełnił on rolę książki do uczenia się i nauczania języka, w której ilustracja pomagała w przyswajaniu słów i wyrażeń a także pełniła funkcję informacji o świecie. Również słownikom M. Dembek i L. Gołąbek przypisane zostały funkcje książek do nauki języka kaszubskiego. Wynika z tego, że mogą one rozwijać kompetencje związane z przyswajaniem języka, a mianowicie kompetencje leksykalne, semantyczne, gramatyczne, sprawności językowe, kompetencje kulturowe, ale również POMERANIA strёmiannik 2015 kształcić umiejętność posługiwania się słownikiem. Koncepcja, kształt oraz potencjał dydaktyczny tkwiący w tych książkach zasługują na uwagę. Tematyczny układ słowników Obie publikacje, zarówno Mój słowôrz (MS) przeznaczony dla klas I–III (oraz przedszkolaków), jak i Kaszëbsczi słowôrz ilustrowóny – Wanoga z dëchama (WzD) dla klas IV– VI, mają układ tematyczny, dzięki czemu są książkami odpowiednimi do wprowadzania młodszych dzieci w świat słowników. Bogatą zawartość treści zapewniają 33 grupy tematyczne w książce L. Gołąbek i 22 w książce M. Dembek. Autorki wyliczają grupy tematyczne w spisie treści, przez co układ książek jest przejrzysty i dogodny w użyciu. Model dydaktyczny słowników tworzą podstawowe struktury semantyczne: pola znaczeniowe, pojęcia nadrzędne i podrzędne oraz antonimy, co ułatwia przyswajanie leksyki. Słowniki tematyczne mają też tę przewagę nad asemantycznymi listami słów, że umożliwiają szybkie i skuteczne dotarcie do potrzebnych informacji. To daje uczniom poczucie sukcesu i pozwala na postrzeganie słowników jako przydatnych książek. Układ tematyczny sprzyja również rozwijaniu umiejętności komunikacyjnych. Temat i sytuacja są podstawą komunikacji, motywują do wypowiedzi. Zwracają na to uwagę 59 język autorki książek, które do ilustracji dołączają pytania do czytelnika „A co Wa bë chcelë zjesc dzys na pôłnié?” (MS: 32), czy skłaniają do wcielania się w rolę jednego z bohaterów poszukującego na mapie pewnej krainy: „Mhmm… Gdzes tu mùszą bëc Kaszëbë… (WzD: 40–41). Ilustracje Świat kaszubskich słów, do którego zapraszają obie książki, mieni się barwami i kształtami. Słownik M. Dembek ilustrowany przez Joannę Koźlarską zachowuje przejrzysty układ graficzny. Koncepcja zaczarowanych dwudziestu kul stosowana jest w książce konsekwentnie: występuje w tekście otwierającym słownik, pojawia się w spisie treści [zob. ilustr. na s. 59], znajduje się jako znak rozpoznawczy na poszczególnych stronach słownika, przez co ułatwia orientację nawet najmłodszym dzieciom. Podpisy, słowa kaszubskie, znajdują się obok ilustracji. Tylko raz autorka zastosowała odwołanie numeryczne, w którym ilustracje oznakowane są cyframi. Taka forma, bardziej odpowiednia dla starszych uczniów, częściej pojawia się w słowniku L. Gołąbek, ilustrowanym przez Małgorzatę Miklaszewską. Na przykład ilość przedstawionych graficznie produktów spożywczych (WzD: 15) i sposób ich kompozycji nie pozwala na umieszczenie bezpośrednio pod nimi napisów, tak by były czytelne i jasne dla odbiorcy. Ponadto ilustracje często odnoszą się do wielu pojęć naraz, np. „Statczi i kùchniowé przëbòrë” umieszczone w kuchennym kredensie mogą bardziej przemawiać do wyobraźni niż luźny zbiór przedmiotów. Wizualizacja pomaga w zapamiętaniu, aktywuje indywidualne doświadczenia uczniów, wywołuje różnorodne skojarzenia. Walorem dydaktycznym jest również to, że ilustracje można opisać zarówno za pomocą prostych wyrażeń, jak w formie bardziej rozbudowanych tekstów. Pozwala to na różnicowanie zadań w zależności od grupy uczniów. W obu słownikach ilustracje przenoszą w świat kaszubskiej kultury, zwyczajów, pomagają odbierać elementy kulturowe, które są ważne dla rozumienia słów. Słowa i wyrażenia Oba słowniki mają tę samą liczbę stron (76) i podobny format. Zasób leksykalny 60 słownika dla młodszych uczniów to około 600 słów kaszubskich, słownika dla klas IV–VI około 1000. Zapisane one zostały w standardowej odmianie kaszubszczyzny. Słowniki te różnią się między sobą nie tylko liczbą słów. Słownik M. Dembek jest słownikiem jednojęzycznym, wszystkie słowa, zwroty oraz teksty zapisane są w języku kaszubskim. Pojawiają się również sy nonimy, k tóre uwrażliwiają dzieci na bogactwo języka. Słownik L. Gołąbek jest dwujęzyczny, kaszubsko-polski. Słowa polskie znajdują się na niektórych stronach jako ekwiwalent słowa kaszubskiego, w sytuacji, gdy to słowo nie zostało zilustrowane. Karta dań jest również dwujęzyczna, jak to najczęściej bywa w rzeczywistości. Z kaszubsko-polskim układem autorka zrywa na stronie przedstawiającej kosmos, tzn. nazwy w języku polskim pojawiają się przed kaszubskimi, aczkolwiek język kaszubski wyróżniono większą czcionką. Kaszubsko-polski jest indeks, który zestawia wyrazy w porządku alfabetycznym, dodatkowe uporządkowanie stanowi podział na części mowy. Podobnie jak w innych słownikach dla dzieci przeważają rzeczowniki. Warto zauważyć, że oba słowniki proponują czasami podobne grupy tematyczne (np. brzôd, szkòła), co pozwala na powtórzenia i rozszerzanie kompetencji leksykalnej. Do słowników wpisany jest zarówno świat fantazji jak i codzienność dzieci (komputer), a także informacje encyklopedyczne, rozwijające wiedzę uczniów, np. nazwy krajów Europy (WzD: 40–42). Postacie przewodnie i mapy Typowe dla książek do nauki języków dla dzieci są tzw. postaci przewodnie, które towarzyszą uczniom w poznawaniu języka i wykonywaniu kolejnych zadań. Są przewodnikiem dziecka w świecie języka, służą mu pomocą i budzą ciekawość. Niekiedy pozwalają na identyfikację z bohaterem, np. Maćkiem z książki M. Dembek, albo skłaniają do wcielenia się w rolę wróżki Anki. L. Gołąbek przywołała postaci ze świata baśni kaszubskich. „Kaszëbsczi dëch” nigdy nie pojawia się przypadkiem. O obecności ducha w danej przestrzeni decyduje zakres jego działań i odpowiedzialności. W ten sposób powrót do kaszubskich tradycji zapewnia każda z ilustracji książki. Nie bez znaczenia są w obu słownikach mapy Kaszub z zaznaczeniem uznanych za ważne dla społeczności kaszubskiej miejsc, elementów krajobrazu oraz wytworów kultury. Bohaterowie książek zostali przedstawieni przez autorki w tekstach otwierających słowniki i zapraszających w podróż do krainy „kaszubskich słów”. Postaci te przemawiają na kolejnych stronach, zadając dzieciom pytania, stawiając zagadki, a na koniec dziękują za wspólną podróż. M. Dembek w swoim słowniku przeznaczyła specjalne miejsce na wpis i ilustrację, którą może zrobić właściciel książeczki. Słownik L. Gołąbek zawiera tekst datowany na 1 kwietnia, podpisany przez POMERANIA MARZEC 2015 JĘZYK / wëdarzenia Rujawca Wãdrowczika. Odwołują się do wyobraźni dzieci i chcą zachęcić do nauki i wyprawy w dalekie kraje, bo jak zapewniają oba słowniki: Chto kaszëbsczi jãzëk znaje, ten òbjachac mòże wszëtczé kraje! (MS: 1, WzD: 42). Szczególny walor metodyczny Jedną z ważnych zalet omawianych słowników ilustrowanych do nauki języka kaszubskiego przez dzieci jest możliwość tzw. „otwarcia lekcji”. Wynika ona z koncepcji tych książek, które w przeciwieństwie do podręcznika nie zawierają z góry określonej formuły pracy na lekcji, ustalonej progresji leksykalnej i gramatycznej. Nie ma gotowych poleceń, tekstów z lukami czy zadań z kluczem. Stosunkowo dużo możliwości stosowania książek z jednej strony stanowi potencjał, lecz z drugiej jest wyzwaniem dla nauczyciela, który samodzielnie planuje pracę ze słownikiem i przygotowuje zadania odpowiednio do grupy uczniów. Wskazówki bibliograficzne (WzD: 75) kierują nauczyciela do lektur, co pozwala na poszerzenie własnej wiedzy i umiejętności. Zakończenie Sięganie po pomoce dydaktyczne i kompetentne ich stosowanie jest przydatną umiejętnością, która może być rozwijana na lekcjach języka kaszubskiego. Kontakt dzieci ze słownikami od najmłodszych lat przyzwyczaja je do tego typu publikacji. Książki M. Dembek i L. Gołąbek zapraszają z jednej strony do samodzielnego, badawczego uczenia się i nauczania, a z drugiej do wypróbowania różnorodnych technik posługiwania się słownikiem. Duże znaczenie dla sukcesu tej publikacji będą mieli nauczyciele, jeśli wpiszą ilustrowane słowniki do swoich materiałów dydaktycznych i podejmą wyzwanie pracy z nimi na lekcjach oraz jeśli zachęcą dzieci do samodzielnego kartkowania i wyszukiwania tego, co je zainteresuje. Marzena Dembek, Mój słowôrz, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2013. Ludmiła Gòłąbk, Kaszëbsczi Słowôrz Ilustrowóny – Wanoga z dëchama, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2014. POMERANIA strёmiannik 2015 Chcemë swiãtowac! Jak rok w rok zachãcywómë najich Czëtińców do fëjrowaniô Dnia Jednotë Kaszëbów wszãdze, gdze bãdzeta w tim nadzwëkòwim dniu. Òsoblëwie równak rôczimë do Sëlëczëna, bò prawie w ti wsy òdbãdze sã 10. jëbleùszowô próba bicégò rekòrdu w równoczasnym granim na akòrdionach. Dzéń Jednotë Kaszëbów òbchòdzymë òd 2004 rokù 19 strëmiannika na wdôr pierszi nadczidczi ò Kaszëbach, jakô pòjawiła sã w bùllë papieża Grzegòrza IX w 1238 rokù. W rozmajitëch placach na Pòmòrzim z ti leżnoscë bãdą rozegracje, kòncertë i jiné fòrmë swiãtowaniô. Wôrt téż pòmëslec ò wëwieszenim tegò dnia kaszëbsczi fanë na swòji chëczë. Ju òd 10 lat z Dniã Jednotë Kaszëbów je sparłãczony pòspólny wëstãp akòrdionistów. Latos rôczimë jich (a téż wszëtczich najich Czëtińców) do Sëlëczëna 22 strëmiannika. Òbchòdë zaczną sã mszą ò 11.30 w kòscele Swiãti Trójcë. Pózni òrganizatorzë – Gmina Sëlëczëno i Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié – zaplanowelë przemarsz szaséjama wsy do Spòdleczny Szkòłë na szas. Szkòłowi 2. Ò drëdżi pò pôłnim bãdze ùroczësté òtemkniãcé Dnia Jednotë Kaszëbów, a pòtemù artisticzné wëstãpë. Òd dwanôsti w pôłnié zaczną sã próbë dlô akòrdionistów. Bãdze je prowadzył, jak wiedno, Paweł Nowak. Jem rôd, że ju dzesąti rôz próbùjemë bic rekòrd w równoczasnym granim na akòrdionach. Latos zagrómë dwa kaszëbsczé dokazë: „Kùkówka” i „Wele, wele wetka”. Przë leżnoscë proszã, żebë brac ùdzél téż w próbach, a nié przëjéżdżac leno na sam finał, bò wszëtczim nama zanôlégô, żebë wszëtkò wëszło jak nôlepi – gôdô kaszëbsczi lubòtnik akòrdionu. Bicé rekòrdu zacznie sã ò czwiôrti pò pôłnim. Jak wiedno nie zafelëje kermaszów lëdowëch ùtwórców, wëstôwków rãczno robionëch dokazów, stojiszczów z jestkù przërëchtowónym przez białczi z KGW. Jak rok w rok, dzélã òbchòdów swiãta bãdze téż turniér cëskaniégò w baszkã. Registracjô zacznie sã ò dwanôsti w pôłnié w sëlëczëńsczim gimnazjum na szas. Żeromsczégò 16. Pòczątk graniô ò pierszi pò pôłnim. I na kùńc rôczba òd gòspòdarza gminë: Móm nôdzejã, że na latosym Dniu Jednotë Kaszëbów bãdze nas wiele. Serdeczno rôczã do Sëlëczëna i żëczã bëlny zôbawë – gôdô wójt Bernat Grëcza. Do ùzdrzeniô w Sëlëczënie! Z leżnoscë Dnia Jednotë żëczimë Czëtińcóm wszëtczégò bëlnégò, a òsoblëwie bùchë ze swòji tradicji, kùlturë i jãzëka. DM Òdj. DM 61 KLËKA Wejrowò. Akademiô Głodnica W Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi w Wejrowie 30 stëcznika òdbëła sã promòcjô dzejaniô Stowôrë Akademiô Głodnica, jakô zajimô sã edukacją sparłãczoną z kùlturą i kaszëbsczim jãzëkã. Stowôra dzejô w môłëch szkòłach na Głodnicë, w Stôri Hëce i w Bączu. Tegò wieczora mòżna bëło òbezdrzec albùm Halinë i Witolda Bòbrowsczich Domôcëzna. Strzepcz w starej fotografii. Je to drëdżi dzél albùmù Okruchy pamięci. Strzepcz w starej fotografii wëdónégò z leżnoscë 700-lecô Strzépcza. Òbëdwie ksążczi, jak téż tomik japóńsczich wiérztów przetłómaczonëch przez W. Bòbrow sczégò, są brzadã wespółrobòtë Stowôrë i MKPPiM. Òb czas pòtkaniô dzecné karno ze Stôri Hëtë zaprezentowało jasełka. Gòsce mòglë téż òbzerac wëstôwk òdjimków, jaczé są w promòwónym albùmie i ùdostac aùtografë jegò aùtorów. Red. Òdj. Mónika Òrzeł (MKPPiM) Pùck. Roczëzna zdënkù Pòlsczi z Bôłtã Ùroczëstoscë z leżnotë 95-lecô zdënkù Pòlsczi z mòrzã zaczãłë sã na pùcczim rënkù 10 gromicznika ò 9.30 reno. Pózni ksãża pòd przédnictwã biskùpa Wiesława Szlachetczi òdprawilë mszą w intencji òjczëznë i lëdzy mòrza. W rëbacczim pòrce òstałë wrãczoné wëprzédnienia, a na wòdach Pùcczégò Wikù béł złożony wińc. Òb wieczór w miesczi farze òdbéł sã kòncert marinisticznëch i patrioticznëch spiéwów w wëkònanim ùczniów pùcczich szkòłów. Atrakcją latosëch òbchòdów bëło widzawiszcze pòkôzoné 9 gromicznika. Prezentowało òno historiã òdrodë Pòlsczi i Kaszub. Òbzérało je wiele mieszkańców krézu zeszłëch na rënkù. Red. Òdj. A. Wegner Kòscérzna, Łubiana, Wiôldżi Klincz. Mòdlëtwa, rajdë i wëprzédnienia 1 gromicznika z leżnoscë 95. roczëznë weńdzeniô pòlsczich wòjsków do kòscersczégò krézu mieszkańcë Łubianë brelë ùdzél w mszë w parafialnym kòscele sw. Maksymiliana Marii Kòlbégò. Pózni òdbéł sã ùroczësti apel harcerzów, pò chtërnym Karno ZHP rëgnãło do Wiôldżégò Klincza, gdze spòlëzna wsë przërëchtowa m.jin. V Patrioticzny Rajd. Tegò dnia w Klinczu i Kòscérznie pòjawił sã II Półk Roczitniańsczich Szwoleżérów i Reprezentacyjnô Kómpaniô Pòlsczégò Wòjska. Na 62 kòscersczim rënkù bùrméster Michôł Majewsczi i mł. asp. Pioter Kwidzyńsczi dostelë Złoté Krziże Związku Piłsudczików RP. W miesce òdbéł sã téż VI kaszëbsczi minirajd szlachama môlowi historie i kùlturë zòrganizowóny przez kòscerską pòlicjã, MOPS [Gardowi Òstrzódk Spòlëznowi Pòmòcë], Nadlesyństwò Kòscérzna, Mùzeùm Kòscersczi Zemi i stowôrã Kościerska Chata. Red. Òdj. P. Kwidzyńsczi POMERANIA MARZEC 2015 KLËKA Chònice. Promòcjô ksążczi Anë Balcerzak W czëtnicë Miesczi Pùbliczny Biblioteczi w Chònicach 21 stëcznika òdbëła sã promòcjô ksążczi Potrawy stare i współczesne na każdą okazję. Zéńdzenié prowadzëła Ana Glëszczińskô, chtërna téż òpòwiedza czile kas zëbsczich gôdków sparłãczonëch z kùchnią. Laùdacjã wëgłosył Rafał Maliszewsczi. Zebróny w czëtnicë lubòtnicë kùlinarnégò kùnsztu mòglë pòznac aùtorkã Anã Balcerzak i dowiedzec sã, jak doszło do pòwstaniô ksążczi. Òkróm tegò bëła leżnosc do pòszma kaniô przërëchtowónégò przez niã jestkù. Wiele bëtników kùpiło ksążczi. Òrganizatorama pòtkaniô bëlë: Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié i Mieskô Pùbliczno Biblioteka w Chònicach. Janina Kòsedowskô Òdj. ze zbiérów KPZ p. Chònice Brusë. Ùczbòwnik dlô licealistów Promòcjô drëdżégò dzéla Jô w Kaszëbsczi, Kaszëbskô w swiece òdbëła sã 29 stëcznika w Kaszëbsczim Òglowòsztôłcącym Liceùm w Brusach. Aùtorama ksążczi są: Felicjô Baska-Bòrzëszkòwskô i Wòjcech Mëszk. Ò edukacyjnëch wôrtnotach ùczbòwnika gôdała òb czas zéńdzeniô Renata Mistarz z Centrum Edukacje Szkólnëch we Gduńskù. Aùtorzë dzãkòwelë za pòmòc w ùsadzenim ùczbòwnika m.jin. lëteratóm (pôrãset jich tekstów je w drëdżim dzélu Jô w Kaszëbsczi, Kaszëbskô w swiece) i lëdzóm, co mają starã ò kaszëbską kùlturã i edukacjã. Felicjô Baska-Bòrzëszkòwskô i Wòjcech Mëszk rzeklë téż, że mają nôdzejã na to, że ùczniowie, co bãdą kòrzistelë z jich ùczbòwnika, rozkòchają sã w jãzëkù i lëteraturze Kaszub. Zéńdzenié skùńczëło sã artisticznym wëstãpã przëszëkòwónym przez szkólnëch i młodzëznã z Bëtowa, Chòniców i Brus, a téż recytacją w wë kònanim Idë Czajiny. j.b. Òdj. DM Gduńsk. Wspòmink Różë Òstrowsczi Wspòmink pisarczi, aktorczi, téatrowi scenarzistczi Różë Òstrowsczi i promòcjô ksążczi Róża Ostrowska. Bibliografia oraz trzy szkice o życiu i twórczości pòd redakcją Andrzeja Faca bëłë 6 gromicznika w Bibliotece pod Żółwiã we Gduńskù. Na zéńdzenim pòjawiło sã wiele lubòtników ùtwórstwa Różë. Pòtkanié prowadzëła gazétniczka Ana Sobeckô. W ksążce òkróm bibliografie dokazów Òstrowsczi i materiałów na ji témã je téż kalãdôrz ji żëcégò i ùtwórstwa. Dodôwkòwò prof. Józef Bachórz przërëchtowôł tekst ò pisarstwie Różë Òstrowsczi, prof. Miłosława Bùkòwskô-Schielmann ò swiece téatru, a Andrzéj Fac krótczi biograficzny céchùnk (wikszi jegò dzél òstôł òpùblikòwóny w „Pomeranii” nr 2 i 3/2015). Red. Fot. www.facebook.com/BibliotekaPublicznaGdansk Pùck. Wanodżi szlachã òbrôzkòwëch nótów W Mùzeùm Pùcczi Zemi, w dôwnym szpitalikù (part Mùzeùm), 19 gromicznika òdbëła sã promòcjô ksążczi Rómana Drzéżdżona To je krótczé, to POMERANIA strёmiannik 2015 je dłudżé... Tegò dnia òstôł téż òtemkłi wëstôwk, jaczi prezentëje historiã „kaszëbsczich nótów” i rozmajité òbrôzkòwé nótë znóné w jinëch regionach Eùropë. Ekspòzycjã mòżna òbzerac do maja latoségò rokù. Red. 63 KLËKA Gdiniô. Promòcjô ksążczi Rómana Klebbë W Mùzeùm Miasta Gdini 27 stëcznika òdbëła sã promòcjô ksążczi Rómana Klebbë Z Kłanina w świat – między Gdańskiem a Gdynią. Wspomnienia. Ksążka ùkôzała sã sztërë lata pò smiercë aùtora. R. Klebba béł inżiniérą, wicedirektorã gdińsczégò Technikùm Bùdowë Òkrãtów, aùtorã ùczbòwników do materiałoznajôrstwã, kaszëbsczim regionalnym dzejôrzã. Swòje artikle na kaszëbsczé témë pùblikòwôł w „Pomeranii” i „Gdińsczi Klëce”. W 2010 rokù, krótkò przed smiercą, zabédowôł swòjim drëchóm i dôwnym wespółrobòtnikóm z Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, żebë wëdac ksążkã z jegò wspòminkama. Pùblikacjã przërëchtowelë prof. Józef Bòrzëszkòwsczi i dr Tomôsz Rembalsczi. Wëdelë jã Kaszëbsczi Institut i Mùzeùm Miasta Gdini. Na promòcji pòjawiła sã familiô i znajomi R. Klebbë. Ò swòji prôcë nad ksążką òpòwiedzelë redaktorzë, a w diskùsji wzãlë ùdzél m.jin. Teréza Hòppe, Magdaléna Rudzyńskô i Aleksander Trzebiatowsczi. Na spòdlim infòrmacji na starnie: http://kaszubi.pl/o/gdynia Kòsôkòwò. Ferie w Chëczë Ju drëdżi rok òb czas zëmòwëch feriów Chëcz Nordowëch Kaszëbów bëła òtemkłô dlô nômłodszich. 12 gromicznika dzôtczi mògłë wzyc ùdzél m.jin. w plasticznëch zajimniãcach, tpzw. rãcznëch robótkach, to je szëcym serduszków na walentinczi. Białczi z Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô z Dãbògòrzô i Kòsôkòwa rëchtowałë téż z nima m.jin. kòłôcze i pùrcle. Dzecë ùbijałë smiotanã na masło. Warkòwnie skùńczëłë sã bëlną czestą. A 13 gromicznika w Chëczë pòtkelë sã dozdrzeniałi. Nowi nôleżnicë KPZ dostelë legitimacje, a òb wieczór zaczãłë sã tuńce. Danuta Tocke Òdj. ze zbiérów KPZ p. Dãbògòrzé-Kòsôkòwò Gdiniô. Rôczimë na czekawi wëstôwk Mùzeùm Miasta Gdini rëchtëje nowi wëstôwk „Wòjna i mir”. Òtemkniãcé je zaplanowóné na 13 strëmiannika. Òbzérôcze bãdą mòglë pòdzëwiac dokazë pòlsczégò i czechòsłowacczégò projektowaniô z kùńca 50. i 60. lat XX stalata. Kùratorzë wëstôwkù zachãcywają do pòspólnégò twòrzeniô ekspòzycji. Òd 13 gromicznika jaż do kùńca ekspòzycje (31 maja) mòżna przënosziwac ekspònatë z tegò czasu. Òrganizatorzë żdają na zabôwczi, ceramikã, skło, plakatë – wszët kò, co ùdô sã nama nalezc. Wiãcy infòrmacji ò wëstôwkù na starnie Mùzeùm Miasta Gdini: http:// www.muzeumgdynia.pl/ Red. Gduńsczi Pruszcz. Nowòroczné zéńdzenié nôleżników partu Kaszëbi z Pruszcza pòdrechòwelë 2014 rok. Nôwiãkszim wëdarzenim dlô partu Zrzeszeniô w tim miesce bëła wespółrobòta w przërëchtowanim XVI Zjazdu Kaszëbów. Bùszny sa téż z ùdzélu w IV Kònkùrsu „Powiatowy stół bożonarodzeniowy”, w chtërnym Zrzeszenié 64 òstało wëprzédnioné i nôdgrodzoné. Wôżnym dzélã dzejaniô partu je téż prowadzenié spiéwno-tuńcowégò karna Raduńskie tony pòd przédnictwã Teréze Kòpani, z mùzycznym dozérã Lucynë Lubòcczi (pòl. Lubotzke) i akòrdionowim akómpaniamentã Zenona Kałkùcczégò. Z leżnoscë òbchòdów 10-lecô dzeja niégò part bãdze w maju òrganizowôł spłëniãcé czôłnama rzéką Redunią do Wisłoùscô. W planach je téż ùfùndowanié stanicë. T. J-S POMERANIA MARZEC 2015 KLËKA Wejherowo. „Wybieram książkę” – ferie w bibliotece Czytały, tworzyły własny teatrzyk, szukały zaginionych przedmiotów, rozwiązywały zagadki, a przede wszystkim dobrze się bawiły. Na przekór wszechobecnym komputerom dzieci w Wejherowie na towarzysza zabaw podczas ferii wybrały książkę. Wszystko dzięki bogatej ofercie przygotowanej w Miejskiej Bibliotece Publicznej w ramach projektu „Wybieram książkę!”. Zajęcia odbywały się od 3 do 10 lutego i przeznaczone były dla dwóch grup wiekowych: dzieci w wieku 6–9 lat i młodzieży w wieku 10–13 lat. Młodszej grupie przyświecało hasło „Z książką za pan brat!”. Za ich sprawą bohaterowie ulubionych bajek stali się aktorami teatru cieni. Dzieci przygotowały własnoręcznie kukiełki, zadbały o oprawę muzyczną i ćwiczyły role. W ten sposób powstały trzy etiudy oparte na przygodach Pszczółki Mai, Reksia, Misia Uszatka oraz Bolka i Lolka. Ich premierowy pokaz odbył się 13 lutego. Nie zabrakło też zajęć plastycznych. Zajęcia starszej grupy odbywały się pod hasłem „Książka moją inspiracją”. Wszystkie spotkania ujęte były w formę turnieju: każdy dzień był okazją do zdobycia punktów. Tematów do zmagań turniejowych dostarczały oczywiście książki, głównie z serii „Magiczne drzewo” oraz „Kroniki Spiderwick”. Na ich podstawie przygotowane zostały gry terenowe. Wszystkie zmagania, oprócz świetnej zabawy, były także okazją do nauki korzystania z bibliotecznego katalogu on-line, odnajdywania książek na półkach i wreszcie zachętą do sięgnięcia po omawiane tytuły. Dla wszystkich czytelników przygotowano też spotkanie z Teatrem Duet z Krakowa. Równie emocjonującym wydarzeniem był bal karnawałowy prowadzony przez Koperkusa z Teatru Klapa z Gdańska. Za jego sprawą dzieci znalazły się w krainie bajek, w której królowały tłumnie zgromadzone postacie bajkowe. Oprócz żywiołowych tańców nie zabrakło licznych konkursów, a nawet bajki wystawianej przez same dzieci! Dla gimnazjalistów ogłoszony został konkurs literacki „Proza życia”. Młodzież miała okazję wykazać się talentem literackim, pisząc dziennik osoby uzależnionej. Tak laureaci konkursu „Proza życia”, jak i uczestnicy zajęć 13 lutego, podczas uroczystego zakończenia ferii, odebrali nagrody z rąk Przewodniczącego Rady Miasta Wejherowa Bogdana Tokłowicza. Projekt „Wybieram książkę” był dofinansowany ze środków Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Red. Fot. ze zbiorów Miejskiej Biblioteki Publicznej w Wejherowie Chojnice. Sprawdzili swoją wiedzę Program obchodów 95. rocznicy powrotu Chojnic do Macierzy był bogaty. W jego przygotowanie włączyło się Chojnickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wspólnie z Miejską Biblioteką Publiczną ChTPN zorganizował I Konkurs Miejski „Chojnickie ABC”. Zadaniem uczestników było rozwiązanie 95 zadań związanych z programem multimedialnym – pokazem slajdów dotyczących miejsc, obiektów i osób. Zabawa i „główkowanie” przy komputerach zostały ciepło przyjęte i na przyszły rok (31 stycznia) zaplanowano kolejną edycję. Drugim wydarzeniem współorganizowanym przez ChTPN była promocja 30. numeru rocznika popularnonaukowego „Zeszyty Chojnickie”. Prezentacja zawartości jubileuszowego numeru wraz z wypowiedziami autorów publikacji miała miejsce w sali obrad ratusza. W ubiegłym roku „Zeszyty” świętowały półwiecze. Kazimierz Jaruszewski Wejrowò. PierszI kaszëbskòjãzëkòwI doktorat Tortã nié leno w sztôłce ksążczi, ale czësto szlachùjącą za dokazã Hanë Makùrôt Interferencjowé przejinaczi w gôdce bilingwalny spòlëznë Kaszub mòglë szmakac lëdze, chtërny 20 gromicznika przëjachelë do wejrowsczégò mùzeùm na promòcjã ji nowi ksążczi. Baro wôżny, bò nalazła sã w ni doktorskô prôca Hanë Makùrôt napisónô pò kaszëbskù, czegò dotądka jesz nicht nie zrobił. Wôrt jesz przëbôczëc, że aùtorka Interferencjowëch POMERANIA strёmiannik 2015 przejinaków... (wëdónëch przez Ka szëbsczi Institut) òbronia téż méstersczi dokôz w rodny mòwie Kaszëbów, a jesz, jak jesmë sã doznelë w Wejrowie, terô robi nad kaszëbskòjãzëkòwą habilitacją. Òglowò nôczekawszim dzélã tegò zéńdzeniô bëła òpòwiésc dr H. Makùrôt ò szëkòwanim doktorsczi rozprawë, wanogach pò Kaszëbach i kôrbiónkach z lëdzama, i téż ò tim, skądka sã wzãła ùdba, cobë wëbrac prawie taką témã. Òbczas pòtkaniô karenkò lëdzy, jaczi nalezlë czas, cobë ùczestnic aùtorkã pierszi w dzejach Kaszub prôwdzëwie kaszëbsczi doktorsczi rozprawë, mògło jesz wësłëchac chwôlący mòwë przëszëkòwóny przez prof. Mareka Cëbùlsczégò z Gduńsczégò Ùniwersytetu i drëdżi mòwë, szpòrtowny, aùtorstwa i w wëkònanim Adama Hébla, „profesora Lëzyńsczégò Ùniwersytetu”. bc 65 KLËKA Bukowina (gm. Cewice). To był piękny koncert W ostatnią niedzielę karnawału, czyli 15 lutego, w Zespole Szkolno-Przedszkolnym w Bukowinie odbył się zapustowy koncert. Pod dyrekcją Huberta Szczypiorskiego śpiewał Chór Zespołu Szkolno-Przedszkolnego z Bukowiny oraz Chór Gminy Cewice przy muzyce Symfoników Gdańskich. Publiczność wysłuchała utwory polskie z lat międzywojennych, tradycyjne melodie kaszubskie, a także dzieła Straussa, Chopina, Brahmsa, Kabalewskiego i Lehara. Koncert urozmaicił Tomasz Fopke, który oprócz śpiewu zaprezentował wiersze Jana Brzechwy we własnym tłumaczeniu na język kaszubski. Bukowińską publiczność zachwycił również utwór wykonany przez Andrzeja Szczypiorskiego na wyjątkowym instrumencie – marimbie. W przerwie oraz po występach gości zaproszono na tradycyjny kaszubski poczęstunek przygotowany przez gospodynie z Bukowiny. Koncertu wysłuchali samorządowcy z gminy Cewice i powiatu lęborskiego, a także Kazimierz Kleina, przewodniczący Kaszubskiego Zespołu Parlamentarnego. Na zakończenie Andrzej Cyman, prezes Stowarzyszenia „Rozwój Bukowiny”, podziękował wszystkim mieszkańcom i sponsorom za pomoc w przygotowanie tego cyklicznego wydarzenia oraz całoroczną pracę. Red. Fot. T. Fopke Gdańsk. Życie jak osioł ucieka... W minionym roku Instytut Pamięci Narodowej w Gdańsku wydał książkę autorstwa prof. Stanisława Salmonowicza „Życie jak osioł ucieka...” Wspomnienia. 21 lutego odbyła się promocja tej publikacji w gdańskim Domu Kaszubskim. Niestety ze względów zdrowotnych autor nie był obecny. Na spotkanie przybyło jednak wielu gości, nie brakowało osób, które znają prof. Salmonowicza i współpracują z nim od lat. Laudację wygłosił wicemarszałek Senatu Jan Wyrowiński. Najnowsza książka profesora stanowi autobiografię polskiego uczonego – historyka prawa, nauki i kultury, znawcy dziejów Pomorza, Prus oraz Niemiec, a także najnowszej historii Polski. Jak napisała we wstępie prof. Danuta Janicka, publikacja jest świadectwem epoki Polski Ludowej. Pokazuje, jaki był obraz polskiej inteligencji, głównie środowisk akademickich, w czasach stalinowskich, gomułkowskich i gierkowskich, jak również w latach 80. i 90. XX wieku. Zachęcamy do lektury i przypominamy, że felietony prof. Salmonowicza można przeczytać w każdym numerze „Pomeranii”. Red. Fot. DM Szimbark, Stãżëca, Wdzydze, Żukòwò. Pòznac Kaszëbë z prowadnikã 21 i 22 gromicznika kaszëbsczi turisticzny prowadnicë trzecy rôz zòrganizowelë szpacérë pò najim regionie. Na taczi ôrt swiãtowelë Midzënôrodny Dzéń Prowadnika. Pò Kaszëbach prowadzëlë m.jin. Ge nowefa Zasada, Pioter Kòwalewsczi, Artur Zagòzdon i Béjata Jankòwskô. Sobòtné szpacérë zaczãłë sã òd zwiedzaniô pòklôsztornégò zespòłu w Żukòwie i zabëtkòwi wòdny elektrownie na 66 Reduni w Rutkach. Kòl pôłniô rëgnãła tematicznô wanoga, jakô prezentowa historiã pùrgów i turisticzi na Szimbarsczich Grzãpach. Zwiedzanié skùńczëło sã tegò dnia w Stãżëcë. W niedzelã pro wadnicë pòkôzëwelë nôstarszi w Pòlsce skansen, to je Mùzeùm – Kaszëbsczi Etnograficzny Park we Wdzydzach. Red. Òdj. E. Karczewskô, www.expresskaszubski.pl POMERANIA MARZEC 2015 sëchim pãkã ùszłé Pies z kòtã TÓMK FÓPKA Ala kòcëszcze jo! Ùrną psu! Jakùż mòżna pëtac, czë barżi jak kòt swiéczkã zjôdł. Pierszé kòtë jidą za płotë, a czasã kòt lubiã kòta, czë psa?! Kò to je bùten szëkù! To jakbë pëtôł, czë je ju w rowie. Mòże kòmù kòta nagnac, nëkac kòta abò gò miec w głowie. Kòta mòże cygnąc, a nôlepszi je kòt za młodu lepszi je tata czë mëma… Równak pò pierszich, pòlityczno pòprawnëch gło- skradłi. Je kòtczi tuńc a kòcô mùzyka. Kòcô macecha a kòcô sach, że psë i kòtë równé, że wszëtczé nasze są, a że je tak nënka. Są kòtczé òczë, kòcé òczë a kòcé slépia. Mòżna mieć òczë, jak kòt przed trzaskawimòckò kòchómë – wëszło cą. Kòt mòże naszczac w òczë w internece, że nié dlô psa a w òdżin. Mómë kòcé wiarë, wôrzta a że szkòta gadac. Bò tã lëdzką miłotã do psa a kòta (...) tã lëdzką miłotã wiatrë a kòcé zdrowié – w całoscë pò czãsto pitim kòcym. nôbarżi je w schróniskach dlô do psa a kòta nôbarżi Kòtné są nié leno kòtë, ale téż zwierzãtów widzec. I wcale nie kòchómë kòtów a psów je w schróniskach dlô kòzë, zajce i trusë. Mòże sã na znac jak kòt na mëdle. jednakò… zwierzãtów widzec. czims A to jesz nie je wszëtkò… Mòje dzeckò, Agatka, zrobiA pies? A pies mù mùniã liło rodzynną anketã dlô tatka. zôł! I to dobrze, bò mô w slënie Wënik: 4 głosë za psama a jelizozym – enzym, co lékarzi. den za kòtoma. Psów, w całoscë cëzëch, sã bòjimë, że ùżgrzéc mògą. Lubimë za to, że są To stwòrzenié w całoscë léczi. Bòdôj w strzédnëch stalatach drëszné, mądré, wiérné, żdają, pòtrafią òbrónic człowieka, psa trzimelë kòl bòlącégò, cobë chòrosc na psa przeszła. bawią sã z dzecoma i… liżą. Kòtë są miłé, mòże je pòsmùkac, Dzys dnia je nawetka tzw. dogòterapiô. Psë pòmôgają tima, ale łażą nierôczoné pò cëzym, mògą pòdrapac i… niszczą co nie widzą, mają cëkrową chòrosc, krãpë. Retają zasëpóògródk. Internaùcë barżi wòlelë kòtë, jeden chłop nawetk za nëch i topiącëch sã. Są lékã dlô dzôtków z aùtizmã. I lepszi bëlny pies jak niebëlny człowiek. Z jedny stronë pòzywómë to, że chùtczi sã gòtëją… Kòtów a psów mómë w żëcym skòpicą ju òd małoscë. gò tuskã, z drëdżi scërzã. Mòże nim pòszczwac, ùrzeszëc gò Chcemë wząc chòcle pòlsczé dobranocczi. Je tam tósz Reksk, abò spùscëc z lińcucha. Pies szczekô, łaje, czafroce, ùjôdô, ale są pùjczi Bònifacy a Filemón. Dwa kòtë są téż kòl Disneya, warczi, jazgòli, piszczi, skòli. Mòżna szczekac jak pies, jak ale za to je zakòchóny kùńdel ze swòjim mùlkã i nôdłëgszima pies sã grëzc. Jidze psë karmic, chòcô je co pògniotłé jakbë nudlama na swiece a… 101 dalmatińczików. W lëteraturze je psu z gardła wëwlokłé, a mówią, że pies z módą jidze. Mòże chòcle Kòt w bótach, ale je téż Pies, co jezdzył kòleją. W naszi do psa zdrzec, zalezc mù za skórã, nie pòkôzac mù drodżi lëteraturze barżi jednak lubią psë. Są Frësza, Gniota a czôrny a z drodżi nie wëlezc – òn i tak sóm drogã znaje. Pies wié, pies z lasu w Remùsu. Pisôł, wejle, Stanisłôw Pestka ò Bómbie… chto mù żgrzéc daje. Psë mòże pasc, chòcô jak sëka nie dô, Jak te zwierzãta sã miéwają òglowò w naszim jãzëkù? to pies nie weznie. Pies psowi ògòna nie ùrwie a wëje, czej mùzykã czëje. Swim wëcym zwiastëje téż smierc. Dëszã praBëlno. I wiele je tam ò naszim jich lubienim. Na kòta mówimë: pùjk, mimk, miaùczk, bleczk, karwet, wie ùmarłégò jidze ùzdrzec czôrnémù psu midzë ùszama. pajéżk, wapòch, pùnc, mézjasz, drapajk, zôpiécnik, brużdżón. Le smierc przińdze, czej pies wëje z głową òpùszczoną. Ga Wòłómë colemało: pùj, pùj a mi, mi. Je wiedzec, że w nocë jã przë tim dwigô – to dô òdżin we wsë. Czedës psa żiwcã wszëtczé są czôrné a przãdą, czej mrëczą. Czasã czôrny kòt zakòpiwelë pòd bùdownią, cobë scygnął na se lëdzczé niewlôżô téż w piéck. Czej mëszë kòta nie czëją, tej figlëją, a kòcy szczescé. Żlë dzéwczã chce chùtkò chłopa dostac, mùszi jã ògón tim cwiardzészi, jim kòt je starszi. A to je ten sóm ògón, kãsëc tószi. A wiéta, czemù piesk sã nie zwrócy òbczas biegaco czim barżi sã kòta smùcze, tim wëżi òn sã dwigô. Mùszi niô? Bò mô wëcygniãti jãzëk. W psa mòżna grac i lepi mù nie òpasowac, cobë kòta nie kùpic w miechù, chòc tej-sej biwô, że szëc bótów. Pewno to mòje pisanié i tak mdze jak szczekanié gò białczi w miechù noszą. Mòże jic cëszi kòta a bëc falszëwi na wiater… A psé kòt! A dôjce Bòże zdrowié! jak kòt, w całoscë jak sã łaszczi. Kòtë mòże drzéc, w całoscë POMERANIA strumiannik 2015 67 z bùtna Pùtin RÓMK DRZÉŻDŻÓNK Nôgle brifka zrobił pòwôżną mùniã. Kùńc swiata a pół Rusëji! Lëdze gôdają, że prezydeńta Pùtin – Drëchù, w Pëlckòwie nicht ò nôzwëskù òd pùtë mô do Pëlckòwa przëjachac. Taczé sensacjowé wiadło przëniósł dzysô mój drëch lubòtny, brifka nasz pëlckòwsczi. ùrobionym nie mieszkô a nigdë nie mieszkôł. Czuł të ò jaczim Pùce, Pùtowsczim, Pùtańsczim, Pùtónie czë Pùtinie? Krącył sã pòdskôcony pò jizbie a głosno rozmëszliwôł: – Môsz prôwdã, nie czuł jem. – Matizernoga jo, za czim òn sã tuwò do najégò, – Cëż to tej znaczi? – zapitôł sã brifka, a jak to miôł zataconégò na përdëgóńsczich barabónach, Pëlckòwa, pchaje? – Pewno chce so Pëlckòwiôków òbezdrzec, pòkąd më jesz w zwëkù sóm so òdpòwiedzôł: – Nie je òn z nama krewny! – Kam z serca – wzdichnął jem – ale za czim òn chce do żëjemë – rzekł jem przekãsno. – A co? Je òn jaczi etnografa? Badéra dżinącëch plemio- naju przëjachac? – Wiész, co jô mëszlã? Òn wierã chce zbadérowac, czë më nów? jesmë bëlnym materiałã na se– Mëszlã nié, ale tak mie paratistów. Kò nen pùterliszk przëszło do głowë, czë òn rozmajitëch separaticzasã kòrzeniów nie szukô? Mëszlã, że etimòlogiô lubi stów. Pewno nié blós do naju – Kòrzeniów? Òd chójczi? nôzwëstków to bëlnô w ti sprawie zajedze, ale téż na Doch òn je prezydeńtą, a nié kòszikôrzã – brifka klepnął sã téma na zéńdzenié Szląsk, Mazurë a do naszich sąsadów z Krôjnë. w łësënã. z kańdidatã – Aj, brifka, brifka, cëż të – Ó to mie drëszkù nie jiza głëpòtë pleszczesz? Dodze! Mëslôł jem ò jegò rodzyn na prezydeńta… brze wiész, że marny z naju nëch kòrzeniach. separatiscë… – Mëslisz, że òn je z Pëlckò – Pëlckòwiôcë marny? wiôk ama krewny? – brifka złożił rãce jak do Òjcze Nasz. – Broni naju Panie Bòże a wszëtcë Pëlckòwiôcë òd stalatów w separatizmie są jednyma z nôlepszich w Eùropie – zasmiôł sã brifka, a jô ruk-cuk chwacył swiãti. – Në wiész, jegò nôzwëskò czësto szlachùje za jednym nen wic: – Jo, a Merkelka dëtczi nama dôwô. pëlckòwsczim słowã… ale niechc jegò głosno gadac. To – Smiéch smiéchã, a Pùtin na grancë żdaje. Doch wcyg mòże dac diplomaticzny skandal – wezdrzôł jem na brifkã, a w jegò òczach ùzdrzôł jem to samò, co czedës mia jedna nie wiémë, za czim òn do nas przëjedze… – zajiscył sã brifka. – Wiész të co, sami më nick nie wëmëszlimë. Wezkôj pòsélcka pò zjedzenim ówsa. – Jaczé słowò môsz na mëslë? – Brifka pòdeszedł czësto móbilkã a zazwòni do szôłtësa, mòże òn mdze co wicy wiekrótkò a szeptnął mie do ùcha: – To je to jistné słowò, ò ja- dzôł – zabédowôł jem Brifka wëcygnął z taszë móbilkã, a że kòl mie w chëczi czim jô téż mëszlã? zasygù ni mógł chwacëc, wëszedł bùten. Nie wara długò, czej – A ò jaczim mëslisz? wparził nazôd w jizbã a zãbòlącë sã jak òbarchniałi, zawòłôł: – Ò tim, co të… – Më sã delë pùtnąc, znaczi òszëkac… Niżóden Pùtin do – Nie wiém, ò jaczim të mëslisz, ale jô mëszlã ò słowie, naju nie przëjedze, leno jaczis kańdidata na prezydeńta, Antk co je òbrosłé… Pùtińsczi! – Òbrosłé pòwiôdôsz? Aha, to më jesmë doma. – Pùtińsczi, Pùtińsczi… Hmm, nie znajã… – Doma jô bë tegò słowa nie trzimôł, le w kùrnikù. – Môsz prawò nie znac, kò nëch kańdidatów tëli, jak pió– Serca ni môsz! – Zó to móm rozëm. Dze taczé słowò piórama òbrosłé jô rów na pùce. Ale na no zéńdzenié mùszimë jic. Mëszlã, że bë miôł doma trzëmac? Brëkùj doch rozëm! – jak jô lubiã sã wôrt je gwësné sprawë nemù Pùtińsczémù wëdolmaczëc… Brifka zrobił krëjamką mùniã, zacarł rãce, pòklepôł mie z tim mòjim drëchã przecywiac. Brifka nó miã wezdrzôł, zasmiôł sã serdeczno, pòklepôł pò chrzebce a pòdsmiéwającë sã pòd knérą, òpòcuszkù szepnął mie do ùcha: pò brzëchù a zawòłôł: – Mëszlã, że etimòlogiô nôzwëstków to bëlnô téma na – Pùta, jidze ce ò pùtã! zéńdzenié z kańdidatã na prezydeńta… – Jo, pùtã zwónô téż gùłą. 68 POMERANIA MARZEC 2015 Jarosłôw Kroplewsczi Mòje serakòjscze miesące Strëmiannik Strëmiannik na trzë stronë spłënie: Z pòpiołã na se, Spòd sniegù Pò flastrze, Bez biszung Na ksãżą łąkã spłëną letczé grzéchë i tam wmikną. Ùczapóné słowã Spòd ùrzmë, Pò stegnach, Wedle płotu Do Kòminka spłëną strzédné grzéchë i tam rozrzadną. Smiertelné grzéchë swiata I całëch Kaszëbów Do Swiniewa spłëną I tam sã bãdą swinic. Na ksãżi łące wôłtôrz, Kòmink zarosłi, A Swiniewò... Swiniewò bãdze jak lëdze. A na pôłnié brzadowô zupa. A na pò zupie sledze.. Kòmink i Swiniewò – nôwiãkszé jezora mòjégò knôpiczégò czasu Òdj. Paweł Kòwalewsczi Dyrektor Naczelny prof. Roman Perucki Dyrektor Artystyczny Orkiestry PFB Ernst van Tiel 69. Sezon 2014/2015 M A R Z E C Jarosław Nadrzycki 2 01 5 Roman Perucki Anneleen Lenaerts Alexander String Quartet 01/03 niedziela, 19:00 13/03 piątek, 19:00 19/03 czwartek, 18:00 22/03 niedziela, 12:00 wydarzenie impresaryjne Sala Koncertowa Sala Koncertowa Sala Koncertowa VIVAT OPERETTA KOLEJNA ODSŁONA: WIEDEŃ W GDAŃSKU GALA JUBILEUSZOWA Z MUZYKĄ DO SERDUSZKA MALUSZKA 05/03 czwartek, 18:00 wydarzenie impresaryjne GALA CHARYTATYWNA FUNDACJI QUERTO 06/03 piątek, 19:00 Sala Koncertowa KOBIECO I ROMANTYCZNIE Wybitni absolwenci Uniwersytetu Muzycznego w Wiedniu: Wing Wun Ip dyrygent Viktor Mitrevski dyrygent Ben Grobman dyrygent Marc Leroy-Calatayud dyrygent Hiroka Matsumoto skrzypce Anastasia Huppmann fortepian Orkiestra Symfoniczna PFB SZYMANOWSKI, PROKOFIEW, BIZET–WAXMAN, MUSORGSKI Ernst van Tiel dyrygent Jarosław Nadrzycki skrzypce Orkiestra Symfoniczna PFB Krzysztof Dąbrowski prowadzenie 14/03 sobota, 19:00 MOZART, CZAJKOWSKI „ZŁOTY JUBILEUSZ” Sala Koncertowa 50-LECIE ZESPOŁU 09/03 poniedziałek, 09:00, 11:15 WOKALNO–MUZYCZNEGO CZERWONE GITARY 10/03 wtorek, 09:00, 11:15 Sala Koncertowa 15/03 niedziela, 18:00 KONCERTY EDUKACYJNE KAŻDY MOŻE ŚPIEWAĆ BLUESA Sala Koncertowa Joanna Knitter wokal, gitara akustyczna Krzysztof Przybyszewski harmonijka ustna Piotr Augustynowicz gitara elektryczna Krzysztof Pomierski gitara basowa Artur Jurek instrument klawiszowy Piotr Góra perkusja Weronika Cyperska, Karol Drozd para Franz Hauk organy, klawesyn Theona Gubba-Chkheidze skrzypce MISTRZOWSKIE DUETY BACH, RHEINBERGER, GIGOUT, VIERNE, BOËLLMANN, DUBOIS, HAKIM Theona Gubba-Chkheidze taneczna Poznawaj z nami muzykę, czyli bluesowy zawrót głowy fot. R. Earnshaw Michael Zilm 45 LAT UNIWERSYTETU GDAŃSKIEGO Yeyoung Sohn sopran Anna Olszak mezzosopran Jacek Szymański tenor Leszek Skrla bas/baryton Marcin Tomczak dyrygent Orkiestra Symfoniczna PFB Akademicki Chór Uniwersytetu Gdańskiego Aneta Majda, Maciej Jarczyński przygotowanie chóru GOUNOD, DONIZETTI, VERDI, STRAUSS 20/03 piątek, 19:00 Sala Koncertowa KONCERT POLSKO-FLAMANDZKI Herman Engels dyrygent Anneleen Lenaerts harfa Ireneusz Boczek fortepian Orkiestra Symfoniczna PFB Konrad Mielnik prowadzenie ROOST, KILAR, LENAERTS, BIELECKI, DE GREEF Sponsorzy: Współorganizator: Partner: KINOPERA NA OŁOWIANCE 11/03 środa, 19:00 Sala Koncertowa Przenieś się do największych sal koncertowych świata w Filharmonii na Ołowiance! CHINY SYMFONICZNIE Koncert Orkiestry China Opera and Dancing Drama House z Pekinu Dni Kultury Chińskiej pod honorowym patronatem Ambasady Chińskiej Republiki Ludowej. Koncert o wyjątkowej formule dedykowany przyszłym mamom oraz dzieciom do lat 3 26/03 czwartek, 19:00 Sala Koncertowa ALEXANDER STRING QUARTET PO RAZ PIERWSZY W POLSCE Alexander String Quartet: Zakarias Grafilo skrzypce Frederick Lifsitz skrzypce Paul Yarbrough altówka Sandy Wilson wiolonczela MOZART, SZOSTAKOWICZ, BEETHOVEN Koncert organizowany w ramach współpracy z 19. Wielkanocnym Festiwalem Ludwiga van Beethovena 27/03 piątek, 19:00 Sala Koncertowa WIELCY DYRYGENCI - MOZART, MAHLER Michael Zilm dyrygent Olga Pasiecznik sopran Natalia Pasiecznik fortepian Orkiestra Symfoniczna PFB 03/03/2015 wtorek, godz. 19:00 JAN SEBASTIAN BACH - ST MATTHEW PASSION BWV244 28/04/2015 wtorek, godz. 19:00 GEORGES BIZET - CARMEN WSPÓŁPRACA: Kazimierz Beer, Jacek Borzych www.filharmonia.gda.pl • [email protected] • tel. 58 320 62 62 • tel. 58 323 83 62 • www.facebook.com/filharmonia KUP BILET www.bilety24.pl i wydrukuj na domowej drukarce, w kasach biletowych PFB Gdańsk, Ołowianka 1, w Biurze Podróży„Barkost” Gdynia, Świętojańska 100 EDF Polska S.A. Główny Sponsor PFB Mecenas Kultury Sponsor Patroni medialni Współpraca Sponsor Strategiczny PFB Polska Filharmonia Bałtycka w Gdańsku ul. Ołowianka 1, 80-751 Gdańsk Kasa biletowa tel. kom. 664 710 023 [email protected] www.filharmonia.gda.pl
Podobne dokumenty
prof. Jerzy Samp (1951–2015)
• Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy
kierować na adres e-mail: pr...
Październik 2015
Aby zamówić roczną prenumeratę, należy
• dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP,
ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę ...
