Szlachta na ŚląSku

Ade l
u n d i n de r
in
S c h l es i e n
Oberlausitz
M ITT E LALT E R . N E UZ E IT . G E G E N W ART .
Szlachta
i Górnych
na
Ś l ą s k u
Łużycach
Ś R E D NI O W I E CZ E . N O W O ŻYTN O Ś Ć . W S P Ó Ł CZ E S N O Ś Ć .
Ade l
u n d i n de r
in
S c h l es i e n
Oberlausitz
M ITT E LALT E R . N E UZ E IT . G E G E N W ART .
Szlachta
i Górnych
na
Ś l ą s k u
Łużycach
Ś R E D NI O W I E CZ E . N O W O ŻYTN O Ś Ć . W S P Ó Ł CZ E S N O Ś Ć .
Herausgegeben von | Wydawcy
Markus Bauer, Jan Harasimowicz, Andrzej Niedzielenko und Jasper v. Richthofen
I n h a l t s v e r z e i c h n i s S p i s t r eś c i
8
9
Leihgeber
Właściciele depozytów
10
Grußworte und Vorwort
Słowa wstępne i wprowadzenie
Wissenschaftlicher Beirat
Rada naukowa
16
Beharren im Wandel.
Der Adel Schlesiens und der Oberlausitz
seit dem 18. Jahrhundert
18
Simon Donig
Der schlesische Adel von 1740 bis heute
Ein Turnier im Jahr 1800
Śląska szlachta od 1740 roku do dzisiaj
Turniej rycerski w roku 1800
32
Lars-Arne Dannenberg
Der Oberlausitzer Adel seit dem 17. Jahrhundert
Szlachta górnołużycka od XVII wieku
Trwanie pośród przemian.
Szlachta Śląska i Górnych Łużyc od XVIII wieku
42Arne Franke
Schlösser und Herrenhäuser in Schlesien.
Eine Herausforderung für die Denkmalpflege
Pałace i dwory na Śląsku.
Wyzwanie dla ochrony zabytków
50
Matthias Donath
Schlösser und Herrenhäuser in der Oberlausitz
vom 18. bis zum 20. Jahrhundert
Pałace i dwory Górnych Łużyc od XVIII do XX wieku
58
Jasper Freiherr v. Richthofen
Die Familie v. Richthofen zwischen Geschichte, Traditionspflege und Gegenwart.
Ein Erfahrungsbericht
Rodzina v. Richthofen między historią,
pielęgnowaniem tradycji i teraźniejszością.
Relacja z doświadczeń
70
Katalog | Katalog

192
Ritter, Junker, Edelleute.
Der Adel der Oberlausitz in Mittelalter
und Früher Neuzeit
194
Lars-Arne Dannenberg, Jasper Freiherr v. Richthofen
Adel in der Oberlausitz in Mittelalter
und Früher Neuzeit
Szlachta na Górnych Łużycach w średniowieczu
i wczesnej nowożytności
204
Katalog | Katalog
Rycerze, junkrzy, wysoko urodzeni.
Szlachta Górnych Łużyc w średniowieczu
i wczesnej nowożytności
268
Mutter des Hirschberger Tales.
Friederike Gräfin von Reden und ihr Wirken
270
Urszula Bończuk – Dawidziuk
Friederike v. Reden – zwischen Tradition
und Moderne.
Eine Dame um die Wende vom
18. zum 19. Jahrhundert
Friederike v. Reden –
między tradycją a nowoczesnością.
Dama na przełomie wieków XVIII i XIX
280
Katalog | Katalog
Anhang | Aneks
328
Literaturverzeichnis | Bibliografia
338
Autorenverzeichnis | Wykaz autorów
339
Bildnachweis | Źródła ilustracji
340
Impressum | Impressum
Opiekunka Kotliny Jeleniogórskiej.
Działalność hrabiny Friederike von Reden
A rn e F ran k e
S c h l ö sse r u n d He r r e n h ä u se r i n S c h l es i e n – e i n e He r a u s f o r de r u n g f ü r d i e D e n k m a l p f l ege
P a ł a c e i dwo r y n a Ś l ą s k u – w y z w a n i e d l a o c h r o n y z a b y t k ó w
Keinem anderen Typus in der Profanarchitektur Schlesiens kommt
eine so große Bedeutung zu wie den Wohnsitzen des Adels, die
meist schon ab dem 13. Jahrhundert angelegt worden waren und
aus denen zunächst Wohntürme und »Feste Häuser«, seit der
Spätgotik repräsentative Schlösser und Herrenhäuser hervorgingen. Für die dörfliche Bevölkerung waren sie politisches, wirtschaftliches und soziales Zentrum und mit der fortschreitenden
Landesentwicklung sowohl Keimzellen der kulturellen Entwicklung als auch Kulminationspunkte gesellschaftlichen Lebens. Noch
heute, nach Krieg, Vertreibung und sozialistischer Ächtung, prä­
gen sie maßgeblich das Bild der Kulturlandschaft.
Żaden inny typ architektury świeckiej na Śląsku nie ma tak dużego znaczenia, jak szlacheckie siedziby zakładane najczęściej już
w XIII wieku, z czasem zmieniane, najpierw w wieże mieszkalne
i ufortyfikowane domy, a od okresu późnego gotyku w reprezentacyjne pałace i dwory. Dla ludności wiejskiej były to ośrodki polityczne, gospodarcze i socjalne, które wraz z postępującym rozwojem kraju stawały się zarodkami rozwoju kulturowego oraz
centralnymi miejscami w życiu społecznym. Nawet dzisiaj – po
wojnie, wypędzeniach i czasach socjalistycznej pogardy – ciągle
jeszcze w wyraźny sposób kształtują wizerunek krajobrazu kulturowego.
1Ansicht von Schloss Saabor (Zabór)
Friedrich Bernhard Werner
widok pałacu w Zaborze | Friedrich Bernhard Werner
2Schloss Nieder Peilau (Piława Dolna)
Lithografie aus dem Schlösserwerk von Alexander Duncker
Pałac w Piławie Dolnej | litografia z opracowania Alexandra Dunckra
42
Pałace i dwory na Śląsku
Co ciekawe – ani niemieckie, ani też polskie badania nie dostarczają żadnych, nawet przybliżonych danych dotyczących pierwotnej liczby tych obiektów sprzed 1945 roku. Wobec tego za
zadanie postawiłem sobie zebranie różnorodnych informacji
o wszystkich pałacach i dworach w jednym banku danych, który
stanowić może solidną podstawę przyszłych badań. Od 1993 roku
zostało zarejestrowanych około 3 000 obiektów, tak więc ogólną
ich liczbę na opracowywanym terenie, który obejmuje również
części kraju pozostałe w Niemczech, historyczną część »austriac­
kiego Śląska« po czeskiej stronie, jak i należącą do Polski od 1921
roku wschodnią część Górnego Śląska, wchodzącą dzisiaj w skład
województwa śląskiego, można szacować na ponad 3 500. Z tak
wielką koncentracją siedzib szlacheckich Śląsk należy do przodujących pod tym względem regionów Europy Środkowej.
Bemerkenswerterweise gibt es weder vonseiten der deutschen noch der polnischen Forschung auch nur annähernde Zah­
len zum ursprünglichen Gesamtbestand vor 1945. So habe ich
mich der Aufgabe angenommen, vielfältige Informationen zu allen
Schlössern und Herrenhäusern in einer Datenbank zu erfassen,
um damit zukünftigen Forschungen eine fundierte Basis bereitzustellen. Seit 1993 wurden rund 3 000 Objekte registriert, so­dass
der Gesamtbestand im Bearbeitungsgebiet, das auch den in
Deutschland verbliebenen Landesteil, das historische »Österreichisch-Schlesien« auf tschechischer Seite sowie den seit 1921 zu
Polen gehörenden ostoberschlesischen, heute in der Woiwodschaft Śląsk liegenden Anteil umfasst, auf mehr als 3 500 Objekte
zu beziffern sein dürfte. Mit dieser hohen Konzentration zählt
Schlesien zu den am dichtesten mit Adelssitzen besetzten Kulturlandschaften Mitteleuropas.
P a ł a c e n a Ś l ą s k u w op r a c ow a n i a c h
i badaniach
S c h l ö sse r S c h l es i e n s i n L i t e r a t u r u n d Fo r s c h u n g
Mimo dużej liczby szlacheckich budowli i ich znaczenia dla his­torii
kultury kraju stan badań i publikacji, przynajmniej do lat 90., pozostawał dość skromy. Jednak kilka historycznych opracowań opatrzonych licznymi ilustracjami rezydencji stanowi niezwykle wartościową bazę dla badań w obszarze historii sztuki i architektury.
Najstarszym opracowaniem zawierającym pierwszy ilustrowany przegląd niesłychanie bogatej aktywności budowlanej śląs­
kiej szlachty jest pięciotomowe dzieło Silesia in Compendio seu
Topographia das ist Praesentatio und Beschreibung des Herzogthums
Schlesiens autorstwa rysownika widoków Friedricha Bernharda
Wernera (1690 – 1776) ❯ il. 1, znakomicie opracowane przez Angelikę Marsch w katalogu jego prac.1 W samej tej pracy znajdują
się ilustracje 285 zamków, pałaców i dworów w rozmaitych ujęciach. Jednak dopiero niezwykła popularność bogatego zbioru
widoków, wydanego przez nadwornego drukarza Alexandra Dunckera (1813 – 1897) odzwierciedla stopień zainteresowania śląskim
krajobrazem pałacowym. W latach 1857 – 1883 w dziele opatrzonym tytułem Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen
der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie
zaprezentował on blisko 1 000 szlacheckich siedzib w Prusach,
przedstawionych na 227 kolorowanych litografiach, opatrzonych
krótkimi tekstami opisowymi ❯ il. 2.2 Koncepcję tę podjął drezdeński architekt Robert Weber, który w swym dziele, zatytułowanym lakonicznie Schlesische Schlösser, wydał między rokiem 1909
i 1910 trzy wielkoformatowe tomy ze zdjęciami 286 pałaców wraz
z krótkimi opisami ❯ il. 3. Opublikowana w 1988 roku skrócona
nowa edycja trafiła również do szerszego kręgu odbiorców.3
Wszystkie trzy prace Webera dokumentują nie tylko niegdysiejszy
wizerunek szlacheckich siedzib, lecz również ich ówczesne znaczenie dla historii kultury. Uwagi dotyczące historii właścicieli
i architektury są tu natomiast raczej marginalne. Pod tym względem bardziej informacyjne jest jedyne godne wzmianki opraco-
Trotz der großen Zahl an herrschaftlichen Bauten und deren Wert
für die Kulturgeschichte des Landes ist die Literatur- und Forschungslage, zumindest bis in die 1990er Jahre, verhältnismäßig
dürftig. Allerdings bieten mehrere historische Publikationen mit
zahlreichen Illustrationen von Residenzen eine außerordentlich
wertvolle Grundlage für Kunstgeschichte und Bauforschung.
Die älteste Sammlung, die eine erste bildliche Vorstellung
von der überaus reichen Bautätigkeit des schlesischen Adels bie­
tet, ist das fünfbändige Werk Silesia in Compendio seu Topographia
das ist Praesentatio und Beschreibung des Herzogthums Schlesiens
des Ansichtenzeichners Friedrich Bernhard Werner (1690 – 1776),
❯ Abb. 1, das durch den Werkkatalog von Angelika Marsch hervorragend erschlossen ist.1 Hier allein finden sich 285 Burgen,
Schlösser und Herrenhäuser in unterschiedlichen Ansichten. Doch
erst das opulente Ansichtenwerk des Hofbuchdruckers Alexander
Duncker (1813 – 1897) spiegelt mit seiner öffentlichen Verbreitung
auch das gesellschaftliche Interesse an der Schlösserlandschaft
Schlesiens wider. Zwischen 1857 und 1883 publizierte er unter dem
Titel Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritter­
schaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie Ansichten
von nahezu 1 000 herrschaftlichen Bauten in Preußen, davon
allein 220 schlesische Herrensitze, dargestellt in 227 kolorierten
Lithografien, ergänzt mit kurzen Beitexten ❯ Abb. 2.2 Diesem Konzept folgte der Dresdener Architekt Robert Weber, der unter dem
nüchternen Titel Schlesische Schlösser zwischen 1909 und 1910 in
drei großformatigen Bänden 286 Schlösser in Fotografien und
kurzen Beschreibungen veröffentlichte ❯ Abb. 3. Dank der 1988
herausgegebenen gekürzten Neuauflage wurde dieses Werk auch
einem breiteren Publikum be­­kannt.3 Alle drei Ansichtenwerke
do­kumentieren über das einstige Erscheinungsbild der Adelssitze
hinaus auch deren damaligen kulturgeschichtlichen Stellenwert.
Schlösser und Herrenhäuser in Schlesien
43
3Schloss Wallisfurth (Wolany ) | Robert Weber | um 1910
palac w Wolanach | Robert Weber | ok. 1910
4Schloss Schildau (Wojanów) | Fotografie des PKZ | um 1970
Pałac w Wojanowie | fot. PKZ | ok. 1970
Anmerkungen zur Besitzer- und Baugeschichte hingegen sind
eher marginal. In dieser Hinsicht informativer ist die als einzige
wissenschaftlich zu nennende, 1837 erschienene Abhandlung von
Karl A. Müller Die Burgfesten und Ritterschlösser Schlesiens (beider
Antheile), so wie der Grafschaft Glatz 4, die sich jedoch nur mit mittelalterlicher Herrschaftsarchitektur beschäftigt.
Mit dem zwischen 1886 und 1903 geschaffenen Denkmäler­
inventar des Provinzialkonservators Hans Lutsch (1854 – 1922)
entstand eine erweiterte baugeschichtliche Übersicht über die
wichtigsten Schlösser des Landes.5 War Lutschs Epochenhorizont
noch auf das Mittelalter und die Renaissance beschränkt, wurde
unter seinen Nachfolgern Ludwig Burgemeister (1863 – 1932) und
dem letzten deutschen Konservator in Niederschlesien Günther
Grundmann (1892 – 1976) eine Neuinventarisation mit erweitertem Stilbegriff bis zum 19. Jahrhundert begonnen, die jedoch über
die Veröffentlichung der Bände zur Stadt Breslau, den Kreisen
Namslau, Oppeln und Tost-Gleiwitz sowie den erst 1965 publizierten Band zum Landkreis Breslau nicht hinauskam. Eingehende
kunstwissenschaftliche Studien zur Adelsarchitektur gab es darüber hinaus jedoch nach wie vor kaum.6
Erst nach dem Zweiten Weltkrieg war es Grundmann, der mit
zwei Büchern eines mehrbändig angelegten Übersichtswerks zur
Geschichte der Adelssitze zumindest den Burgen- und Schlossbau
bis zur Renaissance aufbereitete und in einer 1 287 Positionen
umfassenden Auflistung mittelalterlicher Burgen einen ersten
Eindruck von der Fülle der Herrschaftssitze publizierte. 7 Nachdem
sich die kunstwissenschaftliche Forschung seit 1945 diesen Baudenkmälern, die nun hinter dem »Eisernen Vorhang« lagen, nur
noch marginal widmete – und damit das Feld weitgehend der vor
allem heimatkundlich orientierten »Vertriebenenliteratur« überließ –, schwand das öffentliche Interesse an Schlesien und seinen
Schlössern in Deutschland. Naturgemäß war auch das Interesse
der polnischen Forschung an den Herrschaftssitzen Schlesiens
zunächst gering, wenngleich schon 1949 mittelalterliche Anlagen
wie die Burgruinen Kynast (Chojnik) im Kreis Hirschberg und Bol-
wanie naukowe z 1837 roku, autorstwa Karla A. Müllera: Die Burg­
festen und Ritterschlösser Schlesiens (beider Antheile), so wie der
Grafschaft Glatz 4, którego przedmiotem jest jednak tylko średniowieczna architektura szlachecka.
Dzięki sporządzonemu przez prowincjonalnego konserwatora Hansa Lutscha (1854 – 1922) w latach 1886 – 1903 inwentarzowi
zabytków architektury powstał szerszy przegląd najważniejszych
pałaców w kraju.5 O ile historyczne spojrzenie Lutscha ograniczało się jeszcze do średniowiecza i renesansu, to już jego następcy
Ludwig Burgemeister (1863 – 1932) i ostatni niemiecki konserwator zabytków na Dolnym Śląsku Günther Grundmann (1892 – 1976)
zapoczątkowali nową inwentaryzację o rozszerzonych do XIX wieku
kryteriach, która jednak nie wyszła poza publikację tomów obejmujących Wrocław, powiat namysłowski, opolski i toszkowskogliwicki oraz wydany dopiero w 1965 roku tom poświęcony powiatowi wrocławskiemu. Poza tym szczegółowych studiów z obszaru historii sztuki, odnoszących się do architektury szlacheckiej,
nadal jednak niemal nie było.6
Dopiero po drugiej wojnie światowej za sprawą Grundmanna
ukazały się dwa woluminy z zaplanowanej na kilka tomów edycji
przeglądowej, poświęconej historii siedzib szlacheckich, w których opracował on architekturę zamkową i pałacową do okresu
renesansu, zaś obejmująca 1 287 pozycji lista średniowiecznych
zamków dawała pojęcie o bogactwie architektury rezydencjonalnej.7 Po 1945 roku, kiedy zabytki architektury pozostające za »żelazną kurtyną« były jedynie marginalnie przedmiotem badań
z zakresu historii sztuki i w dużej mierze pozostawały domeną
zajmujących się ojczystymi dziejami publikacji wypędzonych,
w Niemczech zanikło szerokie zainteresowanie Śląskiem i śląskimi
pałacami. Zainteresowanie polskich badaczy architekturą rezydencjonalną na Śląsku siłą rzeczy pozostawało początkowo niewielkie, aczkolwiek już w 1949 roku średniowieczne założenia
zamkowe, jak ruiny zamku w Chojniku w powiecie jeleniogórskim
czy Bolkowie w powiecie jaworskim, objęte zostały ochroną zabytków. Na ich temat ukazały się krótko po wojnie przewodniki
44
Pałace i dwory na Śląsku
5Stadtschloss Breslau ( Wrocław) | Zustand vor 1957
Pałac Królewski we Wrocławie | stan przed 1957
kenhain (Bolków) im Kreis Jauer unter Denkmalschutz gestellt
wurden. Zu diesen erschienen bereits kurz nach Kriegsende von
polnischen Kunsthistorikern verfasste Reiseführer. 8 Die Vermittlung mittelalterlicher Baudenkmäler als »piastisches Kulturerbe«
sollte zum einen der politisch-ideologischen Legitimierung des
polnischen Gebietsanspruchs dienen. Zum anderen sollte sie Heimatgefühle bei den hier angesiedelten »Repatrianten« erzeugen,
also den Polen, die aus den an die Sowjetunion abgetretenen
polnischen Ostgebieten vertrieben und in Schlesien angesiedelt
worden waren. Ab den späten 1950er Jahren wurden zunehmend
auch Adelssitze des 15. bis 18. Jahrhunderts unter Schutz gestellt,
Schlossanlagen des 19. und frühen 20. Jahrhunderts vorwiegend
ab den 1970er Jahren. Die heute für Gesamtpolen publizierten
Denkmallisten 9 und die Untersuchungsberichte der Werkstätten
für Denkmalpflege PKZ 10 belegen grundsätzlich die staatliche
Bereitschaft zum Erhalt dieser Denkmalgattung. Dieser folgte mit
dem Abbau ideologischer Vorbehalte seit den 1970er Jahren auch
die kunstgeschichtliche Forschung, die seit der politischen Wende
unzählige wissenschaftliche Publikationen, darunter viele Dissertationen und Monografien zu dem Thema hervorgebracht hat.11
Mit der zunehmenden Identifikation der Bevölkerung mit der
Kulturgeschichte des Landes und dem damit einhergehenden
steigenden Interesse an der Geschichte des Adels und dessen
Residenzen nahm nach 1990 auch die Zahl der populärwissenschaftlichen Veröffentlichungen 12 sowie – in den letzten Jahren
– der schlösserbezogenen Projektseiten im Internet immens zu.
Besonders die in Schlesien geborene Generation zeigt ein wachsendes Interesse an den Baudenkmälern und den Willen, sie zu
erhalten.
Auf deutscher Seite werden die Schlösser und Herrenhäuser
der einstigen preußischen Provinz publizistisch jedoch weiterhin
kaum wahrgenommen, sieht man von der Herausgabe des deutschpolnischen Gemeinschaftswerks des »Dehio-Schlesien« 13 ab, in
den immerhin 521 Burganlagen, Schlösser und Herrenhäuser Schle­
siens aufgenommen wurden. Erfreulicherweise ist jedoch inzwischen im Kontext des Forschungsprojekts »Adel in Schlesien« mit
der Erfassung von Adelsarchivbeständen 14 zumindest eine wichtige Übersicht zur Quellenlage veröffentlicht worden.
autorstwa polskich historyków sztuki.8 Traktowanie średniowiecznych zabytków architektury jako elementu »piastowskiego dziedzictwa« miało po pierwsze służyć politycznej i ideologicznej
legitymizacji polskich roszczeń terytorialnych. Po drugie, miało
wy­woływać poczucie zadomowienia wśród osiedlonych tutaj »repatriantów«, a więc Polaków wygnanych z przypadłych ZSRR polskich Kresów Wschodnich, którzy osiedlili się na Śląsku. Od późnych lat 50. XX wieku coraz więcej siedzib szlacheckich, pochodzących z okresu od XV do XVIII wieku, obejmowanych było
ochroną zabytków, natomiast założenia pałacowe z XIX i wczesnego XX wieku – najczęściej od lat 70. Publikowane dzisiaj listy
zabytków z terenu całej Polski 9 oraz raporty kontrolne państwowych Pracowni Konserwacji Zabytków (PKZ) 10 świadczą generalnie o go­towości państwa do zachowania tego rodzaju obiektów.
Wraz z zanikiem ideologicznych zastrzeżeń, od końca lat
70. wszczęte zostały badania w dziedzinie historii sztuki, które po
politycznym przełomie zaowocowały niezliczoną ilością publikacji
naukowych, dysertacji i monografii.11 Rosnąca identyfikacja społeczna z historią kultury kraju i wzmożone zainteresowanie historią szlachty i jej rezydencjami sprawiły, iż po 1990 roku wzrosła
też ogromnie liczba publikacji popularnonaukowych 12, a w ostatnich latach również projektowych stron internetowych, poświęconych pałacom. Zwłasz­cza pokolenie urodzonych na Śląsku coraz
bardziej interesuje się zabytkami architektury oraz pragnie, by zostały zachowane.
W niemieckiej publicystyce pałace i dwory dawnej pruskiej
prowincji w dalszym ciągu niemal nie są dostrzegane, jeśli pominąć wspólną, polsko-niemiecką edycję »Zabytki sztuki w Polsce – Śląsk« 13, która obejmuje bądź co bądź 521 założeń zamkowych,
pałaców i dworów Śląska. Powodem do radości jest jednak sporządzona tymczasem w ramach projektu badawczego »Szlachta
na Śląsku« ewidencja zasobów archiwalnych 14, której publikacja
stanowi ważny przegląd stanu źródeł.
S c h i c k s a l de r S c h l ö sse r n a c h 1 9 4 5 1 5
Nachdem die ursprünglich vom »Polnischen Komitee zur Nationalen Befreiung« (PKWN) bereits im Juli 1944 beschlossene Zwangs­
kollektivierung gescheitert war, wurde der zu Kriegsende aus deut­
scher Hand übernommene Großgrundbesitz nicht zerteilt, sondern ab 1949 in Staatsgüter (Państwowe Gospodarstwo Rolne,
PGR) umgewandelt. Unter deren Administration fielen somit auch
die erhaltenen Schlösser und Herrenhäuser, die zunächst fast
ausschließlich als Verwaltungssitze oder als Quartiere für die Guts­
arbeiter und die in die »wiedergewonnenen Gebiete« hineinflu-
Schlösser und Herrenhäuser in Schlesien
45
9Schloss Schildau (Wojanów ) | 2008
Pałac w Wojanowie | 2008
M ode l ow y r eg i o n – Ko t l i n a J e l e n i og ó r s k a
tungen ausgezogen. Aus dem leerstehenden Haus wurden der
Dachstuhl und die gut erhaltenen Holzbalkendecken als Bauholz
herausgesägt, die renaissancezeitlichen, mit Karyatiden besetzten
Fenstergewände und das Barockportal mit dem Allianzwappen
der Besitzerfamilie von Seydlitz und Sandretzky wurde gestohlen.
Innerhalb von wenigen Jahren wurde das relativ gut erhaltene
Schloss bis auf die Außenmauern zerstört ❯ Abb. 8.
Na szczęście istnieje też niemało godnych wzmianki przykładów
skutecznych działań restauratorskich, dokonywanych głównie przez
prywatnych inwestorów, którzy troszczą się o rewitalizację opuszczonych siedzib szlacheckich. W publicznym odbiorze szczególnie
eksponowaną pozycję zajmuje Kotlina Jeleniogórska, która dzięki
trzem powstałym w XIX wieku letnim rezydencjom Hohenzollernów i idącemu za tym ożywieniu turystyki zyskała ponadregionalny rozgłos jako »Śląskie Elizjum«.
Już we wczesnych latach 90. XX wieku z inicjatywy potomków niemieckiej rodziny dawnych właścicieli rozpoczęto renowację zrujnowanego pałacu w Łomnicy w powiecie jeleniogórskim.
Dzięki ich zaangażowaniu zarówno polscy, jak i niemieccy konserwatorzy zabytków zwrócili uwagę na ten mikroregion i zorganizowali kilka konferencji wyjaśniających i upowszechniających jego
kulturowo-historyczne znaczenie. Eksponowana następnie w Niem­
czech i Polsce wystawa 16, a także kilka publikacji przyczyniły się
w krótkim czasie do spopularyzowania na nowo krajobrazu kulturowego u stóp Karkonoszy. Dużą część spośród około 30 pałaców
udało się do dzisiaj uratować, zaś rosnąca stale liczba gości
w dziesięciu działających już pałacowych hotelach świadczy
o wzroście zainteresowania regionem ❯ il. 9. Okolica, która w porównaniu z innymi regionami Śląska nie charakteryzuje się szczególnym zagęszczeniem siedzib szlacheckich, zyskała wiele na
tu­rystycznej atrakcyjności dzięki zachowanym w dobrym stanie
pałacom i założeniom parkowym. Dzisiaj Kotlina Jeleniogórska,
w której działa wiele prywatnych inicjatyw, ma modelowy charakter, ponieważ wskazuje na wynikające ze wspólnych działań, innowacyjnych pomysłów i koncepcji szanse zachowania dla przyszłości wycinka pałacowego krajobrazu, a więc integralnego elementu dawnej kultury szlacheckiej na Śląsku.
E i n e Reg i o n m i t Vo r b i l d c h a r a k t e r – d a s H i r s c h b e r ge r T a l
Auswahl der Investoren spielten zudem offensichtlich weder eine
langfristige Bonität noch potenzielle Instandsetzungs- und Nutzungskonzeptionen eine ausschlaggebende Rolle. Insbesondere
seit der Jahrtausendwende wurden zwar die meisten Objekte aus
dem Treuhandbesitz tatsächlich privatisiert, doch die wenigsten
der verkauften Bauten wurden instandgesetzt, geschweige denn
einer denkmaladäquaten Nutzung zugeführt.
Aber auch die Adelssitze im Besitz des Staates bzw. der Agencja sind in einer dramatischen Situation: Nachdem sie ihre Funktion verloren hatten, wirkte sich der Leerstand oft verheerend aus
– eine große Zahl an Häusern, die bis in die 1990er Jahre noch
intakt waren und genutzt wurden, sind heute ausgeschlachtet
und bis auf die Außenmauern zerstört. Als Beispiel sei der einst
»Schlössel« genannte Herrensitz in Nieder Peilau (Piława Dolna)
im Kreis Reichenbach herausgegriffen ❯ Abb. 7. Dieser hatte den
Krieg unversehrt überdauert und wurde danach nahezu ohne
subs­tanzverändernde Baumaßnahmen in ein Wohnhaus für Guts­
arbeiter der angeschlossenen PGR umfunktioniert. Ende der 1990er
Jahre war dieser Bau zwar verwahrlost, aber technisch intakt; bis
2003 waren die Bewohner infolge nicht ausgeführter Instandhal-
Ale również szlacheckie siedziby pozostające we własności
państwa, tzn. agencji, znajdują się w dramatycznym położeniu:
pozbawione dotychczasowej funkcji użytkowej stanowią pustostany, co często ma katastrofalne skutki – spora liczba budynków,
które do lat 90. były w stanie używalności, jest dzisiaj opróżniona
i zdewastowana aż po ściany zewnętrzne. Przykładem niech tu
będzie dwór w Piławie Dolnej w powiecie dzierżoniowskim, zwany
niegdyś »Schlössel« ❯ il. 7. Bez uszczerbku przetrwał wojnę, następnie – niemal bez żadnych działań budowlanych naruszających
substancję – przekształcony został w budynek mieszkalny dla robotników pobliskiego PGR. Pod koniec lat 90. budynek był wprawdzie zaniedbany, jednak jego stan techniczny pozwalał na użytkowanie; z powodu niewykonanych prac remontowych w 2003
roku wyprowadzili się ostatni mieszkańcy. Z pusto stojącego budynku wypiłowano więźbę dachową i dobrze zachowane sufity
z drewnianych belek, skradziono zdobne w kariatydy obramienia
okien z okresu renesansu, jak również barokowy portal z herbem
złożonym rodziny właściciela von Seydlitz i Sandretzky. W ciągu
niewielu lat ów stosunkowo dobrze zachowany pałac został zniszczony do gołych murów ❯ il. 8.
48
Pałace i dwory na Śląsku
Glücklicherweise gibt es inzwischen etliche erwähnenswerte Beispiele erfolgreicher Restaurierungsvorhaben zumeist privater
In­vestoren, die für die Wiederbelebung verwaister Adelssitze sor­
gen. Eine in der öffentlichen Wahrnehmung exponierte Stellung
nimmt hierbei das Hirschberger Tal ein, das im 19. Jahrhundert
mit der Einrichtung dreier Sommersitze der Hohenzollern und der
nachfolgenden touristischen Belebung als »Schlesisches Elysium«
überregional bekannt wurde.
Auf Initiative der Nachfahren der einstigen deutschen Eigentümerfamilie wurde schon in den frühen 1990er Jahren mit der
Rettung des ruinösen Schlosses Lomnitz (Łomnica) im Kreis Hirsch­
berg begonnen. Ihr Engagement lenkte den Fokus polnischer wie
auch deutscher Denkmalpfleger auf diese Mikroregion, deren
kulturhistorischer Wert in mehreren Tagungen erörtert und publiziert wurde. Eine anschließend in Deutschland und Polen ge­­
zeigte Ausstellung 16 und etliche Publikationen trugen innerhalb
kurzer Zeit dazu bei, die Kulturlandschaft unterhalb des Riesengebirges erneut bekannt zu machen. Inzwischen ist ein großer Teil
der rund 30 Schlösser gerettet worden und die steigenden Gäste­
zahlen in den mittlerweile zehn entstandenen Schlosshotels belegen ein wachsendes öffentliches Interesse an der Region ❯ Abb. 9
– einer Landschaft, die keine überproportionale Dichte an Herrensitzen im Vergleich zu den anderen Regionen Schlesiens aufweist, aber mit dem guten Erhaltungszustand der Schlösser und
ihrer Parkanlagen viel an touristischer Attraktivität gewonnen hat.
Heute hat das Hirschberger Tal mit seinen zahlreichen privaten
Initiativen einen wichtigen Vorbildcharakter, zeigt es doch die
Chancen, durch gemeinschaftliches Handeln, einhergehend mit
innovativen Ideen und Konzepten, einen Teil der Schlösserlandschaft und damit einen integralen Bestandteil der einstigen Adelskultur Schlesiens für die Zukunft zu retten.

1 Marsch 2010. 2 Duncker 1857 – 1883. 3 Golitschek 1978. 4 Müller 1837. 5 Lutsch 1886 – 1903. 6 Schubert 1932; Schaetzke 1927. 7 Grundmann 1982; Grundmann 1987. 8 Sykulski 1946;
Guerquin 1957. 9 www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych, 18.12.2013. 10 PKZ 1995. 11 Stępniewska 1993.
12 Binney/Martin/Wagner 2009; Krawczyk 2003. 13 Brzezicki/Nielsen 2005. 14 Bahlcke/Mrozowicz 2010. 15 Łuczyński 2010; Mazur 2003. 16 Tal 2001
Schlösser und Herrenhäuser in Schlesien
49
L a n ds c h a f t u n d L a n d b es i t z
Z i em i e i wł a s n ość z i ems k a
Jahrhundertelang haben adlige Familien die Geschi­
cke Schlesiens und der Oberlausitz geprägt. Auch
wenn der Zweite Weltkrieg, Flucht, Vertreibung und
Enteignung die Verbindung zum Land und der eins­
tigen Heimat zerrissen haben, ist die Erinnerung an
diese Zeit nicht erloschen – nicht bei den Nachkom­
men der einst ansässigen Familien und nicht bei den
Menschen, die heute im Umkreis der ehemaligen
Herrensitze leben.
Die Neuordnung Europas nach 1989 hat das Tor
zur Vergangenheit wieder geöffnet. Viele Angehöri­
ge des schlesischen Adels forschen nach der Ge­
schichte ihrer Familien im jetzt polnischen Schlesien.
Sie suchen die früheren Besitzungen auf, knüpfen
Kontakte zu den heute dort lebenden Menschen,
engagieren sich in der Denkmalpflege und vor allem
für den Erhalt der von ihren Vorfahren gestifteten
Kirchen und Grablegen. Einzelne nutzen die sich nun
bietenden Möglichkeiten und kehren nach Schlesien
zurück.
Adlige Familien aus der Oberlausitz westlich der
Neiße mussten weniger hohe Hürden überwinden,
um nach 1989 zurückzukehren. Die vor 1949 erfolg­
te Enteignung von Grund und Boden wurde aber
auch hier nicht rückgängig gemacht. Lediglich Aus­
stattungsstücke waren Gegenstand von Restitutions­
verfahren, sodass einige Adelsfamilien in der Ober­
lausitz – anders als im heute polnischen Schlesien –
zumindest Teile ihres beweglichen Eigentums wieder­
erlangten. ❱ MB
Przez stulecia rodziny szlacheckie kształtowały dzie­
je Śląska i Górnych Łużyc. Nawet kiedy druga wojna
światowa, ucieczki, wypędzenia i wywłaszczenia
przerwały bezpośrednie związki z krajem i niegdy­
siejszą małą ojczyzną, pamięć owego czasu nie wy­
gasła – ani wśród potomków zasiedziałych tam nie­
gdyś rodzin, ani wśród ludzi, którzy dzisiaj mieszkają
w pobliżu ich dawnych siedzib.
Nowy porządek Europy po 1989 roku umożliwił
znowu zwrot ku przeszłości. Wielu przedstawicieli
śląskiej szlachty zajmuje się historią swych rodzin
na dzisiejszym polskim Śląsku. Odwiedzają dawne
posiadłości, zawierają kontakty z mieszkającymi tam
ludźmi, angażują się w ochronę zabytków, a zwłasz­
cza troszczą się o zachowanie kościołów i miejsc
pochówku, ufundowanych przez ich przodków. Nie­
którzy korzystają z nadarzających się możliwości
i powracają na Śląsk.
Rodziny szlacheckie z Łużyc Górnych po zachod­
niej stronie Nysy miały do pokonania mniej prze­
szkód, chcąc powrócić tu po 1989 roku. Jednak wy­
właszczenia posiadłości ziemskich sprzed 1949 roku
tutaj też nie zostały anulowane. Przedmiotem postę­
powań restytucyjnych były tylko elementy wyposa­
żenia, tak więc niektóre górnołużyckie rodziny szla­
checkie – inaczej niż na polskim dzisiaj Śląsku –
odzys­kały przynajmniej część majątku ruchomego.
❱ MB
B l i c k i n d i e L a n ds c h a f t
S poj r z e n i e n a z i em i e
Die Spuren der jahrhundertelangen
Adelsgeschichte haben sich in die
Landschaften Schlesiens und der
Oberlausitz tief eingegraben. Alte An­
sichten lassen erkennen, wie die dörf­
lichen Siedlungen, die Feldfluren und
Wegeführungen auf die Herrensitze
ausgerichtet waren. Am Ende des
Zweiten Weltkriegs und in den Jahr­
zehnten nach 1945 wurden viele Schlös­
ser und Herrenhäuser zerstört. Einige
sind völlig vom Erdboden verschwun­
den, andere nur noch als Ruinen vor­
handen. Die erhaltenen Anlagen wur­
den lange vernachlässigt, viele sind
bis heute in schlechtem baulichem Zu­
stand. Erst nach 1989 setzte eine Res­
taurierungswelle ein. Die jetzigen Ei­
gentümer, ob in Deutschland oder in
Polen, suchen nach neuen Nutzungs­
konzepten und beziehen sich dabei
zumeist auf die Vergangenheit der Ge­
bäude. Schlösser werden zu Anzie­
hungspunkten des Tourismus und zu
regionalen Identifikationsmerkmalen
– Adelsgeschichte erlangt neue Aktu­
alität. ❱ MB
Ślady wiekowych dziejów szlachty głę­
boko wryły się w ziemie Śląska i Gór­
nych Łużyc. Stare widoki pozwalają
rozpoznać skoncentrowany wokół sie­
dzib szlacheckich układ wiejskich
osad, pól uprawnych i przebiegu dróg.
Pod koniec drugiej wojny światowej
i w ciągu dziesięcioleci po 1945 roku
wiele pałaców i dworów zostało znisz­
czonych. Niektóre zniknęły z powierzch­
ni ziemi, inne egzystują tylko jako
ruiny. Zachowane założenia przez
długi czas stały zaniedbane, stan bu­
dowlany wielu z nich jest do dzisiaj
zły. Dopiero po 1989 roku zaczęła się
fala restaurowania. Dzisiejsi ich właś­
ciciele, czy to w Niemczech, czy w Pol­
sce, poszukują nowych koncepcji użyt­
kowania i najczęściej uwzględniają
przeszłość budowli. Pałace stają się
atrakcją turystyczną i znakiem regio­
nalnej tożsamości – dzieje szlachty
zyskują na nowej aktualności. ❱ MB
A|1
Ansicht von Schloss Hermsdorf
(Sobieszów )
unbekannter Maler
zwischen 1725 und 1735
Öl auf Leinwand, 131 × 170 cm
Stadt Jelenia Góra, Inv.-Nr. MJG AH 347 dep
Widok pałacu w Sobieszowie
malarz nieznany
między 1725 i 1735
olej na płótnie, 131 × 170 cm
Miasto Jelenia Góra, Inv.-Nr. MJG AH 347 dep
Tal 2001, 394 – 395; Eiden 2010, 156 – 157.
Vermutlich an Stelle eines »festen Hauses« der
Renaissance ließ Graf Hans Anton v. Schaffgotsch
(1675 – 1742) zwischen 1705 und 1712 durch Elias
Scholz, Baumeister aus Bunzlau (Bolesławiec), ein
schlossartiges Amtshaus für die Schaffgotsch’sche
Güterverwaltung errichten. Neben der eigentlichen
Verwaltung beherbergte das Schloss anfangs auch
die Schaffgotsch’sche Majoratsbibliothek, die Kunstund Raritätensammlungen.
Auf dem Gemälde beherrscht der dreigeschossige
kubische Bau Siedlung und Landschaft. Vor der
Kulisse des Riesengebirges breitet sich eine geordnete, intensiver Nutzung unterworfene Kulturlandschaft mit Wiesen, bestellten Äckern, Fischteichen
und einem auf Schloss und Vorwerk ausgerichteten
System von Alleen und Wegen aus. Eine fast landkartenähnliche Überschau auf Gebäude und Ländereien ist ungewöhnlich in der Malerei des 18. Jahrhunderts, findet sich dagegen häufig in der Grafik
oder als Hintergrund einer figürlichen Szene in der
Malerei. ❱ MB
Prawdopodobnie na miejscu renesansowego »domu
umocnionego« architekt z Bolesławca Elias Scholz
wybudował w latach 1705 – 1712 na zlecenie hrabiego Hansa Antona v. Schaffgotscha (1675 – 1742)
utrzymany w pałacowym stylu budynek zarządcy
majątku.
Poza samą siedzibą zarządcy pałac mieścił początkowo również bibliotekę majoratu Schaffgotschów,
a także zbiory sztuki i unikatów.
Na obrazie trzykondygnacyjna, kubiczna budowla
góruje nad osadą i ziemiami. Na tle Karkonoszy
rozciąga się uporządkowany, intensywnie zagospodarowany, kultywowany krajobraz, który obejmuje
łąki, pola uprawne i stawy rybne, a także zorientowany na pałac i folwark system alei i dróg. Niemal
kartograficzna dokładność widoku budynków i posiadłości ziemskich jest nietypowa dla XVIII-wiecznego malarstwa, pojawia się natomiast często w grafice lub w charakterze tła malarskich scen figuralnych. ❱ MB
72
Spojrzenie na ziemie
A|1
Blick in die Landschaft
73
S c h l ö sse r i n S c h l es i e n
u n d i n de r
Oberlausitz
Schlesien und die Oberlausitz zählten
einst zu den am reichsten mit Schlös­
sern ausgestatteten Landschaften Mit­
teleuropas. Davon zeugen eindrucksvoll
die mehrbändigen Grafikeditionen von
Gustav Adolph Poenicke (1807 – 1867)
und Alexander Duncker (1813 – 1897).
Heute führt eine Reise durch diese
Landschaften zu vielen Ruinen, aber
auch zu wiedererrichteten, restaurier­
ten und neu genutzten Bauten.
P a ł a c e n a Ś l ą s k u i Górnych
Łużycach
Śląsk i Górne Łużyce należały niegdyś
do najbogatszych w pałace regionów
Europy Środkowej. Imponującym tego
świadectwem są kilkutomowe edycje
grafik Gustava Adolpha Poenickego
(1807 – 1867) i Alexandra Dunckra
(1813 – 1897). Podróżując dzisiaj po
tych ziemiach, można natknąć się na
wiele ruin, ale również na odbudowa­
ne i odrestaurowane pałace, które są
na nowo użytkowane.
Carolath (Siedlisko), Niederschlesien
Das ab 1597 errichtete Schloss der Familie
v. Schoenaich aus dem 16. Jahrhundert gilt als
bedeutendste Anlage der Spätrenaissance
Schlesiens. Von 1865 bis 1875 wurde es umgebaut.
1945 brannte das Schloss aus – nur die
Schlosskapelle und der Torbau wurden in den
1960er Jahren instandgesetzt.
Eckersdorf (Biestrzykowice),
Niederschlesien
Das Mitte des 18. Jahrhunderts errichtete Schloss
wurde 1857 neobarock überformt. Nach 1945
beherbergte es einen Kindergarten, Büros und
Wohnungen. Nachdem es in Privateigentum
gelangte und fast verfiel, wird es gegenwärtig
wieder renoviert.
Siedlisko, Dolny Śląsk
Budowana od 1597 roku siedziba rodziny
v. Schoenaich uznawana jest za najważniejsze
późnorenesansowe założenie pałacowe na Śląsku.
W latach 1865 – 1875 pałac został przebudowany.
W 1945 roku spłonął, a w latach 60. odremontowano tylko kaplicę pałacową i kompleks bramny.
Biestrzykowice, Dolny Śląsk
Wzniesiony w połowie XVIII wieku pałac, w 1857
roku został przebudowany w stylu neobarokowym.
Po 1945 roku mieściło się tu przedszkole, biura
i mieszkania. Dzisiaj znajduje się w rękach prywatnych i jest w trakcie remontu.
74
Pałace na Śląsku i Górnych Łużycach
Schlösser in Schlesien und in der Oberlausitz
75
Ade l o h n e L a n d – L a n d o h n e Ade l
Mit dem Zweiten Weltkrieg kam das
Ende der Geschichte des Adels in
Schlesien und der Oberlausitz. Noch
einmal, bei der Organisation der Flücht­
lingstrecks auf dem Lande, spielten
häufig Adlige eine wichtige Rolle. In
Schlesien wurden fast alle Herrensitze
in den letzten Kriegstagen geplündert,
viele gingen in Flammen auf. Soweit
ihre Ausstattung erhalten blieb, wurde
sie in Museen, Bibliotheken und Archi­
ve überführt.
In der Oberlausitz westlich der Neiße
wurden Schlösser als Unterkünfte für
Flüchtlinge und Vertriebene genutzt.
Einige Angehörige Oberlausitzer Adels­
familien wurden in sowjetischen Spe­
ziallagern interniert. Im Zuge der Bo­
denreform ab 1946 wurde der Adel
vollständig enteignet. Teile der Aus­
stattung der Schlösser gelangten im
Zuge der »Schlösserbergung« in Muse­
en. Auf dem Gebiet der Volksrepublik
Polen wie in der DDR wurden Anwe­
sen, die das Kriegsende überstanden
hatten, als Schulen, Kinderheime, be­
triebliche Erholungsstätten oder für
landwirtschaftliche Zwecke verwen­
det. Ungenutzte Gebäude verfielen.
Die meisten Adligen aus Schlesien und
der Oberlausitz ließen sich in West­
deutschland nieder. Manche hatten
Zugriff auf im Westen liegende Vermö­
genswerte ihrer Familien, erfuhren Un­
terstützung durch hier lebende Ver­
wandte oder versuchten sich als Un­
ternehmer in gewohnten Branchen.
Die meisten traten in bürgerliche Be­
rufe ein und führten ein Leben als An­
gehörige der bürgerlichen Mittel­
schicht. Seit 1989 ergaben sich für die
Nachkommen neue Möglichkeiten, an
die Geschichte ihrer Familien anzu­
knüpfen. Auch die Schlösser und Her­
renhäuser, sichtbare Zeichen der
Adelsgeschichte, haben heute zumeist
neue Funktionen. ❱ MB
Szlachta b e z z i em i –
z i em i a b e z
szlachty
Druga wojna światowa zamknęła dzie­
je szlachty na Śląsku i Górnych Łuży­
cach. W trakcie organizowania na wsi
konwojów uciekinierów szlachta czę­
sto raz jeszcze odgrywała ważną rolę.
Na Śląsku niemal wszystkie siedziby
szlacheckie w ostatnich dniach wojny
zostały splądrowane, wiele spłonęło.
To, co zachowało się z ich wyposaże­
nia, przekazano do muzeów, bibliotek
i archiwów.
Na Górnych Łużycach na zachód od
Nysy pałace służyły za kwatery dla
uchodźców i wypędzonych. Niektó­
rych przedstawicieli górnołużyckiej
szlachty internowano w sowieckich
obozach specjalnych. W trakcie refor­
my rolnej od 1946 roku nastąpiło cał­
kowite wywłaszczenie szlacheckich
posiadaczy. W ramach »zabezpiecza­
nia pałaców« elementy wyposażenia
trafiły do muzeów. Na terenie PRL i NRD
majątki, które przetrwały wojnę, prze­
kazywane były na użytek szkół, przed­
szkoli, zakładowych domów wczaso­
wych lub rolnictwa. Nieużywane bu­
dynki niszczały.
Większość szlachty ze Śląska i Górnych
Łużyc osiedliła się w Niemczech Za­
chodnich. Niektórzy mogli sięgnąć do
rodzinnych zasobów materialnych,
znajdujących się na Zachodzie, do­
świadczali wsparcia ze strony żyjących
tu krewnych lub próbowali poświęcić
się działalności gospodarczej w zna­
nych im branżach. Większość podej­
mowała mieszczańskie zawody i żyła
na poziomie warstwy średniej.
Po 1989 roku dla potomków szlachty
otwarły się nowe możliwości nawiąza­
nia do rodzinnej historii. Pałace i dwory,
widzialne znaki szlacheckich dziejów,
najczęściej pełnią dzisiaj nowe funk­
cje. ❱ MB
A | 130
A | 131
Epitaph für Fritz Graf Schaffgotsch
(1918 – 1939)
Cirillo dell’ Antonio (1876 – 1971)
1940 | Holz, geschnitzt, 147 × 110 × 13 cm
Schlesisches Museum zu Görlitz,
Inv.-Nr. SMG 2013/0316
Vier Koffer und ein Rucksack
Fluchtgepäck der Marie Sophie Gräfin Henckel v.
Donnersmarck (1904 – 1985)
19. und Anfang 20. Jahrhundert
Leder, Holz, Metall, Leinen
Schlesisches Museum zu Görlitz,
Inv.-Nr. SMG 2001/0714, 0716, 0717, 0718, 1797
Epitafium dla hrabiego Fritza
Schaffgotscha (1918 – 1939)
Cirillo dell’ Antonio (1876 – 1971)
1940 | drewno, rzeźbione, 147 × 110 × 13 cm
Schlesisches Museum zu Görlitz,
Inv. Nr. SMG 2013/0316
Kuzio-Podrucki 2013, 142 – 143.
Das Epitaph entstand als Auftragsarbeit von Friedrich Graf Schaffgotsch (1883 – 1947). Sein Sohn Fritz
fiel zu Beginn des Zweiten Weltkriegs am 22. September 1939 auf einem Erkundungsritt im polnischen Zawady.
Der Südtiroler Bildhauer Cirillo dell’ Antonio übernahm für das geschnitzte Epitaph das im zisterziensischen Umfeld geläufige Motiv des Gekreuzigten,
der sich vom Kreuz herabbeugt, um den hl. Bernhard zu umarmen. Mit dem Begleittext aus der Offenbarung des Johannes »Sei getreu bis in den Tod,
so will ich Dir die Krone des Lebens geben« ließe
sich die Darstellung als Lob für die patriotische
Pflichttreue des Gefallenen deuten. Doch weicht
das Epitaph von der üblichen nationalsozialistischen
Heldenverehrung ab: Der junge Graf ist nicht für
»Führer, Volk und Vaterland« gefallen, sondern für
seine »Freunde«. Er starb in einem Land, das durch
brennende Dörfer gekennzeichnet war.
Das Epitaph verblieb im Besitz der Schwester Sophie
v. Schaffgotsch (1916 – 2008), während eine BronzeVersion bis 1945 in der Warmbrunner Schlosskapelle hing. Das Bronzerelief und das Grab befinden
sich heute in der Krypta der St. Johanniskirche in
Bad Warmbrunn (Cieplice Śląskie Zdrój). ❱ JB/MB
Epitafium powstało na zlecenie hrabiego Friedricha
Schaffgotscha (1883 – 1947). Jego syn Fritz poległ na
początku drugiej wojny światowej, 22 września 1939
roku, podczas rozpoznawczej akcji konno w polskich
Zawadach.
Rzeźbiarz z południowego Tyrolu Cirillo dell’ Antonio
przejął w epitafium popularną w kręgach cystersów
wizję Ukrzyżowanego, który pochyla się z krzyża, by
objąć św. Bernarda. Wraz z zacytowanym tekstem
z Objawienia św. Jana, »Bądź wierny aż do śmierci,
a dam ci wieniec życia«, przedstawienie można
zinterpretować jako pochwałę wierności poległego
w wypełnianiu patriotycznych obowiązków. Jednak
epitafium odbiega od utartych nazistowskich formuł
czczenia bohaterów – młody hrabia nie oddał życia
za »führera, naród i ojczyznę«, lecz za swoich »przyjaciół«. Zginął w kraju naznaczonym dymem pożarów.
Epitafium pozostało w posiadaniu siostry, Sophie v.
Schaffgotsch (1916 – 2008), natomiast replika
z brązu wisiała do 1945 roku w kaplicy pałacowej
w Cieplicach Śląskich. Brązowy relief i grób znajdują
się dzisiaj w krypcie kościoła św. Jana w Cieplicach
Śląskich. ❱ JB/MB
Cztery walizki i plecak
bagaż uchodźczy hrabiny Marie Sophie Henckel
v. Donnersmarck (1904 – 1985)
XIX i początek XX wieku
skóra, drewno, metal, płótno
Schlesisches Museum zu Görlitz,
Inv. Nr. SMG 2001/0714, 0716, 0717, 0718, 1797
Während Dr. Georg Graf Henckel v. Donnersmarck
(1902 – 1973) Dienst bei der Wehrmacht tat, hatte
seine Gattin Marie Sophie am Ende des Zweiten
Weltkriegs die Verantwortung für den Familien­
besitz in Grambschütz (Gręboszów) bei Namslau
(Namysłów) übernommen, für das Schloss, die
Landwirtschaft und die acht Kinder. Schon im Laufe
des Jahres 1944 gelangte sie zur Überzeugung, der
Krieg sei verloren und bald werde die Rote Armee
Schlesien erreichen. Als im Juli ein Transport von
Pferden per Eisenbahn von Grambschütz nach Süddeutschland abgehen sollte, versteckte sie einige
Wertsachen unter Strohballen und brachte sie auf
diese Weise in Sicherheit: Familienporträts, Teile des
Familiensilbers, Bettwäsche. Am 18. Januar 1945 trat
ein, was sie befürchtet hatte: Hals über Kopf musste
sie mit den Kindern vor der nahenden Front fliehen,
mit dem letzten Zug, der von Oberschlesien nach
Breslau fuhr. Vier Tage später ging das Schloss in
Flammen auf. Die Gepäckstücke stammen teilweise
aus der Rettungsaktion vom Sommer 1944, teilweise von der Flucht im Januar 1945 (freundliche Auskunft von Peter Graf Henckel v. Donnersmarck,
Villach). ❱ MB
A | 130
Dr Georg Graf Henckel v. Donnersmarck (1902 – 1973)
służył w Wehrmachcie, gdy tymczasem jego małżonka Marie Sophie pod koniec drugiej wojny światowej przejęła odpowiedzialność za majątek rodzinny w Gręboszowie koło Namysłowa – pałac, gospodarstwo i ośmioro dzieci. Już w 1944 roku nabrała
przekonania o przegranej wojnie i wkroczeniu
wkrótce Armii Czerwonej na Śląsk. Kiedy w lipcu
z Gręboszowa ruszył na południe Niemiec kolejowy
transport koni, ukryła niektóre wartościowe przedmioty pod belami słomy, wysyłając je w ten sposób
w bezpieczne miejsce. Były to rodzinne portrety,
część rodzinnego srebra, pościel. 18 stycznia 1945
roku ziściły się jej obawy: w szalonym pośpiechu
podjęła z dziećmi ucieczkę przed zbliżającym się
frontem i wsiadła do ostatniego pociągu z Górnego
Śląska do Wrocławia. Cztery dni później pałac stanął
w płomieniach. Sztuki bagażu pochodzą częściowo
z akcji ratunkowej z lata 1944, częściowo zaś towarzyszyły jej w trakcie ucieczki w styczniu 1945 roku
(informacja hrabiego Petera Henckel v. Donners­
marcka, Villach). ❱ MB
A | 131
182
Szlachta bez ziemi – ziemia bez szlachty
Adel ohne Land – Land ohne Adel
183
A | 132
Krippe »Flüchtlingsweihnacht«
Gertrud Freifrau v. Richthofen (1898 – 1980)
1945/46
gebrannter Ton, hellbraun bemalt, 17 × 11 × 13,5 cm
Schlesisches Museum zu Görlitz,
Inv.-Nr. SMG 2009/0083
Szopka »Boże Narodzenie
uciekinierów«
baronowa Gertrud v. Richthofen (1898 – 1980)
1945/46
wypalana glina, jasnobrązowy malunek
17 × 11 × 13,5 cm
Schlesisches Museum zu Görlitz,
Inv.-Nr. SMG 2009/0083
Sprenger 1996, 41 – 49, 292 – 301.
A | 135
Die Vertreibung Gertruds v. Richthofen aus Klein
Rosen endete in Detmold/Lippe. Hier fand sie mit
ihrem Mann in einem Zimmer bei Verwandten eine
Bleibe. Sie fertigte kleine Weihnachtskrippen, um
etwas Geld zu verdienen.
Als am 12. Februar 1945 die Bewohner aus Klein
Rosen und Groß Rosen (Rogoźnica) flüchteten, hatten sich Gertrud und Georg Freiherr v. Richthofen
(1880 – 1950) zum Bleiben entschlossen. Am kommenden Tag erreichten sowjetische Truppen die
Orte und nahmen das kurz zuvor geräumte Konzentrationslager Groß Rosen ein. Die Eheleute durchlebten bis zum Kriegsende eine Zeit der Not, Gewalt
und Angst, zur Verantwortung gezogen zu werden.
Sie waren die Verpächter des Landes, auf dem sich
das Konzentrationslager und der Steinbruch befunden hatten. Etwa 40 000 Menschen waren hier ermordet worden (freundliche Auskunft von Michael
Fritsche, Oldenburg). ❱ MP
Wypędzona z Rogoźnicy Gertrud v. Richthofen trafiła
do Detmold w powiecie Lippe. Wraz z mężem znalazła tutaj schronienie w jednym pokoju. Dla zarobku
sporządzała niewielkie szopki bożonarodzeniowe.
Kiedy 12 lutego 1945 roku ruszył konwój uciekinierów
z Rogoźnicy, Gertrud i baron Georg v. Richthofen
(1880 – 1950) zdecydowali się pozostać na miejscu.
Następnego dnia wojska sowieckie dotarły do miejscowości i zajęły opróżniony uprzednio obóz koncentracyjny w Groß Rosen. Do końca wojny Richthofenowie żyli w nędzy, doświadczając przemocy i lęku
przed pociągnięciem ich do odpowiedzialności.
To oni wydzierżawili ziemię, na której znajdował
się obóz i kamieniołom. Zamordowano tutaj około
40 000 ludzi (informacja Michaela Fritschego,
Oldenburg). ❱ MP
Mit der Plastik der beiden trauernden Frauen thematisierte die schlesische Bildhauerin Dorothea v.
Philipsborn vermutlich eigene Erlebnisse bei Kriegsende. Im August 1946 war sie von dem elterlichen
Gut Strehlitz (Strzelce) im Kreis Schweidnitz
(Świdnica) vertrieben worden. Der Gutshof war ein
beliebter Treffpunkt für Musiker, Dichter und Schauspieler. Hier hatte sie gemeinsam mit der baltendeutschen Malerin Eva Maria Volck (1892 – 1981)
eine rege künstlerische Tätigkeit entfalten können.
Durch die Vertreibung ging ein Großteil ihres Oeuvres verloren. Sie bemühte sich in Trebendorf und ab
1953 in Weißwasser/Oberlausitz um den Aufbau
einer neuen Existenz. Die Entstehung der Plastik
fällt in die Zeit ihrer Zusammenarbeit mit dem
Steinzeugwerk in Krauschwitz, das sie in den 1950er
und 1960er Jahren bei vielen Aufträgen für den
öffentlichen Raum unterstützte. In der Lausitz sind
heute noch einige ihrer Werke aus der Nachkriegszeit zu finden. ❱ JB
Chronik der Zentralen Sorbischen
Sprachschule
Schloss Milkel
1967 – 1971
Handschrift auf Papier, 31 × 22 cm, 76 Blatt
Sorbisches Institut Bautzen, Archiv, Sign. SI 088
Kronika Centralnej Serbołużyckiej
Szkoły Języka
pałac Milkel
1967 – 1971
rękopis na papierze, 31 × 22 cm, 76 arkuszy
Sorbisches Institut Bautzen, Archiv, Sign. SI 088
Sprachschule 1963.
Das 1948 vom sächsischen Landtag verabschiedete
Gesetz zur Wahrung der Rechte der sorbischen
Bevölkerung bildete die Grundlage zur Schaffung
einer sorbischen Schule im Jahr 1953. Sie diente
hauptsächlich der Erwachsenenqualifizierung.
Innerhalb der ersten zehn Jahre durchliefen etwa
600 Bürgermeister und Mitarbeiter der Kreise und
Gemeinden der sorbischen Gebiete diese Einrichtung. Vor seiner Nutzung als Sprachschule war
Schloss Milkel, nachdem dessen letzte Besitzer, die
Familie v. Holnstein im Zuge der sogenannten Bodenreform enteignet worden waren, bereits eine
Ausbildungsstätte des Freien Deutschen Gewerkschaftsbunds gewesen. So blieb es von Abriss und
Verfall bewahrt. 1994 wurde die Sprachschule aufgelöst. Das Schloss befindet sich seitdem wieder in
Privatbesitz. ❱ IA
A | 134
Śląska rzeźbiarka Dorothea v. Philipsborn zapewne
podjęła w rzeźbie własne przeżycia z końca wojny.
W sierpniu 1946 roku została wypędzona z rodzinnej posiadłości w Strzelcach w powiecie świdnickim.
Majątek był ulubionym miejscem spotkań muzyków,
poetów i aktorów. Wspólnie z Evą Marią Volck
(1892 – 1981), niemiecką malarką z regionu bałtyckiego, prowadziła tu ożywioną działalność artystyczną.
W wyniku wypędzenia większość jej prac przepadła.
Próbowała zbudować nową egzystencję w Trebendorfie, a od 1953 roku w Weißwasser na Górnych
Łużycach. Powstanie rzeźby przypada na okres
współpracy artystki z wytwórnią kamionki
w Krauschwitz, dla której w latach 50. i 60. wykonywała wiele zleceń na rzeźby w przestrzeni publicznej.
Na Łużycach do dzisiaj można odnaleźć niektóre jej
prace z powojennego okresu. ❱ JB
A | 133
A | 132
Plastik »Trauernde Frauen«
Dorothea v. Philipsborn (1894 – 1971)
um 1952
Klinkerkeramik, 32 × 28 × 14 cm
Schlesisches Museum zu Görlitz,
Inv.-Nr. SMG 2009/0329
Rzeźba »Kobiety w żałobie«
Dorothea v. Philipsborn (1894 – 1971)
ok. 1952
ceramika klinkierowa, 32 × 28 × 14 cm
Schlesisches Museum zu Görlitz,
Inv.-Nr. SMG 2009/0329
A | 134
Truhe
Deutschland
1743
Holz, geschnitzt und gefasst, 110 × 45 × 45 cm
Kulturhistorisches Museum Görlitz, Inv.-Nr. 251-72
Skrzynia
Niemcy
1743
drewno, rzeźbione i malowane, 110 × 45 × 45 cm
Kulturhistorisches Museum Görlitz, Inv. Nr. 251-72
Philipsborn 2009; Stanicka-Brzezicka 2009,
208 – 209.
A | 133
184
Szlachta bez ziemi – ziemia bez szlachty
A | 135
Vermutlich handelt es sich um eine Hochzeitstruhe,
in der die Aussteuer einer Braut aufbewahrt wurde.
Sie gehörte einst zur Ausstattung von Schloss See
bei Niesky, das sich seit dem ausgehenden 18. Jahrhundert im Besitz der Familie v. Lippe befand. Im
Zuge der Bodenreform wurde auch Schloss See enteignet; die vom Land Sachsen eingesetzte Schlossbergungs-Kommission beschlagnahmte alle noch
vorhandenen, kulturhistorisch wertvollen Ausstattungsstücke. Ein Teil dieser Objekte gelangte später
in das Görlitzer Museum. Nachdem die Erben des
letzten Besitzers von Schloss See nach 1989 die
Möglichkeit erhielten, das enteignete Mobiliar zurückzubekommen, führte das Sächsische Landesamt zur Regelung offener Vermögensfragen ein
Restitutionsverfahren durch. Es wurde 2011 mit dem
Ankauf der im Kulturhistorischen Museum befindlichen Objekte durch die Stadt Görlitz abgeschlossen.
Während ein Teil der aus Schloss See stammenden
Möbel dauerhaft ausgestellt ist, wartet die Truhe
noch auf ihre Restaurierung. ❱ KW
Przypuszczalnie jest to skrzynia weselna, w której
przechowywany był posag panny młodej. Niegdyś
należała ona do wyposażenia pałacu See koło Niesky,
który od końca XVIII wieku był w posiadaniu rodziny
v. Lippe. W trakcie reformy rolnej również pałac See
został wywłaszczony; saksońska państwowa komisja
zabezpieczania pałaców zarekwirowała wszystkie
znajdujące się tam jeszcze elementy wystroju,
mające wartość kulturowo-historyczną. Część tych
obiektów trafiła później do muzeum w Görlitz.
Po 1989 roku spadkobiercy ostatniego właściciela
pałacu See mieli możliwość odzyskania zarekwirowanych sprzętów, a saksoński Urząd Krajowy do
spraw regulacji otwartych kwestii majątkowych prze­
prowadził restytucję. Zakończyła się ona w 2011 roku,
kiedy to miasto Görlitz zakupiło obiekty znajdujące
się w Muzeum Kultury i Historii. Część umeblowania
pałacu See należy do stałej ekspozycji, zaś skrzynia
czeka jeszcze na odrestaurowanie. ❱ KW
Adel ohne Land – Land ohne Adel
185
Uchwalona w 1948 roku przez saksoński landtag
ustawa o ochronie praw ludności serbołużyckiej
była podstawą otwarcia w roku 1953 szkoły serbołużyckiej. Służyła ona głównie podnoszeniu kwalifikacji dorosłych. W ciągu pierwszych dziesięciu lat
przez tę instytucję przeszło około 600 burmistrzów
oraz pracowników powiatów i gmin z terenów
serbołużyckich. Pałac Milkel, zanim przejął funkcję
szkoły, był – po wywłaszczeniu rodziny ostatnich
właścicieli v. Holnstein w trakcie tak zwanej reformy
rolnej – placówką edukacyjną Wolnego Zrzeszenia
Niemieckich Związków Zawodowych. W ten sposób
uchronił się przed dewastacją i zburzeniem. W 1994
roku szkołę rozwiązano. Od tego czasu pałac jest
znowu prywatną własnością. ❱ IA
A | 136
A | 137
A | 138
Tablett des Semper-Talis-Bundes
1927
Silber, Dm 37 cm
Privatbesitz Niklas Friedrich Wilhelm v. Selchow
Gläser aus der Serie
»Ernesta«/»Ernestine«
Dekorentwurf: Alexander Pfohl (1894 – 1953)
Josephinenhütten AG in Schreiberhau (Szklarska
Poręba) und Josephinenhütte in Schwäbisch Gmünd
1930/1940er Jahre und 1960er/1970er Jahre
farbloses Bleikristall, geschnitten
und geschliffen, vergoldet, poliert
Sektschale H 14,5 cm, Cognac-Schwenker H 8,5 cm,
9,5 cm und 11 cm, Rotweinglas H 16,5 cm
Schlesisches Museum zu Görlitz,
Inv.-Nr. SMG 2003/0230, 0242, 0247, 0248 und 0254
Unterlagen zum Lastenausgleich
für das Richthofen’sche Gut
Damsdorf (Damianowo)
Gertrud v. Richthofen und Eleonore v. Richthofen
1952 (Antrag), 1961 (Schadensfeststellung und
Vermögensaufstellung), 1966 (Gesamtbescheid)
Papier, 21 × 29,7 cm
Richthofen’sches Familienarchiv
Taca Związku Semper Talis
1927
srebro, śr. 37 cm
własność prywatna: Niklas Friedrich Wilhelm
v. Selchow
Das Silbertablett schenkten die Angehörigen des
Semper-Talis-Bundes am 21. Oktober 1927 ihrem
Kameraden, Hans Harald v. Selchow (1894 – 1975)
zur Hochzeit. Der Bund ist die Traditionsvereinigung
des ersten Preußischen Garderegiments zu Fuß –
Leibregiment der preußischen Könige, bis 1918 des
Infanterieregiments 9 und des heutigen Wachbataillons des Verteidigungsministeriums. Die gravierten
adligen Familiennamen und Wappen der Regiments­
angehörigen aus dem Ersten Weltkrieg wie Preußen, Schulenburg, Schweinitz, Treskow oder Matuschka verweisen auf das hohe Ansehen des Truppenverbands. Das Tablett wurde durch das Kindermädchen der Familie 1945 vor der Plünderung des
Gutes Rudnik bei Ratibor in Oberschlesien gemeinsam mit weiteren Gegenständen verborgen. Anlässlich einer Reise Heinz-Kraft v. Selchows 1972 zum
väterlichen Gut übergab das ehemalige Kindermädchen diesem das gehütete, bis zur Unkenntlichkeit
verschmutzte Familiensilber, das er unbemerkt in
die Bundesrepublik mitnehmen konnte. ❱ JvR
Szkła z serii »Ernesta«/»Ernestine«
projekt dekoracji Alexander Pfohl (1894 – 1953)
Huta Józefina S.A. w Szklarskiej Porębie
i Josephinenhütte w Schwäbisch Gmünd
lata 1930/1940 i 1960/1970
bezbarwny kryształ ołowiany, rytowany i szlifowany,
złocony, polerowany; płaski kieliszek do szampana
wys. 14,5 cm, kieliszek do koniaku wys. 8,5 cm,
9,5 cm i 11 cm, kieliszek do czerwonego wina
wys. 16,5 cm
Schlesisches Museum zu Görlitz, Inv.-Nr. SMG
2003/0230, 0242, 0247, 0248 und 0254
A | 136
Żelasko 2009, 278 – 279.
Die Trinkgläserserie »Ernesta« bzw. »Ernestine«,
entworfen um 1925, wurde seit den 1930er Jahren
von der Josephinenhütten AG in Ober-Schreiberhau
hergestellt. Nach der Vertreibung aus Schlesien
gründete der ehemalige Mehrheitsaktionär, Gotthard
Graf Schaffgotsch (1914 – 1997), 1950 in Schwäbisch
Gmünd ein neues Veredelungswerk für Glas und
stellte Facharbeiter aus der schlesischen Josephinen­
hütte ein. Das Rohglas kam von der örtlichen Cäci­
lien­hütte, die 1958 erworben und in Josephinen­
hütte umbenannt wurde. Die Produkte des bis 1977
tätigen Werkes lassen sich von den älteren Gläsern
aus Schlesien nur gelegentlich durch die unterschiedlichen Etiketten unterscheiden. ❱ MK
Srebrna taca była podarunkiem członków Związku
Semper Talis na ślub ich kolegi Hansa Haralda
v. Selchowa (1894 – 1975) 21 października 1927 roku.
Związek jest tradycyjnym stowarzyszeniem 1 Pruskiego Regimentu Gwardii Pieszej – regimentu pruskich
królów, który do 1918 roku wchodził w skład 9 regimentu piechoty, a dzisiaj należy do Batalionu Strażniczego Ministerstwa Obrony. Grawerunki szlachec­
kich nazwisk i herbów członków regimentu z okresu
pierwszej wojny światowej, jak Preußen, Schulenburg, Schweinitz, Treskow czy Matuschka, świadczą
o wysokiej renomie tego oddziału. Zanim majątek
w górnośląskim Rudniku koło Raciborza został
w 1945 roku splądrowany, tacę tę wraz z innymi
przedmiotami ukryła niania rodziny. Kiedy HeinzKraft v. Selchow w 1972 roku pojechał odwiedzić
ojcowski majątek, ówczesna niania przekazała mu
przechowywane do tej pory, zabrudzone nie do
poznania rodzinne srebra, które udało mu się
następnie po kryjomu przewieźć do Republiki Federalnej Niemiec. ❱ JvR
Dokumenty dotyczące
odszkodowania za majątek
Richthofenów w Damianowie
Gertrud v. Richthofen i Eleonore v. Richthofen
1952 (wniosek), 1961 (stwierdzenie strat i lista
majątkowa), 1966 (decyzja)
papier, 21 × 29,7 cm
Richthofen’sches Familienarchiv
A | 139
Nach dem Lastenausgleichgesetz der Bundesre­
publik Deutschland vom 14. August 1952 sollten
Bundesbürger, die infolge des Zweiten Weltkriegs
Vermögensschäden und außerordentliche materielle Nachteile erlitten hatten, durch finanzielle Entschädigung entlastet werden. Unterstützt wurden
Personen, die durch direkte Kriegseinwirkung materiell geschädigt worden waren, Spätheimkehrer,
Vertriebene aus dem Gebiet östlich der Oder-NeißeLinie sowie Flüchtlinge aus der Sowjetischen Besatzungszone. Letztere mussten die erhaltenen Ausgleichszahlungen nach der Wiedervereinigung zurückerstatten. Die finanziellen Mittel stammten aus
einer Lastenausgleichsabgabe, die solche Personen
zu entrichten hatten, denen ein erhebliches Immobilienvermögen verblieben war. ❱ JvR
A | 139
186
Szlachta bez ziemi – ziemia bez szlachty
Medaille auf den 750. Jahrestag
der Schlacht bei Wahlstatt
(Legnickie Pole)
Entwurf: Josepha v. Fürstenberg
Prägung: Bayerisches Hauptmünzenamt
1991
Silber, geprägt, Dm 4 cm
Schlesisches Museum zu Görlitz, Inv.-Nr. 2010/0798
Medal na 750 rocznicę bitwy
pod Legnicą
projekt Josepha v. Fürstenberg, tłoczenie
Bayerisches Hauptmünzenamt
1991
srebro, tłoczone, śr. 4 cm
Schlesisches Museum zu Görlitz, Inv. Nr. 2010/0798
Eiden 2005, 494 – 495.
Zaprojektowana około 1925 roku seria szkieł
»Ernesta« i »Ernestine« produkowana była od lat
30. w Hucie Józefina w Szklarskiej Porębie. Po wypędzeniu ze Śląska dawny akcjonariusz większościowy,
hrabia Gotthard Schaffgotsch (1914 – 1997), założył
w 1950 roku w Schwäbisch Gmünd nowy zakład
uszlachetniania szkła, w którym zatrudnił wyspecjalizowanych robotników ze śląskiej Huty Józefina.
Surowe szkło pochodziło z miejscowej Cäcilien­
hütte, zakupionej w 1958 roku i przemianowanej na
Josephinenhütte. Tylko na podstawie innych etykiet
można niekiedy odróżnić wyroby czynnego do 1977
roku zakładu od starszego szkła ze Śląska. ❱ MK
A | 137
Zgodnie z ustawą Republiki Federalnej Niemiec
o wyrównaniu strat z 14 sierpnia 1952 roku obywatele kraju, którzy w wyniku drugiej wojny światowej
doznali szkód majątkowych i szczególnych strat
materialnych, mieli otrzymać finansowe odszkodowanie wyrównawcze. Wspierano osoby, które poniosły straty materialne w wyniku bezpośrednich działań wojennych, tych, którzy późno powrócili do
ojczyzny, zostali wypędzeni z terenów na wschód od
Odry i Nysy, a także uciekinierów z sowieckiej strefy
okupacyjnej. Ci ostatni musieli zwrócić wypłaty wyrównawcze po zjednoczeniu Niemiec. Środki finansowe pochodziły z przeznaczonych na ten cel
świadczeń osób, które zachowały znaczny majątek
w nieruchomościach. ❱ JvR
Adel ohne Land – Land ohne Adel
187
2014 präsentieren sich Schlesien und die Oberlausitz als Landschaften des Adels. Erstmals
bieten Museen in Polen und Deutschland eine Gesamtschau über ein zentrales Thema der
gemeinsamen Geschichte beiderseits der Neiße. Die Ausstellungen zeigen Kunstwerke aus
700 Jahren: Kleinodien und Kirchenschätze, Bücher und Manuskripte, Waffen und Gegen­
stände aus adligem Besitz. Es entsteht ein lebendiges Bild vom adligen Landleben und seinen
wirtschaftlichen Grundlagen, von Fürstendienst und Krieg, Jagd und Fest, Burg und Schloss.
Thema ist aber auch die Herausforderung des adligen Selbstverständnisses und Lebens durch
die bürgerliche Gesellschaft seit dem Ende des 18. Jahrhunderts und die Katastrophen des
20. Jahrhunderts. Der thematische Bogen wird bis in die Gegenwart gespannt.
Der vorliegende Katalogband umfasst die Ausstellungen in Görlitz und in Breslau: »Beharren
im Wandel« über die Adelsgeschichte Schlesiens und der Oberlausitz seit 1740 im Kultur­histo­
ri­schen Museum Görlitz mit einem Rückblick auf die ältere Oberlausitzer Geschichte unter
dem Titel »Ritter, Junker, Edelleute« in Räumen des Schlesischen Museums und »Mutter des
Hirschberger Tals« über Gräfin Friederike v. Reden im Breslauer Universitätsmuseum.
W 2014 roku Śląsk i Górne Łużyce prezentują swe »szlacheckie« oblicze. Po raz pierwszy
muzea w Polsce i Niemczech przygotowały całościową ekspozycję wokół ważnego tematu
wspólnej historii po obu stronach Nysy. Na wystawach można obejrzeć dzieła sztuki z siedmiu
stuleci: klejnoty i cenne sprzęty kościelne, księgi i rękopisy, broń i wyposażenie szlacheckich
dworów. Powstaje barwny obraz życia szlachty, jej działalności gospodarczej, służby na ksią­
żęcych dworach i wojen, polowań i świąt, zamków i pałaców. Osobny temat stanowią trud­
ności związane z tożsamością i egzystencją szlachty, jakie pojawiły się wraz z rozwojem
mieszczańskiego społeczeństwa u schyłku XVIII wieku i w obliczu katastrof XX wieku. Narra­
cja sięga aż do dzisiejszych czasów.
Niniejszy tom katalogu obejmuje wystawy w Görlitz i we Wrocławiu: ekspozycję »Trwanie
pośród przemian«, opowiadającą o dziejach szlachty Śląska i Górnych Łużyc od 1740 roku,
prezentowaną w Muzeum Kultury i Historii w Görlitz, z rozdziałem o wcześniejszym okresie
górnołużyckich dziejów, zatytułowanym »Rycerze, junkrzy, szlachetnie urodzeni«, w pomiesz­
czeniach Muzeum Śląskiego, oraz wystawę »Opiekunka Kotliny Jeleniogórskiej«, poświęconą
działalności hrabiny Friederike v. Reden, w Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego.
ISBN 978-3-95498-097-0