Untitled - fsgw.put.poznan.pl

Recenzent
prof. dr hab. JÓZEF ORCZYK,
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Redakcja:
dr hab. inż. MAGDALENA K. WYRWICKA, prof. nadzw.
dr inż. ARKADIUSZ BOROWIEC, dr inż. PAULINA GOLIŃSKA, dr inż. AGNIESZKA GRZELCZAK
Projekt okładki
MAREK DERBICH
Opracowanie komputerowe
EMILIA KOZŁOWSKA
Utwór w całości ani we fragmentach nie może być
powielany ani rozpowszechniany za pomocą urządzeń
elektronicznych,
mechanicznych,
kopiujących,
nagrywających i innych bez pisemnej zgody
posiadacza praw autorskich.
Monografia stanowi raport podsumowujący zadanie szóste (pt. „Raport końcowy”) projektu „Foresight »Sieci gospodarcze Wielkopolski« – scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę”, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (UDA – POIG.01.01.01-30014/09).
Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka.
ISBN 978-83-7775-088-9
 Copyright by Politechnika Poznańska, Poznań 2011
WYDAWNICTWO POLITECHNIKI POZNAŃSKIEJ
60-965 Poznań, pl. M. Skłodowskiej-Curie 2
tel. (61) 6653516, faks (61) 6653583
e-mail: [email protected], www.ed.put.poznan.pl
Wydanie I
Nakład: 1000 egzemplarzy
Egzemplarz bezpłatny
Druk i oprawa:
Zakład poligraficzny Tomasza Kędziory
62-095 Murowana Goślina, ul. Przemysłowa 6
SPIS TREŚCI
Wstęp – Magdalena K. Wyrwicka.................................................................................
5
1. Sieci gospodarcze Wielkopolski – Magdalena K. Wyrwicka ..........................
13
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
1.5.
Wprowadzenie ...............................................................................................
Mechanizmy sieciowe ....................................................................................
Sieć jako podstawa kooperacji .......................................................................
Wybrane wyniki badań dotyczących skłonności do kooperacji .....................
Wybrane wyniki badań dotyczących poziomu integracji klastrów w Wielkopolsce .........................................................................................................
1.6. Sieci gospodarcze a transformacja wiedzy .....................................................
1.7. Konkluzja .......................................................................................................
24
25
28
2. Transfer wiedzy w koncernach high-tech – Krzysztof Kubiak ....................
29
2.1.
2.2.
2.3.
2.4.
Wprowadzenie ...............................................................................................
Koncerny high-tech ........................................................................................
Inicjatywy usprawniające transfer wiedzy w koncernach high-tech ..............
Podsumowanie ...............................................................................................
3. Przesłanki rozwojowe Innowacyjnej Wielkopolski – Łukasz Hadaś,
Magdalena K. Wyrwicka ........................................................................................
3.1. Wprowadzenie ...............................................................................................
3.2. Miejsce procesu transformacji wiedzy w rozwoju Wielkopolski ....................
3.3. Uwarunkowania transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych – analiza
przyczynowo-skutkowa .................................................................................
3.4. Analiza siły oddziaływania ............................................................................
3.5. Ścieżka kształtowania efektywności transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych ....................................................................................................
3.6. Konkluzja .......................................................................................................
4. Opinie eksperckie na temat rozwoju regionu – Leszek Pacholski, Marek
Fertsch, Teresa Łuczka, Magdalena K. Wyrwicka .................................................
4.1. Problemy budowania scenariuszy transformacji wiedzy wspomagających
innowacyjną Wielkopolskę – Leszek Pacholski .............................................
4.2. Opinia w sprawie perspektyw rozwojowych Wielkopolski – Marek Fertsch .
4.3. Opinia o przewidywanym rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Wielkopolsce – Teresa Łuczka ......................................................
4.4. Opinia o potrzebie endogennego budowania kapitału społecznego – Magdalena K. Wyrwicka .......................................................................................
13
14
14
21
29
30
31
36
37
37
38
40
44
48
50
53
53
56
59
61
4
Spis treści
5. Scenariusze transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych –
synteza – Arkadiusz Borowiec, Paulina Golińska, Agnieszka Grzelczak .............
5.1.
5.2.
5.3.
5.4.
5.5.
Wprowadzenie ...............................................................................................
Scenariusz optymistyczny ..............................................................................
Scenariusz pesymistyczny (negatywny) .........................................................
Scenariusz prawdopodobny (umiarkowanego rozwoju) ................................
Podsumowanie ...............................................................................................
65
65
66
72
77
82
6. Rekomendacje dla Wielkopolski – Magdalena K. Wyrwicka, Ewa Badziń- 85
ska, Arkadiusz Borowiec, Paweł Przepióra
6.1. Wprowadzenie ................................................................................................ 85
6.2. Matryca transformacji rozwojowej Regionu .................................................... 87
6.3. Wykorzystanie modelu kierowania do kreowania innowacyjnej Wielkopolski ............................................................................................................................ 93
6.4. Bariery wprowadzania zmian ................................................................................ 102
6.5. Podsumowanie ....................................................................................................... 103
O Projekcie – Magdalena K. Wyrwicka ......................................................................... 107
Członkowie Panelu Głównego Projektu ........................................................................ 115
Instytucje wspierające Projekt ....................................................................................... 116
Realizatorzy Projektu .................................................................................................... 117
Bibliografia .................................................................................................................... 121
Spis publikacji związanych z Projektem ........................................................................ 147
WSTĘP
Niniejsze opracowanie jest raportem podsumowującym projekt „Foresight
»Sieci gospodarcze Wielkopolski« – scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę”. Prace badawcze prowadzone były od października 2009 roku (w okresie 27 miesięcy) przez Zespół Realizatorów złożony
przede wszystkim z pracowników Wydziału Inżynierii Zarządzania Politechniki
Poznańskiej w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka.
Efektem projektu są, dostępne także w wersji elektronicznej na stronie internetowej www.fsgw.put.poznan.pl, opracowania:
1) które ukazały się nakładem Wydawnictwa Politechniki Poznańskiej pod redakcją naukową M.K. Wyrwickiej:
– Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach
gospodarczych, 2010 (s. 354).
– Tendencje rozwojowe Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy
w sieciach gospodarczych, 2010 (s. 432).
– Raport z badań metodą Delphi do projektu „Foresight »Sieci Gospodarcze
Wielkopolski« – scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną
gospodarkę”, 2011 (s. 189).
– Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną
Wielkopolskę. tom I, Badania uzupełniające, 2011 (s. 292).
– Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną
Wielkopolskę. tom II, 2011 (s. 289).
2) szczegółowych raportów:
– P. Pawlewski, Ł. Hadaś, G. Klimarczyk, K. Werner, M.K. Wyrwicka, Raport
z symulacji procesu transformacji wiedzy do projektu „Foresight »Sieci Gospodarcze Wielkopolski « – scenariusze transformacji wiedzy wspierające
innowacyjną gospodarkę”,
– B. Mroczek, K. Werner, M. Leitgeber, M.K. Wyrwicka, Raport z badań ankietowych dotyczących metod i mediów komunikacyjnych w przekazie wiedzy do projektu „Foresight »Sieci Gospodarcze Wielkopolski« – scenariusze
transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę”,
3) na płytach CD zawierające zestawienia wyników badań metodą delficką opracowane przez M. Leitgebera:
– Oceny ekspertów z rundy 3 dla stanu na rok 2010,
– Oceny ekspertów dla prognoz stanu na rok 2030.
Dokumentują one wszystkie prace wykonane na rzecz Projektu i stanowią bazę
dla niniejszego raportu.
6
Wstęp
W pracach nad Projektem zrealizowano klasyczny scenariusz działań o charakterze foresight, przewidując następujące etapy prac:
1) analizy (ilościowe, jakościowe), dotyczące stanu obecnego i tendencji,
2) budowa modelu (sieć zależności, model procesu kierowania),
3) weryfikacja drogą konsultacji społecznych,
4) opracowanie założeń dotyczących implementacji (scenariusze, rekomendacje).
Badania w projekcie „Foresight »Sieci Gospodarcze Wielkopolski« – scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę” dotyczyły funkcjonowania sieci gospodarczych Wielkopolski i koncentrowały się na relacjach,
uwarunkowaniach i okolicznościach tworzenia więzi sieciowych w oparciu o przekaz, dystrybucję, rozpowszechnianie i transformację wiedzy w Regionie. Poszukiwano przesłanek, które będą sprzyjać poprawie innowacyjności Wielkopolski.
Już podczas tworzenia założeń realizacyjnych dostrzeżono, że sieci gospodarcze
ze względu na ich społeczny kontekst oraz liczne powiązania z otoczeniem nie
mogą być rozpatrywane jako wyizolowana całość. Dlatego też wszystkie prace
badawcze prowadzono w odniesieniu do Wielkopolski, z uwzględnieniem uwarunkowań polskich, europejskich, a nawet globalnych.
Metodykę badawczą wykorzystaną podczas realizacji Projektu przedstawiono
na rysunku 1. Prace nad Projektem prowadzono z wykorzystaniem metod foresight1, których istotą jest proces aktywnego, zbiorowego kreowania przyszłości
w oparciu o oczekiwania lub przewidywania różnych zainteresowanych stron.
Istotne są alternatywne wizje rozwoju oraz zapobiegliwe przygotowania na ewentualne zdarzenia lub potrzeby w przyszłości. W badaniach typu foresight preferuje
się podejście zorientowane na przyszłość, określające priorytety działań dla decydentów. Istotne jest rozpoznawanie elementów sprawczych i rozważania nad ich
siłą, kierunkiem oraz okresem oddziaływania, a także przewidywanie przyszłych
problemów, wskazywanie barier i zapobiegliwe przygotowywanie metod postępowania z nimi w związku z realizacją wspólnej koncepcji rozwoju.
W Projekcie przyjęto, że rozwój regionu, jako pozytywna przemiana jakościowa,
w sytuacji nieprzewidywalnych zmian otoczenia, powinien opierać się na istniejących, lub realnie możliwych do pozyskania zasobach, zaś kształtowanie przyszłości
przez poszczególne podmioty gospodarcze lub regionalnych decydentów odbywa się
zgodnie z założeniami teorii racjonalnych oczekiwań Thomasa J. Sargenta2.
1
Terminem „foresight” po raz pierwszy posłużył się J.F. Coates w 1985 r., odnosząc go do badań
przyszłości. Początkowo foresight był ściśle powiązany z prognozowaniem rozwoju technologicznego, a pod koniec XX wieku – także gospodarczego i społecznego.
2
Laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 2011. Jego teoria racjonalnych oczekiwań
opracowana w latach 70. XX wieku zakłada, że decyzje dotyczące działań podmiotów gospodarczych
podejmowane są na podstawie wszystkich dostępnych informacji o uwarunkowaniach oraz o potencjalnych skutkach. Należy wiązać zmiany makroekonomiczne ze zmianami polityki gospodarczej.
Głównym elementem gry między sferą polityki i gospodarki są oczekiwania względem przyszłości,
które powinny być obiektem badań. Teoria ta wykorzystana została m. in. przez R.E. Lucasa (laureata
nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 1995 roku).
M.K. Wyrwicka
7
Rys. 1. Metodyka prac realizowanych na rzecz projektu „Foresight »Sieci gospodarcze Wielkopolski«
– scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę”.
Źródło: opracowanie własne
Percepcja przyszłości – przyjmująca zwykle w badaniach foresight postać scenariuszy – bazuje więc na diagnozie stanu istniejącego i ocenie potencjału rozwojowego, na zidentyfikowanych tendencjach zmian społeczno-ekonomicznych oraz
systemowych w Regionie, a także na próbie identyfikowania mechanizmów uruchamianych decyzjami różnych grup interesów. Dlatego też w badaniach na rzecz
Projektu podjęto najpierw próbę identyfikacji i analizy sytuacji Wielkopolski.
8
Wstęp
Badania skoncentrowane na: zjawiskach sieciowania, dyfuzji innowacji, systemach kształcenia i doskonalenia zawodowego, funkcjonowaniu instytucji otoczenia
biznesu oraz tożsamości Regionu, umożliwiły ocenę potencjału Wielkopolski.
Województwo ma obecnie do zaoferowania wiele obszarów działalności gospodarczej gwarantujących sukces3. Do wykorzystania jest przede wszystkim potencjał
wytwórczy przedsiębiorstw, w tym także wielu sprywatyzowanych i obecnie prywatyzowanych. Poznań – stolica regionu – jest miastem akademickim, o najwyższym
wskaźniku liczby studentów na jednego mieszkańca miasta w Polsce. Podkreślić
należy fakt, że Wielkopolska niewiele straciła na swej atrakcyjności w okresie spowolnienia gospodarczego. Jest regionem, w którym efekty kryzysu są stosunkowo
mało odczuwalne. Z badań przeprowadzonych na rzecz Projektu wynika, że Region
ma tożsamość, która kreuje jego neutralną reputację i neutralny wizerunek w otoczeniu i wśród mieszkańców. Taka sytuacja ułatwia wprowadzanie zmian. Na podstawie
danych statystycznych, porównując wartości uśrednione dla wszystkich regionów
Polski, województwo wielkopolskie oceniane jest gorzej od innych w zakresie wydatków na badania i rozwój4 oraz liczności kadry związanej z nauką i technologią.
Analizy strategiczne PEST5 i SWOT6, zrealizowane na podstawie danych analitycznych zgromadzonych na potrzeby Projektu, wykazały istnienie sprzyjających warunków do rozwoju transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych Wielkopolski.
Badania wskazują, że istnieje duży potencjał zarówno wewnętrzny7 jak i zewnętrzny
do podjęcia proinnowacyjnej strategii rozwojowej opartej przede wszystkim na:
3
W. Ratajczak i in. (2008) w Scenariuszach rozwoju Wielkopolski 2020 i 2050 przewiduje następujące centra rozwoju gospodarczego regionu: „zielone płuca Wielkopolski”, „centrum rozwoju
innowacji”, „obszar energii i energii odnawialnej”, „centrum zrównoważonego rolnictwa” oraz „duopolis nowoczesnego przemysłu maszynowego”.
4
Przykładowo, pod względem liczby umów zawartych w ramach unijnego Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Wielkopolska jest wśród regionów Polski na drugim miejscu pod
względem liczby zawartych umów (934, pierwsze – mazowieckie 1 542), ale dopiero na piątym pod
względem ich wartości (1 616 mln EUR, czwarte – śląskie 1 622 mln EUR przy 652 umowach) –
Rzeczpospolita 07.11.2011.
5
Analiza PEST należy do grupy metod służących do badania makrootoczenia, której istotą jest
określenie podstawowych obszarów, które mają i mogą mieć kluczowy wpływ na funkcjonowanie
organizacji i jej przyszłą strategię działania. W metodzie PEST wyróżnia się następujące segmenty
otoczenia: polityczno-prawne (Political) P, ekonomiczne (Economic) E, społeczno-demograficzne
(Social) S, techniczne (Technological) T.
6
Założenia SWOT (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) były inspirowane koncepcją
analizy pola sił, opracowaną przez K. Lewina w latach 50. XX wieku. SWOT służy zarówno do
analizy zewnętrznego środowiska organizacji, to jest jej otoczenia dalszego (makro-otoczenia)
i bliższego (konkurencyjnego), jak i do analizy jej potencjału, a w rezultacie do określenia strategii
organizacji. Istotą analizy SWOT jest identyfikacja szans i zagrożeń pojawiających się w otoczeniu
oraz silnych i słabych stron związanych z potencjałem organizacji, po to, aby poszukiwać synergii
pomiędzy elementami otoczenia oraz potencjału.
7
Wielkopolanie są elastyczni, o czym świadczy zjawisko tzw. wielotożsamości, zależnej od środowiska, miejsca i czasu, w którym w danej chwili funkcjonuje jednostka lub grupa. Badania Pentor RI z 2009
roku, przeprowadzone na próbie 26 846 Polaków w wieku 15+, pokazują, że w Wielkopolsce jest najwyższy w Polsce odsetek typów psychograficznych prezentujących postawę proinnowacyjną (58,5%).
M.K. Wyrwicka
9
– działaniach państwa i władz Regionu sprzyjających swobodnemu rozwojowi
i wykorzystywaniu wiedzy,
– pozytywnych oddziaływaniach Unii Europejskiej,
– istnieniu regionalnej strategii zakładającej transfer wiedzy pomiędzy partnerami
w Regionie,
– lepszych od przeciętnych w Polsce wskaźnikach makroekonomicznych,
– dynamicznym rozwoju społeczeństwa informatycznego w Wielkopolsce.
Wykorzystanie okazji tworzonych przez otoczenie będzie możliwe przede
wszystkim dzięki istniejącemu potencjałowi wewnętrznemu Wielkopolski określonemu przez: silne jednostki regionalne wspomagające generowanie i transformację
wiedzy, dobrą, zdecentralizowaną strukturę szkolnictwa wyższego, dostosowywanie szkolnictwa zawodowego do potrzeb rynku pracy, wspieranie i tworzenie klastrów oraz liczne instytucje otoczenia biznesu sprzyjające pozyskiwaniu, rozpowszechnianiu, porządkowaniu i narastaniu wiedzy w Regionie.
Badania tendencji rozwojowych Wielkopolski zrealizowane na rzecz Projektu
stanowiły próbę ukazania działających w różnym horyzoncie czasu uwarunkowań
transformacji wiedzy postrzeganej z punktu widzenia pojedynczej osoby, grupy,
przedsiębiorstwa, sieci przedsiębiorstw i regionu. Analizując tendencje i megatrendy istotne dla rozwoju Regionu, opisano także zjawiska występujące w gospodarce
narodowej, europejskiej i światowej, oddziałujące na potencjał Wielkopolski oraz
procesy generowania, gromadzenia, przekazu, dyfuzji i transformacji wiedzy,
a dotyczące tożsamości lokalnej, modelowych rozwiązań i standardów zarządzania,
czy aktualnych potrzeb przedsiębiorców. Pokazano też szerszy kontekst rozwoju
Regionu wynikający z teorii długich cykli gospodarczych. Dostrzeżono także potrzeby modyfikacji koncepcji zarządzania w związku ze zmianami pokoleniowymi
(inne preferencje młodych Wielkopolan) oraz z europejskich i globalnych priorytetów związanych z koncepcją zrównoważonego rozwoju.
Etap badań Delphi na rzecz Projektu opierał się na zbieraniu opinii ekspertów dotyczących oceny sytuacji w Regionie w roku 2010 i w perspektywie roku 2030. Prace polegały na przygotowaniu tez opisujących stany istotne z punktu widzenia rozwoju innowacyjności Regionu i na analizie ocen oraz ich uzasadnień lub komentarzy
uzyskanych od ekspertów w trzech rundach pytań. Moderatorzy badania dołożyli
wszelkich starań, by grupa Ekspertów reprezentowała różne środowiska zawodowe i
wiekowe, jak również wywodziła się z różnych części Regionu. Stan na rok 2010
Eksperci ocenili raczej negatywnie. Tylko 10 spośród 37 sytuacji opisanych tezami
uzyskało w roku 2010 ocenę dostateczną lub nieco wyższą8. Może to świadczyć
o powadze sytuacji, która stanowi punkt wyjścia do działań prorozwojowych
w Wielkopolsce i podkreśla konieczność podjęcia pilnych prac na rzecz zmiany
tego niekorzystnego stanu. Oceny sytuacji przewidywanej na rok 2030 są wysokie
8
Maksymalna nota średnia 3,63 (w skali 1-5, gdzie 1 oznacza, że stan opisany tezą się istotnie
pogorszy, 2 – pogorszy, 3 – bez zmian, 4 – poprawi się, 5 – istotnie się poprawi) dotyczyła tezy 29
„Dostępność Internetu”.
10
Wstęp
i zawarte są w przedziale od 4 do 69. Pokazuje to , że zdaniem 57 Ekspertów, podejmowane obecnie prace na rzecz rozwoju Regionu będą racjonalizowały istniejący
system i sprzyjały kreowaniu nowej jakości w oparciu o istniejący potencjał Wielkopolski. Z analiz wynika, że pozytywnych ocen Ekspertów w odniesieniu do stanu
w przyszłości nie determinowały pozytywne oceny teraźniejszości.
Analiza krzyżowa tez Delphi, którą przeprowadza się w celu wskazania sytuacji
najbardziej aktywnych (najsilniej oddziałujących na inne) i najbardziej reaktywnych (podatnych na wpływy) pokazała, że silnymi czynnikami sprawczymi są:
– występowanie wspólnych inicjatyw (administracji lokalnej, przedsiębiorców
i badaczy),
– dopasowanie metod i programów kształcenia do potrzeb praktyki, poziom przygotowania nauczycieli i wykładowców,
– produkty regionalnych środowisk naukowych.
Największą podatność na wpływy (reaktywność) wykazały wspólne inicjatywy
gospodarcze. Wskazuje to na możliwość stymulowania rozwoju klastrów i innych
form sieci gospodarczych w Regionie oraz na pozytywne oddziaływanie wspólnych przedsięwzięć realizowanych przez różne podmioty gospodarcze na rozpowszechnianie wiedzy.
W ramach Projektu podjęto eksperyment, którego celem było szukanie odpowiedzi na pytanie czy procesy transformacji wiedzy są możliwe do zamodelowania
i symulacji (z wykorzystaniem Witness Optimizer) w środowisku komputerowym
oraz oceniano efektywność (tzn. długotrwałość, pracochłonność, skuteczność) realizacji funkcji zakupów dla systemu wspomaganego platformą internetową i bez
wspomagania. Wyniki analiz potwierdzają, że systemy informatyczne umożliwiają
dostęp, przyspieszają przekaz i ułatwiają archiwizację danych. Usprawniają one
istotnie realizację standardowych czynności, ale obecnie nie mogą jeszcze zastąpić
człowieka-specjalisty, dysponującego indywidualnym pakietem wiedzy eksperckiej, doświadczeń i sytuacyjnie, mądrze, kojarzącego fakty.
Badania transferu wiedzy w koncernach high-tech wykazały, że wiedza przepływa w organizacji na zasadzie transakcji, a receptą na skuteczne zarządzanie wiedzą
są indywidualne kompetencje osób. Dlatego też w ramach konsultacji społecznych
przeprowadzono m.in. badania dotyczące metod i mediów komunikacyjnych wykorzystywanych w Regionie przez uczniów, studentów i pracowników10. Opracowanie
wyników tych badań umożliwiło wnioskowanie na temat przyszłych preferencji co
do stosowania metod i mediów komunikacyjnych w przekazie wiedzy. Widoczne są
bariery dotyczące tworzenia więzi społecznych na bazie współdziałania, chęci poszukiwania i przyswajania nowej wiedzy oraz woli samodoskonalenia się.
9
Skala 6-stopniowa od 1-6; ocena 4 oznaczała, że sytuacja w perspektywie roku 2030 nieznacznie się poprawi, ocena 5 – poprawi się, ocena 6 – wyraźnie się poprawi.
10
Obiektem badań były opinie respondentów (uczniów N = 898, studentów N = 1003 i pracowników N = 977) wyrażone w anonimowej ankiecie.
M.K. Wyrwicka
11
Niepokoi fakt relatywnie niewielkiej skłonności młodzieży do wspólnego zgłębiania wiedzy i uczestniczenia w zajęciach dodatkowych (rozwijanie zainteresowań). Prawie 80% ankietowanych studentów nie korzysta z czytelni częściej niż
raz na miesiąc, zaś ponad 87% nie korzysta z biblioteki i z katalogów elektronicznych częściej niż raz na tydzień. Wykorzystanie e-learningu do szkolenia pracowników jest znikome prawie 60% wskazań dotyczy odpowiedzi „wcale”, a ponad
12% „bardzo rzadko”. Oznacza to, że istnienie sieci teleinformatycznych i dostępność w nich nawet gotowych do wykorzystania materiałów nie niweluje
bariery motywacji do zgłębiania dostępnej i kreowania nowej wiedzy. Nie bez
znaczenia jest też system oświaty, który oprócz przekazu wiedzy zapewnić powinien niezbędne w życiu społecznym i zawodowym spektrum kompetencji związanych z pracą zespołową, aktywnym słuchaniem czy komunikowaniem się.
Z badań wynika, że pracownicy z wyższym stażem są bardziej samodzielni, mniej
angażują kierownictwo, służą pomocą koleżankom i kolegom. W związku z tym
rodzą się pytania o zasadność prowadzonej obecnie przez wiele firm i instytucji polityki zwalniania pracowników 50+ lub „wymiany pracowników”, którzy przepracowali w jednym miejscu kilka lat pod pretekstem „wypalenia zawodowego”. Mimo
wynikającego z prezentowanych badań uprzywilejowania pracowników z wyższym
wykształceniem, nie ma pewności, czy przedsiębiorcom rzeczywiście zależy na budowaniu kapitału intelektualnego i na kreowanym lokalnie kapitale społecznym.
Percepcja przyszłości – przyjmująca zwykle w badaniach foresight postać scenariuszy – bazuje na diagnozie stanu istniejącego i ocenie potencjału rozwojowego,
na zidentyfikowanych tendencjach zmian, a także na próbie identyfikowania mechanizmów uruchamianych decyzjami różnych grup interesów.
W ramach prac nad Projektem przeprowadzono analizy w oparciu o metodykę
myślenia sieciowego. Ustalono cele, zdefiniowano sytuację problemową i interesariuszy, zbudowano sieć oddziaływań na innowacyjność Wielkopolski uwzględniającą 51 czynników i przeprowadzono jej analizę, wskazując czynniki aktywne11
i krytyczne12, pokazano możliwości zmian sytuacji oraz objaśniono możliwości
kierowania rozwojem. Z punktu widzenia władz regionu, badania wskazały na
7 czynników o charakterze sterowalnym i 11 czynników niesterowalnych.
Oznacza to, że
– budżet regionu,
– przedsiębiorczość,
– działalność edukacyjna,
11
Czynniki aktywne oddziałują na inne, ale same podlegają niewielkim wpływom. Z badań wynika, że aktywne czynniki oddziałujące na Innowacyjną Wielkopolskę to: działalność edukacyjna,
decyzje rządu, zaufanie, grupy nacisku, infrastruktura, dotacje celowe, wiodące firmy, decyzje władz
samorządowych, Instytucje Otoczenia Biznesu, poziom rozwoju e-biznesu, lider, inicjatywy klastrowe i działalność społeczna.
12
Czynniki krytyczne są zarówno aktywne jak i reaktywne, tzn. podlegają wpływom, ale też oddziałują na inne czynniki. Analizy wskazały na: przedsiębiorczość, kompetencje fachowe, budżet regionu,
liczbę MSP i gotowość do innowacji jako czynniki krytyczne dla rozwoju Innowacyjnej Wielkopolski.
12
Wstęp
– infrastruktura,
– dotacje celowe,
– decyzje władz samorządowych
– inicjatywy klastrowe,
są kierowalne z pozycji decydenta regionalnego i można nimi bezpośrednio oddziaływać na Innowacyjną Wielkopolskę.
Aby osiągać zamierzony skutek należy podjąć też działania zapobiegawcze
(prewencyjne) wobec czynników niesterowalnych, będących w gestii innych decydentów niż władze regionu. Do tych niesterowalnych czynników zaliczono w wyniku analiz: decyzje rządu, liczbę małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) w regionie, kompetencje fachowe, gotowość do innowacji, zaufanie, działania grup
nacisku, zachowania rynkowe wiodących firm, funkcjonowanie instytucji otoczenia biznesu (IOB), poziom rozwoju e-biznesu, poczynania liderów i działalność
społeczną. Warto tu podkreślić, że decydent z poziomu władz samorządowych
regionu ma pewien wpływ (zwłaszcza w dłuższym okresie czasu) na wymienione
wyżej czynniki, ale ich stan i oddziaływanie jest w istotnej mierze zdeterminowane
decyzjami innych i uwarunkowane kulturowo.
Projekcja przyszłości z wykorzystaniem metodyki myślenia sieciowego,
w efekcie określenia zakresu możliwych zmian sytuacji i opracowania modelu
kierowania, przewiduje też planowanie strategii i działań oraz wprowadzenie rozwiązania problemu w życie. Znalazło to częściowo wyraz w dziewięciu scenariuszach rozwoju Wielkopolski pisanych, jako optymistyczne, pesymistyczne i prawdopodobne w trzech aspektach: rozwoju sieci gospodarczych, dyfuzji wiedzy
i rozwiązań instytucjonalnych.
Prawdopodobieństwo, że jeden z opracowanych scenariuszy oferuje w pełni opisy
przyszłych zmian w Regionie, jest relatywnie małe. Jednak opisany scenariuszami
przebieg zdarzeń zwraca uwagę na szerokie spektrum możliwych sytuacji, które
jako zbiór prezentują aktualną wiedzę badaczy odnośnie skali niepewności.
Syntetyczne opinie i wnioski wynikające z dotychczasowych prac zawiera niniejsze opracowanie, stanowiące raport końcowy, prezentujący syntezę wyników
badań dotyczących sieci gospodarczych Wielkopolski, oraz efekty analiz związanych z przesłankami rozwojowymi Innowacyjnej Wielkopolski. Przedstawiono też
opinie eksperckie związane z przyszłością Regionu, trzy scenariusze zmian w perspektywie roku 2030 (optymistyczny, negatywny i prawdopodobny), a także rekomendacje dotyczące zalecanych działań i przedsięwzięć, sprzyjających – zdaniem
realizatorów Projektu – budowaniu gospodarki opartej na wiedzy i wspieraniu innowacyjności Wielkopolski.
Wyniki Projektu powinny ułatwić wskazanie potencjalnych zakresów działalności regionalnych decydentów wspomagającej transformacje wiedzy z wykorzystaniem sieci społeczno-gospodarczych oraz zainspirować kolejne badania foresight
w Wielkopolsce. Zrealizowane prace mogą wspomóc budowanie społecznego konsensusu wokół idei transformacji rozwojowej Regionu, Wielkopolskiego Systemu
Innowacji i Gospodarki Opartej na Wiedzy.
Magdalena K. WYRWICKA
1. SIECI GOSPODARCZE WIELKOPOLSKI
1.1. WPROWADZENIE
Koncepcja gospodarki opartej na wiedzy (GOW) podkreśla wiodącą rolę nauki,
a zwłaszcza technologii informatycznych i telekomunikacyjnych, zmiany strukturalne oraz szybkie upowszechnianie się rezultatów naukowych w kolejnych sektorach gospodarki. Jej podstawowe cechy to sieciowość, globalność i korzystanie
z informacji na potrzeby komunikacji, edukacji, innowacyjności i rozwoju.
Zaobserwować można pewien paradoks „wiedza i prowadzący do niej rozwój
nauki stają się fundamentalnym czynnikiem rozwoju społeczno-gospodarczego.
Jednocześnie też stają się czynnikiem pogłębiającym złożoność i niepewność kontekstu, w jakim politycy i menedżerowie podejmować muszą strategiczne decyzje” 1.
Istotnym elementem z punktu widzenia gospodarki opartej na wiedzy są aktywne przedsiębiorstwa, które swoją działalnością, wyznaczają granice ekspansji gospodarczej i rozwoju regionu. Aktywność przedsiębiorstw jest wynikiem kumulacji
wielu czynników, spośród których można wymienić umiejętność funkcjonowania
w ramach partnerstwa rynkowego. Jest ono inicjowane, wspomagane i rozwijane
przez odpowiednie instytucje i procedury.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej w rozdziale I. zatytułowanym „Rzeczpospolita” w artykule 20. stanowi, że „społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu
i współpracy partnerów społecznych, stanowi podstawę ustroju gospodarczego
Rzeczpospolitej Polskiej”. Można więc wnioskować, że istnienie i funkcjonowanie
sieci społeczno-gospodarczych jest wpisane jako wzorzec działalności.
Sieć gospodarcza, stanowiąca obiekt badań w Projekcie, opisywana jest w literaturze menedżerskiej jako nowoczesna forma organizacji, nowy styl zarządzania
lub forma zorganizowania stosunków między różnymi instytucjami. W sieci granice między jej elementami ulegają rozmyciu. Wynika to zarówno z przywiązywania mniejszej wagi do formalnych ograniczeń, jak i nadawania znaczenia tymczasowym relacjom zachodzącym między podmiotami – elementami sieci – i wewnątrz nich. Zazwyczaj występuje jednocześnie: i współpraca i rywalizacja – bez
tego sieci nie mogłyby odpowiednio funkcjonować.
1
Raport Narodowy Program Foresight Polska 2020.
14
M.K. Wyrwicka
1.2. MECHANIZMY SIECIOWE
W rozwiązaniach technicznych dynamika jest ukierunkowana na przyszłość
i opiera się na ciągłych eksperymentach, modyfikacjach, innowacjach. Wszędzie
tam, gdzie funkcjonuje społeczność – obok elementów dynamizujących pojawiają
się także stabilizujące – inercja układu.
Mechanizmy sieciowe, interpretowane jako relacje społeczne wynikające
z przesłanek socjologicznych i psychologicznych, dostrzegano zawsze jako „tło
organizacji formalnej”. Odnoszono je do wszelakich relacji międzyludzkich oraz
zachowań nie ujętych we wzorce. Można więc twierdzić, że chodzi o sieci interesów, ich siłę, zakres, cechy (podobieństwa, niezbieżności, konfliktogenność),
a także o określenie poziomu globalności, regionalności czy lokalności interesów.
Ważne są tu również dawne i nowe przyporządkowania (powiązania), poczucie
tożsamości, a także wizje, odzwierciedlające cele, uwarunkowania i aspiracje
uczestników sieci. Mechanizm sieciowy powinien więc spowodować zadziałanie
takich zasad podejmowania decyzji, które czasowo ustabilizują układ i doprowadzą
w odpowiednim momencie czasu do włączenia partnera do gry (uruchomią kooperację), niezależnie od tego, że nie wiadomo jak się zachowa w trakcie współdziałania, jak bardzo będzie się integrował w systemie współdziałania, z jakimi oczekiwaniami przystępuje do współpracy. Kooperacja w sieci może sprzyjać specjalizacji
i koncentracji na kluczowych umiejętnościach konkretnego podmiotu gospodarczego.
Zjawisko to bywa nazywane współspecjalizacją i jest analogiczne do symbiozy.
1.3. SIEĆ JAKO PODSTAWA KOOPERACJI
Kooperację często utożsamia się z mechanizmem sieciowym, bez argumentowania, czy jest to zasadne. Kooperacja dotyczy określonych wzajemnych relacji
pomiędzy osobami fizycznymi lub prawnymi. Przejawia się w celowej współpracy
osób, grup lub organizacji. O kooperacji mówi się, gdy uzgodnione zachowania
przejawiają się w czasie, w uzgodnionym terminie i zachodzą z woli dwóch umawiających się stron. O relacjach kooperacji między przedsiębiorstwami zazwyczaj
mowa, gdy co najmniej dwa niezależne przedsiębiorstwa podjęły próbę wyjścia
poza typowe transakcje wymiany. Oznacza to, że kooperację można traktować jako
jedną z zasad polityki gospodarczej i stawiać obok rynku i hierarchii, jako możliwy
mechanizm ekonomiczny.
Sposoby funkcjonowania sieci akcentują pojawianie się nowych relacji w układach kooperacyjnych. Z podmiotami kontekstowymi, kształtującymi warunki działania, mogą zaistnieć w różnym horyzoncie czasu relacje, dające się przyporządkować do jednej z następujących kategorii:
– społeczno-kulturowe przejawiające się wchodzeniem w interakcje z podmiotami, które mają znaczny wpływ na społeczne wartości, normy, przekonania lub
1. Sieci gospodarcze Wielkopolski
15
zachowania, np. środki masowego przekazu, organizacje religijne, organizacje
charytatywne;
– ekonomiczne, w których akcentuje się uwzględnienie ustalonego porządku
ekonomicznego określanego prawem podatkowym, prawem pracy, polityką
pieniężną państwa, umowami z bankami, zasadami funkcjonowania giełdy papierów wartościowych, oddziaływania związków pracodawców i związków zawodowych;
– polityczno-administracyjne; są to relacje przedsiębiorstwa z partiami politycznymi, administracją publiczną, grupami interesu, instytucjami międzynarodowymi;
– technologiczne – mają wpływ na tempo i kierunki innowacji oraz tworzenie
nowej wiedzy; są to relacje z uczelniami, instytutami badawczymi, urzędami
patentowymi, agencjami rządowymi, jednostkami certyfikującymi lub normalizacyjnymi, a także relacje w stowarzyszeniach branżowych.
Tworzenie takich relacji jest szczególnie istotne w trójstronnych (klastrowych)
układach pomiędzy praktyką gospodarczą (przedsiębiorstwami), ośrodkami naukowo-badawczymi oraz administracją lokalną (rządową i samorządową). Ten
układ ma szanse pozostawać w symbiozie, a jego funkcjonowanie może i powinno
skutkować synergią. Szczególnego znaczenia nabiera tu przekaz wiedzy eksperckiej pochodzącej od partnera, który ma inną percepcję rzeczywistości i realizuje
inne funkcje społeczne. Dla zrozumienia interakcji w takiej sieci istotne jest rozpoznanie charakteryzującego ich związek układu sił oraz zakresu wspólnych potrzeb.
Klasyczne podziały eksponują specyfikę struktur i wyróżniają takie podstawowe
typy sieci kooperacji jak 2:
– „gwiazdy”, tworzone wokół firmy wiodącej, zwane też sieciami centrycznymi,
– „połączeń węzłowych”, w których wszystkie podmioty są równoprawne, czasem przypominające struktury macierzowe,
– „tymczasowe”, czyli słabo sformalizowane, w których intensyfikacja kontaktów
jest zmienna w czasie i uzależniona od bieżących potrzeb,
– „regionalne”, które są wyrazem terytorialnej, korporacyjnej działalności gospodarczej, często o dużym stopniu formalizacji, zwykle zhierarchizowane.
Tradycyjnie kooperacja jest nastawiona na długotrwałe, sformalizowane, planowe układy współpracy. Faworyzowana jest forma „małżeństwa”. Jednak już
pojawiają się nowe formy („syndykat”, „klub”, „komuna”, „impreza”, „forum”),
które eksponują potrzebę bycia gotowym do zmian we wstępnie określonym kontrakcie dotyczącym współdziałania, a także podkreślają poszanowanie woli współpracy obu stron, łącznie z akceptacją sytuacji wyjścia z układu (rys. 1.1).
Nowe typy kooperacji sprawiają, że istotne stają się inne formy odpowiedzialności. Chodzi tu o współodpowiedzialność za sieć i społeczną odpowiedzialność
biznesu. Rośnie wzajemne uzależnienie partnerów, i to nie tylko od zleceń, czy
2
Za S. Korenik, Dysproporcje w rozwoju regionów Polski – wybrane aspekty, Wyd. Akademii
Ekonomicznej, Wrocław 2003, s. 14.
16
M.K. Wyrwicka
wspólnie podejmowanych prorozwojowych projektów, ale i od indywidualnej
sprawności działania, jakości oferowanych wyników, rzetelności, lojalności.
A
„Małżeństwo”
B
„Klub”
C
D
„Syndykat”
„Komuna”
E
F
G
„Impreza”
„Forum”
„Ekspedycja”
Rys. 1.1. Rodzaje więzi kooperacyjnych w sieciach gospodarczych.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Roehl, I. Rollwagen, Club, Sundikat, Party – wie wird
morgen kooperiert?, OrganisationsEntwicklung, 2004 nr 3, s. 30-41
Sieć – jako baza dla potencjalnej kooperacji, powinna być względnie trwała,
ale jednocześnie wykazywać cechy umożliwiające podjęcie współczesnych form
kooperacji (por. tabela 1.1).
Opisywany powyżej współczesny układ kooperacyjny jest nastawiony na:
– synergię – powinien pojawić się istotny wzrost liczby możliwych wyborów
strategicznych dla każdego z partnerów;
– transfer wiedzy – kooperacja staje się coraz bardziej zdeterminowana przekazem wiedzy. Należy budować i podtrzymywać funkcjonowanie mechanizmów
dzielenia się informacją i transferu wiedzy;
– redukowanie niepewności – kooperacja dotyczy coraz częściej obszarów eksperymentalnych. Trzeba z jednej strony rozłożyć ryzyko na współdziałające ze
sobą podmioty, ale i przyzwolić, by partner mógł wycofać się ze szczególnie
ryzykownych sytuacji;
– troskę o istotne relacje – kooperacja jest podejmowana na bazie już sprawdzonych układów bazujących na zaufaniu lub współistnienia w sieci i rekomendacji; Trzeba zauważyć i uwzględnić możliwe zmiany zachodzące u partnera.
Ważne jest wskazanie osób odpowiedzialnych za konkretne działania.
1. Sieci gospodarcze Wielkopolski
17
Tabela 1.1. Charakterystyka tradycyjnych i współczesnych form kooperacji
Tradycyjne formy kooperacji
Współczesne formy kooperacji
1. Planowość
inicjatywy
współdziałania
2. Perspektywa
czasowa oceny
partnera
Kooperacja z założenia możliwa
do zaplanowania
Kooperacja jest sytuacyjna, doraźna;
przebiega w sposób nieplanowany
Ocena ewentualnego partnerakooperanta jest możliwa tylko
w odniesieniu do jego działań w
przeszłości
3. Jednoznaczność
celów współdziałania
Cele i przebieg współpracy muszą
być określone i możliwe do skontrolowania
4. Formalizacja
współpracy
Zakres i czas kooperacji oraz
formy współpracy i jej efekty
powinny być określone umową
5. Struktura
Kooperacja uzależniona jest od
pojedynczych wykonawców lub
integratora systemu, co prowadzi
do hierarchizacji
Interakcja i komunikacja partnerów ma miejsce przede wszystkim na początku współpracy oraz
gdy pojawiają się problemy
Ocena potencjalnego partnerakooperanta jest zorientowana na przyszłość, uwzględnia potencjał, który
powstanie po wejściu w układ; korzyści
są analizowane w kontekście kompetencji sieci
Cele i przebieg współpracy będą stopniowo, elastycznie doprecyzowywane i
mogą być sytuacyjnie modyfikowane w
trakcie współdziałania. Kooperacja
powinna sprzyjać wszystkim współpracującym stronom
Dopuszcza się (a nawet jest pożądane)
wspólne uczenie się i proaktywne kształtowanie systemu współdziałania; nie
wszystkie kwestie są uregulowane umową i sformalizowane
Dopasowana do specyfiki współpracy.
Należy wspólnie z partnerami ustalić
standard obsługi klienta przez system
kooperacji.
Długotrwała interakcja z potencjalnymi
partnerami, także w okresie przerw we
współdziałaniu, stabilizuje układ sieciowy (podtrzymywanie kontaktów, bycie
w gotowości do współpracy)
Załamanie kooperacji (zerwanie umowy)
traktowane jest jako normalne zjawisko i
postrzegane jako doświadczenie umożliwiające pozyskanie nowej wiedzy
Cecha
6. Intensywność
i alokacja
w czasie kontaktów między
partnerami
7. Opinia
o zerwaniu
współpracy
Załamanie kooperacji (zerwanie
umowy) jest zwykle postrzegane
jako posunięcie radykalne,
nadzwyczajne, kryzysowe
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań oraz H. Roehl, I. Rollwagen, Clib, Syndikat, Party – wie wird morgen kooperiert? [w:] OrganisationsEntwicklung nr 3, 2004, s. 32.
– „inwestowanie w układ” – osiągane wyniki oraz zaangażowanie są istotną
przesłanką kooperacji. Należy określić warunki brzegowe, w których (także
jednostronnie) nastąpi inwestowanie w potencjalny system kooperacyjny; chodzi o wychodzenie naprzeciw, podejmowanie jednostronnych wysiłków (dawa-
18
M.K. Wyrwicka
nie przykładu) w celu nawiązania relacji tam, gdzie dotychczas dominowało
rozczarowanie;
– budowanie na różnych punktach widzenia – partnerzy mają inne spojrzenie
na klientów, procesy tworzenia wartości czy modele biznesowe, mają też różne
zasoby wiedzy. Warto skorzystać z wiedzy partnera, zanim zrobią to inni.
Podczas współdziałania instytucji powstaje nowy („dodatkowy”) system.
Jest on uwarunkowany przez systemy organizacyjne kooperantów, a także przez
wzajemne zaufanie i gotowość do współpracy z intencją „wygrana-wygrana”. Takie systemy nie zależą od otoczenia – wykazują te cechy, na których zależało
twórcom, a ich odporność na zmiany lub adaptacyjność uwarunkowana jest
rozwiązaniami w strukturach systemu, nie zaś rodzajem zakłóceń. Z tego powodu sieć daje poczucie przynależności i specyficznej „ochrony”, ale jednocześnie może być postrzegana z zewnątrz jako twór izolujący się od otoczenia,
zamykający się, wyznaczający granice swobody działania jednostek składowych.
Jak już uprzednio zaznaczono, sieci są bazą dla kooperacji, podczas której intensyfikują się przepływy informacji między różnymi instytucjami, kooperacja zaś
staje się coraz bardziej zdeterminowana przekazem eksperckiej wiedzy. Budowanie
i intensyfikowanie funkcjonowania mechanizmów transferu wiedzy i jej transformacji do indywidualnych potrzeb poszczególnych podmiotów gospodarczych powinno zaowocować synergicznym wzmocnieniem sieci kooperantów oraz dawać
pozytywny impuls do otoczenia w postaci innowacyjnych rozwiązań dotyczących
produktów, technologii, organizacji lub działań marketingowych.
Zarządzanie siecią skutkuje budowaniem potencjału dla ewentualnej współpracy w formie podtrzymywania kontaktu, akwizycji, wzajemnego informowania się.
Nie wiadomo jednak, czego można spodziewać się po podjęciu ewentualnej
współpracy. Istotne staje się bieżące ukształtowanie systemu współdziałania i troska o rzetelną współpracę.
Nie każda sieć skutkuje kooperacją. Przykładowo szereg firm odpryskowych 3, tworzących sieć opartą na wiedzy, nie podejmuje współpracy ani z instytucją, z której wywodzi się założyciel, ani z innymi, podobnymi, podmiotami
w obawie przed ujawnieniem konkurencji własnego know-how.
Oznacza to, że szczególny problem, zarówno w sieci jak i podczas tworzenia
systemu kooperacji, stwarza uzgadnianie celów wewnętrznych organizacji z celami
międzyorganizacyjnymi, gdyż implikuje to przesłankę do destabilizacji, podważając często polityki istniejące w pojedynczych podmiotach gospodarczych. Mechanizm sieciowy powinien spowodować zadziałanie takich zasad podejmowania decyzji, które czasowo ustabilizują układ i doprowadzą, w odpowiednim momencie
Por. wyniki badań: A. Borowiec i K. Kubiak [w:] Budowa scenariuszy transformacji wiedzy
wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom I, Badania uzupełniające, red. M.K. Wyrwicka,
Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
Firma odpryskowa powstaje na drodze usamodzielnienia się pracowników przedsiębiorstwa macierzystego lub innej organizacji w celu wykorzystania potencjału intelektualnego lub/i technologii tej
jednostki.
3
1. Sieci gospodarcze Wielkopolski
19
czasu, do włączenia nowego partnera do gry (uruchomią kooperację), niezależnie
od tego, że nie wiadomo (z danych historycznych), ani jak się zachowa w trakcie
realizacji powierzonych mu zadań, ani jak będzie się integrował w systemie kooperacji, ani z jakimi oczekiwaniami przystępuje do współpracy.
Jeśli sieci nie są systemami kooperacji, nie należy objaśniać ich funkcjonowania
przez pryzmat właściwości systemów (takich jak organizacje). Jeśli w badaniach
sieci eksponowane są związki kooperacyjne, przekłamuje się charakterystykę mechanizmu sieciowego i pomija (przemilcza) istotne, niematerialne relacje w sieci
(intencje, postawy wobec partnera, emocje, poglądy, kulturowe wartości, poczucie
wspólnoty, tożsamość, skojarzenia, wyobrażenia, oczekiwania, stereotypy, itp.).
Nie zawsze są one pochodną funkcji tworzonych systemów lub przyjętych celów
organizacyjnych, a raczej wynikają z obecności elementu społecznego – różnorodności charakterów, schematów myślowych, natury ludzkiej.
Powyższe przesłanki skłoniły realizatorów Projektu do badań związanych z tożsamością Regionu, tożsamością Wielkopolan oraz kulturą techniczną w Regionie 4.
Diagnoza tożsamości (N = 800) Wielkopolski wykazała:
– tworzenie relacji partnerskich – badania potwierdziły, że istnieje dosyć duże
wzajemne zaufanie oraz jest duże prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu
przy tworzeniu sieci gospodarczych,
– angażowanie się w tworzenie sieci gospodarczych – badania wykazały istnienie
potrzeby tworzenia sieci społeczno-gospodarczych oraz gotowość przedsiębiorstw, by angażować się w ich budowanie i rozwijanie,
– umiejętności organizacyjne – wskazujące na fakt, że działania podejmowane
przez organizacje wielkopolskie mają duże szanse powodzenia,
– przywiązywanie wysokiej wagi do takich cech jak: zaufanie, odpowiedzialność,
sukces, przy jednoczesnej niskiej randze sprawstwa i wiedzy.
Prowadzi to do wniosku, że Region ma dobre podstawy do budowania sieci
gospodarczych, brakuje jednak wiedzy i umiejętności do ich rozwijania. Diagnoza tożsamości Wielkopolan pokazała, że:
– w wymiarze indywidualnym rośnie nastawienie proinnowacyjne i znaczenie
wartości indywidualistycznych kosztem wartości grupowych,
– w wymiarze geograficznym słabnie poczucie więzi wynikającej z przypisania
do przestrzeni i miejsca (identyfikacja się z nim), a rośnie (szczególnie u młodych ludzi) otwartość na migrację i chęć uczestnictwa w społeczności ogólnopolskiej, ogólnoeuropejskiej, globalnej,
4
Szczegółowe wyniki i wnioski z badań autorstwa R. Janowicza, K. Ragin-Skoreckiej i M.K.
Wyrwickiej znajdują się w opracowaniach:
– Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych,
Wyrwicka M.K. (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
– Tendencje rozwojowe Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Wyrwicka M.K. (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
– Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom I,
Badania uzupełniające, Wyrwicka M.K. (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
20
M.K. Wyrwicka
– w wymiarze historycznym obserwuje się w Wielkopolsce słabnięcie tradycyjnych wartości i poczucia związku z dziejami danego miejsca, bohaterami, instytucjami historycznymi,
– w wymiarze socjologicznym widoczne są zmiany w sposobie traktowania
odrębności funkcjonującej w świadomości zbiorowej, dotyczy to także tożsamości związanej z sąsiedztwem czy lokalnością, która zastępowana jest przez
społeczności sieciowe (tworzone w Internecie), coraz ważniejszą grupą odniesienia staje się „przedsiębiorstwo”; obserwuje się także coraz bardziej instrumentalne traktowanie grupy przez jednostki – widoczne jest odwrócenie ról: to
grupa służy celom jednostki, a nie jednostka celom grupy,
– w wymiarze ekonomicznym poczucie wspólnoty gospodarowania, kooperacji
zderza się z koniecznością silnej konkurencji i braku zaufania w biznesie, co
w efekcie prowadzi do słabej współpracy konkurencyjnej i blokuje tworzenie i transfer innowacji w Regionie,
– Wielkopolanie postrzegają gospodarkę Regionu jako dość tradycyjną, co
w czasach budowy gospodarki opartej na innowacji oraz na wiedzy daje poczucie niższej jej atrakcyjności,
– w wymiarze społeczno-politycznym dostrzegalne jest znaczne zróżnicowanie
preferencji politycznych słabnięcie społeczeństwa obywatelskiego i angażowania się Wielkopolan w różnego typu aktywności,
– w wymiarze antropologicznym i etnograficznym obserwuje się słabnięcie znaczenia tradycyjnych czynników budujących tożsamość regionalną,
– w wymiarze urbanistyczno-architektonicznym Wielkopolanie z reguły nie tworzą wspólnoty ze względu na formy budownictwa i układy przestrzenne,
– w wymiarze informacyjnym występuje z jednej strony upowszechnianie nowoczesnych narzędzi komunikacji i rosnący dostęp do światowych zasobów
informacyjnych w różnych obszarach wiedzy, kultury, życia społecznego, ale
z drugiej strony pewne poczucie zagubienia i wykluczenie wynikające z niedorozwoju infrastruktury i niedostosowania języka komunikacji do odbiorców.
Badania percepcji kultury technicznej w Wielkopolsce (N = 956) wykazały
przekonanie społeczności Wielkopolski o istnieniu kultury technicznej i możliwości jej kształtowania. Kultura techniczna 5 w opinii respondentów to: przestrzeganie
norm (75%), trzymanie się procedur (63%), dbałość o efektywność (49%), tworzenie
standardów (47%), rzetelność (45%), zaangażowanie w pracę (41%), solidarność
zawodowa i współdziałanie (37%), ujednolicanie podejść do problemów technicznych (36%), dyscyplina (34%), gospodarność (29%), zapobiegliwość (22%).
Wielkopolanie są przekonani, że kultury technicznej można nauczyć,
co może świadczyć o oczekiwaniach względem sytemu oświaty oraz organizatorów działalności gospodarczej.
5
W badaniach przyjęto, że kultura techniczna to system stałych skłonności i sprawności woli
człowieka, umożliwiający mu godne wykorzystywanie technologii oraz wytworów techniki występujących w otaczającej go rzeczywistości, w celu zmiany jakości życia swojego i innych ludzi.
1. Sieci gospodarcze Wielkopolski
21
W wyniku przeprowadzonych badań oraz dogłębnej analizy istniejących dokumentów strategicznych w zakresie wspierania innowacyjności poprzez partnerstwo
publiczno-prywatne (PPP) należy także stwierdzić, że poziom wsparcia tym instrumentem innowacyjności polskich przedsiębiorstw jest znikomy. Wydaje się
jednak, że wspieranie innowacji na poziomie regionalnym nie jest i nie będzie
możliwe bez wykorzystania PPP. Świadczyć o tym może rozmiar rynku, który jest
z nim związany, a który na całym świecie wykazuje tendencję wzrastającą. Partnerstwo publiczno-prywatne w opinii badanych zapewnia absorpcję i dyfuzję innowacji, ułatwia transfer technologii między przedsiębiorstwami w sieciach gospodarczych oraz powoduje wzrost zaufania między kooperującymi podmiotami.
1.4. WYBRANE WYNIKI BADAŃ DOTYCZĄCYCH
SKŁONNOŚCI DO KOOPERACJI
Podczas analiz prowadzonych na rzecz Projektu badano metodą ankietową
m.in. stan obecnej współpracy i gotowości do nawiązywania relacji sieciowych
wśród wielkopolskich przedsiębiorców (N = 522). Obiektem badań były opinie
losowo wybranych przedsiębiorców 6.
Rys. 1.2. Zestawienie wypowiedzi na temat współpracy z innymi przedsiębiorstwami.
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań
Szczegółowe wyniki i wnioski z badań autorstwa L. Pacholskiego, M.K. Wyrwickiej, P. Golińskiej i M. Fertscha znajdują się w opracowaniach:
– Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych,
Wyrwicka M.K. (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
– Tendencje rozwojowe Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Wyrwicka M.K. (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
6
22
M.K. Wyrwicka
Odpowiedzi na pytania dotyczące powiązań wskazują na dominującą współpracę z dostawcami na terenie kraju (77,4%) i odbiorcami krajowymi (76,6%).
Dalsze analizy pokazują też na ogniskowanie sieci powiązań na terenie powiatu
i gminy (por. rys. 1.2).
Przedmiot współpracy badanych podmiotów gospodarczych to zazwyczaj obszar produkcji (49,2%) lub logistyki. W dalszej kolejności wymieniano działalność marketingową, wspólne zakupy, wspólny udział w imprezach wystawienniczych (17%).
Współpraca przedsiębiorstw zazwyczaj ma charakter formalny (61% wypowiedzi). O tworzeniu relacji współdziałania, zdaniem 67% respondentów, decyduje
zaufanie, według opinii 65,5% pytanych – korzyści finansowe, w deklaracjach
64,7% – rzetelność partnera, a według 56% przedsiębiorców – wspólnota interesów
(por. rys. 1.3).
Rys. 1.3. Przesłanki i charakter więzi współpracy badanych przedsiębiorstw; N = 522.
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań
Generalnie przedsiębiorstwa w Wielkopolsce nie odczuwają szczególnej
dominacji firm wiodących w regionie, a oddziaływanie wiodących przedsiębiorstw na otoczenie jest oceniane raczej pozytywnie (por. rys. 1.4).
Współpraca z jednostkami naukowo-badawczymi nie jest zjawiskiem powszechnym. Ze szkoleń korzysta 23,5% przedsiębiorstw, wspólne projekty z ośrodkami badawczo-rozwojowymi realizuje około 21% przedsiębiorstw, a tylko 10%
korzysta z pomocy podczas zdobywania nowych rynków zbytu (rys. 1.5).
Współpraca z władzami lokalnymi jest deklarowana przez około 71% badanych
przedsiębiorstw, ale nie jest w pełni odbierana pozytywnie.
1. Sieci gospodarcze Wielkopolski
23
Rys. 1.4. Opinie o oddziaływaniu firm wiodących na różne sfery życia gospodarczego; N = 522.
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań
Rys. 1.5. Przesłanki i przedmiot współpracy badanych przedsiębiorstw z jednostkami naukowo-badawczymi; N = 522.
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań
Badania korelacji czynników istotnych dla procesu tworzenia sieci gospodarczych, przeprowadzone w odniesieniu do danych uzyskanych z 522 przedsiębiorstw z Wielkopolski, niepokoją niskim wskaźnikiem skłonności do współdziałania z podmiotami naukowo-badawczymi oraz „odpornością” na inspirację ze strony innych przedsiębiorstw.
24
M.K. Wyrwicka
1.5. WYBRANE WYNIKI BADAŃ DOTYCZĄCYCH POZIOMU
INTEGRACJI KLASTRÓW W WIELKOPOLSCE
Badania 15 klastrów w Wielkopolsce 7, zrealizowane w 2010 roku wykazały
stosunkowo niski poziom integracji 8 podmiotów gospodarczych.
W ramach sieci widoczna jest współpraca w zakresie pozyskiwania nowych
rynków i klientów oraz wymiana informacji rynkowej i korzystanie ze wspólnych
programów szkoleń.
W klastrach przekazywana jest głównie wiedza dotycząca innowacji marketingowych, natomiast wiedza dotycząca innowacji technologicznych lub organizacyjnych przekazywana jest w mniejszym stopniu.
Tabela 1.2. Charakterystyka sieci w zakresie tworzenia i przekazywania wiedzy
Przekazywana jest wiedza niezbędna do realizacji krótkookresowych wspólnych
projektów
Wiedza jest kreowana w ramach poszczególnych wspólnych przedsięwzięć szczególnie o charakterze innowacyjnym i badawczo-rozwojowym
Podmioty uczestniczące w sieci pełnią rolę równorzędnych partnerów i każdy z nich
może być zarówno Integratorem sieci jak i jej kooperantem
Kreowanie wiedzy odbywa się zarówno w poszczególnych przedsiębiorstwach i jednostkach B+R w niej uczestniczących
Kreowanie odbywa się pod kontrolą Integratora, który z racji posiadanego potencjału
pełni wiodącą rolę w sieci
Firmy w sieci kreują wiedzę lokalnie i jako wiedzę cząstkową przekazują Integratorowi, który po przetworzeniu generuje wiedzę globalną sieci. Przekazując tę „powiększoną” wiedzę globalną z powrotem, w ramach sprzężenia zwrotnego, Integrator
decyduje o tym, które zasoby wiedzy zostaną przetransferowane do wybranych podmiotów w sieci
63,6%
63,6%
72,7%
81,8%
45,5%
9,1%
Źródło: opracowanie własne na rzecz Projektu.
Wspólne inwestycje w prowadzenie prac badawczo-rozwojowych, opracowanie
nowych produktów lub technologii, jak również prowadzenie wspólnych laboratoriów, należą do rzadkości.
Przedsiębiorcy – uczestnicy klastra – deklarowali chęć realizacji wspólnych projektów B+R, tworzenia wspólnych nowych produktów lub tworzenia wspólnej infrastruktury produkcyjnej w przyszłości, po uzyskaniu dofinansowania zewnętrznego.
Por. P. Golińska, Badanie poziomu integracji sieci gospodarczych w Wielkopolsce –
podsumowanie wyników badań [w:] Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom I, Badania uzupełniające, Wyrwicka M.K. (red.), Wyd. Politechniki
Poznańskiej, Poznań 2011.
8
Miarą poziomu integracji sieci jest sprawność obsługi klienta; w badaniach wykorzystano model
integracji Ch.C. Poirier'a.
7
1. Sieci gospodarcze Wielkopolski
25
Badania umożliwiły również charakterystykę sieci w aspekcie przekazu wiedzy
(tabela 1.2).
Dominujący był pogląd, że kreowanie wiedzy odbywa się we wszystkich
podmiotach uczestniczących w inicjatywie klastrowej oraz przekonanie o możliwości sytuacyjnego ujawniania się podmiotu wiodącego, który to – w przypadku
zmiany uwarunkowań lub ujawnienia nowych potrzeb – zmienia role pełnione
w trakcie realizacji wspólnych przedsięwzięć. Te ostatnie przyspieszają lub inicjują
kreowanie wiedzy i jej przekaz w gronie kooperantów.
1.6. SIECI GOSPODARCZE A TRANSFORMACJA WIEDZY
Wiedza, będąca w swojej istocie rozumieniem przyczyn i zasad, przyjmuje postać umiejętności (wiedzy ukrytej) nabywanych w praktyce oraz wiedzy tzw. jawnej, możliwej do przekazania innym np. w formie instrukcji. Przewagę rynkową
(także regionu) buduje się w oparciu o umiejętności kluczowe, czyli szczególne dla
konkretnego podmiotu zasoby wiedzy ukrytej. Do tworzenia tych zasobów niezbędne jest nieustanne eksperymentowanie z wiedzą jawną – czyli podejmowanie
innowacji (wprowadzanie istotnych zmian wykraczających poza racjonalizację lub
ulepszenia).
Innowacje są podstawowym elementem mechanizmów gospodarowania i dotyczą:
– obiektu działań na rzecz klienta (innowacja produktowa),
– dochodzenia do wymaganych wyników jakościowych lub ilościowych odmienną metodą (innowacja technologiczna),
– tworzenia nowatorskich układów/systemów wspomagających realizację przyjętych funkcji lub zadań (innowacje organizatorskie i marketingowe).
Skoro zarządzanie wiedzą i innowacje są ze sobą związane, za myśl przewodnią
działań na rzecz projektu „Foresight »Sieci gospodarcze Wielkopolski« –scenariusze
transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę” przyjęto odkrywanie
mechanizmów przyczynowo-skutkowych oraz zasad rządzących tymi procesami.
We współczesnej gospodarce wiedza jest jednym z nielicznych zasobów, których ilość ulega pomnożeniu wraz ze wzrostem wykorzystania a nie wyczerpaniu.
Za N. Luhmanem można ją interpretować jako strukturę, która umożliwia i ułatwia
posługiwanie się informacją w konkretnym kontekście lub sytuacji. Oznacza to
zdolność do zaakceptowania nowych informacji lub ich odrzucania jako nieważnych, mało istotnych, nieużytecznych. Tak rozumiana wiedza (struktura) niweluje
różnice pomiędzy przekazami informacji – tej samej, ale pochodzącej z różnych
źródeł. Struktura ta (wiedza) jest sama w sobie produktem odpowiedniego preparowania informacji i bywa inaczej odbierana indywidualnie. Jest ona tworzona
zwykle z myślą o innych – o grupie zawodowej, o decydentach, o współpracownikach, o społeczności lokalnej, o społeczeństwie.
26
M.K. Wyrwicka
Wiedza jest kluczowym zasobem pozwalającym na realizację procesów wewnątrz sieci oraz osiąganie przewagi konkurencyjnej. Mówi się współcześnie o:
produktach „bogatych w wiedzę”, kluczowych kompetencjach (know-how), specjalizacji operacyjnej, synergii wiedzy, dyfuzji wiedzy, budowaniu „mądrości organizacyjnej”, które będą istotne dla funkcjonowania na globalnych rynkach.
Transformacja wiedzy najczęściej ujmowana jest jako proces planowania,
pozyskiwania, porządkowania, gromadzenia i udostępniania użytkownikom (por.
tabela 1.3).
Tabela 1.3. Proces transformacji wiedzy
Lp.
Fazy w procesie transformacji wiedzy
Operacje na wiedzy
Planowanie strategiczne, zmierzające do pozyskania lub
Wytwarzanie lub pozyskiwytworzenia wiedzy (transferu)
wanie
2.
Porządkowanie i magazynowanie wiedzy w sposób makOrganizowanie
symalizujący jej użyteczność dla podmiotu działania
i magazynowanie
3.
Sytuacyjne wykorzystanie wiedzy
Użytkowanie
Źródło: opracowanie na podstawie Warner M., Witzel M.: Zarządzanie organizacją wirtualną. Wydawnictwo Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005.
1.
Na polskim gruncie prezentowana jest głównie w kontekście wykorzystania wyników badań naukowych do celów komercyjnych lub rozpowszechniania innowacji
(produktowych, marketingowych, technologicznych, organizacyjnych) i dobrych,
sprawdzonych praktyk.
Akcentowana jest rola jakości i ilości wiedzy, postrzeganej jako zasób na
wejściu do procesu jej transformacji. Ograniczoność tego zasobu oraz jego niska
jakość jest dziś jedną z głównych przyczyn niepowodzeń w zakresie tworzenia nowych opracowań użytecznych dla praktyki gospodarczej oraz transferu technologii.
Według K. Perechudy możliwości tworzenia nowej wiedzy w sieci zależą od
tego, czy jest to sieć przyjazna, czy też pochłaniająca (por. tabela 1.4).
W świetle analiz danych pochodzących z badań dotyczących poziomu integracji
sieci, na podstawie wyników zawartych w tabeli 1.2, można wnioskować, że klastry w Wielkopolsce mają charakter sieci przyjaznych, co rokuje pozytywnie
wspólnym działaniom na rzecz budowania gospodarki opartej na wiedzy oraz
kompetencjom kluczowym, dzięki którym tworzony jest potencjał Regionu umożliwiający budowanie przewagi rynkowej.
Dywersyfikacja zakresu działalności w powiązaniu z ukierunkowaniem na
kluczowe produkty regionalne poszczególnych sieci, przy synergicznym współdziałaniu z władzami samorządowymi i instytucjami naukowo-badawczymi
oraz edukacyjnymi, daje szanse na znaczącą pozycję rynkową Wielkopolski
w przyszłości.
1. Sieci gospodarcze Wielkopolski
27
Tabela 1.4. Generowanie wiedzy w sieciach przyjaznych i pochłaniających
Sieć przyjazna
Sieć pochłaniająca
Stwarza przestrzeń do samodzielnego genero- Narzuca standardy w zakresie wiedzy jawnej
wania wiedzy niejawnej
Spontaniczne przekazywanie wiedzy
Reglamentowana dyfuzja wiedzy
Przenikające się indywidualnie projekty
Projekty narzucane przez firmę integratora
Brak blokad wejścia i wyjścia
Blokady wejścia i wyjścia
Procesy chaotyczne
Strukturalizacja procesów
Wielość firm integrujących odpowiedzialnych Kluczowe kompetencje zastrzeżone dla firmy
za różne kompetencje w sieci
integratora
Układ fraktalny
Układ wirtualny
Źródło: Perechuda K., Dyfuzja wiedzy w przedsiębiorstwie sieciowym. Wizualizacja kompozycja,
Wyd. A.E im. O. Langego, Wrocław 2007.
W sieciach przyjaznych spodziewać się można wsparcia ze strony instytucji
otoczenia biznesu 9 (IOB) takich jak np. parki technologiczne, inkubatory, preinkubatory, instytucje doradcze. Jednak badania przeprowadzone na rzecz Projektu
wykazały, że ich działalność nie jest powszechnie znana. Włączanie informacji
o ich roli we współczesnej gospodarce do zajęć szkolnych (np. do treści przedmiotu „wiedza o społeczeństwie”), a także wspieranie (m.in. finansowe) i promowanie
ich działalności, stworzyłoby przesłanki do rozwoju inicjatyw sieciowych ukierunkowanych na wymianę doświadczeń i promowanie lokalnych wzorców tzw. dobrych praktyk.
Warto przy tej okazji zauważyć zanikanie popularności (zwłaszcza wśród młodszego pokolenia) stowarzyszeń zawodowych takich jak: Towarzystwo Naukowe
Organizacji i Kierownictwa (TNOiK) 10, stowarzyszeń zrzeszonych w Naczelnej
Organizacji Technicznej (NOT), czy nawet Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (PTE), które potencjalnie byłyby bardzo pożądanymi partnerami w wielu sieciach społeczno-gospodarczych. Być może ich umiejętna promocja w Internecie
i aktywna współpraca z działającym prężnie studenckim ruchem naukowym może
odwrócić te niekorzystną tendencję.
9
Por. K. Ragin-Skorecka, A. Grzelczak, Rola instytucji otoczenia biznesu w Wielkopolsce
w kontekście przepływu wiedzy [w:] Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom I., Badania uzupełniające, Wyrwicka M.K. (red.), Wyd. Politechniki
Poznańskiej, Poznań 2011 oraz:
– M. Ładzińska-Depko, E. Sołtysiak, Z. Wawrzyniak, Rola Izb gospodarczych w tworzeniu sieci
współpracy [w:] Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Wyrwicka M.K. (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
– A. Grzelczak, Ośrodki wspierania innowacji w Wielkopolsce [w:] Tendencje rozwojowe Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, Wyrwicka M.K. (red.),
Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
10
Powojenny kontynuator działalności Instytutu Naukowej Organizacji założonego przez Karola
Adamieckiego w latach 20. XX wieku.
28
M.K. Wyrwicka
Badania zrealizowane w ramach Projektu przez studentów działających w kołach
naukowych Politechniki Poznańskiej w tym względzie pozwalają domniemać, że
z jednej strony głos tych instytucji nie był traktowany przez decydentów jako bardziej znaczący w debatach publicznych, a z drugiej, przyzwolenie na działalność
komercyjną rozwarstwiło środowiska specjalistów.
1.7. KONKLUZJA
Z badań zrealizowanych w ramach Projektu wynika, że sieci społecznogospodarcze sprzyjają innowacyjności oraz tworzeniu i rozpowszechnianiu
nowej wiedzy. Przedsiębiorcy, kierownicy instytucji otoczenia biznesu i podmiotów naukowo-badawczych oraz władze samorządowe dostrzegają potrzebę
i deklarują gotowość do współdziałania. Problemy z blokowaniem dostępu lub
transformacji wiedzy wynikają z tworzenia biznesowych układów kooperacyjnych,
powstających na bazie sieci i „izolowania się”. Zważywszy jednak na preferowane
aktualnie w Unii Europejskiej priorytety zrównoważonego rozwoju oraz troskę
o społeczną odpowiedzialność biznesu i budowanie kapitału społecznego, dostrzec
można przesłanki niwelowania tych barier.
Krzysztof KUBIAK
2. TRANSFER WIEDZY W KONCERNACH HIGH-TECH
2.1. WPROWADZENIE
Głównymi graczami w sektorze wysokich technologii są zagraniczne korporacje
światowe. Są one dysponentami własnej, niepowtarzalnej wiedzy w obszarze technicznym, technologicznym i organizacyjnym. Przedsiębiorstwa wysokich technologii wypracowały procedury, praktyki usprawniające transfer wiedzy na różnych
poziomach organizacji.
W koncernach wysokich technologii usprawnienie transferu wiedzy odgrywa
kluczową rolę i wymaga zaangażowania wszystkich pracowników, a przede
wszystkim przełamania niechęci do dzielenia się wiedzą. Istotne zatem wydaje się
traktowanie wiedzy jako przedmiotu transakcji. W trakcie analizy inicjatyw
usprawniających transfer wiedzy w koncernach high-tech wykorzystano technikę
sieci wartości oraz mapowanie przepływów wartości.
Transfer wiedzy obejmuje dwa rodzaje działań: transmisję i absorpcję. Transmisja polega na pobraniu wiedzy z bazy wiedzy lub innego źródła i przekazaniu odbiorcy. Następnie musi nastąpić akceptacja, przyswojenie i wykorzystanie otrzymanej wiedzy. Aby wiedza została właściwie zaabsorbowana, musi mieć wiarygodne źródło i właściwą postać 1.
Przepływ wiedzy odbywa się w układzie pięciu elementów 2:
– postrzegane wartości (świadomość wartości wiedzy),
– gotowość dzielenia się wiedzą,
– istnienie kanałów transmisyjnych,
– chęć odbioru wiedzy,
– zdolność przyswajania wiedzy zdefiniowana jako umiejętność nie tylko pozyskiwania i przyswojenia, ale również użycia wiedzy.
1
Sobola L., Paluszkiewicz J.O., Transfer wiedzy w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Szkoła
Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Prace Naukowe nr 35, Zarządzanie wiedzą w Agrobiznesie
w warunkach polskiego członkostwa w Unii Europejskiej.
2
Alavi M., Leidner D.E., Knowledge Management and Knowledge Management Systems: Conceptual Foundations and Research Issues, MIS Quartely, vol. 25, no. 1, March 2001, s. 119.
30
K. Kubiak
K.E. Sveiby przedstawia sposoby oddziaływania wiedzy na tworzenie wartości.
W przeciwieństwie do łańcucha wartości w tradycyjnym rozumieniu, niematerialne
wartości rosną za każdym razem, gdy występuje ich transfer. Wiedza, którą
otrzymuje jednostka, wzbogaca jej wiedzę – następuje zatem jej podwojenie 3.
Jednak z osobistego punktu widzenia dzielenie się wiedzą można uznać za utratę
pewnej wartości.
Idea wymiany wartości 4 oparta jest na założeniach, że uczestnicy sieci i interesariusze uczestniczą w sieci wartości poprzez przekształcanie wartości ich wpływu
(na pozostałe strony) na wzrost ich materialnych i niematerialnych aktywów.
Wartość wymiany może zostać opisana za pomocą prostej techniki tworzenia
mapy. Podstawowe cechy HoloMappingu to 5:
– obejmuje zarówno system i procesy,
– jest wizualnie wyspecjalizowany,
– ułatwia przeprowadzenie dyskusji,
– działa na różnych poziomach organizacji,
– stosuje właściwą skalę do zrozumienia,
– jest łatwy do wykorzystania przez każdą organizację.
2.2. KONCERNY HIGH-TECH
Według OECD sektor high-tech obejmuje dziedziny i wyroby odznaczające się
wysoką intensywnością B+R. Jako mierniki intensywności B+R stosowane są między innymi następujące wskaźniki 6:
– relacja nakładów bezpośrednich na działalność B+R do wartości dodanej,
– relacja nakładów na działalność B+R do wartości produkcji (sprzedaży),
– relacja nakładów bezpośrednich na działalność B+R powiększonych o nakłady
pośrednie „wcielone” w dobrach inwestycyjnych i półwyrobach do wartości
produkcji (sprzedaży); wartość pośrednich nakładów na działalność B+R szacowana jest w oparciu o tablice przepływów międzygałęziowych.
W analizach dotyczących wysokiej technologii stosowane są dwa podejścia:
– według dziedzin,
– według wyrobów.
OECD do sektora wysokich technologii – high technology zalicza te dziedziny,
w których nakłady na badania i rozwój stanowią ponad 4% wartości sprzedaży.
Sveiby K.E., Dziesięć sposobów oddziaływania wiedzy na tworzenie wartości, e-mentor, kwiecień 2005, s.49.
4
Alee V., Reconfiguring the Value Network, Journal of Business Strategy, Vol. 21, no. 4, JulyAug. 2000.
5
Mazur-Łukomska K., Value Networks approach as a tool for intangibles value analysis and amplification capability – case study, Management Zielona Góra 2007.
6
Nauka i Technika w 2003 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, s. 145.
3
2. Transfer wiedzy w koncernach high-tech
31
W analizach sektora high-tech stosowany jest również podział według wyrobów. Lista obejmuje dziewięć grup wyrobów wysokiej technologii 7:
– sprzęt lotniczy,
– komputery i maszyny biurowe,
– elektronika i telekomunikacja,
– środki farmaceutyczne,
– aparatura naukowo-badawcza,
– maszyny elektryczne,
– maszyny nieelektryczne,
– chemikalia,
– uzbrojenie.
Ponieważ klasyfikacja według dziedzin i wyrobów ma kilka wad, do celów analiz sektora high-tech najlepiej przyjąć podejście ze względu na działalność innowacyjną, czyli badane są przedsiębiorstwa wysoce innowacyjne, prowadzące intensywne badania w zakresie B+R oraz wdrażające do produkcji najnowocześniejsze
technologie 8. Kapitał innowacyjny przedsiębiorstw to zdolność do tworzenia innowacji i rezultaty innowacji w postaci patentów, praw autorskich 9.
W Polsce największe firmy high-tech to przede wszystkim zagraniczne korporacje światowe. U części z nich prace w obszarze B+R czynione są w krajach macierzystych, a w Polsce ma miejsce jedynie produkcja. W związku z tym klasyfikacja zaproponowana przez OECD wydaje się niewystarczająca. Istotne jest zatem zastosowanie kolejnego kryterium klasyfikacji przedsiębiorstw do sektora high-tech.
Jest nim samodzielne wytwarzanie własnej niepowtarzalnej wiedzy w obszarze
technicznym, technologicznym i organizacyjnym. Jak również dążenie do jej intensywnego wykorzystania.
2.3. INICJATYWY USPRAWNIAJĄCE TRANSFER WIEDZY
W KONCERNACH HIGH-TECH
Budowanie sieci transferu wiedzy w ramach koncernu powinno opierać się na
kształtowaniu właściwych postaw wobec dzielenia się wiedzą. Postawy te kształtowane są poprzez udział w projektach, inicjatywach z zakresu zarządzania wiedzą.
Jednym z przykładów jest powstanie wspólnoty praktyków w koncernie farmaceutycznym.
Wspólnoty praktyków można zdefiniować jako ściśle określony komplet relacji występujących pomiędzy osobami, ich działalnością oraz otoczeniem. CzłonNauka i Technika w 2004 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, s.162.
Fic M., Fic D., Znaczenie i rozwój przedsiębiorstw sektora high-tech w Europie i Polsce, [w:]
M. Dudek, Mikroekonomiczne aspekty europejskich stosunków gospodarczych, problemy, praktyki,
Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2005.
9
Tamże, s.313.
7
8
32
K. Kubiak
kowie tych grup nie muszą pracować na co dzień, lecz spotykają się regularnie,
gdyż znają wartość ich współdziałania. Wspólnoty praktyków rozwijają ich własną, wypracowaną mini-kulturę oraz składające się na nią ich własne praktyki,
procedury, rytuały, artefakty, symbole i historie. Wspólnoty praktyków to grupy
ludzi o wspólnych dążeniach i pasji, pogłębiających swoją wiedzę i doświadczenie
w tym zakresie dzięki nieustającym wzajemnym kontaktom.
Transferu wiedzy, jako wartości, w ramach grupy należącej do wspólnot
praktyków przedstawiono na rysunkach 2.1 i 2.2.
WIEDZA
Wspólnota
praktyków
Organizacja
Dochody
Satysfakcja z wykonywanej pracy
Możliwość awansu
(uczestnictwo wpisywane w plan rozwoju zawodowego)
Prestiż
Rys. 2.1. Transfery wartości w relacji wspólnota a organizacja.
Źródło: opracowanie własne
WIEDZA
Wspólnota
Uczestnik
Wiedza
Pomoc w pracy
Pomoc w rozwijaniu indywidualnych
umiejętności i kompetencji
Rys. 2.2. Transfery wartości w relacji uczestnik wspólnoty a wspólnota.
Źródło: opracowanie własne
33
2. Transfer wiedzy w koncernach high-tech
Analizy pozwalają postawić następujące wnioski: ludzie uczestniczą we
wspólnocie praktyków (wiedza masowa) oraz przekazują wiedzę ze względu na
strumienie korzyści zarówno ze strony organizacji, jak i samej społeczności. Do
przykładowych strumieni korzyści ze strony organizacji można zaliczyć: dochody
(w postaci premii, nagród), możliwość awansu (uczestnictwo wpisywane jest w
plan rozwoju zawodowego) oraz satysfakcję z wykonywanej pracy. Również ze
strony wspólnoty uczestnik otrzymuje strumienie korzyści: wiedzę, pomoc w pracy
oraz pomoc w rozwijaniu indywidualnych umiejętności i kompetencji.
wiedza
produkt
Organizacja
jako
całość
Adwokaci wiedzy
satysfakcja
prestiż
możliwość rozwoju
Klient
gotówka
lojalność
wiedza o rynku
dochody
Rys. 2.3. Projekt wiedza masowa w badanym koncernie.
Źródło: opracowanie własne
Grupa „adwokatów wiedzy” (tak nazywane są osoby uczestniczące we wspólnocie praktyków) przekazuje wiedzę organizacji, ta natomiast tę wiedzę wykorzystuje (wiedza jest w niej dystrybuowana). Organizacja daje klientowi wiedzę przetworzoną w zasób w formie produktu. W zamian otrzymuje od klienta gotówkę
i inne korzyści. Organizacja występuje w roli pośrednika, przechwytując część
korzyści. Za przekazywanie wiedzy oferuje „adwokatom wiedzy” korzyści materialne i niematerialne.
Badania wykazały, że wiedza przepływa w organizacji na zasadzie transakcji.
Wiedza jest zatem przedmiotem transakcji, przekazując wiedzę pracownik
spodziewa się czegoś w zamian. W sieci adwokat wiedzy – organizacja – klient
zidentyfikowano 9 przepływów, z czego tylko trzy mają charakter materialny.
34
K. Kubiak
Można zatem postawić wniosek, że przepływy są silnie zdematerializowane,
ponieważ natężenie przepływów wynosi 2 10.
Proces transferu wiedzy uzależniony jest głównie od czynnika ludzkiego, gdyż
ludzie muszą dostrzegać korzyści indywidualne oraz korzyści dla całej organizacji
wynikające z dzielenia się wiedzą.
Koncern traktuje wiedzę jako najważniejszą wartość organizacji i dlatego każdy
ma obowiązek dzielenia się wiedzą i prawo korzystania z dostępnej wiedzy.
W badanej firmie nie popełnia się dwa razy tego samego błędu, uczy się na sukcesach i porażkach, nigdy nie wyważa otwartych drzwi, a ludzie uczą się przed,
w trakcie i po działaniu. Strukturę zarządzania wiedzą w koncernie można podzielić na globalną oraz lokalną. W ramach struktury globalnej występują Knowledge
Management Team, Hause, liczne wspólnoty praktyków oraz menedżerowie KM
w fabrykach.
Według koncernu receptą na skuteczne zarządzanie wiedzą są ludzie. Dlatego punktem wyjściowym do zarządzania nią są kompetencje indywidualne.
Podczas przeprowadzania corocznych ocen pracowników firma zwraca uwagę
na skłonność do dzielenia się wiedzą, a powołanie grup tak zwanych wspólnot
praktyków usprawnia ten proces.
Inicjatywą usprawniającą transfer wiedzy w koncernach jest coaching 11.
Analizę tej inicjatywy przeprowadzono w koncernie telekomunikacyjnym. Firmy
telekomunikacyjne to rozproszone terytorialnie organizacje skupiające dużą liczbę
specjalistów z wielu różnych dziedzin. W tego typu organizacji łatwy dostęp do
zasobów informacyjnych oraz aplikacji firmowych, jak również sprawna
komunikacja pomiędzy pracownikami stanowią jeden z podstawowych czynników
wpływających na jakość działań.
Coaching można zdefiniować jako proces pracy coacha z pracownikiem,
polegającym na systematycznych spotkaniach, dialogu, wspólnym planowaniu i analizie zachowań pracownika. To pomoc we wzmacnianiu i udoskonalaniu działania
poprzez refleksję nad tym, jak pracownik stosuje daną umiejętność i wiedzę.
10
Natężenie przepływów niematerialnych to stosunek liczby przepływów niematerialnych do
liczby przepływów materialnych; przyjęto, że jeśli natężenie wynosi powyżej 1 oznacza to dematerializację, 1 oznacza to równowagę, a poniżej 1 oznacza materializację danego zjawiska.
11
Według A. McLeoda (Mistrz coachingu, Helion, Gliwice 2008, s. 27) coaching to posługiwanie się ciszą, pytaniami oraz wyzwaniami w celu udzielenia podopiecznemu pomocy w realizacji
konkretnego celu zawodowego. W literaturze występują co najmniej trzy różne znaczenia coachingu:
– jako metoda zindywidualizowanego wspierania rozwoju pracownika, która dzięki zastosowaniu
różnych technik wpływa na lepsze wykorzystanie potencjału umiejętności oraz pomaga w przyswajaniu nowej wiedzy i doskonaleniu działania,
– jako jedna z umiejętności menedżerskich, która ułatwia współpracę z podwładnymi w zakresie
wspierania ich rozwoju,
– jako styl zarządzania zmierzający do ciągłego szkolenia pracowników w celu zwiększania ich
wiedzy i stwarzaniu możliwości do jej stosowania, by kształtować ich umiejętności i podnosić
kompetencje. (Scenariusze, dialogi i procesy zarządzania wiedzą, praca zbiorowa, Difin, Warszawa 2008, s. 206).
2. Transfer wiedzy w koncernach high-tech
35
W badanym koncernie telekomunikacyjnym do analizy transferu wiedzy
wykorzystano metodę wywiadu oraz technikę sieci wartości. Uczestnicy coachingu
ocenili proces transferu wiedzy jawnej i ukrytej na poziomie dobrym (w skali 1-5).
Natomiast głównym kanałem transferu wiedzy jest kanał bezpośredni (spotkania).
Za przekazywanie wiedzy pracownicy oraz kadra menedżerska otrzymują korzyści
niematerialne. Przykładową analizę transferu wiedzy przedstawia rys. 2.4.
wiedza
(wymiana doświadczeń)
Organizacja
reprezentowana
przez menadżera
Uczestnik
wiedza
(wymiana doświadczeń)
wzmocnienie zaufania
informacja zwrotna
kreatywność
Rys. 2.4. Transfer wiedzy i innych wartości w coachingu.
Źródło: opracowanie własne
W trakcie realizacji coachingu występuje wzajemna wymiana wiedzy, głównie
ukrytej. Ma ona postać wymiany doświadczeń, charakteryzuje się wspólnym
zastanawianiem się nad źródłami trudności, dochodzenia do nowych rozwiązań.
Podczas coachingu występuje proces wzajemnego uczenia się poprzez analizę
osiąganych sukcesów oraz napotykanych trudności w działaniu. Coaching
powoduje również zwiększenie zaufania, a czynnik ten zaliczany jest do głównych
katalizatorów transferu wiedzy. Informacja zwrotna to opinia na temat pracy oraz
36
K. Kubiak
konkretnych zachowań, umiejętności i postaw pracownika. Zawiera informacje
zarówno o tym, jakie elementy omawianego działania pracownik realizuje dobrze,
jak i obszarach, które wymagają rozwoju.
Najcenniejszą wiedzą w organizacji jest wiedza ukryta. Przy takim jej ogromie
i specyfice, trudnościach w skodyfikowaniu, wyjątkowej wartości, coaching
wydaje się być odpowiednią techniką do jej przekazywania. Coach w procesie
socjalizacji, dokonuje transformacji wiedzy ukrytej w ukrytą.
Korzyścią coachingu jest zindywidualizowany charakter (indywidualne
doradztwo). Coach przekazuje wiedzę uwzględniając preferencje odbiorcy oraz
jego cechy charakteru.
Korzyści zastosowania coachingu w procesie transferu wiedzy są następujące:
– ułatwia transfer wiedzy ukrytej,
– przekazywana wiedza jest dopasowana do danej osoby,
– uczestnik coachingu ma możliwość użycia nowej wiedzy,
– zwiększa poziom zaufania osoby coachowanej i coacha.
Coaching jest nowoczesnym spojrzeniem na podnoszenie kwalifikacji
pracowników, zorientowanym głównie na procesy przekształcania wiedzy ukrytej
w ukrytą.
2.4. PODSUMOWANIE
Podczas analizy przypadków zauważono, że wiedza przepływa w koncernach
na zasadzie transakcji. Przekazując wiedzę, zarówno pracownik, jak i menedżer
spodziewają się czegoś w zamian. Zaprezentowana sieć jest w całości zdematerializowana, gdyż wszystkie wartości wymiany mają postać niematerialną. Dzielenie
się wiedzą dotyczy transferu wiedzy pomiędzy poszczególnymi pracownikami
a jednostkami organizacyjnymi. Pod wieloma względami dotyczy tzw. komunikacji interpersonalnej.
Wiedza nierozerwalnie związana jest z człowiekiem, natomiast proces transferu
wiedzy związany jest z transakcją. Pracownicy przekazują wiedzę sobie oraz organizacji za strumienie korzyści materialnych i niematerialnych.
W sieciach międzynarodowych, tworzonych przez koncerny, dominuje konkurencyjna współpraca. Centrala przekazuje wytyczne do oddziałów, a te rywalizują
między sobą, chcąc uzyskać jak najlepsze wskaźniki realizacji zadań strategicznych. Podobne relacje oddziały koncernu działające lokalnie, usiłują przenieść na
tworzone wokół nich sieci dostawców, kooperantów i dystrybutorów.
Łukasz HADAŚ, Magdalena K. WYRWICKA
3. PRZESŁANKI ROZWOJOWE WIELKOPOLSKI
3.1. WPROWADZENIE
Rozpoznanie czynników wpływających na funkcjonowanie złożonego systemu
oraz ich gradacja w kontekście oceny siły ich oddziaływania nie jest zadaniem
łatwym. Nie inaczej jest w przypadku procesu transformacji wiedzy w sieciach
gospodarczych, które tworzą złożony „organizm społeczno-gospodarczy” pozostający w silnej interakcji z otoczeniem w którym funkcjonuje. We wcześniejszych
pracach w ramach projektu „Foresight »Sieci gospodarcze Wielkopolski« – scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę” dokonano szerokiej analizy tego zagadnienia. Z szeregu zrealizowanych prac warto tu choćby
zwrócić uwagę na analizy:
− badania poziomu integracji sieci gospodarczych w Wielkopolsce 1,
− wpływu wydzielania się tzw. firm odpryskowych na proces dyfuzji innowacji 2,
− sieci zależności czynników oddziałujących na innowacyjną Wielkopolskę 3,
− roli instytucji otoczenia biznesu w Wielkopolsce w kontekście przepływu wiedzy 4.
Zawierają one ocenę stanu obecnego oraz analizę składników i relacji panujących
w samym systemie. Przedstawiono również obecne otoczenie w którym funkcjonują sieci gospodarcze Wielkopolski 5 jak i historyczne uwarunkowania jego kształ1
Golińska P., “Badanie poziomu integracji sieci gospodarczych w Wielkopolsce – Podsumowanie wyników badań”, [w:] Wyrwicka M.K. (red.), Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom I, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
2
Borowiec A., Kubiak K., „Badanie firm odpryskowych w kontekście dyfuzji innowacji w sieciach przedsiębiorstw w Wielkopolsce” [w:] Wyrwicka M.K, (red.) Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom I, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań
2011.
3
Ragin-Skorecka K., Grzelczak A., Werner K., Mroczek B., „Budowanie sieci zależności czynników oddziałujących na innowacyjną Wielkopolskę”, Budowa scenariuszy transformacji wiedzy
wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom II, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
4
Ragin-Skorecka K., Grzelczak A., „Rola instytucji otoczenia biznesu w Wielkopolsce w kontekście przepływu wiedzy”, Wyrwicka M.K. (red.), Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę, tom I, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
5
Wyrwicka M.K. (red.), „Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy
w sieciach gospodarczych”, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
38
Ł. Hadaś, M.K. Wyrwicka
towania. Nie zabrakło wreszcie próby eksperckiego prognozowania trendów 6, 7
jakie będą występować w gospodarce kraju i Regionu w perspektywie roku 2030
oraz nakreślenia potencjalnych scenariuszy w kluczowych obszarach objętych Projektem 8. Wszystkie te analizy utwierdzają w przeświadczeniu, że badanie dotyczy
bardzo złożonego, wielowymiarowym i dynamicznego systemu, którego efektywne
kształtowanie jest zadaniem niezwykle wymagającym.
Zapewne najbardziej pożądanym stanem, w procesie budowy innowacyjnej gospodarki opartej o współpracę w ramach sieci przedsiębiorstw, jest identyfikacja
kilku kluczowych (krytycznych) czynników 9, które mają istotny wpływ na pozostałe. W ten sposób można dokonać redukcji złożoności systemu tzn. „dostrzec
jego prostotę” 10, zaś kompleksowość systemu wykorzystać jako jego atut 11. Silne
powiązania przyczynowo-skutkowe czynią bowiem system złożony bardziej podatnym na zarządzanie poprzez ograniczenie jego swobody i oddziaływanie na
jego zasoby krytyczne.
Autorzy poniższego opracowania na podstawie wyników prac zrealizowanych
w ramach tego Projektu oraz zdobytych doświadczeń dokonali subiektywnej próby
zebrania czynników kształtujących proces efektywnej transformacji wiedzy
w sieciach gospodarczych Wielkopolski. W tym celu posłużono się narzędziem
analizy przyczynowo-skutkowej zwanej w literaturze przedmiotu jako tzw. diagram Ishikawy lub diagram rybiej ości.
3.2. MIEJSCE PROCESU TRANSFORMACJI WIEDZY
W ROZWOJU WIELKOPOLSKI
Proces transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych wpisuje się w analizę
czynników wpływających na rozwój i innowacyjność gospodarki kraju oraz regionu. Diagram przyczynowo-skutkowy wykonany na podstawie opracowań strategicznych 12 oraz badań własnych zrealizowanych z użyciem metodyki myślenia
sieciowego 13, pozwala na uogólnione spojrzenie na problem.
Tamże.
Wyrwicka M.K. (red.), „Raport z badań metodą Delphi do projektu „Foresight »Sieci gospodarcze Wielkopolski« – scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę”, Wyd.
Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
8
Wyrwicka M.K. (red.), „Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną
Wielkopolskę, tom I, Badania uzupełniające”, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
9
W tym rozumieniu prezentowana tu analiza jest poszukiwaniem innej ścieżki niż zaprezentowana w poprzednim raporcie praca z wykorzystaniem metodyki myślenia sieciowego.
10
Goldratt E.M., Critical Chain, North River Press, Great Barrington, MA., 1997.
11
Goldratt E. M., It’s Not Luck, North River Press, Great Barrington, MA., 1994.
12
Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki – Projekt, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011.
13
Wyrwicka M.K. (red.), „Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną
Wielkopolskę”, Wyd. Politechniki Poznańskiej, tom II, Poznań 2011.
6
7
3. Przesłanki rozwojowe Wielkopolski
39
Do kluczowych kategorii wpływających na proces budowy innowacyjnej, zdolnej
do trwałego rozwoju gospodarki można zaliczyć:
– infrastrukturę (w tym Internet),
– instytucje (jak administracja i sądownictwo),
– dostęp do kapitału,
– zaufanie i relacje (panujące między interesariuszami),
– działalność badawczo-rozwojową,
– wykształcenie i kwalifikacje,
oraz
– rozpatrywany tu proces transformacji wiedzy w sieciach przedsiębiorstw.
Wpływ poszczególnych czynników był już wielokrotnie omawiany we wcześniejszych opracowaniach na rzecz Projektu oraz w literaturze. W tym miejscu
warto zauważyć, że istnieją tu zarówno kategorie, które tworzą warunki funkcjonowania podmiotów gospodarczych jak i kategorie określające jakość samych
podmiotów i relacji między nimi. Do pierwszej grupy (uwarunkowań) należą infrastruktura oraz instytucje administracji i finansowe. Do drugiej kategorii (jakościowej) należą: działalność badawczo-rozwojowa, wykształcenie i kwalifikacje, zaufanie we wzajemnych relacjach oraz proces transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych.
Rys. 3.1. Miejsce procesu transformacji wiedzy w rozwoju regionu.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Kierunki zwiększania innowacyjności
gospodarki na lata 2007-2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 19 sierpnia 2006
Rola instytucji takich jak administracja państwowa i samorządowa sprowadza
się do haseł „przyjazne państwo”, „przyjazny urząd”, które definiują pomocną
a często również służebną rolę tych podmiotów, gdzie petent staje się klientem,
a urzędnik współodpowiedzialnym w zakresie swoich decyzji za rozwój gospodarczy
kraju i regionu. Z kolei system sądowniczy poszczególnych krajów jest często przytaczanym wskaźnikiem klimatu dla inwestycji. Przeciętny czas rozstrzygnięć spraw
40
Ł. Hadaś, M.K. Wyrwicka
o charakterze administracyjno-gospodarczym świadczy o jego wydolności a nadmierny czas oczekiwania może skutecznie uniemożliwić efektywne funkcjonowanie
podmiotów gospodarczych na dynamicznie zmieniającym się rynku. Z kolei dostęp
do kapitału jest wymieniany jako bardzo poważne ograniczenie dla prototypowego
zastosowania pomysłów innowacyjnych a następnie ich wdrażania do powszechnego
zastosowania. Istotna tu jest zarówno możliwość pozyskania zewnętrznych środków
finansowania jak i ubezpieczenia ryzyka samych inwestycji.
W procesie wdrażania w życie innowacji a następnie budowy konkurencyjności
rynkowej determinującą rolę odgrywa również poziom rozwoju infrastruktury.
Jest to zarówno: infrastruktura transportowa umożliwiająca sprawne przemieszczenie
się zasobów ludzkich i mas towarowych, tradycyjne media, jak i infrastruktura komunikacyjna a w tym Internet z rozwojem nowoczesnych narzędzi transakcyjnych
dla e-administracji, czy e-biznesu. W kategoriach określających jakość samych
podmiotów i relacji panujących między nimi, szczególną rolę we wzajemnych
kontaktach pełni zaufanie. Budowa zaufania we wzajemnych relacjach jest procesem długotrwałym opartym na podłożu kulturowym oraz zdobywanych doświadczeniach poszczególnych uczestników. W rozwoju gospodarki szczególne
znaczenie ma jakość relacji pomiędzy podmiotami gospodarczymi, władzami publicznymi oraz światem nauki. Kolejną istotną kategorią jest prowadzona działalność B+R zarówno przez przedsiębiorstwa jak uczelnie i samodzielne jednostki badawczo-rozwojowe. Zarówno efekty tych prac jak i sam ich proces dopełnia kategoria
jaką jest wiedza i kwalifikacje związane z kapitałem ludzkim. Zapewne można tu
mówić o kompetencjach „twardych” (tzw. technicznych) jak i „miękkich” (socjotechnicznych) związanych miejscem i oddziaływaniem danej jednostki na grupę.
Przedstawiony na rysunku 3.1 układ uzupełnia kategoria: proces transformacji
wiedzy w sieciach gospodarczych.
Kategoria transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych jest istotną gałęzią
przyczynowo-skutkową w procesie rozwoju i innowacyjności Regionu. Pozostaje
ona w relacji z pozostałymi kategoriami głównymi, jak i zawiera w sobie czynniki przypisane innym kategoriom (jak np. wiedza, instytucje, zaufanie), ale
rozpatrywane na jej poziomie. Fakt ten powoduje, że jej oddziaływanie na układ
jest bardzo znaczący, jeśli nie wręcz krytyczny.
3.3. UWARUNKOWANIA TRANSFORMACJI WIEDZY W SIECIACH
GOSPODARCZYCH – ANALIZA PRZYCZYNOWO-SKUTKOWA
Dla kategorii „transformacja wiedzy w sieciach gospodarczych” sporządzono
diagram przyczynowo-skutkowy, czyli przystąpiono do analizy szczegółowej
3. Przesłanki rozwojowe Wielkopolski
Rys. 3.2. Uwarunkowania transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych.
Źródło: opracowanie własne
41
42
Ł. Hadaś, M.K. Wyrwicka
na niższym poziomie złożoności w stosunku do analizowanego powyżej procesu
rozwoju i innowacyjności Regionu. Ten sam diagram stanowił punkt wyjścia do
formułowania tez do badań metodą Delphi zrealizowanych na rzecz Projektu.
Dla procesu transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych wyróżniono następujące kategorie uwarunkowań (gałęzie główne w diagramie): specyfika regionu,
kapitał ludzki i społeczny, Wielkopolanin, rozwiązania formalno-prawne, sieci
gospodarcze, podmioty gospodarcze, wiedza. Wśród tych kategorii wyróżniono
dwie grupy. Pierwsza z nich określa warunki transformacji wiedzy, druga jakość
podmiotów i relacji panujących między nimi a także przedmiot transformacji, jakim jest wiedza.
Do grupy kategorii, która określa warunki, tło, w którym dochodzi do transformacji wiedzy zaliczono takie czynniki jak:
− specyfika regionu,
− kapitał ludzki i społeczny,
− Wielkopolanin,
− rozwiązania formalno-prawne.
Z kolei do grupy kategorii, które określają jakość podmiotów i relacji panujących
między nimi oraz samego przedmiotu transformacji zaliczono takie czynniki jak:
− sieci gospodarcze,
− podmioty gospodarcze,
− wiedzę.
W analizie szczegółowej dla każdej z kategorii osobno wyróżniono podkategorie na nią wpływające (patrz rys. 3.2). Wśród wielu podkategorii dla gałęzi „specyfika regionu” za najistotniejsze uznano: wyniki gospodarcze, dominującą działalność, potencjał regionu oraz strukturę demograficzną. Są to kategorie, kształtujące
wizerunek Regionu (jego zewnętrzny image) oraz wpływające na ocenę jego potencjału, co oddziałuje na lokowanie w nim inwestycji proinnowacyjnych. Dla
gałęzi „kapitał ludzki i społeczny” za kluczowe uznano: współodpowiedzialność,
gotowość do współpracy oraz wzajemne zaufanie. Są to kategorie, które pozwalają
na skuteczne współdziałanie osób, które tworzą system gospodarczo-społeczny
w którym żyją i pracują. Gałąź ta jest bezpośrednio związana z kategorią „Wielkopolanin”, która identyfikuje sylwetkę mieszkańca Wielkopolski. W tej kategorii
szczególną uwagę zwrócono na umiejętność pozyskiwania rozproszonej wiedzy
z wielu źródeł, co jest znakiem ery informacji, gdzie dostęp do wiedzy staje się
coraz łatwiejszy, ale wyzwaniem staje się jej kojarzenie w „użyteczne pakiety”.
W procesie innowacji poza umiejętnościami pozyskiwania wiedzy, istotna jest
również sama kreatywność mieszkańców Regionu tzn. jej umiejętność tworzenia
oraz przyswajania innowacji zarówno w życiu codziennym jak i zawodowym.
Nadmierny konserwatyzm jest tu często przeszkodą rozwojową, ponieważ mieszkańcy Regionu przyzwyczajeni do tradycyjnych modeli funkcjonowania nie wykazują chęci do zmian a co zatem idzie nie tylko nie kreują, ale często również odrzucają wszelkie formy innowacji. W przypadku sylwetki Wielkopolanina istotna
3. Przesłanki rozwojowe Wielkopolski
43
jest również sama chęć dzielenia się wiedzą, uwarunkowana mentalnością mieszkańców Regionu oraz tradycyjnie rozumiana przedsiębiorczość.
W kategorii „rozwiązania formalno-prawne” na podstawie oglądu autorów
poszerzonego podczas prac nad Projektem zwrócono szczególną uwagę na: wspieranie inicjatyw lokalnych, system szkolnictwa, doradztwa i szkoleń oraz wspierania przedsiębiorczości. W licznych wywiadach z menedżerami reprezentującymi
firmy tworzące wielkopolskie klastry oraz przedstawicielami izb gospodarczych
ustalono, że wspieranie inicjatyw lokalnych poprzez system szkoleń dedykowanych, czy animacji spotkań przedsiębiorców jest nie do przecenienia. Proces ten
często aktywizuje społeczności lokalne i pozwala na kreowanie lokalnych liderów wokół konkretnych projektów współpracy. Aby mówić o trwałym wspieraniu
przedsiębiorczości konieczne są rozwiązania formalno prawne, które dają możliwość działania urzędnikom w ramach określonego budżetu i przydzielonych zadań
bez posądzenia o interesowność.
Kolejną kategorią są „sieci gospodarcze”. Tu wyróżniono wiele czynników
szczegółowych, z których do najistotniejszych należą: wspólnota celów, rodzaj
podmiotów w sieci, typ więzi kooperacyjnej oraz inicjator. W tworzeniu i rozwoju
sieci szczególne znaczenie mają: wspólnota celów oraz pozycja inicjatora
w procesie inkubacji, które przekładają się na skuteczność tych działań. Ważnym
czynnikiem dynamizującym jest również rodzaj podmiotów w sieci, bowiem im
większe zróżnicowanie podmiotów współtworzących sieć zarówno kompetencji
jak i pozycji rynkowej tym istnieje większa możliwość transferu wiedzy w celu
zrównoważenia jej poziomu lub komplementarnego uzupełniania się.
W kategorii „podmioty gospodarcze” również zwrócono uwagę na czynniki
dynamizujące przemiany jak: dążenie do dominacji jednego z podmiotów na
rynku (co wyzwala reakcję otoczenia konkurencyjnego) oraz chęć dywersyfikacji
własnej działalności (co wymaga poszukiwania komplementarnych umiejętności).
Istotną rolę pełni również podkategoria „odpowiedzialność społeczna”, która występuje zarówno w kategorii głównej „sieci gospodarczej” jak i kategorii „podmioty gospodarcze”. Odpowiedzialność społeczna zarówno niezależnych podmiotów
gospodarczych, jak i sieci przedsiębiorstw przekłada się na kreowanie wartościowych miejsc pracy w Regionie (w przeciwieństwie do poszukiwania wyłącznie
rynków zbytu i niskich kosztów) i troskę o środowisko naturalne.
Ostatnią wyróżnioną kategorią główną jest „wiedza”, która została oceniona jako kluczowa w całym układzie (nota 5 – patrz tabela 3.1) obok kategorii „sieci
gospodarcze (również nota siły oddziaływania równa 5). Tu newralgiczna jest zarówno rzetelność samej wiedzy jak i jej użyteczność. Przetwarzanie wiedzy nierzetelnej i nieużytecznej nie będzie efektywne niezależnie czy będzie się to dokonywało w ramach jednego przedsiębiorstwa, czy w sieciach gospodarczych. Dlatego
też są to kluczowe determinanty transformacji wiedzy.
Zebrane w ten sposób uwarunkowania transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych stanowią podstawę do dalszej analizy siły ich oddziaływania.
44
Ł. Hadaś, M.K. Wyrwicka
3.4. ANALIZA SIŁY ODDZIAŁYWANIA
Na podstawie powyższych rozważań, sugerując się analizami i konsultacjami
zrealizowanymi na rzecz Projektu, dokonano eksperckiej oceny siły oddziaływania poszczególnych kategorii głównych oraz ich podkategorii według przyjętej
skali. W tym celu przyjęto przedział wagi oddziaływania od 1 do 5, gdzie 1 oznacza najsłabsze oddziaływanie a 5 oddziaływanie najsilniejsze. W pierwszej kolejności przydzielono wagi czynnikom głównym. I tak za te o najsilniejszym oddziaływaniu uznano kategorie: „wiedza” i „sieci gospodarcze”. Wagę równą 4 przyznano kategoriom: „podmioty gospodarcze” oraz „kapitał ludzki i społeczny”. Na
średnim poziomie oddziaływania (nota równa 3) oceniono „rozwiązania formalnoprawne” i kategorię „Wielkopolanin”. Najniższą notę uzyskała kategoria „specyfika regionu”, która – jak oceniono – nie wpływa na proces transformacji tak silnie
jak kategorie: „Wielkopolanin” i „rozwiązania formalno-prawne” wspierające
przedsiębiorczość.
Tabela 3.1. Uwarunkowania transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych
Nr
Czynnik
główny
Czynnik
cząstkowy
Nota
Nota
Nota całkowita
5
5
5
5
5
5
5
5
Źródło wiedzy
Metoda przekazu
Aktualność
Użyteczność
Rzetelność
Dostępność
Forma przekazu
Forma prezentacji
5
3
4
5
5
4
3
4
25
15
20
25
25
20
15
20
9
4
Chęć przetrwania
3
12
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
4
4
4
4
4
4
4
5
5
5
Gotowość do zmian
Dążenie do dominacji
Dywersyfikacja działalności
Odpowiedzialność społeczna
Wielkość
Branża
Osoba lidera
Odpowiedzialność społeczna
Wspólne wartości
Wspólnota celów
4
5
5
2
2
2
4
2
4
5
16
20
20
8
8
8
16
10
20
25
5
Inicjator
4
20
1
2
3
4
5
6
7
8
20
Wiedza
Podmioty
gospodarcze
Sieci
gospodarcze
45
3. Przesłanki rozwojowe Wielkopolski
21
22
23
24
25
Rozwiązania
26 formalno-prawne
27
28
29
30
31
Specyfika
regionu
32
33
34
35
36
37
5
5
5
3
3
3
3
3
2
2
2
2
2
2
4
4
4
4
Kapitał ludzki
i społeczny
39
4
40
4
41
4
42
4
43
3
44
3
45
3
Wielkopolanin
46
3
47
3
48
3
49
3
Źródło: opracowanie własne.
38
Perspektywa czasowa układu
Rodzaj podmiotów w sieci
Typ więzi
System finansowy i podatkowy
Wpieranie inicjatyw lokalnych
Prawo RP
Wspieranie przedsiębiorczości
System szkolnictwa, doradztwa, szkoleń
Potencjał regionu
Kultura
Tradycje gospodarcze
Demografia
Wyniki gospodarcze
Dominująca działalność
Utożsamianie się z regionem
Wspólne wartości
Zaufanie
3
5
4
3
5
2
4
4
4
3
3
4
5
5
3
3
5
15
25
20
9
15
6
12
12
8
6
6
8
10
10
12
12
20
Gotowość do współpracy
5
20
Umiejętności kluczowe
Poziom wykształcenia
Aspiracje grup społecznych
Współodpowiedzialność
Chęć rozwoju
Innowacyjność
Przedsiębiorczość
Chęć dzielenia się wiedzą
Wartość wiedzy
Odpowiedzialność
Umiejętność pozyskiwania wiedzy (rozproszonej)
4
2
4
5
3
4
4
4
5
3
5
16
8
16
20
9
12
12
12
15
9
15
Uzyskane wyniki posłużyły do wykonania tzw. analizy ABC (zwanej również
analizą 80/20) bazującej na prawie Pareto mówiącym, że pewna niewielka grupa
czynników ma dominujący wpływ na rozpatrywane zjawisko.
Po dokonaniu obliczeń, do grupy „A” zaklasyfikowano 33% czynników, które
mają 48 procentową siłę oddziaływania (ze względu na osiągane noty przez poszczególne czynniki nie było podstaw do ograniczenia grupy do tradycyjnego poziomu 20%). Do tej kluczowej kategorii zakwalifikowano (patrz tabela 3.2) czynniki z kategorii „wiedza”, „sieci gospodarcze”, „podmioty gospodarcze” oraz „kapitał ludzki i społeczny”.
46
Ł. Hadaś, M.K. Wyrwicka
Tabela 3.2. Wyniki klasyfikacji ABC dla uwarunkowań transformacji wiedzy w sieciach
gospodarczych
Czynnik
główny
Czynnik
cząstkowy
Nota
całkowita
%
przyczyn
Wiedza
Wiedza
Wiedza
Sieci gospodarcze
Sieci gospodarcze
Wiedza
Wiedza
Wiedza
Podmioty
gospodarcze
Podmioty
gospodarcze
Sieci gospodarcze
Sieci gospodarcze
Sieci gospodarcze
Kapitał ludzki
i społeczny
Kapitał ludzki
i społeczny
Kapitał ludzki
i społeczny
Podmioty
gospodarcze
Podmioty
gospodarcze
Kapitał ludzki
i społeczny
Kapitał ludzki
i społeczny
Źródło wiedzy
Użyteczność
Rzetelność
Wspólnota celów
Rodzaj podmiotów w sieci
Aktualność
Dostępność
Forma prezentacji
25
25
25
25
25
20
20
20
Dążenie do dominacji
20
A
Dywersyfikacja działalności
20
33%
Wspólne wartości
Inicjator
Typ więzi
20
20
20
Zaufanie
20
Gotowość do współpracy
20
Współodpowiedzialność
20
Gotowość do zmian
16
Osoba lidera
16
Umiejętności kluczowe
16
Aspiracje grup społecznych
16
Wiedza
Wiedza
Sieci gospodarcze
Rozwiązania
formalno-prawne
Wielkopolanin
Metoda przekazu
Forma przekazu
Perspektywa czasowa układu
Wpieranie inicjatyw
lokalnych
Wartość wiedzy
Umiejętność pozyskiwania
wiedzy (rozproszonej)
15
15
15
Chęć przetrwania
12
Wspieranie
przedsiębiorczości
12
Wielkopolanin
Podmioty
gospodarcze
Rozwiązania
formalno-prawne
15
15
15
B
20%
Siła
oddziaływania
48%
21%
47
3. Przesłanki rozwojowe Wielkopolski
Rozwiązania
formalno-prawne
Kapitał ludzki
i społeczny
Kapitał ludzki
i społeczny
Wielkopolanin
Wielkopolanin
Wielkopolanin
Sieci gospodarcze
Specyfika regionu
Specyfika regionu
Rozwiązania
formalno-prawne
System szkolnictwa, doradztwa, szkoleń
12
Utożsamianie się z regionem
12
Wspólne wartości
12
Innowacyjność
Przedsiębiorczość
Chęć dzielenia się wiedzą
Odpowiedzialność społeczna
Wyniki gospodarcze
Dominująca działalność
System finansowy
i podatkowy
12
12
12
10
10
10
Wielkopolanin
Wielkopolanin
Podmioty
gospodarcze
Podmioty
gospodarcze
Podmioty
gospodarcze
Specyfika regionu
Specyfika regionu
Kapitał ludzki
i społeczny
Rozwiązania
formalno-prawne
Specyfika regionu
Specyfika regionu
Chęć rozwoju
Odpowiedzialność
9
9
Odpowiedzialność społeczna
8
Wielkość
8
Branża
8
Potencjał regionu
Demografia
8
8
Poziom wykształcenia
8
Prawo RP
6
Kultura
Tradycje gospodarcze
6
6
C
47%
31%
9
Źródło: opracowanie własne.
Grupa „B” zawierająca 20% elementów ma 21 procentową siłę oddziaływania
i należą do niej takie czynniki cząstkowe jak np.: „gotowość do zmian”, „osoba
lidera”, „umiejętności kluczowe”, „aspiracje grup społecznych”, „wpieranie inicjatyw lokalnych”. Grupa „C’ stanowiąca 47% wszystkich czynników ma 31 procentową siłę oddziaływania (patrz tabela 2.2).
Wyniki wskazują na rozproszenie siły oddziaływania – analiza 20/80 nie jest
„silna”. Można zatem wnioskować, że czynniki cząstkowe oraz kategorie główne
mają wzajemne silne oddziaływanie synergiczne i dopiero masa krytyczna czyni układ efektywnym. Zatem nie można jednoznacznie wyróżnić jednego zasobu
krytycznego, który wpływałby na osiągnięcia systemu. Mamy tu raczej do czynienia z „siecią zasobów krytycznych”, które trzeba umiejętnie kształtować,
aby osiągnąć pożądany efekt.
48
Ł. Hadaś, M.K. Wyrwicka
3.5. ŚCIEŻKA KSZTAŁTOWANIA EFEKTYWNOŚCI
TRANSFORMACJI WIEDZY W SIECIACH GOSPODARCZYCH
Przeprowadzona analiza potwierdza, że kształtowanie (modelowanie) procesu
efektywnej transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych na rzecz rozwoju regionu oraz budowy jego potencjału innowacyjnego jest zadaniem wieloaspektowym wymagającym oddziaływania na wielu poziomach decyzyjnych. Z jednej
strony jest to kwestia budowy programów poprawy sytuacji w poszczególnych
kategoriach (uwarunkowaniach głównych) oraz podniesienia jakości czynników
szczegółowych w podkategoriach, z drugiej zaś trudny proces koordynacji poszczególnych działań.
Kreśląc ramową mapę drogową (ang. Roadmap) dla projektu podniesienia efektywności transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych Wielkopolski dokonano
wyróżnienia poszczególnych jego faz oraz składających się na niego programów.
Określono, że główna ścieżka projektu składa się z następujących etapów:
− Faza 1. Identyfikacja celów, planowanie rozwoju, budowa programów;
− Faza 2. Wspieranie oraz usuwanie przeszkód rozwojowych;
− Faza 3. Budowa „masy krytycznej”, monitoring, adaptacja;
− Faza 4. Pełna integracja ścieżek rozwojowych, wyznaczanie nowych celi.
Faza 1. to etap, w którym na podstawie badań typu foresight oraz pozostałych
analiz z zakresu mechanizmów tworzenia innowacyjnej gospodarki formułowane
są cele cząstkowe, kryteria sukcesu oraz plany i programy rozwoju poszczególnych
kategorii czynników wpływających na proces. Należy tu również dokonać wyboru
metodyki zarządzania projektem, ponieważ to zdefiniuje sposób zarządzania nim.
W projekcie tego typu (tzn. wiele warstw projektowych, długi horyzont czasu
i zmienność otoczenia) najwłaściwsza, jak się wydaje, będzie adaptacyjna struktura projektu (ang. APF – Adaptive Project Framework), która zakłada stworzenie ramowej struktury projektu i przystąpienie do pracy bez szczegółowego planowania, jak to ma miejsce w tradycyjnym zarządzaniu projektem (ang. TPM –
Traditional Project Management) 14. W praktyce, wyboru metodyki dokonają zapewne realizatorzy projektu, bazując na własnym doświadczeniu. Wydaje się jednak, że metodyka adaptacyjna jest tu właściwa, ponieważ zachowuje odpowiednią
proporcję między szczegółowością planowania i formalizacji (metodyka TPM)
a elastycznością i zwinnością, ale również rozmyciem celów, jak to ma miejsce
w metodykach typu ekstremalnego.
Wysocki Robert K., Mcgary R., Efektywne zarządzanie projektem, wydanie III, Helion, Gliwice 2005.
14
3. Przesłanki rozwojowe Wielkopolski
49
Rys. 3.3. Ramowa mapa drogowa budowy efektywnej transformacji wiedzy w sieciach
gospodarczych.
Źródło: opracowanie własne
Faza 2. to etap wspierania rozwoju transformacji wiedzy poprzez liczne udogodnienia jakie mogą zaoferować władze samorządowe i centralne. Najistotniejsze
są tu programy typu „przyjazny urząd” czy „inkubatory przedsiębiorczości”. Etap
ten poprzez usuwanie drobnych, ale często bardzo dotkliwych, utrudnień rozwojowych pozwala na osiągnięcie tzw. „szybkich zwycięstw” (ang. Quick Wins). Takie
zwycięstwa budują w interesariuszach projektu silne przeświadczenie o własnej
mocy sprawczej co jest istotne dla pełniejszego zaangażowania w kolejnych etapach procesu zmian.
50
Ł. Hadaś, M.K. Wyrwicka
Faza 3. polega na dalszym rozwoju kategorii wpływających na proces transformacji z coraz silniejszym uwzględnieniem pojawiających się interakcji między
działaniami w ramach poszczególnych podprojektów. Na tym etapie wzrasta rola
koordynacji działań oraz zarządzania procesem eskalacji problemów dla zapobiegania „efektom domina”, które mogą lawinowo doprowadzić do zniwelowania
wielu wcześniejszych działań i ich efektów. Ostatecznym celem tej fazy jest osiągniecie poziomu, który dla każdej z kategorii można określić jako „masa krytyczna”, która uruchomi procesy pozytywnych zmian. Stan ten jest potrzebny dla pokonania progów rozwojowych (barier), które będą pojawiały się w cyklu życia
projektu.
Faza 4. polega na integracji działań z poszczególnych kategorii. Uzgodnienie
ścieżek rozwojowych ma na celu zbudowanie logicznie spójnego systemu ciągłego
doskonalenia poprzez sprawdzenie efektywności w praktyce oraz utrwalenie mechanizmów wspierania transformacji wiedzy. Zapewne funkcjonujący system będzie wymagał również wyznaczania kolejnych celów szczegółowych dla podniesienia lub utrzymania, w burzliwym otoczeniu, osiąganych przez gospodarkę Regionu wyników.
Poza ścieżką główną, na „mapie drogowej projektu”, dokonano pogrupowania,
(według zdiagnozowanej w poprzednim punkcie siły oddziaływania) programów
w pakiety, które tworzą kolejne warstwy projektu. Pakiet „Wiedza w sieciach gospodarczych” składa się z programów rozwoju kategorii: „Wiedza”, „Kapitał ludzki i społeczny” oraz „Sieci gospodarcze”. Jest to pakiet integrujący najważniejsze kategorie z analizy przyczynowo-skutkowej o najsilniejszym oddziaływaniu
na proces transformacji wiedzy. Kolejny pakiet nazwano ”Wspieranie przedsiębiorczości” i przydzielono do niego kategorie „Rozwiązania formalno prawne”
oraz „Podmioty gospodarcze”. Pakiet ten zawiera kategorie, które w istotny sposób
wpływają na proces transformacji wiedzy, ale nie należą do tych o najsilniejszym
oddziaływaniu. Ostatni pakiet nazwany „Rozwój tożsamości regionu” zawiera
kategorie „Wielkopolanin” oraz „Specyfika regionu”. Pakiet zawiera kategorie,
które wspomagają proces transformacji, lecz nie mają silnego wpływu (są jednak
istotnym uwarunkowaniem, zwłaszcza w krótszym przedziale czasu), tworząc tło
procesów gospodarczo-społecznych.
3.6. KONKLUZJA
Dokonana analiza ma niewątpliwie wiele cech subiektywizmu i może skutkować dyskusją nad zasadnością przyjętych kategorii oraz dokonanej ich gradacji.
Mimo wysiłków autorów, aby oprzeć opisaną tu klasyfikację oraz przedstawione
wnioski o szeroki materiał badawczy zgromadzony podczas realizacji Projektu,
taka sytuacja wystąpi i wydaje się być nieunikniona. Głównym powodem tego
stanu jest fakt, że czynniki o charakterze jakościowym są w ograniczonym stopniu
mierzalne, więc obiektywna ocena jest często bardzo utrudniona. Istnieje też pro-
3. Przesłanki rozwojowe Wielkopolski
51
blem pomiaru siły oddziaływania, ponieważ poszczególne kategorie nie oddziałują
pojedynczo na ten sam czynnik, a wpływ może zmieniać się sytuacyjnie.
Reasumując należy stwierdzić, że tak jak nie ma uniwersalnej recepty na sukces, tak jak nie ma jednej drogi budowy efektywnej gospodarki regionu w oparciu
o innowacje wspierane przez sprawny proces transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych. Nie mniej, wariantowo, uwzględniając czynniki sprawcze, taką drogę, w ujęciu ramowym, należy bezwzględnie wytyczać. Programowanie
i modelowanie procesu przemian dzięki znajomości rzeczy (tzn. istniejącego potencjału rozwojowego i determinantów procesu oraz relacji panujących między
nimi) jest obowiązkiem wszystkich beneficjentów, a w szczególności władz na
poziomie samorządowym, regionu oraz całego kraju. Zaproponowana przez autorów mapa drogowa jest próbą sformułowania zarysu takiej przykładowej ścieżki
rozwojowej dla Wielkopolski, jako efektu prac wykonanych w ramach realizowanego Projektu.
52
Ł. Hadaś, M.K. Wyrwicka
Leszek PACHOLSKI, Marek FERTSCH, Teresa ŁUCZKA,
Magdalena K. WYRWICKA
4. OPINIE EKSPERCKIE NA TEMAT ROZWOJU
REGIONU
4.1. PROBLEMY BUDOWANIA SCENARIUSZY
TRANSFORMACJI WIEDZY
WSPOMAGAJĄCYCH INNOWACYJNĄ WIELKOPOLSKĘ
Leszek Pacholski
Wprowadzenie
Budowanie scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę wymaga w pierwszej kolejności odpowiedzi na pytanie o zakres i rodzaj
wiedzy będącej przedmiotem zarówno tytułowego wsparcia jak i procesów transformowania.
Analiza kolejnych cykli przemian gospodarczych wskazuje na fakt, że źródłem
owych przekształceń symbolizowanych tak zwaną innowacją bazową jest (generowany w makroergonomicznej relacji: społeczności zorganizowane - technika) tak
zwany imperatyw potrzeby.
Konkretna treść tego imperatywu, na historycznej osi przemian, ma charakter
coraz wyraźniej humanocentryczny wobec techniki i ekonomii oraz w dużym stopniu zależy od charakterystyk ,,zorganizowania” społeczności artykułującej ww.
potrzebę.
Cele innowacyjności
Na poziomie szóstego cyklu koniunkturalnego, ku któremu poprzez obecną dekadę ,,zawirowań’’ zmierzamy, imperatyw potrzeb wydaje się możliwy do sprecyzowania następująco: ,,racjonalizm, kreatywność i empatia w procesach doskonalenia jakości życia”. Tak sformułowana potrzeba adresowana, zgodnie z kryterium
humanocentryzmu, generuje trójelementowy cel procesów i rozwiązań technicznych innowacyjności. Cel ten obejmuje: ludzkie zdrowie w wymiarze osobistym
i społecznym, wymiarowo podobne bezpieczeństwo oraz ład, w rozumieniu porządku i harmonii.
54
L. Pacholski, M. Fertsch, T. Łuczka, M.K. Wyrwicka
Budowana na takim fundamencie innowacja bazowa, w zakresie technologicznym obejmuje nanotechnologie i sztuczną inteligencję, natomiast w wymiarze organizatorskim tzw. sieciową strukturalizację.
Wiedza obejmująca wymienione wyżej: imperatyw potrzeby, cele innowacyjności oraz technologie i organizację, stanowić winna zakresowy i rodzajowy priorytet
tytułowy: transformacji i wsparcia procesów innowacyjności.
Polityczne i infrastrukturalne uwarunkowania transformacji
Wielkopolska jako regionalny podmiot transformacji (zarówno innowacyjnej
wiedzy jak i tworzenia sieci gospodarczych) jest podatna na egzo- i endogenne
uwarunkowania regulacyjne zmian rozwojowych.
Delficka próba strukturalizacji, dostępnych regionalnym decydentom regulatorów, doprowadziła autora tej ekspertyzy do wyodrębnienia sześciu determinant
rozwoju Wielkopolski.
Determinanty te mają postać hierarchii trójpoziomowej.
Podstawę owej hierarchii stanowią dwie przesłanki:
– wewnątrzkrajowa i międzynarodowa polityka państwa,
– regionalna infrastruktura techniczna.
Polityka państwa, realizowana przez decyzje rządu, w zakresie rozwoju koncepcji gospodarki opartej na wiedzy, zawarta jest w dokumentach strategicznych
Narodowego Programu Foresight Polska 2020 i Polska 2030.
Kluczowe dla rozwoju takiej gospodarki w Polsce jest selektywne wspieranie
najbardziej obiecujących sektorów nauk stosowanych i techniki przy jednoczesnym
wspieraniu badań poznawczych najwyższej jakości.
Pojęcie regionalnej infrastruktury technicznej obejmuje pięć komponentów subregionalnych (kaliski, koniński, leszczyński, pilski i poznański) oraz metropolię
Poznania.
Infrastrukturę techniczną należy rozumieć wielowymiarowo. Dotyczy ona bowiem sieci drogowej, linii kolejowych i lotniczych, energetycznych, gazowych
i telekomunikacyjnych oraz szlaki wodne. Ponadto infrastruktura techniczna obejmuje strukturę Regionu jako całości oraz rozwiązania wewnętrzne aglomeracji
miejskich i metropolii.
Infrastruktura Wielkopolski ma także swoje więzi z bliższym i dalszym otoczeniem poprzez wykorzystanie między innymi: metropolitalnego lotniska, autostrady
i dróg, tak zwanych krajowych, oraz kontaktu z krajowym i europejskim systemami: teleinformatycznym, energetycznym, gazowym itp.
Trzeba otwarcie powiedzieć, że infrastruktura Wielkopolski (niezła w porównaniu z innymi regionami w kraju) nie może być uważana za sprzyjającą procesom
transformacji wiedzy oraz tworzeniu sieci gospodarczych.
Wydaje się, że na poziomie wnętrza wielkopolskich aglomeracji miejskich kwestia infrastrukturalna jest czynnikiem wręcz generującym pesymistyczne rozwiązania transformacyjne.
4. Opinie eksperckie na temat rozwoju regionu
55
Badania i rozwój (B+R) oraz kadry profesjonalne
Na fundamencie ,,państwowym i infrastrukturalnym” wspomnianej wyżej hierarchii wspiera się kondygnacja obejmująca następujące, kolejne dwie przesłanki
transformacji:
– poziom badań naukowych i rozwoju kadr profesjonalnych oraz zastosowania
praktyczne o charakterze twórczym i prorozwojowym,
– regionalne inicjatywy społeczne, biznesowe i edukacyjne.
Wielkopolska, a w jej obrębie metropolia miasta Poznania, jest znaczącym
w skali kraju ośrodkiem prorozwojowych badań naukowych i wdrożeń oraz twórczym centrum edukacyjnym na poziomie akademickim.
Pozycja ta, w konfrontacji z nauką światową i uniwersytecką edukacją, nie
znajduje jednak tak silnego potwierdzenia w rankingach międzynarodowych.
Pomijając dyskusyjny aspekt kryterialny rankingów, celowe wydaje się skoncentrowanie bardzo rozproszonych dotąd badań i wdrożeń oraz edukacji na tych
dziedzinach wiedzy i dyscyplinach nauki, które wiązałyby się z innowacyjną odpowiedzią na imperatyw potrzeby szóstego cyklu koniunkturalnego. Wydaje się, że
w naukach stosowanych dyscypliny te obejmują: teleinformatykę, automatykę
i robotykę, medycynę i inżynierię biomedyczną, biotechnologię, inżynierię środowiska i ekologię, nanotechnikę i nanotechnologię, energetykę, inżynierię rolniczą
i naukę o żywieniu i żywności, technologie chemiczne, budownictwo i architekturę, transport i logistykę, inżynierię bezpieczeństwa z ergonomią, organizację i zarządzanie, turystykę, rekreację i sport.
Wybranie z tego zestawu kilku wielkopolskich specjalności i skoncentrowanie na nich głównego wysiłku badawczego i edukacyjnego mogłoby stanowić przedmiot innowacyjnej transformacji wiedzy adresowanej do sieci gospodarczych, tworzonych na tych kierunkach, na bazie przedsiębiorstw wiodących.
Biznesowe i edukacyjne inicjatywy regionalne
Sieci gospodarcze Wielkopolski oraz lokowana w nich wiedza mogłyby być adresatem dotacji celowych oraz całego szeregu społecznych i regionalnych inicjatyw
biznesowych i edukacyjnych.
Inicjatywy te są szczególnie wskazane w zakresie tworzenia zaplecza naukowego (badawczego i rozwojowego) dla działających w Wielkopolsce krajowych
i międzynarodowych korporacji. Te drugie mają bowiem ponad dwadzieścia procent udziału w całości inwestycji podjętych w naszym regionie.
Do zakresu biznesowych i edukacyjnych inicjatyw wspierających (przynoszących efekty rynkowe) transformację wiedzy i tworzenie sieci gospodarczych, należy także działalność Instytucji Otoczenia Biznesu w postaci organizacji non-profit,
świadczących usługi na rzecz sektora małych i średnich przedsiębiorstw.
Prowadzone w Politechnice Poznańskiej (wspólnie z Wielkopolską Izbą Przemysłowo-Handlową) badania nad bieżącymi i potencjalnymi ,,branżami klastrowymi” pozwoliły sformułować hierarchiczną listę regionalnych stref wysokiej
specjalizacji produktowej.
56
L. Pacholski, M. Fertsch, T. Łuczka, M.K. Wyrwicka
Lista ta obejmuje piętnaście następujących pozycji: motoryzację, usługi teleinformatyczne, biotechnologie, zdrową żywność, zaawansowane techniki automatyzacji i robotyzacji, elektrotechnikę, przemysł drzewny i meblarstwo, energetykę
wiatrową, projektowanie architektoniczne oraz design przemysłowy i użytkowy,
usługi targowe, wystawiennicze i turystyczne, farmację, systemy zasilania i przetwarzania energii elektrycznej, produkcję proekologiczną i systemy eko-produkcji,
przemysł materiałów budowlanych, eko-turystykę.
Samorządność i infrastruktura społeczna
Trzeci poziom sterowalnych determinant rozwojowych Wielkopolski obejmuje
samorządność regionalną i subregionów oraz tzw. infrastrukturę społeczną.
Należy podkreślić, że społeczność regionalna ocenia efektywność partycypacji
społecznej na rzecz samorządności w sposób dość zróżnicowany, z dużym procentem opinii negatywnych.
Zatem, obszar samorządnych działań prorozwojowych związany z transformacją wiedzy i tworzeniem sieci gospodarczych, to potężny, słabo dotąd eksploatowany, obszar sterowalnych wyznaczników rozwoju Wielkopolski.
Obejmuje on m.in.: kreowanie rynku pracy, infrastrukturę społeczną i techniczną, pozyskiwanie środków finansowych na rzecz przedsięwzięć użytecznych publicznie, edukację na wszystkich poziomach kształcenia, rozwój zrównoważony,
postęp techniczny i innowację, rozwój kultury i opiekę nad dziedzictwem kulturowym, integrację społeczną.
Kwestia tzw. infrastruktury społecznej obejmuje m.in.: zaufanie biznesowe,
funkcjonowanie grup nacisku oraz procesy tworzenia liderów.
Wszystkie trzy wyżej wymienione elementy infrastruktury społecznej dysponują w Wielkopolsce dość dużymi rezerwami.
Działania sterujące i wspomagające ten zestaw determinant rozwoju naszego
regionu, w obrębie transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, wydają się ze
wszech miar wskazane.
4.2. OPINIA W SPRAWIE PERSPEKTYW ROZWOJOWYCH
WIELKOPOLSKI
Marek Fertsch
Metodyka opracowania opinii
Opinia ma charakter oceny eksperckiej. Dla jej opracowania przyjęto założenie,
że o rozwoju Regionu decydują długookresowe trendy. Ich działania mają charakter stały. Trendy te są okresowo modyfikowane przez zachodzące incydentalnie
zmiany o charakterze rewolucyjnym. Dla zidentyfikowania długookresowych trendów porównano ogólną charakterystykę Regionu:
– w latach 30. XX wieku,
– w latach 70. XX wieku,
– w pierwszej dekadzie XXI wieku.
4. Opinie eksperckie na temat rozwoju regionu
57
Charakterystyka regionu Wielkopolski w latach 30. XX wieku 1
W Wielkopolsce była dobrze rozwinięta sieć linii kolejowych. Drogi kołowe
gęsto pokrywały cały obszar Wielkopolski. W większości były one szerokie i dobrze utrzymane. Głównym węzłem dróg kołowych i kolejowych był Poznań. Sieć
telefoniczna i telegraficzna była stosunkowo dobrze rozwinięta.
Wielkopolska pełniła ważną funkcję w życiu gospodarczym Polski. Wysoka
produkcja rolna pozwalała wygospodarować znaczne nadwyżki. Ich część szła na
eksport. Wysokotowarowe rolnictwo spowodowało rozwój przemysłu przetwórczego. Inne gałęzie przemysłu, z braku miejscowych surowców, odgrywały mniejszą rolę. Zakłady tak zwanego „ścisłego przemysłu wojennego” (określenie to możemy traktować jako synonim przemysłu maszynowego) znajdowały się
w Poznaniu, Chodzieży, Śremie, Kaliszu, Gnieźnie.
Charakterystyczną cechą Wielkopolski była duża liczba robotników rolnych
i drobnych kapitalistów.
Charakterystyka regionu Wielkopolski w latach 70. XX wieku 2
Wielkopolska ma charakter rolniczo-przemysłowy. W wyniku przebudowy
struktury gospodarczej nastąpiły zmiany w strukturze gałęziowej i przestrzennej
przemysłu. Powstały nowe gałęzie przemysłu: górnictwo węgla brunatnego, energetyka zawodowa, górnictwo soli, hutnictwo aluminium. Z bogactw naturalnych
największe znaczenie ma węgiel brunatny, sól kamienna, piaski, gliny i iły wykorzystywane przez przemysł materiałów budowlanych. Najważniejszą gałęzią przemysłu jest przemysł spożywczy, bazujący na miejscowych surowcach. Duże znaczenie ma również przemysł maszynowy skupiony głównie w Poznaniu, Lesznie,
Ostrowie, Pleszewie i Gnieźnie. Z innych gałęzi przemysłu dużą rolę odgrywają
przemysł metalowy (odlewnie w Śremie i Drawskim Młynie), włókienniczy, porcelanowo – fajansowy, elektrotechniczny, drzewny.
Sieć komunikacyjna w regionie Wielkopolski jest rozwinięta lepiej od przeciętnej kraju. Sieć drogowa i kolejowa ma układ promienisty z węzłem w Poznaniu.
W łącznej długości linii kolejowych i dróg o twardej nawierzchni region zajmuje
pierwsze miejsce w kraju.
Charakterystyka Wielkopolski na przełomie wieków 3
Na przełomie wieków Wielkopolska pozostaje regionem rolniczo-przemysłowym.
Znaczenie rolnictwa spada. Likwidacja wielu zakładów przemysłu rolnospożywczego (cukrownie, zakłady mięsne) wydaje się być kompensowana rozwojem małych i średnich przedsiębiorstw z tej branży. Osłabienie branży produkcji
środków transportu (upadek Fabryki Pojazdów Szynowych HCP i ZNTK w Pozna1
Charakterystyka zaczerpnięta została ze źródeł wojskowych scharakteryzowanych w pracy
W. Rezmera „Armia Poznań 1939”, Wyd. Bellona, Warszawa 1992, s. 9-13.
2
Charakterystyka opracowana została na podstawie pracy „Polska. Zarys Encyklopedyczny”,
PWN, Warszawa 1974, str. 748 – 759.
3
Charakterystyka jest odzwierciedleniem prywatnych opinii i obserwacji autora.
58
L. Pacholski, M. Fertsch, T. Łuczka, M.K. Wyrwicka
niu, Pile i Ostrowie Wlkp.) wydaje się być częściowo kompensowany przez pojawienie się i rozwój Volkswagena, Solarisa i MANa. Najbardziej niekorzystnym
zjawiskiem jest likwidacja wielu producentów inwestycyjnych dóbr przemysłowych ( Fabryka Silników Okrętowych HCP, Wiepofama i inni producenci obrabiarek). Istnienie tej grupy producentów jest zwykle traktowane jako oznaka siły
gospodarki danego regionu lub kraju. Kształtuje ona potencjał eksportowy
i zdolność do uczestniczenia regionu w międzynarodowym podziale pracy.
Przez okres od końca lat 80. nie pojawiła się żadna nowa branża. W strukturze
wielkopolskiego przemysłu nie występują ( z wyłączeniem Pratt & Whitney Kalisz
– ale zakład ten ma marginalne znaczenie w całości koncernu, i nie jest nawet najważniejszy w Polsce) w chwili obecnej producenci należący do grupy zakładów
wytwarzających zaawansowane konstrukcyjnie i technologicznie wyroby. Słaba
jest pozycja twórców kultury ( produkcja filmowa, muzyczna, znaczące wydawnictwa). Przemysł Regionu, choć ogólnie znajduje się w nienajgorszej sytuacji koncentruje się w branżach dóbr konsumpcyjnych i coraz bardziej opiera swoje działania na zaspokajaniu lokalnego popytu. Słabnie zdolność Regionu do uczestnictwa
w globalnej wymianie dóbr i usług.
W powszechnej opinii pogarsza się stan infrastruktury drogowej i kolejowej.
Podsumowanie
Porównanie skróconych i powierzchownych charakterystyk stanu regionu
Wielkopolski przez ponad pół wieku wykazuje istnienie wielu elementów o dużej
stabilności i trwałości. Są to:
– rolniczo-przemysłowy charakter Regionu z intensywnym i wysokowydajnym
rolnictwem,
– ukształtowana w okresie „najdłuższej wojny współczesnej Europy” struktura
społeczna,
– ukształtowana jeszcze w okresie zaborów infrastruktura komunikacyjna.
Wydaje się jednak, że oddziaływanie wymienionych wyżej elementów, które
kiedyś pozytywnie wpływały na rozwój Regionu słabnie.
Struktura działalności przemysłowej, która ostatecznie ukształtowała się pod
koniec lat 70. ubiegłego wieku również wykazuje dużą stabilność. Brak producentów reprezentujących nowoczesne, mające duży potencjał rozwojowe branże.
Słabnie zdolność Regionu do uczestnictwa w globalnej wymianie dóbr i usług.
Zmiany, jakie zachodziły w rozpatrywanym okresie miały (poza rozwojem
energetyki profesjonalnej) charakter ewolucyjny i odbywały się pod wpływem
zewnętrznych oddziaływań. Miały one charakter zmian ilościowych, co w przeciwieństwie do zmian strukturalnych powodowało, że nie miały one charakteru
zmian trwałych (mogą się cofnąć). W całym rozpatrywanym okresie nie ujawnił
się żaden czynnik endogenny, który wpłynął na zmiany strukturalne w Regionie. Pojawienie się takiego czynnika w bliskiej przyszłości wydaje się mało
prawdopodobne. Zmiany w przyszłości będą zachodziły pod wpływem decyzji
podejmowanych na szczeblu krajowym i szczeblu Unii Europejskiej.
4. Opinie eksperckie na temat rozwoju regionu
59
4.3. OPINIA O PRZEWIDYWANYM ROZWOJU
SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW
W WIELKOPOLSCE
Teresa Łuczka
Przewidywany rozwój sektora małych i średnich przedsiębiorstw uwarunkowany jest wieloma czynnikami ekonomicznymi, społecznymi oraz prawnopolitycznymi. Często są one związane z etapem rozwoju gospodarki kraju „doganiającego” i w tym sensie uzależniona jest od przyjęcia określonych rozwiązań
w Polsce. Nie bez znaczenia jest funkcjonowanie w strukturach Unii Europejskiej,
występowanie luki technologicznej, organizacyjnej, czy ogólnie – cywilizacyjnej.
Czynniki te w większości – są trudno przewidywalne.
Po pierwsze, kluczową kwestią jest ogólna sytuacja polityczna, gospodarcza
i społeczna na świecie. Doświadczenia pierwszej fali kryzysu, wzrost bezrobocia,
spektakularne interwencje, głównie w sektorze bankowym, poszczególnych państw
Unii Europejskiej w miejsce podjęcia wspólnej polityki antykryzysowej kształtują
nową sytuację społeczną. Społeczeństwa nie chcą wyrażać zgody na kształtowanie
polityki gospodarczej bez ich udziału. Masowe protesty w Stanach Zjednoczonych
oraz zadłużonych krajach Unii Europejskiej, będą miały określony wpływ na transformację celów i sposobów formułowania polityki gospodarczej i społecznej.
Po drugie, oderwanie waluty polskiej od unijnego pieniądza oraz funkcjonowanie Polski w obszarze wschodzących rynków, pomimo przejścia gospodarki polskiej przez kryzys z dodatnim PKB, nie wpływa w istotnym stopniu na zmniejszenie obaw i ryzyka inwestycyjnego poszczególnych inwestorów oraz ogranicza
w istotnym stopniu możliwości formułowania polityki i strategii gospodarczej
przez wszystkich uczestników życia gospodarczego, w tym przez przedsiębiorstwa
różnych wielkości.
Po trzecie, zapóźnienia w budowaniu i upowszechnianiu podstawowych kategorii i pojęć socjologicznych w takich obszarach jak: społeczeństwo, kapitał społeczny czy komunikacja społeczna, przesuwają w czasie funkcjonowanie społeczeństwa i gospodarki polskiej do poziomu występującego w rozwiniętych gospodarkach o dłuższych tradycjach gospodarki rynkowej. Jest rzeczą niepokojącą
i trudno wytłumaczalną, że dyskusję o społecznej gospodarce rynkowej i jej celach
czy roli kapitału społecznego podjęto dopiero w końcu drugiej dekady procesu
transformacji gospodarczej. Tymczasem niedostatecznie szybko zachodząca w tym
obszarze transformacja czy niespieszna budowa społeczeństwa otwartego, industrialnego i postindustrialnego, umiejącego poruszać się w realiach współczesnej
gospodarki rynkowej, wyzwań globalizacyjnych i cywilizacyjnych, nadal nie będą
sprzyjały funkcjonowaniu grup społecznych, organizacji i samych przedsiębiorstw
w różnego rodzaju powiązaniach czy sieciach.
60
L. Pacholski, M. Fertsch, T. Łuczka, M.K. Wyrwicka
Po czwarte, w niedostatecznym stopniu upowszechniana jest kultura przedsiębiorczości, czyli w społeczeństwie. Nadal dominuje negatywny image przedsiębiorcy, który kojarzony jest – co artykułowane jest również przez część polityków
– z osobą o niejasnym pochodzeniu kapitału, wysokich, w domyśle zbyt wysokich,
i nieuzasadnionych dochodach oraz robiącą „przekręty” w prowadzeniu działalności gospodarczej. W mass mediach, w tym publicznych, nie propaguje się mozolnego i trudnego procesu budowania firmy, pozyskiwania klientów, budowania
rynku zbytu i powiększania pozycji konkurencyjnej, a więc nie nadaje się żadnej
rangi kulturze pracy na własny rachunek. W miejsce szerokiej prezentacji przedsiębiorców odnoszących sukces, stwarzających nowe wartości i nowe miejsca
pracy, epatuje się społeczeństwo ideologią sukcesu łatwego, szybkiego i nie
popartego określonym wysiłkiem intelektualnym i finansowym. Należy równocześnie dodać, że sami przedsiębiorcy dostarczają również argumentów na rzecz
negatywnego ich image’u, o czym świadczy choćby wartość niewypłaconych zarobków zatrudnionym pracownikom, czy przeterminowanych należności.
Po piąte, zgodnie z wynikami przeprowadzonych badań, w Polsce występuje
nadal niezadowalający poziom inicjatyw klastrowych, ponieważ (1) przedsiębiorcy
nie widzą istotnych korzyści takiej współpracy oraz (2) są zbyt autonomiczni,
a nawet do pewnego stopnia podejrzliwi: nie potrafią ufać instytucjom państwowym i samorządowym, branżowym, kontrahentom, współpracownikom. Pozostaje
to w relacji do szeroko rozumianej niskiej kultury sieciowania. Brak jest istotnych
programów w tym obszarze, brak popularyzacji dobrych praktyk gospodarczych
i społecznych, powszechne tolerowanie omijania czy łamania przepisów i regulacji
prawnych. Rola państwa i organizacji pozarządowych jest w tym obszarze niezbędna i wiodąca.
Po szóste, prognozowanie na tle zarysowanych uwarunkowań kierunków rozwoju
małych i średnich przedsiębiorstw w Wielkopolsce, jest zadaniem trudnym i skomplikowanym. Właściciele małych i średnich przedsiębiorstw nie odbiegają w istotnym stopniu od postaw właścicieli w Polsce. Niepokojące jest niższe, niżby należało
się spodziewać, zaangażowanie innowacyjne przedsiębiorstw tej wielkości na tle
Polski. Niepokojące są również z tego punktu widzenia, rokroczne niższe wyniki
egzaminów maturalnych wielkopolskiej młodzieży na tle wyników krajowych.
Po siódme, należy zaryzykować stwierdzenie, iż najbardziej zbliżone do realiów społeczno-gospodarczych Polski i Wielkopolski będą co najwyżej scenariusze
optymistyczny i pesymistyczny. Urzeczywistnienie scenariusza optymistycznego
uwarunkowane są światową i polską sytuacją gospodarczą oraz, przede wszystkim
tempem ewolucji, czy raczej rewolucji, w jakości kapitału społecznego, poziomie
zaufania we wszystkich relacjach oraz w kulturze sieciowania.
4. Opinie eksperckie na temat rozwoju regionu
61
4.4. OPINIA O POTRZEBIE ENDOGENNEGO BUDOWANIA
KAPITAŁU SPOŁECZNEGO
Magdalena K. Wyrwicka
Przyczyny erozji zaufania w sieciach społecznych
Życie gospodarcze, także Wielkopolski, zdominowały: indywidualizm, materializm i dążenie do szybkiego zysku. Zakłóciły one funkcjonowanie tradycyjnie
mocnych w naszym regionie sieci społecznych i spowodowały istotne rozwarstwienie ludności. Popularny liberalizm, akcentujący swobodę jednostki (zarówno
osoby, jak i podmiotu gospodarczego) w podejmowaniu decyzji, ma - z założenia wspierać kreatywność. Często jednak izoluje podmiot, uruchamia ostrą walkę konkurencyjną, blokuje przepływy informacji, deprecjonuje dążenia do wspólnoty
i spontaniczne działania na jej rzecz.
Czynniki związane z transformacją ustrojową, prywatyzacją, globalizacją
działalności, narastającym okresowo bezrobociem, w powiązaniu z odejściem
od tradycyjnych wartości związanych z tzw. życiem godziwym 4, zakłócają
poczucie bezpieczeństwa jednostki i mikrospołeczności, burzą zaufanie do
ludzi, instytucji, władzy.
Pierwsze efekty takiej erozji zaufania były dostrzegane w „atomizacji życia”
i niechęci do podtrzymywania „międzypokoleniowej sztafety” w życiu zawodowym. Starsze osoby obawiały się wykluczenia, młodsze stawiały na nowoczesne
technologie, które – w opinii wielu – mogą zastąpić doświadczenie zawodowe
nabywane w różnych okolicznościach, przez wiele lat. Próby zniwelowania tego
międzypokoleniowego dysonansu zarządzaniem wiedzą, standaryzacją lub procedurami nie są wystarczająco skuteczne. Samo tworzenie koncepcji, czy formalnych
przepisów, nie rzutuje na wolę i postawę mentalną osoby. Jednostka, nie odczuwając opieki instytucji (pracodawcy, władz lokalnych…), zatraca poczucie lojalności
i nie wykazuje troski o wspólne dobro przyjmuje postawę obronną, albo staje się
roszczeniowym agresorem, lub usiłuje czujnie obserwować sytuację, by nie przegapić okazji uzyskania korzyści. Taki stan emanuje na życie zawodowe, determinuje gotowość do podejmowania decyzji i odpowiedzialności za nie. Może też
blokować chęć dzielenia się pomysłami lub gasić entuzjazm racjonalizatorów.
Pracownik czy najemnik
Istnieje powszechne przekonanie, że intelekt i kompetencje fachowe są wystarczające, by przeprowadzić zmianę prorozwojową. W praktyce okazuje się jednak,
że mogą być one nawet antyproduktywne, gdy wykonawca przyjmie postawę najemnika, którego nie udaje się emocjonalnie zaangażować w realizowane zadania,
4
Za T. Kotarbińskim (por. „Medytacje o życiu godziwym” Seta Enterprises, Warszawa 1994).
62
L. Pacholski, M. Fertsch, T. Łuczka, M.K. Wyrwicka
i który nie dba o integrację wyników swojej pracy z wynikami innych realizatorów
lub z funkcjonującymi już rozwiązaniami systemowymi.
Dominujące podejście pracodawców, które można zawrzeć w stwierdzeniu:
„płacę i wymagam”, postrzeganie pracownika w kategoriach najemnika, który ma
wykonać profesjonalnie swoje zadania i odejść, powoduje dysonans i niweczy
gotowość do wiązania się z grupą zawodową, firmą, czy regionem.
Chęć integracji społeczności owocuje popularnymi współcześnie imprezami,
w trakcie których, spędzając przyjemnie czas i korzystając z przygotowanych
atrakcji, ludzie mają się lepiej poznać, a docelowo – utożsamiać z instytucją lub
miejscem. Nie zawsze jednak można na tej podstawie wyciągać wnioski o potencjalnych zachowaniach danej osoby w obliczu konieczności wyboru w trudnej
sytuacji zawodowej. Może się bowiem ujawnić bezradność, lękliwość lub niekompetencja pracownika.
Narasta w związku z powyższym poczucie niepewności w życiu zawodowym,
potęgowane jeszcze nagłaśnianymi przez media informacjami o bezprawiu lub
działaniach nieetycznych. Mało jest promocji lokalnych przykładów dobrych praktyk, a ciągłe porównywanie do zagranicy i negatywne ocenianie rodzimych rozwiązań bez konstruktywnej propozycji, co i jak zmienić, by było lepiej, wywołuje
u wielu uczucie frustracji i bezsilności.
Budowanie kapitału społecznego
Zmiany, także społeczne, należy rozpoczynać od stawiania wymagań i konsekwentnego ich egzekwowania - nie tylko w odniesieniu do dzieci i młodzieży, ale
też osób dorosłych 5 i instytucji. Poszanowanie dla profesjonalnego sprawowania
ról społecznych przez kompetentne osoby, odnowienie etosu pracy, etycznej
współpracy, troski o grupę, podziw dla konsekwencji w działaniu, samodyscypliny,
uczciwości, odpowiedzialności i rzetelności - może stać się wspólnym celem.
Programy edukacyjne powinny uwzględniać nauczanie inteligencji emocjonalnej i treningi dotyczące kształtowania charakterów. Jest to szczególnie istotne przy
powszechnej tendencji do podejmowania tylko zyskownych lub subiektywnie przyjemnych działań i pomijania, lub pozostawiania „komuś”, pozostałych prac - kontekstowych, mniej prestiżowych, kłopotliwych.
Branie odpowiedzialności za całość wykonywanego przedsięwzięcia – od przygotowań, poprzez realizację do zakończenia – nie jest współcześnie traktowane jako
obowiązujący standard. Wybiórcze podejmowanie obowiązków skutkuje niepotrzebnym chaosem lub zaniechaniem dobrze rozpoczętych działań.
Opisane tu zjawiska można także postrzegać jako przyczynę popularności koncepcji zarządzania projektami oraz podkreślania znaczenia innowacyjności dla
rozwoju. Akcentując te kwestie (np. podczas studiów lub szkoleń) usiłuje się włączyć pojedyncze osoby i instytucje we wspólne przedsięwzięcia, zakładając istnieChodzi tu o rzetelne wprowadzanie do pracy nowoprzyjętych oraz o tzw. (nieco zapomnianą)
pedagogikę pracy.
5
4. Opinie eksperckie na temat rozwoju regionu
63
nie kapitału społecznego 6. Ten ostatni, by był na wysokim poziomie, wymaga starań i działań bardziej w konwencji komunitaryzmu 7 aniżeli liberalizmu.
Budowanie kapitału społecznego trzeba rozpoczynać od jednostek 8, które
widzą pożytki z bycia „osobą z charakterem”, „osobą godną zaufania” 9 i na tym
budują poczucie własnej wartości. Z takimi ludźmi (i prowadzonymi przez nich
przedsiębiorstwami) chętnie się współdziała, realizując bieżące i długofalowe zadania. Tak powstają grupy osób godnych zaufania, które z zewnątrz często postrzegane są jako zgrany zespół 10. Najlepsze efekty osiągane są dzięki dyscyplinie
uczestników oraz dominującej w instytucji realizującej przedsięwzięcie kulturze
dyscypliny 11. Te wyniki badań kłócą się z wzorcami kreatywności, elastyczności
i eksperckiego indywidualizmu współczesnego pracownika. Jeśli dyscyplinie towarzyszy przestrzeganie niepisanych reguł: wzajemności, życzliwości, wyrozumiałości, a także empatia, poszanowanie cudzej własności i czasu – grupa tak działajacych osób staje się efektywna, a więc atrakcyjna dla otoczenia. Z takim zespołem
chce się współdziałać (choćby przy pojedynczym zadaniu, bo to możliwość zdobycia cennych doświadczeń i rekomendacja na przyszłość), nawet przyjmując twarde
warunki współpracy. Z ludźmi związanymi z taką grupą chce się utrzymywać kontakty, nawet wówczas, gdy chwilowo nie ma wspólnych przedsięwzięć, a cele są
rozbieżne. Powstaje kapitał relacyjny, z którego – w razie potrzeby – korzysta się.
Można bowiem założyć, że przy dynamicznych zmianach sytuacji rynkowej warto
mieć rozpoznanie potencjalnych kooperantów. Tak tworzy się sieć społeczna, lub
społeczno-gospodarcza, bazująca na zaufaniu, do której chcą dołączyć inni.
Przesłanki rozwoju sieci społeczno-gospodarczych
Ta sama logika widoczna jest w działalności gospodarczej. Zachowania rynkowe poszczególnych instytucji (wynikające z kompetencji zarządzających nimi menedżerów), postrzegane w kategoriach społecznej odpowiedzialności biznesu
i etyki, przyciągają albo odstręczają inne podmioty gospodarcze, budują albo rujnują więzi sieciowe, inicjują lub niweczą kooperację.
6
Według raportu rządowego „Polska 2030” kapitał społeczny to wynikająca z zaufania oraz obowiązujących norm i wzorów postępowania, zdolność do mobilizacji i łączenia zasobów, która sprzyja kreatywności oraz wzmacnia wolę współpracy i porozumienia w osiąganiu wspólnych celów.
7
Komunitaryzm to współczesny nurt filozofii polityki, akcentujący ważność wspólnot w życiu
człowieka i zwracający uwagę na fakt, że radykalnie indywidualistyczna perspektywa zafałszowuje
postrzeganie funkcjonowania społeczeństwa, osłabia poczucie tożsamości i niweluje kompetencje
społeczne (zdolność radzenia sobie w grupie).
8
Według badań prof. Bolesława Szymańskiego, matematyka i informatyka, z Rensselaer Polytechnic Institute w Troy (USA), wystarczy 10% przekonanych, by dokonała się zmiana społeczna.
9
Osoba godna zaufania wykazuje się prawością, kompetencjami, konsekwencją, lojalnością
i otwartością (por. S.P. Robbins, Zachowania w organizacji, PWE, Warszawa 1998, s. 207 i dalsze).
10
Dobrą analogią jest tu orkiestra złożona z doskonałych, profesjonalnych muzyków, wykazujących wolę interesującej interpretacji utworu.
11
Collins J., Od dobrego do wielkiego. Czynniki trwałego rozwoju i zwycięstwa firm, Business
SPH-PROJECT, Warszawa 2001.
64
L. Pacholski, M. Fertsch, T. Łuczka, M.K. Wyrwicka
Troską napawa fakt, ze działania kojarzone współcześnie ze społeczną odpowiedzialnością biznesu (CR) sprowadzane są do pokazowych projektów na rzecz
środowiska, społeczności lokalnej lub załogi przedsiębiorstwa, a pomijają milczeniem odpowiedzialne postępowanie z dostawcami, kooperentami lub klientami 12.
W najbliższej przyszłości, w obliczu kryzysu i chęci obrony przed jego przejawami, pojawią się nowe kategorie sieci, wzorowane na grupach wsparcia osób
przeżywających określone trudności życiowe, lub komitetach strajkowych. Przekonanie, że zbiorowo łatwiej rozwiązuje się problemy, a także przeświadczenie
o sile oddziaływania wielopodmiotowego, spowodują jednoczenie sił różnych jednostek gospodarczych i instytucji otoczenia biznesu celem dokonywania pożądanych zmian lub zachowania dotychczasowych rozwiązań formalno-prawnych.
Menedżerowie przedsiębiorstw, dotąd niezależnych, często nawet izolujących
się od najbliższego otoczenia, szukając wsparcia lub obrony, z wyboru zaczną tworzyć układy współzależne (sieci), zrzeszając się w izbach gospodarczych, korzystając z pomocy instytucji otoczenia biznesu lub ośrodków badawczo-rozwojowych,
tworząc klastry skupiające podobne przedsiębiorstwa, przedstawicieli administracji
oraz instytucje ze sfery naukowo-badawczej.
Bycie razem sprzyja debatom, a więc pozyskiwaniu nowej wiedzy, uczeniu się
na cudzych błędach, wyjaśnianiu kontekstów zastosowań konkretnego rozwiązania
lub konieczności dostosowania do lokalnych warunków. Gdy dochodzi do współpracy okazuje się, że kooperacja wręcz wymusza przekazanie elementów własnego
know-how partnerowi, gdyż bez tego zrozumienie wzajemnych oczekiwań i ich
realizacja będą bardzo ograniczone.
Konkludując – chcąc przełamać problemy społeczne i kreować konkurencyjność Regionu, trzeba dotrzeć z informacją o wizji rozwoju do lokalnego
społeczeństwa, przekonać co najmniej 10% decydentów, działać razem i ukierunkować aktywność na uzgodnione w debatach społecznych cele, budując
sieci społeczno-gospodarcze na bazie zaufania i wykorzystując ich synergiczny
potencjał w ramach współpracy. Warto przy tym dostrzec, że kapitał ludzki
nie jest substytutem ani infrastruktury, ani środków finansowych. Te trzy
sfery muszą współgrać.
Dla władz samorządowych jest to wskazówka do stosowania polityki zrównoważonego rozwoju i preferowania przywództwa przez integrację 13, którego podstawą jest wiarygodność i koncentracja na relacjach, a nie na strukturach.
Świadczy o tym choćby wielkość odnotowanych nie opłaconych należności za wykonane usługi lub dostarczone materiały.
13
Por. Gobillot E., Przywództwo przez integrację. Budowanie sprawnych organizacji dla ludzi,
osiągania efektywności i zysku, Oficyna Wolters Kluwer Business, Kraków 2008.
12
Arkadiusz BOROWIEC, Paulina GOLIŃSKA, Agnieszka GRZELCZAK
5. SCENARIUSZE TRANSFORMACJI WIEDZY
W SIECIACH GOSPODARCZYCH – SYNTEZA
5.1. WPROWADZENIE
Przedstawione w niniejszym rozdziale scenariusze są efektem prac Zespołu Realizatorów i stanowią syntezę dziewięciu scenariuszy szczegółowych 1, opracowanych
w odniesieniu do poszczególnych Pól Badawczych (PB) wyznaczonych zakresem
Projektu:
− PB1 – potencjalne sieci gospodarcze i społeczno-gospodarcze w regionie, typy
relacji z ukierunkowaniem na transformację innowacji,
− PB2 – dyfuzja innowacji w sieciach przedsiębiorstw (innowacje produktowe,
procesowe, technologiczne, systemowe), procesy, struktury, formalizacja, uwarunkowania poprawiające zdolność do wprowadzania innowacji,
− PB3 – instytucje generujące wiedzę, odpowiedzialne za transformację – wykorzystanie potencjału Wielkopolski dla wzrostu konkurencyjności gospodarki oraz
rozwoju podmiotów tworzących sieci gospodarcze.
Przy tworzeniu scenariuszy zostały wzięte pod uwagę wyniki badań uzupełniających zrealizowanych we wcześniejszych fazach Projektu 2, rezultaty badania delfickiego przeprowadzonego wśród wybranej, reprezentatywnej grupy ekspertów
w Wielkopolsce 3, a także wnioski wynikające z trwających pół roku prac z wykorzystaniem metodyki myślenia sieciowego 4. Zespół Realizatorów w tworzeniu scenariuszy uwzględnił również wytyczne wynikające z kilkudziesięciu dokumentów o charakterze strategicznym o wymiarze europejskim, krajowym i regionalnym. Do naji1
Wyrwicka M.K. (red.), Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną
Wielkopolskę, tom II, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
2
Wyrwicka M.K. (red.), Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy
w sieciach gospodarczych, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
Wyrwicka M.K. (red.), Tendencje rozwojowe Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy
w sieciach gospodarczych, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
Wyrwicka M.K. (red.), Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną
Wielkopolskę, tom I, Badania uzupełniające, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
3
Wyrwicka M.K. (red.), Raport z badań metodą Delphi, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań
2010.
4
Wyrwicka M.K. (red.), Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną
Wielkopolskę, tom II, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
66
A. Borowiec, P. Golińska, A. Grzelczak
stotniejszych przeanalizowanych dokumentów strategicznych obejmujących problematykę dyfuzji innowacji należały:
− Raport Polska 2030,
− Raport Europa 2050,
− Regionalna Strategia Innowacji dla Wielkopolski na lata 2010-2020,
− Raport OECD – Innowacyjność w Polsce,
− Scenariusze rozwoju Wielkopolski 2020 i 2050,
− Program badań nad przyszłością regionów,
− „Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013”.
Na potrzeby budowania scenariuszy, na podstawie metodyki myślenia sieciowego, zidentyfikowano wszystkie zainteresowane strony (interesariuszy), celem określenia ich oddziaływań na proinnowacyjny rozwój Regionu. Następnie określono
czynniki związane z tymi oddziaływaniami i relacje pomiędzy nimi. Walidacja rodzaju, intensywności i czasu oddziaływań poszczególnych czynników umożliwiła
pogrupowanie ich i wskazanie z grupy pięćdziesięciu determinantów Innowacyjnej
Wielkopolski osiemnastu istotnych – tzw. czynników aktywnych oraz krytycznych 5.
Z tej grupy czynników sprawczych zbudowano „szkielet” dla scenariuszy, którego
bazę stanowiły czynniki kierowalne (rozważane z punktu widzenia władz samorządowych Regionu). W efekcie uwzględniono 11 czynników, a scenariusze zostały
zbudowane według następującego schematu logicznego:
− czynniki warunkujące dyfuzję innowacji: zaufanie, gotowość do innowacji,
rozwój e-biznesu, działalność społeczna,
− otoczenie: rynek, władze publiczne i ich polityka, system kształcenia i przygotowania zawodowego,
− instytucje generujące wiedzę: przedsiębiorstwa, instytucje otoczenia biznesu,
publiczna nauka i sfera badawczo-rozwojowa, władze rządowe i samorządowe.
Zaprezentowane scenariusze stanowią alternatywne wizje transformacji wiedzy
w sieciach gospodarczych i społecznych Wielkopolski w horyzoncie dwudziestoletnim, przy założeniu, że innowacyjność jest priorytetem.
5.2. SCENIARIUSZ OPTYMISTYCZNY
W perspektywie 2030 roku w Wielkopolsce nastąpi dynamiczny wzrost inicjatyw sieciowych. Kooperujące podmioty będą pełnić ważną rolę w transformacji
wiedzy w Regionie, ponieważ w istniejących i nowopowstałych sieciach gospodarczych będzie generowana nowatorska wiedza, która poprzez efektywny transfer
będzie udoskonalana i udostępniana współpracującym podmiotom. Przeważać będą
5
Czynniki aktywne – bardzo silnie wpływają na inne elementy, same jednak nie podlegają wpływom. Czynniki krytyczne – silnie wpływają na inne elementy, ale równocześnie same podlegają
silnym wpływom.
5. Scenariusze transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych – synteza
67
sieci dostawców, inicjatywy klastrowe oraz nieformalne sieci przemysłowonaukowe.
Jako przesłankę optymizmu przyjęto rozwój sieci społeczno-gospodarczych, poprawę przepływu informacji i wiedzy między podmiotami rynku oraz proinnowacyjny rozwój Regionu.
Ilościowy i jakościowy rozwój inicjatyw sieciowych w Wielkopolsce będzie
stymulowany poprzez wzrost przedsiębiorczości. Zniesienie przez Unię Europejską
i władze lokalne istniejących we wcześniejszych okresach barier administracyjnych
przyczyni się do wzrostu liczby przedsiębiorstw. Globalna konkurencja skłoni
przedsiębiorstwa do poszukiwań nowych rozwiązań, nowych źródeł wiedzy i form
współpracy. Przedsiębiorcy stopniowo będą zmieniać podejście do planowania
działalności gospodarczej z krótkookresowego na długookresowe, prorozwojowe.
Pozytywny wpływ na transformację wiedzy w sieciach gospodarczych Wielkopolski będzie miało rozwijanie przez firmy wiodące, zwłaszcza z kapitałem polskim, działalności badawczo-rozwojowej na terenie Wielkopolski, w oparciu
o lokalną kadrę naukową. W perspektywie roku 2030 w Wielkopolsce wiodące
firmy będą kreować kapitał intelektualny regionu oraz staną się źródłem rzetelnej,
sprawdzonej w praktyce wiedzy. Równocześnie firmy te będą tworzyć popyt na
wysoko wykwalifikowaną kadrę i przyciągać do Wielkopolski kompetentnych
pracowników, również spoza Regionu. Wiodące firmy poprzez kreowanie standardów technologicznych, organizacyjnych i komunikacyjnych staną się lokomotywą
zmian w Regionie inicjując procesy transferu i transformacji wiedzy między sobą,
jak również z sektorem MSP.
W perspektywie roku 2030 firmy z sektora małych i średnich przedsiębiorstw,
aby oferować wyroby lub usługi o wysokiej jakości, będą zawierać: długo- i krótkookresowe sojusze, porozumienia o współpracy, tworzyć konsorcja, układy sieciowe
z innymi podmiotami. W efekcie tych działań systematycznie podnosić będą swoją
elastyczność, innowacyjność i konkurencyjność. Wzrost liczby MSP sprzyjać będzie tworzeniu nieformalnych sieci i pogłębieniu współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami przy użyciu narzędzi e-biznesu. Wzrost liczby MSP oferujących innowacyjne produkty i usługi sprzyjać będzie zawiązywaniu relacji kooperacyjnych.
Dzięki kooperacji małych i średnich przedsiębiorstw będą mogły rozwijać innowacyjne produkty i usługi poprzez współdzielenie zasobów i zmniejszanie kosztów
inwestycyjnych realizacji projektów badawczo-rozwojowych.
Kolejnym czynnikiem, ważnym dla rozwoju relacji sieciowych na bazie transferu innowacji, będą instytucje otoczenia biznesu (IOB). W perspektywie roku 2030,
po wprowadzeniu przez samorząd Wielkopolski mechanizmów certyfikacji instytucji otoczenia biznesu w regionie, nastąpi znaczna poprawa jakościowa tych instytucji i dopasowanie oferowanych przez nie usług do rzeczywistych potrzeb przedsiębiorstw. Ciągła dostępność środków na szkolenie liderów/animatorów sieci
spowoduje, że instytucje otoczenia biznesu będą siłą napędową budowania relacji
sieciowych oraz mentoringu w zakresie transformacji innowacji szczególnie
w MSP. Przedsiębiorcy, jak również mieszkańcy Regionu, będą chętnie korzystali
68
A. Borowiec, P. Golińska, A. Grzelczak
z całej gamy usług oferowanych przez lokalne parki technologiczne, inkubatory
przedsiębiorczości i inkubatory akademickie czy centra transferu technologii. Izby
gospodarcze i inne instytucje otoczenia biznesu w perspektywie roku 2030 będą
podejmować wiele skutecznych działań w aspekcie wspierania przekazu wiedzy
oraz inicjowania i tworzenia sieci gospodarczych oraz społeczno-gospodarczych
w Wielkopolsce.
W perspektywie roku 2030 produkty innowacyjne, w tym istotny udział zysków
z usług informacyjnych stanowić będą przeważającą cześć PKB Regionu. Wielkopolanie oczekiwać będą nowatorskich rozwiązań w obszarze gospodarki i życia
codziennego oraz sami będą je tworzyć. Rozwój systemów informatycznych skutkować będzie zmianami w społecznych strukturach zatrudnienia, w strukturach
organizacyjnych przedsiębiorstw i metodach zarządzania (telelearning, teleshopping, teleworking).W perspektywie 2030 roku e-biznes istotnie ułatwi poszukiwanie nowych partnerów biznesowych i tworzenie sieci gospodarczych. Konkurencja
na rynku dostawców e-narzędzi spowoduje redukcje cen, co zwiększy ich dostępność. Do rozwoju e-biznesu przyczyniać się również będzie wzrost kompetencji
społecznych. Biznes w sieci charakteryzować się będzie większą przejrzystością,
a przez to zmniejszy się korupcja. Rozwój e-biznesu będzie powiązany z rozwojem
e-administracji, co wyeliminuje przeszkody dla przedsiębiorców i polepszy wolną
konkurencję. Łatwiej dostępna, rzetelna i spójna informacja budzić będzie coraz
większą gotowość do innowacji.
Dalszy rozwój klastrów branżowych będzie mieć przede wszystkim charakter
oddolny i będzie oparty na dużej koncentracji branżowej firm w Wielkopolsce.
Rozwój klastrów będzie również powiązany z produktami o specyficznym charakterze lokalnym lub regionalnym. W perspektywie roku 2030 przeważający udział
w finansowaniu działalności klastrów będą miały środki własne przedsiębiorców.
Zacieranie granic organizacyjnych pomiędzy uczestnikami sieci umożliwi swobodny przepływ informacji i szybszą transformację wiedzy oraz wzrost wzajemnego zaufania. Transfer wiedzy w sieciach gospodarczych będzie występował intensywnie, ponieważ do roku 2030 sieci, które powstały kilka lat wcześniej, zdążą już
wypracować rozwiązania sprzyjające generowaniu i dyfuzji wiedzy.
Wzrośnie liczba inwestycji realizowanych w formule partnerstwa publicznoprywatnego (PPP), przyczyni się to do szybszego transferu nowoczesnych i efektywnych rozwiązań oraz rozwoju innowacyjnej Wielkopolski. Wsparcie ze strony
rządu oraz władz samorządowych przyczyni się do tworzenia oddolnych inicjatyw
współpracy podmiotów oraz lepszego wykorzystania środków sektora prywatnego
w rozwoju infrastruktury.
Niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na kształtowanie relacji sieciowych z ukierunkowaniem na transformację wiedzy będą decyzje władz samorządowych na poziomie regionalnym i lokalnym. Decyzje te dotyczyć będą przede
wszystkim proinnowacyjnej struktury wydatków w budżetach jednostek samorządu
terytorialnego (JST). Wspierane będą inwestycje dopasowane do gospodarki opartej na wiedzy (GOW), w szczególności w zakresie infrastruktury ekologicznej,
5. Scenariusze transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych – synteza
69
komunikacyjnej (np. rewitalizacja kolei, zintegrowane systemy komunikacji, itp.).
Samorząd będzie stymulować i współfinansować tworzenie centrów kompetencji,
centrów obsługi inwestora, obserwatoriów inicjatyw sieciowych odpowiedzialnych
za gromadzenie rzetelnych danych nt. sieci w Regionie. W perspektywie do roku
2030, w związku z ograniczeniem finansowania z Unii Europejskiej, bardzo istotne
będzie tworzenie nowych oraz wspieranie istniejących funduszy pożyczkowoporęczeniowych z udziałem środków jednostek samorządu terytorialnego. Samorząd regionalny i lokalny będzie kreować popyt na innowacyjne technologie i usługi, poprzez wpisanie kryteriów promujących innowacyjność, zrównoważony rozwój oraz kooperację w kryteria wyboru wykonawców nowych inwestycji publicznych. Inwestycyjne działania samorządu przyczynią się do poprawy jakości życia
w Wielkopolsce oraz stymulowania warunków do rozwoju sieci społecznych.
Nastąpi rozwój infrastruktury wspierającej mobilność szczególnie w subregionach Wielkopolski, co ułatwia tworzenie sieci o większym rozproszeniu terytorialnym. Rozwój infrastruktury będzie przyczynkiem do zacieśniania współpracy różnych jednostek samorządu terytorialnego (sieci kooperacji JST). Nastąpi wzrost
liczby inwestycji infrastrukturalnych realizowanych nie przez pojedyncze jednostki
samorządu terytorialnego, ale ich sieci. Tworzenie podstaw stałej współpracy odbywać się będzie wokół inicjatyw drogowych i kolejowych oraz infrastruktury
pomocniczej budowanej przez sieci podmiotów z sektora prywatnego. Powszechny, bezpłatny dostęp do szerokopasmowego Internetu sprzyjać będzie komunikacji
oraz kooperacji przedsiębiorstw i pozwoli również obniżyć koszty transakcyjne
kooperacji w ramach sieci gospodarczych. Rozwój zintegrowanych systemów komunikacyjnych, systemów teleinformatycznych w obrębie metropolitalnym
i w subregionach zahamuje proces dekompozycji Wielkopolski. Istotnym narzędziem dla rozwoju sieci będzie rewitalizacja obszarów poprzemysłowych i powojskowych oraz komercyjne wykorzystanie dawnych lotnisk wojskowych (Ostrów
Wlkp., Pleszew, Piła, Wałcz).
Decyzje rządu i samorządu Wielkopolski będą powiązane funkcjonalnie zarówno na poziomie opracowania dokumentów strategicznych jak i ich bieżącej realizacji w zakresie planowania inwestycyjnego (społeczno-gospodarczego) i przestrzennego. Nastąpi konsekwentna realizacja programów strategicznych w praktyce
administracyjnej.
W perspektywie roku 2030, zwłaszcza po roku 2020, na poziomie regionalnym
i lokalnym tworzone będą dotacje celowe przeznaczone na stymulowanie kooperacji
(zwłaszcza różnych sfer gospodarki) i tworzenie sieci oraz wdrażanie innowacyjnych
pomysłów w małych i średnich przedsiębiorstwach (MSP). Bardzo istotne będzie zapewnienie samofinansowania inwestycji proinnowacyjnych zrealizowanych ze środków funduszy Unii Europejskiej oraz kontynuowanie działań proinnowacyjnych
z krajowych źródeł publicznych.
Kluczowe znaczenie dla dyfuzji wiedzy i innowacji w sieciach przedsiębiorstw będzie miał wzrost poziomu zaufania pomiędzy podmiotami gospodarczymi oraz obywatelami. Stan taki zostanie osiągnięty dzięki intensyfikacji
70
A. Borowiec, P. Golińska, A. Grzelczak
działań na rzecz budowy kapitału społecznego w Polsce i wzmocnieniu klasy średniej. Dodatkowo, spadek liczby zachowań nieetycznych, obniżenie poziomu korupcji oraz wprowadzenie transparentnych regulacji prawnych spowoduje, że
przedsiębiorcy będą skłonni w znacznym stopniu dzielić się swoją wiedzą z innymi
podmiotami. Wzrost szeroko rozumianego zaufania przyczyni się również do
wzrostu liczby sieci społecznych, w których tworzone będą nowe idee i promowane innowacyjne postawy prospołeczne.
W perspektywie roku 2030 nastąpi wzrost liczby liderów (osób) w Regionie
promujących inicjatywy sieciowe i inicjujących tego typy działania zarówno
w branżach tradycyjnych, jak i wysokich technologii. Autorytet lidera budzić będzie zaufanie i przeświadczenie, że w ramach sieci kooperacji podmiotów gospodarczych i sieci gospodarczo-społecznych będzie równa dbałość o interesy wszystkich członków. Promocja liderów inicjatyw sieciowych w mediach wywołuje efekt
naśladownictwa. W roku 2030 najbardziej aktywną grupą społeczną będą dzisiejsi
15- i 20-latkowie i to wśród nich należy szukać przyszłych liderów i autorytetów.
W Wielkopolsce pojawią się regionalni liderzy ze sfery biznesu i nauki, promujący
zaufanie, przedsiębiorczość i innowacyjność, wskazujący sposoby dotarcia i transformacji sprawdzonej wiedzy. Nastąpi powrót do autorytetów, uznania dla osiągnięć starszych pokoleń przez młodych i przejmowania od nich lokalnie sprawdzonych, przedsiębiorczych i innowacyjnych zachowań oraz tworzenie w oparciu o nie
dobrych praktyk w zakresie przedsiębiorczości i innowacyjności Wielkopolski.
W perspektywie roku 2030 spowoduje to wyraźny wzrost zaufania międzyludzkiego i międzyorganizacyjnego w oparciu o obustronne korzyści przedsiębiorców,
jednostek naukowo-badawczych i instytucji otoczenia biznesu pozostających
w trwałych i efektywnych relacjach gospodarczych i społecznych.
W perspektywie roku 2030 na znaczeniu zyska współpraca pomiędzy jednostkami sektora badawczo-rozwojowego a biznesem. Wiedza wytwarzana przez ten
sektor będzie użyteczna z punktu widzenia przedsiębiorców. Technologie i rozwiązania techniczne rozwijane w Regionie będą wdrażane w praktyce.
Działalność edukacyjna w Wielkopolsce w perspektywie roku 2030 będzie dopasowana do potrzeb rynku, określanych podczas skutecznej i aktywnej współpracy
nauki i biznesu oraz przy merytorycznym współudziale grup nacisku. Nauczanie
będzie miało na celu budowanie odpowiedzialnych i etycznych postaw przedsiębiorczych i innowacyjnych. Duży nacisk zostanie położony na praktyczny aspekt zajęć
lekcyjnych, dzięki realizacji ich w formie staży, warsztatów, laboratoriów, eksperymentów, symulacji, projektowego rozwiązywania praktycznych problemów. W edukacji promowana będzie praca zespołowa, udział w grupach interdyscyplinarnych,
nabywanie umiejętności społecznych i fachowych. Audyty kompetencji fachowych
realizowane systematycznie w sieciach gospodarczych dostarczać będą wytycznych,
co do kierunków rozwoju szkolnictwa zawodowego i praktycznej nauki zawodu.
Władze Regionu stymulować będą lokalizację szkół praktycznie uczących zawodu,
tak, aby zapobiegać dekompozycji Regionu i odpływowi młodzieży z mniejszych
5. Scenariusze transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych – synteza
71
ośrodków. Pojawią się rozwiązania systemowe wspierające przedsiębiorczość absolwentów, celem zatrzymania w mniejszych ośrodkach zdolnej młodzieży.
Rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w perspektywie roku 2030 stanie
się przyczyną powszechnego uznania dla kompetencji fachowych, szczególnie tych
budujących przewagę konkurencyjną Wielkopolski. Szkoły kształcące na poziomie
średnim i wyższym zaczną oferować naukę na kierunkach praktycznych, które
pozwolą na nabywanie kluczowych dla Regionu kompetencji fachowych, dostosowanych do rzeczywistych potrzeb rynku. Rozwinie się system kształcenia ustawicznego i dedykowanego, silnie współpracującego z praktyką, np. poprzez zamawianie konkretnych grup specjalistów przez organizacje, tworzenie programów
kształcenia i podręczników z dużym udziałem w tych pracach praktyków biznesu.
Kompetencje fachowe będą podlegały praktycznej weryfikacji podczas egzaminów, certyfikacji (klasyfikacji) odzwierciedlającej rzeczywisty poziom umiejętności i doświadczenia zawodowego.
Czynnikiem wpływającym na rozwój inicjatyw sieciowych będzie również
działalność społeczna. W perspektywie roku 2030 będzie miała ona charakter sieciowy i będzie się odbywać w kooperacji z licznymi podmiotami lokalnymi. Udział
w działalności społecznej od najmłodszych lat spowoduje wzrost umiejętności
społecznych i większe zaufanie do inicjatyw sieciowych. Dostęp do szerokopasmowego Internetu zaowocuje zwiększeniem ilości inicjatyw społecznych, które
tworzyć się będą w początkowej fazie wirtualnie. Wzrost znaczenia lokalnych
i regionalnych portali społecznościowych stanie się źródłem tworzenia nowych
form kooperacji mieszkańców Wielkopolski skupionych wokół konkretnych idei
i inicjatyw o istotnym znaczeniu dla rozwoju regionu (skala mikro i skala makro).
Bez wątpienia jednym z najważniejszych czynników sprzyjających transferowi
wiedzy będzie gotowość do innowacji. Zostanie ona zaszczepiona społeczeństwu
(w tym przede wszystkim przedsiębiorcom) i utrwalona także dzięki propagowaniu
takich postaw w mediach, wzrostowi nakładów na badania i rozwój, sprzyjających
wdrażaniu innowacyjnych pomysłów, a także instytucjom otoczenia biznesu
wspierającym ten proces.
Proces transformacji wiedzy będzie odbywał się przy aktywnym uczestnictwie
wszystkich partnerów Wielkopolskiego Systemu Innowacji. Wiedza niezbędna do
podnoszenia innowacyjności sieci gospodarczych będzie tworzona nie tylko przez
instytucje naukowo-badawcze, ale również poprzez propagowanie dobrych praktyk
w sieciach. Tworzenie obserwatoriów inicjatyw sieciowych sprzyjać będzie gromadzeniu i przetwarzaniu rzetelnej wiedzy na temat aktualnego rozwoju sieci gospodarczych i społecznych. Podniesienie poziomu integracji sieci wynikające ze
zdobytego doświadczenia i wzrostu zaufania sprzyjać będzie efektywnemu użytkowaniu sprawdzonej wiedzy.
72
A. Borowiec, P. Golińska, A. Grzelczak
5.3. SCENIARIUSZ PESYMISTYCZNY (NEGATYWNY)
W perspektywie 2030 roku w Wielkopolsce nadal występować będą duże trudności w transferze, transformacji wiedzy i jej dyfuzji w sieciach gospodarczych.
Będzie to efektem ogólnego spadku przedsiębiorczości spowodowanym niechęcią
do podejmowania ryzykownych decyzji oraz obniżeniem merytorycznego poziomu
kadry naukowo-badawczej i nauczającej. Na tę tendencję nałoży się także niedostatek środków unijnych przeznaczonych na podnoszenie kwalifikacji lub przekwalifikowanie się.
Na transformację wiedzy w sieciach gospodarczych Wielkopolski negatywny
wpływ będzie miał również odpływ fachowców do wiodących firm w Regionie.
Spowoduje to zahamowanie transferu know-how pomiędzy podmiotami w sieciach,
a w konsekwencji ich rozpad. Firmy wiodące będą także przejmowały mniejsze
przedsiębiorstwa, tworząc przy tym jednocześnie własne zaplecze badawczorozwojowe. W dłuższej perspektywie spowoduje to marginalizację instytucji naukowo-badawczych i uczelni wyższych, a także przekazywanej przez nie wiedzy
oraz zahamowanie tempa powstawania firm odpryskowych. W związku z tym, że
jest to wyraźna dotychczasowa ścieżka rozwoju, należy sądzić, iż tendencja ta
utrzyma się również w perspektywie roku 2030.
Niewielki wpływ na transformację i dyfuzję wiedzy w sieciach będą miały
mniejsze firmy, z sektora MSP. W związku z rozpadem wielu sieci nastąpi spadek
konkurencji oraz pogorszenie kreatywności i przedsiębiorczości w tej grupie podmiotów. To spowoduje, że podmioty te nie będą atrakcyjnym partnerem dla jednostek naukowych ze względu na niskie zaawansowanie technologiczne oraz brak
środków na projekty badawczo-rozwojowe.
W perspektywie 2030 roku nastąpi więc znaczny spadek inicjatyw sieciowych.
Dodatkowymi przesłankami takiej prognozy będą: starzenie się społeczeństwa,
wzrost fiskalizmu, marginalizacja kultury technicznej, zanik niektórych zawodów,
ograniczone środki w budżetach jednostek samorządu terytorialnego na działalność
badawczo-rozwojową i jej upowszechnianie oraz brak kompetencji fachowych
potrzebnych na rynku pracy. Wzajemnie na siebie wpływając, czynniki te doprowadzą do znacznego ograniczenia szans rozwojowych Wielkopolski zarówno
w krótkim jak i długim horyzoncie czasu.
Działalność instytucji otoczenia biznesu (IOB) w zakresie rozpowszechniania
wiedzy w Regionie będzie niewystarczająca. Zdominowane przez duże firmy,
podmioty te koncentrować się będą przede wszystkim na przekazie wiedzy głównie
w ich kierunku oraz ograniczać swoją działalność do organizowania szkoleń i konferencji. Również brak kreatywności pracowników tych instytucji znacznie ograniczy transfer wiedzy.
Spowolniony zostanie rozwój e-biznesu na skutek braku środków finansowych
na rozwój infrastruktury telekomunikacyjnej oraz niedostatecznych kompetencji
urzędników i ich niechęci do wdrażania elektronicznych rozwiązań. Dodatkowo
5. Scenariusze transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych – synteza
73
brak odpowiedniego systemu prawnego dla jego funkcjonowania wpłynie negatywnie na rozwój rynku usług związanych z elektronicznym transferem wiedzy.
Osoby korzystające ze zinformatyzowanych usług stopniowo tracić będą umiejętności społeczne, powielając często schematycznie sprawdzone i gotowe rozwiązania. Może to powodować „wyuczoną bezradność” i blokować indywidualną inwencję, a także racjonalizację podejmowanych działań. Wynikające stąd rozwarstwienie społeczne będzie negatywnie oddziaływać na tworzenie sieci w Regionie.
W perspektywie roku 2030 w Wielkopolsce nastąpi osłabienie transferu i dyfuzji innowacji, także na skutek zanikania inicjatyw klastrowych. Traktowany hasłowo przez władze samorządowe klastering również przez przedsiębiorców postrzegany będzie jako nieprzynoszący wymiernych korzyści, co znacznie ograniczy
współpracę między sferą nauki a biznesem.
Dalszy niedostatek inwestycji realizowanych w formule partnerstwa publicznoprywatnego (PPP) w znacznym stopniu ograniczy transfer nowoczesnych i efektywnych rozwiązań oraz rozwój innowacyjnej Wielkopolski. Główną przyczyną tej
sytuacji będzie brak wsparcia ze strony rządu oraz władz samorządowych dla tworzenia oddolnych inicjatyw współpracy podmiotów oraz niewykorzystanie środków sektora prywatnego na rozwój infrastruktury. Brak inwestycji w partnerstwie
publiczno-prywatnym spowoduje dalszy spadek zaufania społecznego do przedsiębiorców w Regionie.
Brak programu budowy proinnowacyjnej gospodarki, zarówno na poziomie kraju,
jak i województwa, spowoduje stagnację gospodarczą Wielkopolski. Pogłębi się
także chaos w działaniach rządu i władz samorządowych, który na skutek cięć budżetowych doprowadzi do niezadowolenia społecznego i strajków na szeroką skalę,
a także wywoła lawinę bankructw w firmach sektora MSP. Nadal władze rządowe
będą cedować szereg nowych zadań jednostek samorządu terytorialnego (JST) bez
zabezpieczenia odpowiednich środków finansowych na ich realizację.
Wspomniany brak spójności polityki władz stanowić będzie ogromną barierę
w rozwoju Wielkopolski. Negatywny wpływ na ten proces będzie miało ponadto
tworzenie niespójnych i niedostosowanych do potrzeb gospodarki programów nauczania co spowoduje, że decyzje władz samorządowych odpowiedzialnych za finansowanie szkół nie będą znacząco wpływać na rozwój systemu kształcenia.
W związku z tym władze Wielkopolski stale będą musiały dostosowywać regionalną strategię rozwoju do istniejących potrzeb społeczeństwa i podejmować decyzje rozbieżne z Regionalną Strategią Innowacji (RIS). Priorytety rządu oraz władz
samorządowych doprowadzą ponadto do braku stabilności podatkowej, zwiększenia poziomu inflacji oraz deficytu budżetowego. Znacznie ograniczy to długoterminowe finansowanie przez podmioty gospodarcze innowacyjnych rozwiązań.
Szczególnie jednak dokuczliwy będzie brak długofalowej strategii rozwoju transportu w Wielkopolsce, w szczególności w odniesieniu do przewozów towarowych.
W wyniku sprzecznego przekazu medialnego spadnie zaufanie społeczne do liderów, którzy zamykać się będą na dyfuzję innowacyjnych rozwiązań i zaczną
wykorzystywać wiedzę do swoich partykularnych interesów. W wyniku tych pro-
74
A. Borowiec, P. Golińska, A. Grzelczak
cesów liderzy przestaną pełnić swoją funkcję promotora innowacji i kreatora powiązań sieciowych w obawie o swój autorytet, w poczuciu bezsilności wobec pogarszania stosunków międzyludzkich i w trosce o własne interesy.
W Wielkopolsce zabraknie również liderów wiedzy. Niewłaściwy system oceny
parametrycznej jednostek naukowych spowoduje stagnację i doprowadzi do patologicznych zachowań w sferze nauki. System ten zahamuje postawy proinnowacyjne,
ograniczy kreowanie nowej wiedzy i realizację pionierskich projektów badawczych,
nad nowymi, przełomowymi wynalazkami lub technologiami. Przyczynia się do tego
m.in. rządowy system kategoryzacji jednostek naukowo-badawczych. Dzięki wyższej ocenie publikowanych badań w języku obcym (np. angielskim) istnieje zagrożenie, że osiągnięcia polskiej nauki swój debiut będą mieć poza granicami kraju 6.
Również wyższa ranga prac wdrożeniowych za granicą zniechęcać będzie do działań
lokalnych.
W perspektywie roku 2030 pojawią się prawdopodobnie liderzy w postaci korporacji międzynarodowych. Niestety know-how i unikalne umiejętności wykreowane w centralach tych przedsiębiorstw nie będą przekazywane wraz z tworzeniem
oddziału firmy w Wielkopolsce, a lokowane w krajach macierzystych dla założycieli lub o wyższej kulturze technicznej, hamując tym samym transformację wiedzy i jej dyfuzję w Regionie.
Działalność grup nacisku polegać będzie na zabieganiu o realizację partykularnych interesów i dążeniu do większej odrębności sfer badawczo-rozwojowych
i biznesu, a także do hermetyzacji wiedzy. Negatywny wpływ na proces transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych będzie miało także kreowanie polityki
państwa przez pryzmat partykularnych interesów partii politycznych oraz promowanie wyłącznie dużych przedsiębiorstw.
Ogólna stagnacja gospodarcza Wielkopolski znajdzie swoje odzwierciedlenie
w wielkości i strukturze wydatków z budżetu. Środki z budżetu nadal będą przeznaczone na promocję Regionu, a nie na faktyczne potrzeby w zakresie rozwoju
(m.in. infrastrukturalnego). Niekorzystne również będzie nadmierne zadłużenie
wynikające z długu publicznego, a co za tym idzie, lawinowo wzrastające koszty
jego obsługi oraz zmniejszenie możliwości finansowania istotnych inicjatyw proinnowacyjnych. Próby ratowania sytuacji finansowej Regionu poprzez wzrost obciążeń podatkowych spotkają się ze zdecydowaną reakcją obronną społeczeństwa.
W związku z tym nastąpi poszerzenie szarej strefy oraz ucieczka elit gospodarczych do tzw. „rajów podatkowych”.
Istotnym zagrożeniem w perspektywie roku 2030 jest marginalizacja subregionów Wielkopolski spowodowana niedofinansowaniem infrastruktury w związku
z wyczerpaniem się dotacji z Unii Europejskiej. Przełomowy w tym względzie
Według OECD, Science, Technology and Industry Outlook 2008, wskaźnik globalizacji B+R
dla Polski był najwyższy wśród wszystkich krajów OECD. Jego wysoka wartość może wynikać ze
wzrostu popularności międzynarodowych programów badawczych oraz współfinansowania przez UE
prac badawczo-rozwojowych.
6
5. Scenariusze transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych – synteza
75
może być rok 2020, kiedy to władze Regionu i przedsiębiorcy będą zmuszeni sytuacją do wyznaczania priorytetów i podejmowania oraz finansowania własnych
inicjatyw.
Również słabe wyposażenie jednostek naukowych w infrastrukturę badawczą
zablokuje proces transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych Wielkopolski.
Niedorozwój infrastruktury służącej wspieraniu gospodarki Regionu będzie także
wynikał ze wspomnianego już niedostatku inwestycji w formule partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP).
Utrzymywanie dotacji celowych na dofinansowanie usług edukacyjnych i szkoleniowych doprowadzi w horyzoncie roku 2030 do poważnego obniżenia ich jakości, zwłaszcza przy powszechnym przyzwoleniu na prowadzenie szkoleń. Niespójności formalne co do zakresu i zasadności wykorzystania środków z dotacji celowych doprowadzą do dalszego ich marnotrawienia na działalność, która realnie nie
będzie wspierała ani budowania kapitału intelektualnego ani dyfuzji innowacji
w Regionie.
Współpraca pomiędzy jednostkami sektora badawczo-rozwojowego a biznesu daleka będzie od oczekiwanej i zależeć będzie przede wszystkim od relacji między
nimi. Ukształtowany w latach 90. XX wieku system nauki i szkolnictwa wyższego
nadal charakteryzować się będzie dużym rozdrobnieniem, podziałami branżowymi
oraz przewagą badań podstawowych nad stosowanymi (przydatnymi dla gospodarki)
i interdyscyplinarnymi (holistycznymi). Sprawi to, że wiedza wytwarzana przez
sektor badawczo-rozwojowy będzie mało użyteczna z punktu widzenia przedsiębiorców. Jednostki sektora badawczo-rozwojowego będą pretendować do roli
instytucji handlujących wiedzą. Publikacje naukowe mogą stać się w związku
z tym kompilacją już istniejących źródeł, wielokrotnie cytowanych co świadczyć
będzie o marginalnym traktowaniu innowacyjności i transformacji wiedzy w zakresie rozwiązań technologicznych jak i patentów.
Stagnacja, wynikająca z zastosowań przestarzałej i niewystarczającej do stymulowania rozwoju wiedzy w wielkopolskich firmach, sprzyjała będzie pogłębianiu
luki rozwojowej względem innych regionów kraju i Europy.
Nadmierna informatyzacja systemu edukacyjnego doprowadzi do zjawiska
szumu informacyjnego, co w perspektywie roku 2030 spowoduje nieskuteczne
i niewłaściwe wykorzystanie możliwości nauczania na odległość. Marginalizacja
szkolnictwa zawodowego oraz zbyt obszerne i odtwórcze programy nauczania
skutecznie zahamują rozwój kwalifikacji zawodowych i mogą negatywnie wpłynąć
na transformację wiedzy w sieciach gospodarczych Wielkopolski. Najlepiej wykwalifikowani nauczyciele będą przekwalifikowywać się lub emigrować do innych
ośrodków, w których kreowane będą postawy przedsiębiorcze, lepsze metody egzekwowania wiedzy, a język nauki będzie mniej hermetyczny. Specjaliści pozostający w Regionie posiadać będą „monopol na wiedzę” objawiający się niechęcią do
przekazywania jej kolejnym pokoleniom zawodowym. Pogłębi się także efekt braku społecznego szacunku do doświadczeń i wiedzy pokolenia 50+, co doprowadzi
76
A. Borowiec, P. Golińska, A. Grzelczak
do likwidacji tradycyjnych relacji uczeń-mistrz oraz pogłębienia konfliktu międzypokoleniowego.
W gospodarce opartej na wiedzy ogromną rolę odgrywają kompetencje fachowe. W tym zakresie również nastąpi odpływ najlepszych fachowców z wiodących
firm Wielkopolski do korporacji międzynarodowych. Zahamuje to proces transformacji wiedzy w sieciach oraz dyfuzję innowacji. W perspektywie roku 2030
doprowadzi to do likwidacji wielu zawodów i sprawi, że przygotowanie profesjonalnych pracowników stanie się trudne, zarówno na praktykach zakładowych jak
i na zajęciach szkolnych. Niekorzystne tendencje na rynku pracy doprowadzą także
do wysokiego bezrobocia wśród osób poniżej 35 roku życia, co może rodzić niepokoje społeczne.
W znacznym stopniu zostanie także ograniczona działalność społeczna (wolontariat) wspierająca transfer, transformację oraz dyfuzję wiedzy w sieciach społecznych. Spowodowane to będzie zanikaniem tradycyjnych więzi społecznych oraz
brakiem poczucia wspólnych celów. Efektem zaniku działalności społecznej będzie
dalszy spadek zaufania i nasilenie się procesów korupcyjnych. Niski poziom kapitału społecznego, a więc brak przestrzegania norm i wartości, solidarności i gotowości do współpracy lub wzajemnych świadczeń, a także indywidualizacja zachowań wśród młodych przedsiębiorców, stanowić będą istotną barierę w procesie
transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych Regionu. Efektem tych procesów
będzie dalszy wzrost biurokracji znajdujący odzwierciedlenie w nasilającej się kontroli transakcji biznesowych. Zjawiska te doprowadzą do pogorszenia jakości pracy
administracji publicznej, szczególnie w zakresie nowoczesnego podejścia do zarządzania i orientacji na przyjazną obsługę klienta. Wpłyną one także na wykorzystywanie sieci społecznych w celu realizacji partykularnych, osobistych interesów.
Osłabienie postaw przedsiębiorczych oraz pogarszająca się sytuacja gospodarcza Regionu wyraźnie zmniejszą gotowość do innowacji i działań sieciowych.
Nastąpi natomiast wzrost skłonności do podejmowania indywidualnych ryzykownych przedsięwzięć i korzystania (nie zawsze etycznego) z pojawiających się okazji biznesowych.
Brak strategii rozwoju Wielkopolski dostosowanej do sytuacji sektorów przemysłu, handlu, rolnictwa, usług i nauki w kontekście dopasowania celów działalności w zakresie generowania, transferu i transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych w horyzoncie roku 2030, wpłynie negatywnie na wizerunek i pozycję
konkurencyjną Regionu. Wielkopolska może być w przyszłości określana mianem
„regionu straconych szans i możliwości”. Brak podstawowej wiedzy na temat
funkcjonowania sieci gospodarczych spowoduje zanik lub marginalizację tego typu
inicjatyw.
Proces generowania wiedzy i porządkowania jej nie wystarczy, aby zapewnić
prawidłowy transfer, dyfuzję oraz transformację wiedzy w sieciach. Potrzebne są
tutaj zarówno odpowiednie rozwiązania formalno-prawne standaryzujące zachowania podmiotów rynku, jak również wzmocnienie instytucji skutecznie zajmujących
się każdym z wyżej wymienionych procesów związanych z tworzeniem, przygoto-
5. Scenariusze transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych – synteza
77
wywaniem i udostępnianiem wiedzy o produktach, technologiach, rozwiązaniach
organizacyjnych czy marketingowych. Bez współdziałania decydentów, przedsiębiorców oraz jednostek badawczo-rozwojowych, niemożliwe będzie efektywne stymulowanie dyfuzji wiedzy między nimi.
5.4. SCENIARIUSZ PRAWDOPODOBNY
(UMIARKOWANEGO ROZWOJU)
W perspektywie roku 2030 w Wielkopolsce nastąpi umiarkowany rozwój inicjatyw sieciowych. Szczególną rolę w transformacji wiedzy i kreowaniu innowacji
będą miały inicjatywy klastrowe, sieci dostawców oraz nieformalne sieci naukowobiznesowe. Nastąpi umiarkowany wzrost dyfuzji innowacji w wyniku zwiększania
roli komunikacji opartej na nowoczesnych technologiach przekazu i przetwarzania
informacji, wzrostu poziomu wykształcenia społeczeństwa, rozwoju kompetencji
fachowych, powolnego wzrostu ilości inwestycji realizowanych w oparciu o formułę
partnerstwa publiczno-prywatnego, lepszej współpracy między sferą nauki i biznesu oraz usprawnienia procesu transformacji wiedzy – w zakresie jej pozyskiwania,
porządkowania i wykorzystania. Władze Wielkopolski szukać będą sposobów stymulowania rozwoju i budowania przewagi konkurencyjnej regionu.
Wiodące firmy kooperować będą z małymi i średnimi przedsiębiorstwami
głównie w ramach sieci poddostawców, przyczyniając się w ten sposób do standaryzacji niektórych rozwiązań technologicznych, organizacyjnych lub marketingowych, a więc do dyfuzji wiedzy. Współpraca z najlepszymi podmiotami gospodarczymi będzie wpływać pozytywnie na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw
(MSP), a współpraca z liderami w branży doprowadzi do naturalnego przepływu
wiedzy, zbierania doświadczeń, rozwoju technologii i kapitału ludzkiego. Do roku
2030 w Wielkopolsce nastąpi zdywersyfikowany rozwój firm wysokich technologii. Wiodące instytucje gospodarcze będą współpracować ze sferą nauki (wspólne
badania), usprawniając tym samym proces dzielenia się wiedzą między tymi jednostkami. Wynikiem takiej współpracy będą nowe kierunki kształcenia (kierunki
zamawiane na potrzeby przemysłu). Duże podmioty gospodarcze będą podstawowym źródłem finansowania działalności badawczo-rozwojowej w Regionie. Wraz
z sektorem małych i średnich przedsiębiorstw oraz instytucji otoczenia biznesu coraz
powszechniej będą podejmowały inicjatywy klastrowe, czy inne formy sieci powiązań. W perspektywie roku 2030 wiodące firmy w Wielkopolsce zaczną wykorzystywać kapitał intelektualny regionu.
Nastąpi przekształcanie małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) w duże przedsiębiorstwa (poprzez wzrost, fuzje lub tworzenie sieci) w oparciu o nowe innowacyjne technologie. Będzie następować powolny rozwój inicjatyw klastrowych, jednak
w wybranych branżach i sektorach gospodarki, nie po to jednak, aby ułatwić sobie
bieżącą działalność, ale aby przetrwać na rynku. Potencjał innowacyjny MSP napo-
78
A. Borowiec, P. Golińska, A. Grzelczak
tka na wiele ograniczeń, jednak najistotniejsze dotyczyć będą dostępu do środków
finansowych niezbędnych w procesie kreowania i implementacji unikalnych rozwiązań.
Tworzone będą niewielkie klastry branżowe dla realizacji krótkoterminowych
działań, ale bez szerszej wizji rozwoju. Spośród istniejących sieci gospodarczych
przetrwają najsilniejsze, czyli takie, w których będzie występowała silna współpraca
podmiotów sieci, wspomagana przez proces transferu wiedzy. Innowacyjność klastrów będzie ograniczona przez słabą komunikację i brak wymiany informacji oraz
wiedzy specjalistycznej niezbędnej dla rozwoju nowych inicjatyw. W perspektywie
roku 2030 tylko nieliczne klastry na stałe współpracować będą z instytucjami otoczenia biznesu i realizować zadania strategiczne przy współpracy z wyższymi uczelniami i jednostkami badawczo-rozwojowymi. Wiedza tworzona w sieci w ramach
krótkookresowych projektów będzie udostępniana członkom klastra, co przyczyni
się do jej dyfuzji. Wiedza wytwarzana przez sektor badawczo-rozwojowy będzie
coraz bardziej dostosowana do oczekiwań uczestników sieci firm tworzonych wokół jednostki naukowej oraz potrzeb gospodarki. Jednak brakować będzie działań
planistycznych o charakterze strategicznym na poziomie samorządu regionalnego,
zmierzających do pozyskania lub wytworzenia wiedzy zgodnie z priorytetami Regionalnej Strategii Innowacji (RIS).
Instytucje otoczenia biznesu staną się ważnymi narzędziami wspierania innowacyjności przedsiębiorstw w Wielkopolsce w wyniku zwiększonej intensywności
powiązań sieciowych między podmiotami. Instytucje te będą stopniowo dostosowywać swoją ofertę do potrzeb przedsiębiorców i wprowadzać innowacyjne usługi
doradcze związane z organizacją oraz funkcjonowaniem gospodarczych sieci powiązań i wdrażaniem innowacji. Istniejące już sieci powiązań (często wokół instytucji otoczenia biznesu) korzystać będą z tego doradztwa. Przeważać będą krótkookresowe relacje między MSP i instytucjami otoczenia biznesu w ramach doraźnych projektów. Nastąpi powolny wzrost świadomości wśród przedsiębiorców
o możliwości współpracy z tymi instytucjami transferu wiedzy, ich roli w budowaniu sieci powiązań i działań na rzecz integracji środowisk biznesu, nauki i władz
samorządowych.
W perspektywie roku 2030 nastąpi stopniowe polepszanie jakości przekazu
i zakresu transformacji wiedzy w Regionie poprzez rozwój e-biznesu, powolny
wzrost zaufania do narzędzi informatycznych i jakości generowanej w ten sposób
wiedzy. Zrównoważone wprowadzanie zasad prawnych funkcjonowania e-biznesu
oraz proces informowania społeczeństwa o wadach i zaletach takich relacji powinien
dać szansę wyboru, a nie konieczności zmiany sposobu funkcjonowania.
W perspektywie roku 2030 coraz większe znaczenie dla dyfuzji innowacji będą
miały firmy odpryskowe 7. Poprawa poziomu wykształcenia spowoduje również
7
Firma odpryskowa powstaje na drodze usamodzielnienia się pracowników przedsiębiorstwa macierzystego lub innej organizacji w celu wykorzystania potencjału intelektualnego lub/i technologii tej
jednostki.
5. Scenariusze transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych – synteza
79
wzrost postaw proinnowacyjnych, skłaniających do poszukiwania szans realizacji
własnych pomysłów. Natomiast liczba firm odpryskowych w ramach sektora prywatnego będzie stosunkowo niewielka, gdyż wiodące firmy będą blokowały ich
powstawanie.
Czynnikiem, który wpłynie na powolny rozwój sieciowania będzie brak koordynacji działań jednostek samorządu terytorialnego różnych szczebli w zakresie
realizacji polityki regionalnej, w tym działań proinnowacyjnych. Stopniowo wzrośnie poparcie społeczne dla inwestycji realizowanych w formule partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP).
Budowaniu innowacyjnej Wielkopolski w perspektywie roku 2030 w kontekście
transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych będą sprzyjały decyzje administracji
państwowej i samorządowej przez próbę kontynuacji spójnej polityki proinnowacyjnej preferowanej przez Unię Europejską. Poszukiwane będą źródła zwiększania potencjału innowacyjnego Wielkopolski poprzez wspieranie kształcenia, badań, współpracy biznesu i sfery badawczo-rozwojowej, a przez to tworzenia sieci społecznogospodarczych. Negatywny wpływ na dyfuzję innowacji będzie miał dalszy brak
umiejętności połączenia strategii w sferze badań i nauki z polityką gospodarczą,
niewystarczające zachęty do uczestnictwa w inwestycjach opartych na partnerstwie
publiczno-prywatnym, czy też stosowanie mało skutecznych form wspierania małej i średniej przedsiębiorczości w zakresie transformacji wiedzy. Wystąpią umiarkowane działania na rzecz promowania zrównoważonego rozwoju Regionu.
Można mieć nadzieję, że w Wielkopolsce wykreowani zostaną liderzy, jednak ich
wpływ na innowacyjność regionu będzie ograniczony zakresem sieci społecznej
wokół nich. Będą to lokalni przywódcy (liderzy w społeczności lub przedsiębiorcy),
działający w danym subregionie lub w organizacji. Podobną rolę będą mogły spełniać grupy nacisku, które jednak bardzo wybiórczo traktują i wspierają innowacyjność Regionu, troszcząc się o własne interesy.
W kontekście roku 2030 stopniowe, znaczne ograniczenie wsparcia budżetu Regionu środkami z Unii Europejskiej (w szczególności na inwestowanie w kapitał
ludzki oraz w infrastrukturę Regionu) spowoduje konieczność finansowania innowacyjności ze środków regionalnych, co wymusi dążenia prooszczędnościowe lub racjonalizację podziału środków.
W perspektywie 2030 roku nastąpi spadek dotacji celowych na innowacje z tytułu zmniejszenia się środków z Unii Europejskiej. Jeżeli równocześnie programy
dotacji nie będą spójne ze strategiami innowacyjnymi kraju i regionu (RIS), to
skutkiem tego będzie brak synergii pomiędzy poszczególnymi projektami proinnowacyjnymi. Można mieć nadzieję, że podmioty działające w sieci będą wspólnie
ubiegać się o dotacje lub łożyć własne środki na przedsięwzięcia korzystne dla
wszystkich uczestników sieci. Nastąpi prawdopodobnie stopniowe zwiększanie
poparcia dla inwestycji realizowanych w formule partnerstwa publiczno-prywatnego.
Istotnie na rozwój inicjatyw sieciowych i ich innowacyjność wpłynie infrastruktura Regionu i jej powiązania krajowe oraz międzynarodowe. Jej poprawa będzie
jednak miała charakter wybiórczy i wystąpi głównie w centralnych ośrodkach su-
80
A. Borowiec, P. Golińska, A. Grzelczak
bregionów. Niedofinansowanie infrastruktury spowoduje marginalizację subregionów (zaburzy spójność terytorialną), a to wpływać będzie negatywnie na proces
transferu innowacji. Można mieć nadzieję, że jednostki samorządu terytorialnego
realizować będą politykę zrównoważonego rozwoju i przez to stymulować przenoszenie działalności produkcyjnej do wydzielonych stref, poza obszary zurbanizowane.
Zjawisko to będzie sprzyjać sieciowaniu, a także rozwojowi lokalnej infrastruktury.
W perspektywie roku 2030 nastąpi rozwój sieci internetowej, co doprowadzi do
komercjalizacji najbardziej innowacyjnych rozwiązań oraz spowoduje powstanie
„wirtualnych grup nacisku”, charakteryzujących się dużą intensywnością wymiany
poglądów i pomysłów, niewiele jednak wnoszących w rozwój innowacyjnej gospodarki.
Dyfuzja innowacji produktowych, procesowych, technologicznych oraz systemowych uwarunkowana będzie pojawieniem się nowych potrzeb społecznych lub
gospodarczych, implikujących zastosowania nowoczesnych technologii, a skutkujących rozwojem (lub kreowaniem nowych) sieci oraz powszechnością dostępu do
zasobów informacji.
W perspektywie roku 2030 w Wielkopolsce wzrośnie świadomość sektora nauki o konieczności generowania wiedzy dla lokalnej gospodarki oraz przekazywania
oferty nauki dla praktyki, a także zainteresowanie naukowców komercjalizacją
swoich pomysłów. Będzie następowało powolne zwiększanie się liczby i jakości
sieci kontaktów instytucji generujących i transferujących wiedzę z praktyką – nastąpi powrót do projektów realizowanych wspólnie między sferą nauki i biznesu.
Sprawne powiązania przedsiębiorstw ze sferą naukowo-badawczą w kontekście
sieci gospodarczych będą warunkować efektywność systemu innowacyjnego, co
z kolei przełoży się na innowacyjność i konkurencyjność przedsiębiorstw Regionu.
Intensywna współpraca nauki z biznesem przyczyni się do intensyfikacji dyfuzji
wiedzy w Wielkopolsce. Pojawią się ułatwienia dla przechodzenia pracowników
nauki do biznesu i odwrotnie. Będzie rozwijała się przedsiębiorczość akademicka
poprzez powstawanie firm odpryskowych.
Czynnikiem istotnym dla rozwoju innowacyjnych sieci gospodarczych w Wielkopolsce będzie poziom kompetencji fachowych. Do ich rozwoju przyczynią się
nowoczesne technologie, ułatwiające pracę i odciążające wykonawców W perspektywie roku 2030 istotne znaczenie będą miały umiejętności wykonania wielu konkretnych, często wysokospecjalizowanych, działań. Dynamika rynku i oczekiwania
pracodawców zmuszać będą pracownika do wielozawodowości lub integracji kwalifikacji. Wzrost roli kompetencji fachowych usprawni proces pozyskiwania wiedzy,
oraz dookreśli warunki jej sytuacyjnego wykorzystania. Sieci społeczne będą mogły
wspomagać dyfuzję wiedzy, wymuszaną koniecznością wzajemnego informowania
się o sytuacji, o źródłach wiedzy lub o zgromadzonych doświadczeniach.
Największą jednak barierą w rozwoju będzie monopolizowanie wiedzy przez
osoby o największych kompetencjach oraz zmniejszenie (od 2020 roku) środków
unijnych na podnoszenie kwalifikacji.
5. Scenariusze transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych – synteza
81
W perspektywie 2030 roku stymulowanie w Wielkopolsce rozwoju sieci gospodarczych i gospodarczo-społecznych będzie ograniczone. Eksponowanie w procesie edukacji tradycyjnych wartości typowych dla Wielkopolan ograniczać będzie otwartość na
innowacje techniczne i organizacyjne. Treści dotyczące zasad tworzenia i funkcjonowania sieci gospodarczych nauczane będą wybiórczo. Proces transferu wiedzy i innowacji może utrudniać kadra nauczająca, posiadająca często jedynie teoretyczną wiedzę.
Sposobem przeciwdziałania powinno być większe zaangażowanie praktyków w przekazywanie umiejętności kolejnym pokoleniom zawodowym – jednostki edukacyjne
zaczną współpracować ze sferą biznesu, usprawniając tym samym transfer wiedzy
i innowacji. Dalszy rozwój gospodarki opartej na wiedzy i nadmiar informacji spowoduje wrażenie chaosu, zatem poszukiwani będą specjaliści umiejący wykorzystać informacje. Nastąpi powolna zmiana kształcenia w kierunku budowania postaw proinnowacyjnych. W działalności edukacyjnej w Wielkopolsce wykorzystywane będą
technologie informatyczne (e-learning) zwłaszcza w zakresie instruktażu. Systemy
kształcenia i szkoleń w Wielkopolsce będą charakteryzować się elastycznością wystarczającą do zaspokajania szerokiego zakresu potrzeb.
Istotna dla rozwoju inicjatyw sieciowych w Wielkopolsce będzie działalność
społeczna. Jej rozwój będzie się odbywał poprzez zwiększenie roli wolontariatu,
propagowanie idei zrównoważonego rozwoju i potrzeby angażowania się w sprawy
lokalnej społeczności. Nastąpi rozwój sieci społecznych budowanych wokół problemów lokalnych społeczności lub grup zawodowych. Zaobserwować będzie
można stopniowy wzrost zaufania i świadomość istotności realizacji poszczególnych działań w systemach kooperacji.
Dla transferu wiedzy i innowacji w perspektywie roku 2030 będzie istotne budowanie zaufania międzyludzkiego i międzyorganizacyjnego. Przyczyni się to do
powstawania i rozwoju relacji opartych na partnerstwie. Nastąpi budowanie ścisłych więzów ekonomicznych, technicznych oraz społecznych. Powolne uświadamianie korzyści wynikających z sieciowości oraz z rozpowszechniania dobrych
praktyk wpłynie na umiarkowany przyrost nowych inicjatyw sieciowych wśród
małych i średnich przedsiębiorstw. Nastąpi wzrost zaufania w tych przedsiębiorstwach, wynikający z chęci konkurowania wspólnymi siłami z większymi i silniejszymi podmiotami gospodarczymi. Wytworzy się zaufanie do wiedzy pojawiającej
się w regionie i do instytucji ją transferujących, co zaowocuje dominacją współpracy
nad rywalizacją podmiotów gospodarczych w Wielkopolsce.
W dobie postępującej globalizacji i nasilającej się konkurencji międzynarodowej sprawne powiązania przedsiębiorstw i innych instytucji gospodarczych ze sferą
naukowo-badawczą będzie warunkować innowacyjność i konkurencyjność regionu. W perspektywie roku 2030 będzie stosunkowo mało inicjatyw oddolnych promujących postawy innowacyjne. Realizacja Regionalnej Strategii Innowacji (RIS)
stworzy wybiórcze narzędzia systemowe promujące propagowanie postaw innowacyjnych u dzieci i młodzieży oraz wspierające przedsiębiorczość absolwentów.
W kontekście procesu transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych Wielkopolski, w perspektywie roku 2030, wzrośnie potrzeba innowacyjności wynikająca
82
A. Borowiec, P. Golińska, A. Grzelczak
z wymagań konkurencyjnego rynku w skali regionalnej, krajowej i globalnej. Przedsiębiorstwa, zarówno małe i średnie, jak i wiodące firmy regionu, rozpoczną generowanie popytu na wiedzę i nowe technologie. Z drugiej strony sfera badawczorozwojowa zwiększy gotowość prowadzenia badań ukierunkowanych na tworzenie
nowych rozwiązań marketingowych, produktowych, technologicznych i organizacyjnych, które będą mogły być wykorzystane w praktyce gospodarczej Regionu.
5.5. PODSUMOWANIE
Opracowane scenariusze rozwoju Innowacyjnej Wielkopolski prezentują alternatywne wizje Regionu w horyzoncie do roku 2030. Przedstawiono kluczowe, z punktu widzenia autorów czynniki, które będą stymulować lub hamować rozwój sieci
gospodarczych i gospodarczo-społecznych w Wielkopolsce i sprzyjać innowacyjności. Należy przy tym zwrócić szczególną uwagę na przełom, który – o ile nie
podejmie się stosownych przygotowań do kontynuacji podjętych inicjatyw - może
nastąpić w roku 2020, w związku z zakończeniem dotowania Polski z funduszy
strukturalnych Unii Europejskiej 8.
Bez wątpienia, ze względu na różnorodne uwarunkowania funkcjonowania jednostek samorządu terytorialnego, przedsiębiorstw, sektora nauki i instytucji około
biznesowych (np. stowarzyszeń branżowych, izb gospodarczych itp.), niezwykle
istotne będzie budowanie realnego partnerstwa i wspólnoty interesów wszystkich uczestników Wielkopolskiego Systemu Innowacji.
Przedstawione scenariusze mogą działać pobudzająco lub stanowić ostrzeżenie
dla władz Wielkopolski, postrzeganych tu jako decydentów odpowiedzialnych za
rozwój Regionu. Scenariusz optymistyczny stanowi rodzaj wzorca (benchmarku)
dla długookresowego rozwoju regionu. Identyfikuje on potencjalne szanse, których
wykorzystanie pozwoli znacznie poprawić pozycję konkurencyjną Wielkopolski.
Scenariusz pesymistyczny stanowi ostrzeżenie i zwraca uwagę na konsekwencję
realizacji dotychczasowej polityki regionalnej, szczególnie w kontekście nasilającego się światowego kryzysu gospodarczego. W efekcie jego urzeczywistnienia regionowi grozi stagnacja. Scenariusz prawdopodobny wskazuje drogę umiarkowanego rozwoju Wielkopolski i stopniowej poprawy konkurencyjności regionu.
Władze Wielkopolski na bazie monitorowania wskazanych w modelu kierowania
indykatorów, poprzez podejmowane decyzje ukierunkowane na czynniki sprawcze,
mogą aktywnie wpływać na proces transformacji wiedzy. Ważne jest przy tym, aby
wyciągnąć wnioski z dotychczasowych doświadczeń. Potrzebne są konkretne, odpowiedzialne i ukierunkowane na przyszłość działania, aby pokonać stagnację w dziaPod względem ilościowym, w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Wielkopolska z liczbą 934 zawartych umów, znajduje się na drugiej pozycji w Polsce, za województwem
mazowieckim (1 542), a przed małopolskim (911); na podstawie „Rzeczpospolita” dodatek „Ekonomia & Rynek” z 07.11.2011 B2.
8
5. Scenariusze transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych – synteza
83
łalności innowacyjnej wielkopolskich przedsiębiorstw i uczelni oraz usprawnić przepływ wiedzy między tymi podmiotami.
Podsumowując, należy podkreślić, że systematycznie rośnie rola właściwej i odpowiednio prowadzonej polityki społeczno-gospodarczej w skali regionalnej i lokalnej.
W procesach dyfuzji wiedzy bardziej znacząca będzie rola przemysłu i sektora
usług, jako aktywnych partnerów tworzących nową wiedzę i upowszechniających ją.
Sektor nauki stoi przed wyzwaniem zmiany tradycyjnego nastawienia „dostawcy wiedzy” na aktywnego partnera inicjującego kolektywne tworzenie i dyfuzję
użytecznej wiedzy w relacji nauka-biznes. Podkreślić należy też konieczność
zmian postaw mieszkańców, które obecnie w niedostatecznym stopniu kreują popyt
na innowacyjne rozwiązania w życiu gospodarczym i społecznym. Władze Wielkopolski, w perspektywie 2030 roku, stają przed trudnym wyzwaniem koordynacji
działań wszystkich uczestników Wielkopolskiego Systemu Innowacji.
84
A. Borowiec, P. Golińska, A. Grzelczak
Magdalena K. WYRWICKA, Ewa BADZIŃSKA,
Arkadiusz BOROWIEC, Paweł PRZEPIÓRA
6. REKOMENDACJE DLA WIELKOPOLSKI
6.1. WPROWADZENIE
Proces rozwoju regionalnego polega na tworzeniu się biegunów wzrostu i różnicowaniu struktur poprzez polaryzację układu ekonomicznego. Oznacza to pojawianie się inicjatyw lokalnych, których realizacja skutkuje skokową zmianą jakościową. Sukces może wiązać się z naśladownictwem i rozprzestrzenianiem się pomysłu oraz wyrównywaniem różnic w lokalnym środowisku. Jednak w odniesieniu
do całości może też nastąpić pogłębianie zróżnicowania poziomu rozwoju regionu.
Następuje ono w miarę upływu czasu w związku z istnieniem w funkcjonujących
strukturach systemowych mechanizmów przyczynowo-skutkowych. Oddziaływania (na zasadzie sprzężeń zwrotnych) uruchamiają proces wzmacniania pozytywnego (rozwój) lub w kierunku negatywnym (recesję). Rozpoznanie tych relacji oraz
działań lub bodźców stymulujących bądź hamujących zarówno procesy rozwoju,
jak i recesji stanowi podstawę kształtowania polityki regionalnej i podejmowania
interwencji przez decydentów lub władzę lokalną.
Dynamiczne zmiany zachodzące w otoczeniu, ich różnokierunkowość oraz pojawiające się kryzysy ekonomiczne nakładają na decydentów obowiązek poszukiwania nowych narzędzi zarządzania strategicznego i realizowania transformacji
rozwojowej.
Nowe paradygmaty w zarządzaniu strategicznym (por. rys. 5.1) akcentują potrzebę bieżącego inwentaryzowania potencjału 1 oraz uzgadniania priorytetów
i reguł postępowania, składających się na politykę regionu. Będą one użyteczne
zarówno przy formułowaniu celów strategicznych, jak i filtrowaniu okazji. Jako
zasoby strategiczne traktuje się zarówno te materialne (np. infrastrukturę), jak
i niematerialne (np. wiedzę, relacje, postawy społeczne, kulturę).
Współcześnie nie umniejsza się roli ujęcia klasycznego: formułowania wizji,
misji, strategii i polityki. Podkreśla się jednak (poza znaczeniem możliwości struk1
Dlatego też tak ważne jest racjonalne wspieranie inicjatyw o charakterze obserwatoriów gospodarki i rynku oraz badań analitycznych realizowanych w jednostkach naukowych, gdyż ujawniają one
lokalny potencjał, stanowiący punkt wyjścia (a często i uwarunkowanie) dla zamierzonych zmian
rozwojowych. Ich rolą powinno być również identyfikowanie zagrożeń (zanim przekształcą się
w zakłócenia) oraz ujawnianie okazji.
86
M.K. Wyrwicka, E. Badzińska, A. Borowiec, P. Przepióra
turalizowania sytuacji strategicznej w kategoriach celów – domeny, przewagi konkurencyjnej i projektów rozwojowych), potrzebę monitorowania turbulencji
w otoczeniu i wiedzy o istniejącym potencjale. Zjawiska zachodzące w otoczeniu
podlegają subiektywnej ocenie pod kątem wykorzystania okazji.
domena
funkcjonalne
programy działania
przewaga
konkurencyjna
cele
strategiczne
stary paradygmat
Misja
nowy paradygmat
zasoby
wykorzystanie
okazji
filtr
okazji
identyfikacja
okazji
Rys. 6.1. Paradygmaty budowy strategii.
Źródło: Krupski R., Niemczyk J., Stańczyk-Hugiert E., Koncepcje strategii organizacji,
PWE, Warszawa 2009, s. 210
Orientacja zasobowa jest już często spotykana w praktyce przedsiębiorstw,
zwłaszcza MSP, w działalności usługowej oraz przy zdywersyfikowanej ofercie
rynkowej (np. produkcja, handel, usługi serwisowe). Jest ona też typowa w sieciach kooperantów, korzystających z różnorodnego, często specjalistycznego potencjału, będącego w dyspozycji poszczególnych uczestników. W zarządzaniu
regionem, by uwzględnić perspektywę zewnętrzną (egzogeniczną) i wewnętrzną
(endogeniczną) warto wziąć pod uwagę zarówno stary, jak i nowy paradygmat
budowy strategii. Przyjęta strategia – program rozwoju Regionu – powinna bazować na wspólnych wartościach kulturowych, istotnych dla danej społeczności oraz
na kluczowych kompetencjach, które mogą i powinny być rozwijane w celu budowania przewagi konkurencyjnej. Opieranie zmian na wspólnych wartościach
i lokalnych kompetencjach stanowi bazę, z którą mogą się utożsamiać wszyscy
Wielkopolanie.
87
6. Rekomendacje dla Wielkopolski
6.2. MATRYCA TRANSFORMACJI ROZWOJOWEJ REGIONU 2
Aby przeprowadzić transformację – rozumianą jako starannie zaplanowaną,
kompletną przebudowę systemu – istotne jest zidentyfikowanie kierunków działania skojarzonych z wymaganiami, przedmiotem i procesem zachodzących zmian.
Nawiązując do siedmiu elementów wyróżnionych w modelu zarządzania rozwojem
McKinsey’a (strategii, wspólnych wartości, kluczowych kompetencji, systemu,
stylu zarządzania, kadr i struktur), można zaproponować wytyczne dla transformacji rozwojowej w regionie (por. tabela 6.1). Te 28 haseł wskazuje istotne cele, których realizacja umożliwi zbudowanie przewagi konkurencyjnej Wielkopolski.
Tabela 6.1. Wytyczne transformacji rozwojowej regionu (zmodyfikowane)
ELEMENTY
MODELU 7S
WYMAGANIA
2
1
Strategia
KIERUNEK
3
(kluczowe
kompetencje)
4
wartości
5
(2)
(3)
(4)
lider na rynku
globalizacja
zakres działań
spójność
tzn. od podążania za
tzn. od rynku lokal-
tzn. od specjalizacji
tzn. od koordyna-
konkurencją ku
nego do światowego
ku wytyczeniu
cji ku harmonii
domeny strategicz-
programów funk-
nej
cjonalnych
(5)
(6)
(7)
(8)
rozwiązywanie pro-
wspólność
kompatybilność
zarządzanie syste-
blemów
tzn. doskonalenie
tzn. od kompatybilno-
mowe
tzn. od wybiórczego
oferty regionu na bazie
ści produktów ku
tzn. od zarządzania
korzystania z technik
potencjału
kompatybilności
poszczególnymi
organizatorskich ku
i kluczowych kompe-
systemów
działami ku zarzą-
rozwiązaniom syste-
tencji
dzaniu całym
mowym
Wspólne
PROCES
(1)
pozycji wiodącej
Umiejętności
PRZEDMIOT
systemem
(9)
(10)
(11)
(12)
doskonalenie
postęp we wszyst-
ukierunkowane
tworzenie korzyści
tzn. od przeciętności
kich dziedzinach
kompetencje
dla interesariuszy
ku najlepszym
tzn. od postępu
tzn. od kompetencji
tzn. od prymatu
wynikom
technicznego ku
jednostkowych ku
technologii ku
postępowi rozumia-
jasnym systemom
perspektywie klienta
nemu jako zrówno-
ukierunkowanym na
(korzyść klienta jako
ważony rozwój
przewagę rynkową
wzorzec wartości)
oferty przedsiębiorstwa
2
W opracowaniu wykorzystano wyniki debat prowadzonych na Wydziale Inżynierii Zarządzania
PP w październiku 2011 r. w grupie o następującym składzie: E. Badzińska, J. Kałkowska, K. Kubiak, P. Przepióra, H. Włodarkiewicz-Klimek, M.K. Wyrwicka.
88
M.K. Wyrwicka, E. Badzińska, A. Borowiec, P. Przepióra
Styl kierowania
(13)
(14)
(15)
(16)
wola odpowiedzial-
sytuacyjność
konsekwencja w
tworzenie klarow-
nego kierowania
tzn. od harmonizują-
realizacji decyzji
nych systemów
tzn. od podążania za
cego konsensusu ku
tzn. od sformalizowa-
tzn. od kompromisu
trendami ku określa-
aktywnie wyrażanej
nego planowania ku
zawieranego z
niu trendów
woli rozwoju
konsekwentnemu,
lenistwa ku kon-
całościowemu wdra-
struktywnym
żaniu
decyzjom
(proaktywność)
(17)
(18)
(19)
(20)
gotowość podjęcia
strategia proinno-
decydenci
kooperacja
ryzyka
wacyjnego rozwoju
tzn. od kierowników
tzn. od konfliktów
Kadra
tzn. od inicjatywy
tzn. od przetrwania i
funkcyjnych ku
ku współdziałaniu
(Społeczność)
przełożonych lub
adaptacji ku bodź-
kierownictwu
dyrektyw w sprawie
com orientującym
generalnemu
podjęcia ryzyka ku
na wyniki
własnej inicjatywie
Struktura
System
(21)
(22)
(23)
(24)
orientacja na oto-
płaska
przydział uprawnień
uczenie się
czenie i okazje
tzn. odchodzenie od
decyzyjnych
tzn. od obstawania
tzn. preferowanie
hierarchii, decentra-
tzn. od sztywnych
przy swoich
regionalnych roz-
lizacja
procedur do wyzna-
racjach ku krea-
wiązań wykazują-
czonych prawem
tywnym debatom
cych cechy zwinno-
ram swobody
w sieciach intere-
ści
działania
sariuszy
(25)
(26)
(27)
(28)
sytuacyjna elastycz-
możliwość korzysta-
Kompetencje proce-
integracja działań
ność
nia z okazji
sowe elementów
tzn. od sekwencyj-
tzn. od względnie
tzn. od myślenia w
systemu tzn. od
nej (szeregowej)
trwałych rozwiązań
kategoriach wzrostu
wyizolowanych
realizacji ku zsyn-
ku antycypacyjnej i
ku myśleniu w
programów funkcjo-
chronizowanym
adaptacyjnej elastycz-
kategorii rozwoju z
nalnych ku zintegro-
procesom równole-
ności systemów
wykorzystaniem
wanemu zarządzaniu
głym
efektu skali i efektu
procesami rozwojo-
dywersyfikacji
wymi
Transformacja rozwojowa Regionu powinna przebiegać w kierunku kreowania
strategicznej tożsamości, co oznacza, że kolejność implementacji przedsięwzięć
wskazanych za pomocą 28 wytycznymi nie jest dowolna. Trzeba najpierw zdecydować, na jakich kluczowych umiejętnościach i na jakich wartościach Region ma budować swoją pozycję, czym chce się wyróżnić, co będzie spajało
różnorodne działania Wielkopolan w przyszłości.
Strategiczna tożsamość powinna być postrzegana jako koncepcja sukcesu, objaśniająca pozycję Regionu w przyszłości na tle kraju, Europy i świata. Działania te
6. Rekomendacje dla Wielkopolski
89
są zbieżne z budowaniem/pozycjonowaniem marki. Bazą dla zmian rozwojowych,
podlegającą najwolniejszym przemianom, są właśnie wspólne wartości, które stanowią rdzeń lokalnej tożsamości. Ich eksponowanie buduje poczucie dumy z przynależności do konkretnej społeczności i motywuje do działań dla wspólnego dobra.
Pożądany kierunek modyfikacji w systemie wartości i kluczowych umiejętności Wielkopolan powinien umożliwiać postęp i integrować interesy różnych grup
społecznych i zawodowych. Identyfikacja interesariuszy umożliwia kontekstualne
spojrzenie w przyszłość i zbliża do koncepcji zrównoważonego rozwoju, przy
zdywersyfikowanej działalności gospodarczej w Regionie. Ciągłe doskonalenie
relacji sieciowych (zarówno w sieciach społecznych, jak i gospodarczych),
ukierunkowane na postęp i innowacyjność, wskazuje na potrzebę zdobywania
adekwatnych kompetencji.
Wskazane jest w związku z tym:
− prezentowanie dobrych praktyk i podkreślanie ich roli w budowaniu wizerunku
Regionu,
− eksponowanie rodzimych liderów przedsiębiorczości, innowacyjności, jakości
i przedstawianie ich ścieżek kariery, podkreślając umiejętność pokonywania
trudności i wytrwałość w dążeniu do celu,
− odwoływanie się do historii lokalnych firm i nauczanie tradycji Regionu,
− dążenie do poprawy jakości środowiska kulturowego poprzez ochronę wartości
regionalnych i promowanie produktów regionalnych,
− tworzenie klimatu zaufania i współpracy użytecznej społecznie,
− budowanie i wspieranie kultury innowacyjności w Regionie,
− budowanie umiejętności współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej
poprzez realizacje wspólnych przedsięwzięć,
− budowanie pozytywnego klimatu do podejmowania ryzyka związanego z kreowaniem innowacyjnych, unikalnych postaw i działań przynoszących korzyści
dla społeczności Regionu.
Podkreślić należy konieczność odnoszenia się do wartości i sprawdzonych rodzimych praktyk oraz przywrócenia etosu pracy Wielkopolanina.
Na bazie istniejących wspólnych wartości można i należy kształtować kluczowe
kompetencje w kontekście strategicznym. W zakresie umiejętności niezbędne staje
się proaktywne (wyprzedzające) wprowadzanie rozwiązań systemowych, umożliwiających sprawne analizowanie okazji i szybkie korzystanie z nich oraz dostrzeganie następstw decyzji i związanych z nimi działań. Przygotowanie wyłącznie do
korzystania z gotowej „skrzynki narzędziowej”, przy radykalnej zmianie sytuacji
w otoczeniu lub w związku z pojawieniem się nowych technologii, skutkuje inercją
lub nawet wykluczeniem. Ważne jest także kreowanie i kształtowanie konkretnych
umiejętności specjalistycznych, wynikających z potrzeb podmiotów gospodarczych
subregionu i regionu. Ta kwestia powinna być uwzględniona podczas kształtowania Krajowych Ram Kwalifikacyjnych oraz uruchamiania kolejnych kierunków lub
profili kształcenia czy doskonalenia zawodowego. Dobrze wykorzystane kluczowe
90
M.K. Wyrwicka, E. Badzińska, A. Borowiec, P. Przepióra
kompetencje skutkują oryginalnym produktem i siecią usług z nim powiązanych.
Oznacza to, że kluczowe kompetencje pośrednio budują przewagę rynkową i uruchamiają synergię współdziałania.
Umiejętność obserwacji rozszerza istotnie zdolności adaptacyjne. Władze Regionu zobligowane są do dostosowania się do wymogów unijnych i krajowych.
Można zaproponować zatem następujące kierunki działań:
− Usprawnianie procesów przekazywania i zapoznawania się z nowymi wymogami formalno-prawnymi;
− Troska o jakość kształcenia na wszystkich poziomach i formach nauczania;
− Certyfikacje szkoleń i instytucji szkoleniowych pod kątem zagwarantowania
oferty wypełniającej zdiagnozowane luki kompetencyjne (istotne jest na przykład przygotowanie odpowiednich materiałów w systemie modułowym,
usprawniającym opracowywanie szkoleń dedykowanych);
− Standardy nauczania oraz podręczniki związane z przekazem wiedzy eksperckiej (także materiały szkoleniowe) powinny być opracowywane i recenzowane
w układzie trójstronnym: przedstawiciele pracodawców, związków zawodowych i nauki;
− Profil szkolnictwa zawodowego musi być na bieżąco dostosowywany do prognozowanych lokalnych potrzeb subregionu i regionu;
− W procesie edukacji należy preferować działania wspólne, grupowe. Kompetencje procesowe jako współodpowiedzialność za dzieło;
− Kształtowanie postaw obywatelskich;
− „Przedsiębiorczość” jako przedmiot obowiązkowy w szkołach od szczebla gimnazjalnego, prowadzony w powiązaniu z praktyką (np. studiami przypadków
lokalnych przedsiębiorców);
− Potrzeba kształtowania inteligencji emocjonalnej w ramach kształcenia obowiązkowego z ukierunkowaniem na pracę zespołową i kształtowanie umiejętności komunikacyjnych;
− Stymulowanie kreatywności i doskonalenie umiejętności społecznych bez odrywania od rzeczywistości, w tym wspieranie wolontariatu;
− Wprowadzenie przez samorząd Wielkopolski mechanizmów certyfikacji Instytucji Otoczenia Biznesu w celu poprawy jakości i dopasowania oferowanych
przez nie usług do rzeczywistych potrzeb przedsiębiorstw;
− Zapewnienie dostępności środków na szkolenia liderów/animatorów sieci gospodarczych w celu intensyfikacji budowania relacji sieciowych oraz mentoringu w zakresie transformacji innowacji szczególnie w małych i średnich przedsiębiorstwach (MSP);
− Przygotowanie pracowników do wielokrotnych zmian zawodu i wykształcenie
umiejętności adaptacji do nowego miejsca pracy oraz uczenia się przez całe życie;
− Zmiana modelu postawy społecznej: z konkurowania na kooperację – pobudzanie działań na rzecz Regionu, stymulowanie do współdziałania i wzajemnego
doradztwa w celu usprawnienia transformacji wiedzy;
6. Rekomendacje dla Wielkopolski
91
− Podejmowanie inicjatyw w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP).
W zakresie strategii, która prawdopodobnie będzie krocząco (stopniowo) modyfikowana w zależności od sytuacji w otoczeniu, niezbędna jest troska o jej spójność z wartościami i kluczowymi umiejętnościami. Dla całego województwa ten
długoterminowy plan powinien zmierzać w kierunku wiodącej pozycji Regionu
jako całości – przy pełnej partycypacji przedstawicieli powiatów i grup interesów.
Warto dołożyć starań, by zachować różne sfery działalności w Regionie, gdyż dywersyfikacja w tym zakresie gwarantuje bezpieczne funkcjonowanie w dynamicznie zmieniających się warunkach gospodarczych 3.
Niezbędna jest ponadto wola dialogu, wzajemnego lokalnego wsparcia i spójności działań oraz konsekwentne stwarzanie ładu wokół siebie i poprzez odpowiedzialne podejmowanie inicjatyw, konsekwentne decyzje i wytrwałe wykonywanie
prac na rzecz zmiany.
Strategia powinna ponadto uwzględniać promocję Regionu i działających
w nim podmiotów gospodarczych oraz określać spójne działania w tym zakresie
np. istotne dla Wielkopolski symbole lub budowle, które powinny być utożsamiane
z regionalną marką, a także promować i umacniać pozycję regionalnych produktów
na rynku krajowym i międzynarodowym. Konieczne jest poprawienie infrastruktury Regionu, by stał się on dostępny i przyjazny komunikacyjnie.
Ważne będzie położenie nacisku na rozwój usług informacyjno-doradczych
w zakresie wspierania innowacyjności (np. dotyczących pozyskiwania i finansowania nowych technologii, ochrony własności intelektualnej, itp.). Procedury postępowania w zakresie wynalazczości, ochrony praw autorskich, otwierania przedsiębiorstwa czy nawiązywania współpracy kooperacyjnej powinny być powszechnie dostępne (np. darmowe doradztwo w urzędach, Internecie, w prasie, w formie
podręcznych poradników).
Kolejnym rozwiązaniem powinno być opracowanie działań wspierających
poszczególne branże w Regionie pod kątem budowy/osiągania przewagi konkurencyjnej na rynku regionalnym, krajowym i międzynarodowym.
Istotna jest także intensyfikacja działań wspierających postawę proinnowacyjną
jednostek samorządowych w zakresie inicjowania i wdrażania zgłaszanych inicjatyw lokalnych.
Rozwój systemu zarządzania regionem, jako instytucją, powinien zapewnić
możliwość korzystania z okazji przy zachowaniu elastyczności zintegrowanego
zarządzania. Potrzebna jest zsynchronizowana, równoległa realizacja zadań rozwojowych i odpowiednie zarządzanie informacją. Znaczącą rolę odgrywają tu ośrodki
przetwarzania i gromadzenia informacji (nie tylko naukowej), platformy wymiany
informacji oraz dostęp do nowatorskich technologii wspomagających procesy koW opinii wieli ekonomistów obecny kryzys obalił mit, że w dobrze rozwiniętej gospodarce powinna dominować działalność usługowa. Na przykładzie Portugalii okazało się, że istotna jest działalność przemysłowa, gdyż to ona jest lokomotywą wprawiającą w ruch obroty na rynku i stymuluje
rozwój działalności usługowej.
3
92
M.K. Wyrwicka, E. Badzińska, A. Borowiec, P. Przepióra
munikacyjne, takich jak na przykład: Internet szerokopasmowy, technologie informatyczne, dedykowane oprogramowanie.
Władzom Regionu zaproponować można:
− utworzenie sieci dostarczającej informacje, usługi doradcze dla przedsiębiorstw
w regionie w zakresie ich bieżących potrzeb,
− utworzenie systemu kompleksowej i fachowej obsługi potencjalnego inwestora,
− określenie działań systemowych w zakresie wspomagania wspólnych przedsięwzięć /inicjatyw przedsiębiorców, ale i lokalnych społeczności,
− utworzenie obserwatoriów inicjatyw sieciowych odpowiedzialnych za gromadzenie rzetelnych i aktualnych danych na temat sieci w Regionie,
− wspieranie lokalnych zespołów badawczych w tworzeniu lokalnie dopasowanych produktów i rozwiązań,
− opracowanie systemu wspierania przedsiębiorczości, innowacyjności oraz finansowania rozwoju przedsiębiorstw (np. poprzez upowszechnienie dostępu do
różnych form finansowania, angażowanie się w nowe inicjatywy, a także
upraszczanie procedur i oferowanie fachowego doradztwa).
Kształtowanie społeczności lokalnej powinno zmierzać w kierunku tworzenia
sieci społecznych jako bazy do kooperacji oraz budowania kapitału społecznego 4.
W tym kontekście polskie firmy powinny zacząć traktować działalność z zakresu
społecznej odpowiedzialności (CSR) nie jako inicjatywy mające na celu przypodobanie się lecz jako przygotowanie na radykalnie inną przyszłość. Współczesne
społeczeństwo jest interaktywne (choćby ze względu na dostępność Internetu),
dlatego kluczem do sukcesu w dialogu władze Regionu – firmy i ich sieci oraz
społeczności lokalnej jest transparentność w trudnych sprawach, wiarygodność,
szczerość i autentyczność. Troska o spójność Regionu i budowanie zaufania do
instytucji i grup społecznych daje szanse dążenia do stanu gotowości do podejmowania nawet ryzykownych inicjatyw oraz współdziałania. Ważne okazuje się posiadanie umiejętności w zakresie ciągłej weryfikacji, przetwarzania i zachowania
bezpieczeństwa informacji.
Istotnym aspektem jest ponadto konieczność zadbania o kompetentnych przedstawicieli we władzy samorządowej (np. radni), mających predyspozycje i wiedzę
merytoryczną oraz reprezentujących różne grupy zawodowe, a nie tylko – jak pokazują statystyki dla Wielkopolski – nauczycieli i emerytów.
Warto byłoby zaproponować kursy 5 ekonomii i zarządzania dla kandydatów do
sprawowania władzy z wyboru, które zapewnią przygotowanie do pełnienia odpowiedzialnej roli w społeczeństwie i aktywnego uczestniczenia w życiu Regionu.
Również od pracowników instytucji otoczenia biznesu (IOB) należałoby wymagać
kompetencji potrzebnych do inicjowania i koordynowania klastrów oraz kooperacji
pomiędzy przedsiębiorstwami.
4
W opinii ekspertów Unii Europejskiej Polska należy do krajów o najniższych wskaźnikach kapitału społecznego w Europie.
5
Ukończenie takiego kursu byłoby warunkiem zgłaszania kandydata.
6. Rekomendacje dla Wielkopolski
93
Styl kierowania regionem powinien być sytuacyjny – od kompromisów, ku
szukaniu konsensusu i konsekwentnemu wdrażaniu programu rozwoju. Niezbędne
jest odejście od negowania działań poprzedników i kontynuowanie dobrych dla
Regionu inicjatyw (ludzie się zmieniają, ale zadanie jest dalej realizowane). Priorytety regionalne powinny być rzetelnie konsultowane z różnymi grupami interesów
i realizowane niezależnie od rządzącej opcji politycznej.
W wyniku balansowania na krawędzi ładu i chaosu, niejednoznaczności i niepewności w kwestii strategicznej trzeba wykorzystać umiejętność samoorganizacji
i dążyć do sprawnego przekształcania scentralizowanych, hierarchicznych struktur
w struktury płaskie.
Efektem finalnym zarządzania rozwojem powinno być opracowanie struktury
instytucjonalnej sprzyjającej przemianom, która umożliwia debatę, określa ramy
współpracy i dostępność mediów. Niewątpliwie istotne jest tutaj tworzenie na bazie
zaufania i troski o Region sieci współpracy instytucji gospodarczych, władz rządowych i samorządowych kreowanych nawet w formie struktur nieformalnych, takich
jak np. struktury wirtualne, sieci społeczne, kluby. Stanowią one istotne grupy
wsparcia dla sformalizowanych struktur władzy regionalnej.
6.3. WYKORZYSTANIE MODELU KIEROWANIA
DO KREOWANIA INNOWACYJNEJ WIELKOPOLSKI
Proces informacyjno-decyzyjny związany z zarządzaniem Regionem musi
uwzględniać działania i decyzje szeregu niezależnych instytucji i grup interesu.
Ponadto władze Regionu, oprócz podejmowania typowych działań menedżerskich,
poszukują zazwyczaj sposobów realizacji koncepcji rozwoju oraz metod bieżącej
analizy przebiegu zmian.
Przyjmując, że Wielkopolska, jako region, dąży do poprawy innowacyjności,
wykorzystując w tym celu sieci gospodarcze do monitorowania sytuacji oraz skutków decyzji własnych i podejmowanych w otoczeniu, przydatny będzie opracowany podczas prac nad Projektem model kierowania (rys. 6.2).
Badania zrealizowane na rzecz Projektu wykazały, że władze Regionu mogą
zmieniać Wielkopolskę na bardziej proinnowacyjną, wykorzystując siedem czynników sterowalnych 6. Są to:
– budżet regionu,
– przedsiębiorczość,
– działalność edukacyjna,
6
Proces analizy czynników determinujących innowacyjność Wielkopolski oraz wyłonienie spośród nich czynników aktywnych, krytycznych i dalsze przypisanie ich do kategorii „sterowalne” albo
„niesterowalne” opisano w opracowaniu pt.: Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wpierających
innowacyjną Wielkopolskę, tom II, pod redakcją M.K. Wyrwickiej, Wyd. Politechniki Poznańskiej,
Poznań 2011.
94
M.K. Wyrwicka, E. Badzińska, A. Borowiec, P. Przepióra
Rys. 6.2. Model kierowania innowacyjnością Wielkopolski
– infrastruktura,
– dotacje celowe,
– decyzje władz samorządowych,
6. Rekomendacje dla Wielkopolski
95
– inicjatywy klastrowe.
Należy przy tym uwzględnić sytuację kreowaną przez otoczenie w odniesieniu
do jedenastu czynników niesterowalnych: decyzje rządu, liczba małych i średnich
przedsiębiorstw (MSP) w regionie, kompetencje fachowe, gotowość do innowacji,
zaufanie, działania grup nacisku, zachowania rynkowe wiodących firm, funkcjonowanie instytucji otoczenia biznesu (IOB), poziom rozwoju e-biznesu, poczynania
liderów i działalność społeczna.
Określając indykatory (parametry, których monitorowanie pozwala ocenić skuteczność podjętych działań) posłużono się m.in. 25. wskaźnikami innowacyjności
wymienionymi w raporcie „Innovation Union Scoreboard 2010” z lutego 2011 r.
Spośród nich wyłoniono te wskaźniki, które mogą być przydatne do monitorowania innowacyjności gospodarki w Wielkopolsce.
Zespół Realizatorów Projektu, podczas analiz determinantów innowacyjności
Wielkopolski, dodał też do zestawu indykatorów inne wskaźniki, które z odpowiednim wyprzedzeniem będą sygnalizować istotne zmiany zachodzące w Regionie. Umożliwiają one podjęcie działań zapobiegawczych, zanim wystąpią niepożądane zjawiska. Ostatecznie powstała lista 39 wskaźników (indykatorów), które
mogą pomóc decydentowi – władzom Wielkopolski – w podejmowaniu decyzji
dotyczących stosowanych działań z punktu widzenia obiektu sterowanego, tu Innowacyjnej Wielkopolski (por. rys. 6.2). Zaprezentowane w modelu kierowania
indykatory można podzielić na 6 grup dotyczących:
– danych ogólnogospodarczych,
– potencjału innowacyjnego,
– poziomu innowacji w przedsiębiorstwach,
– sieci gospodarczych,
– zasobów ludzkich,
– inicjatyw społecznych.
W każdej ww. grupie przeprowadzono analizę częstości odniesienia wskaźnika
do analizowanych metodyką myślenia sieciowego 7 51 determinantów Innowacyjnej Wielkopolski (por. tabele 6.2-6.7). Fakt wielokrotnego uwzględniania wskaźnika do monitorowania wpływu różnych czynników oddziałujących na innowacyjność Wielkopolski uznano za kryterium ważności (istotności) indykatora.
Dla danych ogólnogospodarczych najistotniejsze indykatory to: liczba instytucji
otoczenia biznesu wg formy, poziom PKB per capita w Regionie oraz struktura
środków pozyskanych z UE wg Programów Unijnych.
7
Całość analizy zrealizowanej wg metodyki myślenia sieciowego zaprezentowano w: Wyrwicka
M.K. (red.), „Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę”,
Wyd. Politechniki Poznańskiej, tom II, Poznań 2011.
96
M.K. Wyrwicka, E. Badzińska, A. Borowiec, P. Przepióra
Tabela 6.2. Analiza ważności wskaźników dotyczących danych ogólnogospodarczych
Nr
wskaźnika
Wskaźnik/indykator
(dotyczący danych ogólnogospodarczych)
Razem
Liczba czynników,
do których odnosi się indykator
sterowalnych
36.
Liczba Instytucji Otoczenia Biznesu wg
formy
1.
Poziom PKB per capita w Regionie
27.
Struktura środków pozyskanych z UE wg
Programów Unijnych
33.
Poziom bezrobocia w Regionie
35.
Liczba zapytań i reklamacji kierowanych do
instytucji różnych kategorii
31.
Procent wydatków z budżetu na promocję
Regionu
26.
Nakłady na teleinformatyzacje w Regionie
37.
Liczba transakcji on-line
32.
Liczba wystawców/gości targowych
Razem
Źródło: opracowanie własne na rzecz Projektu.
niesterowalnych
9
2
7
8
8
6
6
2
2
8
8
3
2
5
6
5
5
0
5
3
2
56
4
0
0
28
1
3
2
28
Tabela 6.3. Analiza ważności wskaźników dotyczących potencjału innowacyjnego
Nr
wskaźnika
Wskaźnik/indykator
(dotyczący potencjału innowacyjnego)
Razem
Liczba czynników,
do których odnosi się indykator
sterowalnych
niesterowalnych
14
8
6
6.
Procentowy udział budżetu w wspieraniu
innowacji/inwestycji
Wydatki na B+R/mieszkańca
14
6
8
7.
Wydatki na B+R spoza budżetu państwa
7
3
4
8.
Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach
Liczba zgłoszonych patentów
7
1
6
4
2
2
Stopień realizacji Regionalnej Strategii Innowacji przez władze samorządowe
Liczba zarejestrowanych znaków towarowych
zarejestrowanych na terenie UE i Polski,
Liczba zgłoszonych wzorów użytkowych
przez firmy z Regionu
Razem
3
3
0
2
0
2
2
0
2
53
23
30
25.
12.
28.
13.
14.
Źródło: opracowanie własne na rzecz Projektu.
97
6. Rekomendacje dla Wielkopolski
W grupie indykatorów dotyczących potencjału innowacyjnego najistotniejszymi
są: procentowy udział budżetu we wspieraniu innowacji/inwestycji oraz wydatki na
badania i rozwój (B+R) w przeliczeniu na mieszkańca.
Kolejna grupa to indykatory związane z poziomem innowacji w przedsiębiorstwach Regionu. W tej grupie najistotniejsza jest liczba małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) wdrażających innowacje.
Tabela 6.4. Analiza ważności wskaźników dotyczących poziomu innowacji w przedsiębiorstwach
Nr
wskaźnika
Wskaźnik/indykator
(dotyczący poziomu innowacji w przedsiębiorstwach)
Razem
Liczba czynników,
do których odnosi się indykator
sterowalnych
niesterowalnych
7
4
3
7
4
3
21.
Liczba MSP wdrażających innowacje produktowe lub procesowe
Liczba MSP wdrażających innowacje marketingowe lub organizacyjne
Liczba przedsiębiorstw high-tech w Regionie
6
0
6
9.
Innowacje z MSP (in house)
5
1
4
18.
Poziom eksportu produktów medium i hightech (średnia i wysoka technologia)
Poziom importu produktów medium i high-tech
(średnia i wysoka technologia)
Sprzedaż nowych innowacji na rynku firmom
(new to market)
Przychody z patentów i licencji z zagranicy
3
0
3
3
0
3
2
0
2
1
1
0
Razem
34
10
24
15.
16.
23.
19.
20.
Źródło: opracowanie własne na rzecz Projektu.
Tabela 6.5. Analiza ważności wskaźników dotyczących sieci gospodarczych
Nr
wskaźnika
29.
Wskaźnik/indykator
(dotyczący sieci gospodarczych)
Liczba inicjatyw klastrowych istniejących
w Regionie
10.
Liczba współpracujących innowacyjnych
MSP
Liczba inwestycji realizowanych w PPP
11.
Współczynnik koncentracji przedsiębiorstw
30.
w branżach
Razem
Źródło: opracowanie własne na rzecz Projektu.
Razem
Liczba czynników,
do których odnosi się indykator
sterowalnych
niesterowalnych
10
3
7
8
5
3
6
5
4
3
2
2
29
15
14
98
M.K. Wyrwicka, E. Badzińska, A. Borowiec, P. Przepióra
W grupie indykatorów dotyczących sieci gospodarczych najważniejsze to: liczba inicjatyw klastrowych istniejących w Regionie oraz liczba współpracujących
innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw (MSP).
Wśród indykatorów odnoszących się do zasobów ludzkich i systemu kształcenia
za najważniejszy uznano procentowy wskaźnik wydatków na edukację. Mniej
istotnym czynnikiem jest wskaźnik HRST (% zatrudnionych w sferze badań i nowoczesnych technologii).
Tabela 6.6. Analiza ważności wskaźników dotyczących zasobów ludzkich
Nr
wskaźnika
Wskaźnik/indykator
(dotyczący zasobów ludzkich)
Procentowy wskaźnik wydatków na edukację
Wskaźnik HRST (% wskaźnik zatrudnienia w
4.
nauce i technice)
Poziom zatrudnienia knowladge – intensiv w
17.
Regionie (EUROSTAT, BANK Danych Lokalnych)
Wskaźniki struktury wykształcenia
2.
Liczba studentów zagranicznych
5.
Struktura zatrudnienia w przedsiębiorstwach
22.
high-tech w Regionie
Liczba cytowań
3.
Razem
Źródło: opracowanie własne na rzecz Projektu.
24.
Razem
Liczba czynników,
do których odnosi się indykator
sterowalnych
niesterowalnych
15
8
7
9
0
9
7
1
6
6
3
3
2
3
0
4
0
3
1
44
1
15
0
29
Ostatnia grupa to wskaźniki dotyczące inicjatyw społecznych. W tym obszarze
zidentyfikowano niewiele indykatorów, jednak dwa z nich są bardzo ważne. Chodzi o liczbę inicjatyw społecznych w Regionie i istnienie liderów.
Tabela 6.7. Analiza ważności wskaźników dotyczących inicjatyw społecznych
Nr
wskaźnika
Wskaźnik/indykator
(dotyczący inicjatyw społecznych)
Liczba inicjatyw społecznych w Regionie
Istnienie liderów
Wskaźnik procentowy podatników przekazujących „1%”
Razem
Źródło: opracowanie własne na rzecz Projektu.
34.
38.
39.
Razem
Liczba czynników,
do których odnosi się indykator
sterowalnych
niesterowalnych
14
11
2
3
4
0
11
7
2
27
7
20
6. Rekomendacje dla Wielkopolski
99
Przedstawiona powyżej analiza częstości wykorzystania poszczególnych
wskaźników wykazała, że indykatory odnoszące się do największej liczby czynników analizowanych w Projekcie w aspekcie poprawy innowacyjności Regionu to:
● Procentowy wskaźnik wydatków na edukację,
● Procentowy udział budżetu we wspieraniu innowacji/inwestycji,
● Wydatki na badania i rozwój (B+R/mieszkańca),
● Liczba inicjatyw społecznych w Regionie.
Powyższe wskaźniki należy traktować jako kluczowe z punktu widzenia modelu kierowania prezentowanego na rys. 6.2. Oddziaływanie czynników sterowalnych z poziomu władz Regionu może być analizowane na podstawie informacji
zwrotnej przekazanej w formie zmian wartości wskaźników. Aby ta informacja
była miarodajna, należy podjąć w ramach sprzężenia wyprzedzającego działania
zapobiegawcze lub zabezpieczające przed skutkami oddziaływań czynników niesterowalnych, czyli tych, które zależą od decyzji podejmowanych w otoczeniu, bez
udziału bezpośredniego władz Regionu.
Z modelu kierowania (rys. 6.2) wynika, że władze Regionu mają możliwość oddziaływania na wzrost lub spadek przedsiębiorczości, korzystając przykładowo
z możliwości stosowania ulg oraz promując i dofinansowując instytucje wspierające
przedsiębiorczość. Władze samorządowe podejmują decyzje dotyczące struktury
budżetu Regionu, którego część może być przeznaczana na konkursy lub promocje
wykreowanych lokalnie innowacji. Od władz Wielkopolski zależy poziom, zakres
i rodzaj prowadzonej w Regionie działalności edukacyjnej. Decydent na poziomie
władz rządowych i samorządowych ma także wpływ na rozwój infrastruktury.
W opinii Zespołu Realizatorów Projektu, o poziomie dotacji celowych oraz ich
wydatkowaniu i przeznaczeniu również decyduje się w Regionie. Chodzi o bezpośredni wpływ na decyzje lokalnych władz samorządowych oraz rozmiar inicjatyw
sieciowych ( w tym klastrowych) podejmowanych w Wielkopolsce.
Warto przykładowo przemyśleć, czy:
− oferować przedsiębiorcom ulgi związane z zatrudnieniem absolwentów i pracowników z Regionu oraz z kształceniem pracowników, jako formę wspierania
rozwoju kapitału ludzkiego,
− stymulować transformację wiedzy poprzez sieci społeczno-gospodarcze i kulturalne wbrew istniejącej niechęci i barierom do jej przekazywania,
− wspierać łączenie potencjału małych firm w klastry i stymulować je w kierunku
transformacji wiedzy i dyfuzji innowacji.
Warunkiem innowacyjności przedsiębiorstw Wielkopolski jest ich aktywne zachowanie się na rynku polegające na tzw. „ssaniu innowacji”. Zjawisku temu powinno sprzyjać lokowanie w Regionie centrów badawczych o silnych powiązaniach europejskich i światowych, ukierunkowanych na poszukiwanie nowych rozwiązań (nie tylko technicznych) i technologii oraz wzrost ich wartości. Podejście
polegające na „ssaniu innowacji” wymaga współpracy biznesu i nauki przede
100
M.K. Wyrwicka, E. Badzińska, A. Borowiec, P. Przepióra
wszystkim w obszarach wymiany doświadczeń, doradztwa, kształcenia, finansowania projektów oraz badań.
Wymiana informacji o potrzebach praktyki i ofercie sfery naukowo-badawczej
nie powinna kończyć się na debatach konferencyjnych, wydawaniu broszur czy
wiadomościach prasowych. Władze Regionu mogą sprowokować rzeczywisty dialog ułatwiający znalezienie odpowiednich partnerów do współpracy, oferując administrowanie internetowych platform wymiany informacji. Namiastką takich działań są realizowane już od szeregu lat branżowe targi na terenach Międzynarodowych Targów Poznańskich (MTP) i imprezy im towarzyszące. Można też sugerować lub zlecać prowadzenie użytecznych dla Regionu badań, włączając świat nauki w trudne decyzje związane z planowaniem rozwoju.
Warto przemyśleć i przygotować programy wspierania najbardziej uzdolnionych uczniów i studentów, nie tylko w postaci stypendiów przyznawanych w regionalnych konkursach. Ważne jest również opracowanie koncepcji zatrzymywania w Wielkopolsce najlepszych absolwentów i wspomaganie ich w znalezieniu
pracy. Wiąże się z tym wspieranie przedsiębiorczości absolwentów i osób dotkniętych zwolnieniami grupowymi lub długotrwale bezrobotnych.
Wspomniane tu wspieranie talentów, nie powinno jednak odwracać uwagi
władz Regionu od działań na rzecz możliwie najlepszej realizacji standardów
kształcenia w odniesieniu do całej populacji młodych Wielkopolan.
Z modelu kierowania rozwojem regionu (rys. 6.2) wynika, że w niewielkim zasięgu działania władzy regionu Wielkopolski leży poziom i zakres kompetencji
fachowych, liczba małych i średnich przedsiębiorstw lub firm wiodących działających na terenie województwa, stopień gotowości do innowacji w społeczeństwie.
Instytucje odpowiedzialne za kształcenie się przez całe życie powinny przeorientować swoją działalność i nie poprzestawać na realizacji funkcji „dostawcy”
informacji. Warto rozważyć, czy i w jakim zakresie systemy doradztwa, szkoleń
i studiów podyplomowych mogą stać się stymulatorami transferu i transformacji
wiedzy. Może powrót do dawnych wymagań związanych z realizacją prac promocyjnych (w niektórych dziedzinach nauki) na podstawie stażu odbuduje i wzmocni
relacje pomiędzy nauką i praktyką. Jest to szansa poznania istotnych problemów,
trudnych do rozwiązania w praktyce w trakcie bieżącej działalności firmy, co może
stać się inspiracją do podjęcia adekwatnych badań, poszukiwania rozwiązań, włączania nowych treści do programów szkoleń lub kształcenia przez sferę naukowo-badawczą.
Władze Regionu mają nieznaczny wpływ na decyzje podejmowane przez rząd.
Niestety możliwość kreowania, pobudzania czy wzmacniania poziomu zaufania
także znajdują się poza bezpośrednim zasięgiem działania decydenta regionalnego.
Jednak troska o praworządność, rzetelność informacji publicznej, dobra organizacja pomocy społecznej i służb ratunkowych, szkolnictwa i opieki zdrowotnej, rozbudowywanie infrastruktury, a także wspieranie inicjatyw lokalnych
i wolontariatu, mogą stanowić przesłanki do budowania kapitału społecznego
w Wielkopolsce.
6. Rekomendacje dla Wielkopolski
101
Instytucje wsparcia – w przypadku gospodarki instytucje otoczenia biznesu,
a zwłaszcza ich zakres funkcjonowania, forma i rodzaj podejmowanych działań –
to kolejne czynniki w niewielkim stopniu zależne od decyzji władz samorządowych. Jednak uważny monitoring, stawianie wymagań czy stymulowanie dotacjami mogą ukierunkować ich działalność na sferę działalności prorozwojowej.
Podobna sytuacja – niewielkich możliwości oddziaływań władz samorządowych – dotyczy poziomu rozwoju e-biznesu. Jednak propagowanie korzystania
z Internetu, zamieszczanie licznych, istotnych, użytecznych informacji na internetowych stronach urzędowych, stosowanie e-learningu do przekazania istotnych dla
obywatela lub przedsiębiorcy procedur staje się inspiracją (a czasem przymusza)
do korzystania z technik teleinformatycznych w różnych sferach życia.
Władze Regionu mają słaby wpływ na pojawianie się, istnienie oraz działanie
liderów oraz na zakres, poziom lub brak prowadzonej w Wielkopolsce działalności
społecznej. Ale i tu można odwołać się do porzekadła, że „przykład idzie z góry”.
Odważne, konstruktywne decyzje osób sprawujących władzę, podejmowanie
innowacyjnych przedsięwzięć i konsekwentna ich realizacja mogą inspirować
do zgłaszania inicjatyw i ujawniania się liderów lokalnych.
Decydenci województwa mogą stawiać priorytety i tym samym sugerować stosowanie użytecznych rozwiązań. Na przykład działania na rzecz rzetelnej obsługi
petenta i poprawy wizerunku administracji, co w dłuższym horyzoncie może
wzmocnić poziom zaufania do władz, celowe oddziaływania za pośrednictwem
lokalnych mediów na postawy obywatelskie, zobowiązanie do aktualizacji informacji na stronach internetowych, zwłaszcza tych dotyczących zakresu działalności
i wspomaganych firm, podejmowanie akcji informacyjnych związanych z potrzebnymi w Wielkopolsce kompetencjami fachowymi, itp.
Warto podkreślić, że w trakcie realizacji Projektu można już było zaobserwować szereg pozytywnych przedsięwzięć podejmowanych przez władze Regionu,
instytucje otoczenia biznesu i środowiska naukowe. Warto tu wymienić choćby
reaktywację szkolnictwa zawodowego, uruchomienie Obserwatorium Rynku Pracy
i Gospodarki, regularne informacje (w postaci tematycznych dodatków) związane
m.in. z przedsiębiorczością, objaśnianiem realiów rynkowych czy nowych pojęć
ekonomicznych załączane do prasy lokalnej. Już widoczne są skutki nagłaśniania
znaczenia zawodów technicznych i przygotowania inżynierów, propagowania dobrych przykładów funkcjonowania inicjatyw klastrowych czy prezentowania regionalnych firm-liderów.
Przedstawiony tu (powyżej) model kierowania proinnowacyjnym rozwojem
Regionu należy traktować jako narzędzie zarządzania operacyjnego, które pozwala
na bieżąco śledzić sytuację decyzyjną i prowadzić analizy porównawcze odnoszone do innych regionów Europy.
Stworzenie innowacyjnego i konkurencyjnego regionu jest wyzwaniem, którego
realizacja wymaga koordynowanego przez władze samorządowe szerokiego
współdziałania mieszkańców Wielkopolski, przedsiębiorców, instytucji badawczorozwojowych i otoczenia biznesu.
102
M.K. Wyrwicka, E. Badzińska, A. Borowiec, P. Przepióra
6.4. BARIERY WPROWADZANIA ZMIAN
Projekty zmian podejmowane są w konkretnym otoczeniu charakteryzowanym
całą gamą rozmaitych czynników sprawczych, warunkujących bądź hamujących
realizację przedsięwzięć. Każdy obiekt zmian, także region, ma swoją niepowtarzalną historię, kulturę i wizję przyszłości. Tę sytuację warto uporządkować,
uwzględniając potrzebę monitorowania gotowości do zmian oraz zorganizowania
transformacji na różnych płaszczyznach. Działania te opisano w poprzednich rozdziałach.
Gotowość społeczności lokalnej regionu do zmian, wyrażana chęcią współtworzenia koncepcji i uczestniczenia w nich, jest największą przeszkodą w urzeczywistnianiu wizji rozwoju.
Zwykle orientacja na realizację celów i przeświadczenie o ich słuszności przesłaniają decydentom typowe bariery blokujące długofalowe zmiany. Wydawać by
się mogło, że konsekwentne zarządzanie zmianami i zarządzanie konsekwencjami
zmian to ścieżka do sukcesu. Jednak problem tkwi często w trudnościach w rozpoznawaniu przeszkód blokujących realizację przedsięwzięcia. Rysunek 5.3 w syntetyczny sposób prezentuje te bariery, które zazwyczaj pojawiają się w obliczu
zmian.
Rys. 5.3. Typowe utrudnienia w procesie zmian.
Źródło: opracowanie własne na podstawie Jaeger R., Wie Sie als Fuehrungskraft der Motor
gewuenschter Veraenderungsprocesse werden, [w:] REFA-Nachrichten. Industrial Engineering International, 2004, nr 6, s. 14
Rozważając trzy podstawowe determinanty jakiejkolwiek zmiany: (1) istnienie
potrzeby zmian, (2) wolę zmian i (3) potencjał (kompetencje i dyspozycyjność
6. Rekomendacje dla Wielkopolski
103
zasobów) do ich realizacji, warto uwzględnić ewentualne przeszkody. Istnienie
potrzeby zmian może zostać zignorowane, szczególnie w sytuacji, gdy pojawia się
spiętrzenie spraw bieżących lub równocześnie (np. z powodów formalno-prawnych) trzeba zmieniać wiele rzeczy na raz. Presja czasu i związana z tym sytuacja
dyskomfortu wzmaga deficyt kompetencji, czyli braku wiedzy lub niedostatek
uprawnień decyzyjnych u osób biorących udział w pracach na rzecz zmiany. Zjawisko ignorowania potrzeby przejawiania inicjatyw nasila się również w sytuacji
braku woli do działania. Obawa przed odpowiedzialnością za ewentualne błędy lub
brak zaufania do pomysłodawców przedsięwzięcia rozwojowego skutecznie blokują aktywność realizatorów.
„Móc zmieniać” można pod warunkiem istnienia odpowiednich zasobów (nie
tylko finansowych, ale i kadrowych, materiałowych czy infrastrukturalnych). Podejmowanie chybionych działań lub bariera woli u decydentów czy kooperantów sprawiają, że potencjał społeczny nie jest wykorzystywany, a zasoby marnotrawione.
„Chcieć zmieniać” oznacza sytuację istnienia u decydentów aspiracji do podjęcia eksperymentu. Problem, który może się tu pojawić to stan, w którym istnieje
indywidualna chęć podjęcia konkretnych działań na rzecz rozwoju, ale brakuje
danych o mechanizmach przyczynowo-skutkowych i nic nie wskazuje ani nie potwierdza, że planowane przedsięwzięcie jest potrzebne i przyczyni się do korzystnych zmian w szerszym, na przykład regionalnym, kontekście.
Inna możliwa sytuacja, to wykorzystywanie inwencji osób (lub alokowanie zasobów instytucji) do przeprowadzenia działań pozornych, zbędnych, nieistotnych
lub niewłaściwie ukierunkowanych.
Zastosowanie powiedzenia „chcieć to móc” wiąże się zawsze z barierą czasu,
bowiem nie od razu nabywa się odpowiednie kompetencje 8, one też stanowią istotną barierę realizacyjną. Dlatego tak ważne jest monitorowanie lokalnego stanu
kapitału intelektualnego i społecznego, by mieć możliwość skorzystania z potencjału eksperckiego będącego na miejscu, obeznanego z realiami miejsca i uwarunkowaniami kulturowymi.
6.5. PODSUMOWANIE
Rozwój Regionu można postrzegać jako kształtowanie sieci zasobów krytycznych. Do tego zadania należy podejść rozważnie, po dokonaniu konkretnych rozstrzygnięć.
Najpierw trzeba zdecydować, na jakich kluczowych umiejętnościach i na jakich
wartościach Region ma budować swoją pozycję, czym chce się wyróżnić, co będzie
Chodzi o dyspozycyjność kapitału intelektualnego - „Nawet największe talenty potrzebują minimum 10 lat intensywnego treningu (ok. 10 000) godzin, zanim zaczną wygrywać międzynarodowe
zawody” za: Ericsson K.A., Prietula M.J., Cokely E.T., Skąd się biorą genialni eksperci? „Harvard
Business Review Polska” 2007, 12, s. 102.
8
104
M.K. Wyrwicka, E. Badzińska, A. Borowiec, P. Przepióra
spajało różnorodne działania Wielkopolan w przyszłości. Kwestią wtórną będzie
doprecyzowanie strategii, która i tak, w perspektywie roku 2030, będzie modyfikowana w zależności od rozwoju sytuacji w otoczeniu społeczno-gospodarczym. Ten
długoterminowy plan powinien zmierzać w kierunku wiodącej pozycji Regionu jako
całości.
Celowe wydaje się skoncentrowanie bardzo rozproszonych dotąd badań i wdrożeń oraz edukacji na tych dziedzinach wiedzy i dyscyplinach nauki, które wiązałyby
się z innowacyjną odpowiedzią na imperatyw potrzeby szóstego długiego cyklu koniunkturalnego Kondratiewa 9. Wydaje się, że w naukach stosowanych dyscypliny te
obejmują: teleinformatykę, automatykę i robotykę, medycynę i inżynierię biomedyczną, biotechnologię, inżynierię środowiska i ekologię, nanotechnikę i nanotechnologię, energetykę, inżynierię rolniczą i naukę o żywieniu i żywności, technologie
chemiczne, budownictwo i architekturę, transport i logistykę, inżynierię bezpieczeństwa z ergonomią, organizację i zarządzanie, turystykę, rekreację i sport.
Wybranie z tego zestawu kilku wielkopolskich specjalności i skoncentrowanie na
nich głównego wysiłku badawczego i edukacyjnego mogłoby stanowić przedmiot
innowacyjnej transformacji wiedzy adresowanej do sieci gospodarczych, tworzonych
oddolnie w formie klastrów lub na bazie przedsiębiorstw wiodących. Ważne będzie
ciągłe doskonalenie relacji sieciowych (zarówno w sieciach społecznych, jak i gospodarczych), ukierunkowane na postęp i innowacyjność.
Należy przy tym zaakcentować rolę jakości i ilości wiedzy postrzeganej jako zasób na wejściu do procesu jej transformacji.
W procesach dyfuzji wiedzy bardziej znacząca będzie rola przemysłu i sektora
usług, jako aktywnych partnerów tworzących nową wiedzę i upowszechniających ją.
Istnienie przemysłu jest zwykle traktowane jako oznaka siły gospodarki danego regionu lub kraju. Kształtuje on bowiem potencjał eksportowy i zdolność do uczestniczenia regionu w międzynarodowym podziale pracy.
Kolejnym rozwiązaniem powinno być, w związku z powyższym, opracowanie
działań wspierających poszczególne branże w Regionie pod kątem budowy/osiągania
przewagi konkurencyjnej na rynku regionalnym, krajowym i międzynarodowym.
Sektor nauki stoi przed wyzwaniem zmiany tradycyjnego nastawienia „dostawcy
wiedzy” na aktywnego partnera inicjującego kolektywne tworzenie i dyfuzję użytecznej wiedzy w relacji nauka-biznes. Podkreślić należy także konieczność zmian
postaw mieszkańców, które obecnie w niedostatecznym stopniu kreują popyt na
innowacyjne rozwiązania w życiu gospodarczym i społecznym.
Gotowość do współtworzenia i aktywnego włączania się w zmiany prorozwojowe
Wielkopolski będzie szczególnie istotna po roku 2020, kiedy skończy się dofinansowanie z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Władze Regionu, w perspektywie 2030 roku, stają w związku z tym przed trudnym wyzwaniem przygotowania,
9
Por. Wyrwicka M.K., Endogenne przesłanki organizacyjne rozwoju przedsiębiorstwa. Wyd. Politechniki Poznańskiej, seria rozprawy Nr 374, Poznań 2003, s. 32-43; lub Wyrwicka M.K., Co będzie
innowacją bazową XXI wieku?, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, 12/2008, s. 29-37.
6. Rekomendacje dla Wielkopolski
105
a później koordynacji działań wszystkich uczestników Wielkopolskiego Systemu
Innowacji.
Wielkopolska dysponuje dużym potencjałem intelektualnym i gospodarczym, co
stwarza przesłanki do rozwoju endogennego (od wewnątrz). Jednak dotychczas regionalni decydenci nie korzystali z niego. Samoistne pojawienie się w bliskiej przyszłości takiego zestawu czynników jedynie w oparciu o inicjatywy społeczne (oddolne) i ich efektywna realizacja bez wsparcia lokalnych władz wydaje się mało prawdopodobne. Zarysowujące się tendencje związane z potrzebą dopasowywania się do
standardów Unii Europejskiej i polityki koncernów lokujących swój kapitał w Wielkopolsce akcentują konieczność dopasowywania się, adaptacji i podejmowania działań odtwórczych ,także w kwestiach dotyczących rozwoju regionu. Zmiany w przyszłości będą prawdopodobnie nadal zachodziły pod wpływem decyzji podejmowanych na szczeblu rządowym i Unii Europejskiej.
Dobra opinia Wielkopolan o sobie i Regionie nie przyczynia się do inicjowania
kreatywnych przedsięwzięć, a raczej hamuje innowatorów. Wolę podejmowania
radykalnych zmian może też osłabiać epatowanie społeczeństwa przez media ideologią łatwego i szybkiego sukcesu, nie popartego należytymi nakładami czasu, określonym wysiłkiem intelektualnym lub finansowym. Świadczy o tym, wykazana
w badaniach dotyczących tożsamości, niska ocena wartości wiedzy wśród Wielkopolan. Dodatkową barierą jest zakłócone poczucie bezpieczeństwa jednostki i mikrospołeczności związane z transformacją ustrojową, globalizacją i odejściem od tradycyjnych wartości, a także niekorzystnymi zmianami demograficznymi.
Badania zrealizowane na rzecz Projektu wykazały, że sieci społeczne i społecznogospodarcze, jako baza dla kooperacji, dają swym uczestnikom względne poczucie
bezpieczeństwa i budują kapitał społeczny. Im większe zróżnicowanie podmiotów
współtworzących sieć – zarówno kompetencji, jak i pozycji rynkowej – tym większa
możliwość transferu wiedzy w celu zrównoważenia jej poziomu lub komplementarnego uzupełniania się. Oznacza to, że funkcjonowanie sieci gospodarczych (zwłaszcza tych tworzonych oddolnie, z inicjatywy samych przedsiębiorców) wpływa korzystnie na rozwój Wielkopolski, a wszelkie inicjatywy związane z tworzeniem nowych lub rozszerzaniem istniejących sieci powinny być wspierane.
Przesłanką do konsekwentnego procesu zmian jest zdyscyplinowane myślenie
i działanie. Zdyscyplinowane myślenie oznacza przyjmowanie do wiadomości brutalnych faktów i szukanie rozwiązań ujawniających się problemów oraz eliminację
działań, które nie spełniają jednocześnie trzech kryteriów: (1) można je wykonać
bardzo dobrze, (2) są robione z ochotą, z przekonaniem o słuszności, (3) dają wyniki
i przynoszą widoczne efekty. Zdyscyplinowane działanie to utrzymywanie naturalnej
dyscypliny poprzez koncentrację na tym, co się dzieje „tu i teraz” oraz na najbliższym przedsięwzięciu, bez zaniechania celu i wizji przyszłości, przy selektywnym
korzystaniu z nowoczesnych metod i technik zarządzania rozwojem.
Należy stwierdzić, że tak, jak nie ma uniwersalnej recepty na sukces, tak nie ma
jednej drogi budowy efektywnej gospodarki Regionu w oparciu o innowacje wspierane przez sprawny proces transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych. Nie-
106
M.K. Wyrwicka, E. Badzińska, A. Borowiec, P. Przepióra
mniej jednak, wariantowo, uwzględniając czynniki sprawcze, taką drogę w ujęciu
ramowym należy bezwzględnie wytyczać i stopniowo/systematycznie modyfikować
w zależności od przewidywanych zmian w otoczeniu.
Programowanie i modelowanie procesu przemian, dzięki znajomości rzeczy (tzn.
istniejącego potencjału rozwojowego i determinantów procesu oraz relacji panujących między nimi), jest powinnością w szczególności władz Regionu. Niezbędne są
oddziaływania na wielu poziomach decyzyjnych. Z jednej strony jest to kwestia budowy programów poprawy sytuacji w odniesieniu do:
– infrastruktury,
– aktywizacji i upowszechniania lokalnej działalności badawczo-rozwojowej,
– doskonalenia rozwiązań instytucjonalnych,
– dostępności kapitału,
– zaufania w relacjach rynkowych i promowania społecznej odpowiedzialności,
– jakości kształcenia i kwalifikacji,
– transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych,
i podniesienia jakości czynników szczegółowych w podkategoriach będących składowymi wyżej wymienionych, a z drugiej strony – trudny proces koordynacji poszczególnych działań. O rozumieniu całości zmiany świadczyć ma plan taktyczny –
„mapa drogowa” – ukazujący główne obszary (płaszczyzny) włączane w realizację
prorozwojowej zmiany.
Plany takie są często zbyt powierzchowne, by stanowić rzeczywiste wsparcie
w podejmowaniu decyzji, ukazują jednak zalecaną logikę postępowania i ułatwiają
integrację działań poszczególnych grup realizatorów zmian. Podobnie można skomentować wykazy czynników lub parametrów, które należy monitorować inicjując
i prowadząc zmianę.
Bazą dla transformacji rozwojowej Wielkopolski w oparciu o sieci gospodarcze
powinien stać się kapitał społeczny, korzystający z istniejącego i na bieżąco rozbudowywanego potencjału Wielkopolski. Aby to miało miejsce potrzebne są przede
wszystkim odwaga decydentów, determinacja realizatorów i konsekwencja wykonawcza w kolejnych kadencjach władz Regionu. To inicjatywy wielkopolskich liderów mogą spowodować, że 10% przekonanych decydentów w społeczności lokalnej
stanie się „lokomotywą rozwoju” i dokona istotnych zmian społecznych i gospodarczych, budujących markę i przewagę konkurencyjną Wielkopolski.
O PROJEKCIE
Projekt „Foresight »Sieci gospodarcze Wielkopolski« – scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę” był współfinansowany
przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz z budżetu państwa w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. Jest realizowany w ramach Osi priorytetowej: 1. Badania i rozwój nowoczesnych technologii, Działanie: 1.1. Wsparcie badań naukowych dla budowy gospodarki opartej na wiedzy, Poddziałanie: 1.1.1., Projekty badawcze z wykorzystaniem metody foresight na podstawie umowy UDA – POIG. 01.01.01-30-014/09.
Przedmiotem Projektu realizowanego przez Politechnikę Poznańską (Wydział
Inżynierii Zarządzania) było opracowanie scenariuszy transformacji wiedzy o produktach, technologiach i nowych koncepcjach zarządzania z perspektywą roku
2030. Projekt adresowany jest do społeczności Wielkopolski i ma wspierać innowacyjność Regionu.
Celem bezpośrednim Projektu było pozyskanie wiedzy na temat możliwości
rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (GOW) w Wielkopolsce poprzez określenie
różnych scenariuszy transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych i ich wpływu
na budowę „Innowacyjnej Wielkopolski” (RIS 2004 i 2010) oraz uruchomienie
procesów antycypowania przyszłości i wykorzystania tej wiedzy w Regionie dzięki
zastosowaniu metod foresight. Wizja rozwoju innowacyjnej Wielkopolski oparta
będzie na dialogu społecznym, szerokim konsensusie, w budowę którego zaangażowani będą przedstawiciele sektora badań i rozwoju (B+R), przedsiębiorcy (małe,
średnie i duże firmy), jednostki samorządu terytorialnego, instytucje otoczenia
biznesu i sfera edukacji.
Celem pośrednim (ogólnym) Projektu jest wsparcie zrównoważonego rozwoju
Wielkopolski poprzez jego oparcie na wiedzy i aktywnym współtworzeniu przyszłości. Rozwój ten powinien odbywać się poprzez budowanie szerokiego konsensusu społecznego, któremu sprzyjać powinny prace realizowane z wykorzystaniem
metod foresight.
Proces foresight obejmuje intensywne, powtarzające się okresy otwartej refleksji, tworzenia partnerskich sieci, konsultacji społecznych oraz dyskusji, prowadzące do wspólnego doskonalenia wizji przyszłości oraz powszechnego utożsamiania
się ze strategią, w celu eksplorowania długoterminowych możliwości wykreowanych dzięki oddziaływaniom nauki oraz innowacji na społeczeństwo.
Realizacja opisywanego tu Projektu miała miejsce od października 2009 do
grudnia 2011 roku (tj. na 27 miesięcy).
W Projekcie wyróżniono trzy pola badawcze (PB), które odnoszą się do całego
zakresu prac:
108
M.K. Wyrwicka
– PB I – Potencjalne sieci gospodarcze i społeczno-gospodarcze w Regionie, ma
zidentyfikować typy relacji między różnymi podmiotami z ukierunkowaniem na
transformację innowacji i przepływ wiedzy;
– PB II – Dyfuzja innowacji w sieciach przedsiębiorstw. Przedmiotem badań są
innowacje produktowe, procesowe, technologiczne, organizacyjne oraz procesy,
struktury, ich formalizacja, a także uwarunkowania poprawiające zdolność do
wprowadzania innowacji w Regionie;
– PB III – Instytucje generujące wiedzę, odpowiedzialne za transformację.
Obiektem badań jest wykorzystanie potencjału Wielkopolski dla wzrostu konkurencyjności gospodarki oraz rozwoju podmiotów tworzących sieci gospodarcze.
Zakres Projektu obejmował 6 zadań badawczych, realizowanych w dużym zakresie współbieżnie, co oznacza, że numery zadań miały jedynie ułatwić identyfikację działań, a nie wskazywać kolejności wykonywanych prac. Harmonogram
przebiegu prac, zgodnie z tematami zadań przedstawiono na końcu opracowania.
Zakres tematyczny poszczególnych zadań, prezentuje się następująco:
Zadanie 1. – Zakończone w marcu 2010 roku polegało na przygotowaniu analiz wstępnych oraz określeniu celów i obszarów badawczych. Efektem realizacji
tego zadania jest opublikowana w 2010 roku pod redakcją M.K. Wyrwickiej monografia pt.: „Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy
w sieciach gospodarczych”. Zaprezentowano w niej potencjał innowacyjny Wielkopolski, funkcjonowanie sieci gospodarczych w Regionie, proces transformacji
wiedzy do przedsiębiorstw i pracowników oraz podsumowano całość, wykonując
analizy strategiczne PEST i SWOT. Wykazały one istnienie sprzyjających warunków do rozwoju transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych Wielkopolski
oraz na istnienie dużego potencjału zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego do
podjęcia strategii rozwojowej w Regionie.
Zakres tematyczny, związany z analizą sytuacji Wielkopolski w kontekście
transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych, podzielono – zgodnie z koncepcją
pól badawczych – na trzy części zasadnicze, podsumowaniem których była diagnoza stanu istniejącego.
I. Potencjał innowacyjny Wielkopolski
1. Identyfikacja sytuacji gospodarczej Wielkopolski
2. Wielkopolska w kontekście innych regionów Polski i Unii Europejskiej
3. Stan sektora MSP w Wielkopolsce i wiodące przedsiębiorstwa regionu
4. Istota i modele innowacji
5. Regionalna Strategia Innowacji i jej realizacja w Wielkopolsce
6. Sieci gospodarcze małych i średnich przedsiębiorstw na rynku zamówień
publicznych w Wielkopolsce
II. Funkcjonowanie sieci gospodarczych w Wielkopolsce
7. Analiza relacji sieciowych w gospodarce opartej na wiedzy – ocena stanu
obecnego i perspektywy rozwoju na terenie Wielkopolski
8. Współpraca wielkopolskich firm w sieciach gospodarczych – wyniki badań
O projekcie
109
9. Bariery i zagrożenia funkcjonowania MSP w sieciach gospodarczych
10. Relacje w sieciach dostaw – wyniki badań wstępnych
11. Rola izb gospodarczych w tworzeniu sieci współpracy
12. Certyfikacja wyrobów i przedsiębiorstw jako promocja dobrych praktyk
III. Proces transformacji wiedzy do przedsiębiorstw i pracowników
13. Istota procesu transformacji wiedzy z odniesieniem do Wielkopolski
14. Identyfikacja istniejącego sytemu transformacji wiedzy do gospodarki
15. Szkolenia jako sposób zwiększania kompetencji pracowników
16. Wielkopolski rynek usług szkoleniowych na tle rynku krajowego
17. Wyniki badań internetowych wielkopolskiego rynku doradztwa i szkoleń
dla przedsiębiorców
18. Analiza systemu szkoleń dofinansowanych ze środków Unii Europejskiej
w Wielkopolsce
19. Tryb zdobywania uprawnień zawodowych
20. E-learning jako działanie wspierające proces szkolenia pracowników
Analiza SWOT i PEST
Zadanie 2. – Zakończono w połowie 2011 roku. Jego celem było przeprowadzenie badań Delphi oraz określenie priorytetów badawczych. Etap ten opierał się
na pracy ekspertów. Działania polegały na przygotowaniu tez opisujących stany
istotne z punktu widzenia rozwoju innowacyjności Regionu, na opracowaniu kwestionariuszy do badań Delphi, na analizie ocen i komentarzy uzyskanych od Ekspertów w trzech 1 rundach pytań i na opracowaniu raportu z badań. Opinie Ekspertów były pomocne w opracowywaniu scenariuszy i formułowaniu rekomendacji
dla Regionu.
Efektem realizacji tego zadania jest „Raport z badań metodą Delphi do projektu
„Foresight »Sieci gospodarcze Wielkopolski« – scenariusze transformacji wiedzy
wspierające innowacyjną gospodarkę” pod redakcją M.K. Wyrwickiej, w którym
opisano:
1. Metodę Delphi
2. Przebieg badania metodą Delphi
3. Charakterystykę Ekspertów
4. Wyniki badania metodą Delphi
5. Zmienność ocen Ekspertów w trakcie badania Delphi
6. Analizy statystyczne wyników badania Delphi
Zadanie 3. – Zakończone we wrześniu 2010 roku pt. „Analiza megatrendów”
przebiegało równolegle do zadania pierwszego (dotyczącego analiz wstępnych)
oraz częściowo „na zakładkę” względem zadania drugiego. Efektem badań była
identyfikacja najważniejszych czynników zewnętrznych (wynik badania makrootoczenia) oraz trendów, które będą oddziaływać na rozwój sieci gospodarczych
Z powodu małej liczby uzasadnień opinii, poproszono 57 ekspertów, którzy uczestniczyli we
wszystkich trzech rundach zasadniczych, o dodatkowe wypowiedzi. Odpowiedziało 21.
1
110
M.K. Wyrwicka
w Regionie, a także na generowanie w nich, dyfuzję i absorpcję innowacji (proces
transformacji wiedzy). W wyniku realizacji tego etapu powstał we wrześniu 2010
roku raport pt. „Tendencje rozwojowe Wielkopolski w kontekście transformacji
wiedzy w sieciach gospodarczych”. Zawiera on wyniki analiz tendencji zauważalnych w gospodarce Regionu i opisy czynników zewnętrznych, które mogą oddziaływać na rozwój Wielkopolski. Dokonano tu charakterystyki tożsamości Regionu
i jego mieszkańców, przedstawiono tendencje gospodarcze, pokazano różne aspekty kształtowania relacji sieciowych oraz potrzeby zmian w zakresie kształcenia
i doskonalenia zawodowego. W podsumowaniu zwrócono uwagę na perspektywy
rozwoju w kontekście długich cykli gospodarczych oraz zmian pokoleniowych.
Struktura opisanego powyżej raportu kształtuje się następująco:
I. Sytuacja Wielkopolski
1. Diagnoza tożsamości Wielkopolski
2. Tożsamość Wielkopolan
3. Współzależność zjawisk w percepcji kultury technicznej w Wielkopolsce
II. Tendencje gospodarcze
4. Perspektywy rozwoju gospodarczego Wielkopolski
5. Wybrane problemy rynku finansowego. Tendencje w zakresie finansowania przedsiębiorstw w Polsce i Wielkopolsce
6. Tendencje rozwojowe rynku zamówień publicznych oraz partnerstwa publiczno-prywatnego w Wielkopolsce
7. Tendencje na rynku młodych konsumentów
8. Rozwój GOW w świetle dokumentów Foresight Polska 2020 i Polska
2030
III. Sieci gospodarcze
9. Tendencje w kształtowaniu relacji w sieciach gospodarczych
10. Wdrażanie innowacji i tworzenie podstaw proinnowacyjnych – czynniki
sukcesu i bariery
11. Badanie zapotrzebowania na usługi w zakresie innowacyjności organizacyjnej
12. Ośrodki wspierania innowacji w Wielkopolsce – raport z badań
13. Model World Class Manufacturing (WCM) jako wzorzec doskonalenia
przedsiębiorstwa
14. Internacjonalizacja przedsiębiorstw w Wielkopolsce
IV. Kształcenie i doskonalenie zawodowe
15. Tendencje w transformacji wiedzy
16. Tendencje w zarządzaniu kompetencjami
17. Life- Long Learning Programme, czyli o uczeniu się przez całe życie
18. Propozycja zmian formalno-prawnych na rynku usług szkoleniowych
19. Doradztwo zawodowe w Wielkopolsce
20. Tendencje w kształtowaniu treści standardów dotyczących zarządzania
Zadanie 4. – Polegało na opracowaniu scenariuszy. Na podstawie wcześniejszych badań oraz dostępnych dokumentów strategicznych dotyczących Regionu,
O projekcie
111
kraju i Unii Europejskiej opracowano przed końcem września 2011 roku scenariusze rozwoju Innowacyjnej Wielkopolski bazujące na zjawisku dyfuzji i transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych. Powstały scenariusze optymistyczne,
scenariusze umiarkowanego rozwoju (prawdopodobne) i scenariusze negatywnepesymistyczne. Jest ich dziewięć, ponieważ opracowywano je w optyce poszczególnych – trzech – pól badawczych, dla każdego pola w trzech wariantach. Do
sformułowania „szkieletów” poszczególnych scenariuszy zastosowano metodykę
myślenia sieciowego P. Gomeza, G. Probsta i H. Ulricha, która pokazuje zależności wynikające z gry prowadzonej przez różne grupy interesów w formie sieci oddziaływań różnych czynników. Przesłankami budowy i analizy sieci relacji były
wyniki uzyskane podczas prac dotyczących: analizy sytuacji Regionu (zadanie 1),
tendencji rozwojowych (zadanie 3), ocen i opinii Ekspertów wyrażonych w badaniach Delphi (zadanie 2), a także wyniki badań uzupełniających, zaprezentowanych w pierwszym tomie opracowania pt. „Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wspierających innowacyjną Wielkopolskę”. Raport z czwartego zadania to
dwutomowe opracowanie.
W pierwszym tomie zawarto wyniki badań uzupełniających (ujętych w trzech
grupach tematycznych) i przedstawiono:
I. Uwarunkowania transformacji wiedzy
1. Wiedzę, jako zasób podlegający transformacji
2. Raport z badań ankietowych dotyczących metod i mediów komunikacyjnych w przekazie wiedzy
3. Komunikację z rynkiem młodych konsumentów
4. Wyniki eksperymentu symulacyjnego procesu transformacji wiedzy
w sieci handlowej
II. Wybrane przesłanki tworzenia i rozwoju sieci gospodarczych
5. Badanie poziomu integracji sieci gospodarczych w Wielkopolsce – podsumowanie wyników badań
6. Badanie firm odpryskowych w kontekście dyfuzji innowacji w sieciach
przedsiębiorstw w Wielkopolsce
7. Rolę instytucji otoczenia biznesu w Wielkopolsce w kontekście przepływu wiedzy
8. Uwarunkowania dotyczące rozwoju innowacyjności przedsiębiorstw
w oparciu o zamówienia publiczne
III. Zróżnicowanie Wielkopolski – charakterystyka subregionów
9. Próbę identyfikacji specyfiki subregionów województwa wielkopolskiego
10. Historyczne uwarunkowania Wielkopolski
11. Analizę subregionów w Wielkopolsce w aspekcie wybranych cech tożsamości regionu.
W drugim tomie zawarto opis metodyki budowania scenariuszy, relacje
z przebiegu prac oraz dziewięć scenariuszy rozwoju Wielkopolski w perspektywie
roku 2030, napisanych w kontekście pól badawczych Projektu w wariantach: optymistycznym, pesymistycznym i prawdopodobnym. Opracowanie jest podzielone
112
M.K. Wyrwicka
na trzy części, które prezentują logikę (metodykę) prac nad przygotowaniem scenariuszy.
I. Metodyka myślenia sieciowego
1. Metody scenariuszowe w badaniach nad przyszłością
2. Podstawy teoretyczne metodyki myślenia sieciowego
II. Identyfikacja czynników determinujących innowacyjność Wielkopolski
3. Ustalenie celów analizy, identyfikacja sytuacji problemowej i interesariuszy
4. Budowanie sieci zależności czynników oddziałujących na innowacyjną
Wielkopolskę
5. Syntetyczne scenariusze zmian czynników aktywnych i krytycznych
6. Model kierowania dla rozwoju innowacyjnej Wielkopolski
III. Scenariusze rozwoju Wielkopolski w aspekcie sieci gospodarczych, dyfuzji
wiedzy i rozwiązań instytucjonalnych
7. Kierunki rozwoju sieci gospodarczych Wielkopolski
8. Zmiany w dyfuzji wiedzy
9. Rozwiązania instytucjonalne sprzyjające transformacji wiedzy
Zadanie 5. – Prowadzenie konsultacji społecznych - miało na celu zapewnienie
jak najszerszego uczestnictwa różnych grup społecznych i zawodowych, zarówno
w zakresie ich dostępu do wyników badań jak i ich uczestnictwa w procesie tworzenia scenariuszy rozwoju. Konsultacje prowadzone były od kwietnia 2010 roku,
współbieżnie do innych zadań. Odbywały się one w formie spotkań, badań ankietowych, zamieszczania informacji na stronie internetowej Projektu, nieodpłatnego
rozpowszechniania raportów z badań i zbierania opinii. Prowadzono także konsultacje z instytucjami wspierającymi realizację Projektu oraz z ekspertami z dziedziny. Badano też spójność wyników uzyskiwanych podczas badań na rzecz Projektu
z regionalnymi, krajowymi i unijnymi dokumentami strategicznymi.
Zadanie 6. – Przygotowanie raportu końcowego z badań foresight – zaplanowane na ostatni kwartał roku 2011 - to synteza wyników wszystkich zadań Projektu. Zawiera zwięzły opis wszystkich wyników Projektu, identyfikacje przesłanek
transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych Wielkopolski, opinie eksperckie niektórych realizatorów oraz rekomendacje dalszych działań. W ramach tego zadania
zrealizowano również, 08.12.2011 roku, konferencję podsumowującą Projekt.
Realizacja projektu „Foresight »Sieci gospodarcze Wielkopolski« – scenariusze
transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę” ma stać się kolejnym
bodźcem dla tworzenia sieci społeczno-gospodarczych oraz służyć pogłębieniu
i poszerzeniu wiedzy związanej z funkcjonowaniem sieci w Wielkopolsce. Budowanie kapitału społecznego, dalszy rozwój współpracy pomiędzy sferą badawczorozwojową a przedsiębiorstwami, jednostkami administracji i instytucjami otoczenia biznesu oraz działania władz samorządowych integrujące różnych interesariuszy może pozytywnie wpłynąć na urzeczywistnianie wizji innowacyjnej Wielkopolski i realizacji koncepcji gospodarki opartej na wiedzy w Regionie.
O projekcie
113
Komplet informacji o przebiegu Projektu oraz wszystkie raporty w wersji elektronicznej można znaleźć na stronie internetowej www.fsgw.put.poznan.pl.
Rys. 1. Harmonogram realizacji projektu „Foresight »Sieci gospodarcze Wielkopolski«
– scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę”.
Źródło: opracowanie własne
114
08 września 2010 r. w Rzeszowie
podczas Forum Innowacji XX Forum Ekonomicznego wyróżniono
projekt „Foresight 'Sieci Gospodarcze Wielkopolski' - scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę”
Rada Programowa Forum Ekonomicznego i Redakcja miesięcznika
Polish Market w ramach konkursu
Business Innovation Award przyznały Politechnice Poznańskiej wyróżnienie za najlepszy projekt innowacyjny
M.K. Wyrwicka
O projekcie
115
CZŁONKOWIE PANELU GŁÓWNEGO PROJEKTU
Przewodniczący: prof. dr hab. inż. Leszek Pacholski – dziekan Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
Sekretarz: dr inż. Paulina Golińska (koordynator PB I) – Wydział Inżynierii Zarządzania,
Politechnika Poznańska
Członkowie:
• dr Krystyna Łybacka – poseł na Sejm RP
• mgr Tomasz Łubiński – wicestarosta poznański
• dr hab. inż. Stefan Trzcieliński, prof. nadzw. – prorektor ds. kształcenia, Politechnika
Poznańska
• prof. dr hab. Józef Orczyk – Katedra Pracy i Polityki Społecznej, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu,
• prof. dr hab. Maria Sławińska – kierownik Katedry Handlu i Marketingu, Uniwersytet
Ekonomiczny w Poznaniu
• dr hab. Edward Cyrson, prof. nadzw. – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
• dr inż. Maria Ładzińska-Depko – wiceprezydent Wielkopolskiej Izby PrzemysłowoHandlowej
• mgr Rafał Janowicz – prezes Pentor Research International Sp. z o.o. Poznań
• dr Jerzy Głuszyński – wiceprezes Pentor Research International Sp. z o.o. Warszawa
• dr Krzysztof Symela – dyrektor Departamentu Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego MEN
• dr inż. Jerzy Zielenkiewicz – dyrektor Zarządu ds. Systemów Zarządzania, Dalkia Polska
• mgr inż. Michał Sowiński – prezes Klastra ELPROTECH
• mgr Tomasz Krause – Prezes Graphcom Sp. z o.o.
• mgr Krzysztof Grupka – doświadczony nauczyciel zawodu, egzaminator w zawodzie
technik informatyk i elektrotechnik
• dr hab. inż. Marek Fertsch, prof. nadzw. – Wydział Inżynierii Zarządzania, Politechnika
Poznańska
• dr hab. inż. Teresa Łuczka, prof. nadzw. – Wydział Inżynierii Zarządzania, Politechnika
Poznańska
• dr hab. inż. Magdalena Wyrwicka, prof. nadzw. (kierownik Projektu) – Wydział Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• doc. dr Przemysław Bartkiewicz – Wydział Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• dr inż. Arkadiusz Borowiec (koordynator PB II) – Wydział Inżynierii Zarządzania,
Politechnika Poznańska
• dr inż. Agnieszka Grzelczak (koordynator PB III) – Wydział Inżynierii Zarządzania,
Politechnika Poznańska
• dr inż. Marek Goliński – Wydział Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
116
M.K. Wyrwicka
INSTYTUCJE WSPIERAJĄCE PROJEKT
Urząd Miasta Poznania
Plac Kolegiacki 17,
61-841 Poznań
tel.: (061) 878-52-00
[email protected]
www.umww.pl
Polska Izba Gospodarcza
Importerów, Eksporterów
i Kooperacji
ul. Św. Marcin 80/82
(CK .Zamek., parter, p.54)
61-809 Poznań
tel: (+ 48 61) 851 78 48 ,
(+ 48 61) 851 78 49
fax: (+48 61) 851 78 28
e-mail: [email protected]
www.pcc.org.pl
Urząd Marszałkowski
Województwa
Wielkopolskiego
al. Niepodległości 18
61-713 Poznań
tel.: (+ 48 61) 854 17 99
faks: (+ 48 61) 852 60 07
e-mail: [email protected]
Wielkopolska Izba
Budownictwa
ul. Piekary 14/15 ,
60-823 Poznań
tel.: (+ 48 61) 855-21-92
fax.: (+ 48 61) 853-22-72
[email protected]
www.wib.com.pl
Wielkopolska Izba
Przemysłowo-Handlowa
ul. Głogowska 26,
60-734 Poznań
tel. (+ 48 61) 86 90 100
fax.(+ 48 61) 86 90 101
e-mail: [email protected]
www.wiph.pl
REFA Wielkopolska
Stowarzyszenie ds. Badania Pracy
i Organizacji Przedsiębiorstw
ul. Rubież 46 Budynek C3
61-612 Poznań
Tel.: (+48 61) 8279-410
Fax: (+48 61) 8279-411
www.refa.poznan.pl
O projekcie
117
REALIZATORZY PROJEKTU
• prof. dr hab. inż. Leszek Pacholski – dziekan Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• prof. dr Jussi Kantola – Tampere University of Technology Finlandia
• prof. dr Hannu Vanharanta – Wydział Inżynierii Zarządzania, Pracownia Zarządzania
i Systemów Informatycznych, Politechnika Poznańska
• dr hab. inż. Marek Fertsch, prof. nadzw. – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra
Zarządzania Produkcją i Logistyki, Politechnika Poznańska
• dr hab. inż. Teresa Łuczka, prof. nadzw. – Wydział Inżynierii Zarządzania, Pracownia
Integracji Europejskiej i Prawa Gospodarczego, Politechnika Poznańska
• dr hab. inż. Stefan Trzcieliński, prof. nadzw. – prorektor ds. kształcenia, Politechnika
Poznańska
• dr hab. inż. Magdalena Wyrwicka, prof. nadzw. (kierownik Projektu) – Wydział Inżynierii
Zarządzania, Politechnika Poznańska
• dr inż. Arkadiusz Borowiec – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Nauk Ekonomicznych, Politechnika Poznańska
• dr Ewa Badzińska – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Nauk Ekonomicznych,
Politechnika Poznańska
• dr Przemysław Bartkiewicz – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Nauk Ekonomicznych, Politechnika Poznańska
• dr Lechosław Cichowski – Wydział Inżynierii Zarządzania, Pracownia Integracji Europejskiej i Prawa Gospodarczego, Politechnika Poznańska
• dr inż. Paulina Golińska – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Zarządzania Produkcją i Logistyki, Politechnika Poznańska
• dr inż. Marek Goliński – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Marketingu
i Sterowania Ekonomicznego, Politechnika Poznańska
• dr inż. Agnieszka Grzelczak – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Zarządzania
Produkcją i Logistyki, Politechnika Poznańska
• dr inż. Łukasz Hadaś – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Zarządzania Produkcją
i Logistyki, Politechnika Poznańska
• dr inż. Małgorzata Jasiulewicz-Kaczmarek – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra
Ergonomii i Inżynierii Jakości, Politechnika Poznańska
• dr inż. Joanna Kałkowska – Wydział Inżynierii Zarządzania, Pracownia Zarządzania
i Systemów Informatycznych, Politechnika Poznańska
• dr inż. Krzysztof Kubiak – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Marketingu i Sterowania Ekonomicznego, Politechnika Poznańska
• dr inż. Maria Ładzińska-Depko – Wiceprezydent Wielkopolskiej Izby PrzemysłowoHandlowej, specjalista ds. klasteringu i sieci gospodarczych
• dr inż. Marek Miądowicz – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Marketingu i Sterowania Ekonomicznego, Politechnika Poznańska
• dr Hubert Paluch – Gnieźnieńska Wyższa Szkoła Humanistyczno – Menadżerska „Milenium”
• dr inż. Paweł Pawlewski – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Zarządzania Produkcją i Logistyki, Politechnika Poznańska
118
M.K. Wyrwicka
• dr inż. Waldemar Prussak – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Ergonomii i Inżynierii Jakości, Politechnika Poznańska
• dr Paweł Przepióra – Wydział Inżynierii Zarządzania, Pracownia Integracji Europejskiej
i Prawa Gospodarczego, Politechnika Poznańska
• dr inż. Katarzyna Ragin-Skorecka – Wydział Inżynierii Zarządzania, Pracownia Zarządzania i Systemów Informatycznych, Politechnika Poznańska
• dr Małgorzata Rembiasz – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Nauk Ekonomicznych, Politechnika Poznańska
• dr inż. Maciej Szafrański – Wydział Inżynierii Zarządzania, Katedra Marketingu i Sterowania Ekonomicznego, Politechnika Poznańska
• dr Hanna Włodarkiewicz-Klimek– Wydział Inżynierii Zarządzania, Pracownia Zarządzania i Systemów Informatycznych, Politechnika Poznańska
• dr inż. Barbara Zasada – Duni Poland Sp z o.o., Inżynier ds. procesu produkcyjnego
• mgr Aleksandra Cicha – Wielkopolska Izba Przemysłowo-Handlowa, Specjalista ds.
informacji gospodarczej, Pełnomocnik ds. jakości
• mgr Krzysztof Grupka – doświadczony nauczyciel zawodu, egzaminator w zawodzie
technik informatyk i elektrotechnik
• mgr Rafał Janowicz - prezes Pentor Research International Sp. z o.o. Poznań
• mgr Anna Jarmuszkiewicz – MJ Media Sp. Z o.o.
• mgr inż. Grzegorz Klimarczyk – Prezes Zarządu Open Nexus Sp. z o.o.
• mgr inż. Zygmunt Kopacz – Wiceprezes Zarządu Open Nexus Sp. z o.o.
• mgr Radosław Kubisz – Kierownik Wydziału Europejskiego i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Wągrowcu
• mgr Maciej Sowa – Graphcom Sp. z o.o.
• mgr inż. Bartosz Malinowski – doktorant Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika
Poznańska
• mgr inż. Michał Masadyński - dyrektor operacyjny w przedsiębiorstwie produkcyjnym
• mgr inż. Szymon Niedźwiedź – doktorant Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika
Poznańska
• mgr Beata Mroczek – doktorantka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska, (Biuro Projektu)
• mgr inż. Paweł Królas – Wydział Inżynierii Zarządzania, Pracownia Zarządzania i Systemów Informatycznych, Politechnika Poznańska
• mgr Małgorzata Pater – doradca zawodowy, wykładowca, ekspert ds. poradnictwa zawodowego, Członek założyciel poznańskiego oddziału Polskiego Centrum Mediacji,
mediator PCM, doradca zawodowy.
• mgr Eleonora Sołtysiak – Wicedyrektor Wielkopolskiej Izby Przemysłowo-Handlowej,
specjalista ds. klasteringu i sieci gospodarczych
• mgr inż. Anna Stasiuk – doktorantka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika
Poznańska
• mgr inż. Emilia Szorc – doktorantka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika
Poznańska
• mgr inż. Zbigniew Wawrzyniak – Konsultant w Wielkopolskiej Izbie PrzemysłowoHandlowej, specjalista ds. klasteringu i sieci gospodarczych
• mgr inż. Karolina Werner – Wydział Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska,
(Biuro Projektu)
O projekcie
119
• Michał Leitgeber – Wydział Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska, (Biuro
Projektu)
• Julita Biskupska – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Mikołaj Dramowicz – student Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Paulina Jabłońska – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Katarzyna Karlińska – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Marta Kaszowska – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Rafał Leszczyński – student Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Mateusz Majchrzycki – student Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Mateusz Piaskowski – student Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Marta Pietrzak – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Grażyna Pilarska – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Marta Regulska – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Karina Rychlik – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Krzysztof Sołtys – student Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Izabela Staszewska – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Ewa Tomalka – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Natalia Wencel – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Maciej Werner – student Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Krzysztof Wujkowski – student Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Piotr Wygralak – student Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Ewa Wziętek – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
• Natalia Żuk – studentka Wydziału Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska
Realizatorzy Projektu dziękują wszystkim,
którzy w jakikolwiek sposób, merytorycznie lub
organizacyjnie, przyczynili się do pomyślnej
finalizacji prac.
120
M.K. Wyrwicka
BIBLIOGRAFIA
Abramowicz W., Nowicki A., Owoc M., (red.) Zarządzanie wiedzą w systemach informacyjnych,
Wyd. AE, Wrocław 2004.
Adamus-Matuszyńska A., Wizerunek jak opoka, Marketing w praktyce, nr 10, 2003.
Alavi M., Leidner D.E., Knowledge Management and Knowledge Management Systems: Conceptual
Foundations and Research Issues, MIS Quartely, vol. 25, no. 1, March 2001.
Albert S., Whetten D.A., Organizational identity, [in:] Organizational identity, Oxford University Press,
New York 2004.
Alberthold J., Wetzel R., Kopierfehler beim Beobachten. Die ‘Organifizierung’ des Netzwerks als
Problem, OrganisationsEntwicklung nr 3, 2004.
Alee V., Reconfiguring the Value Network, Journal of Business Strategy, Vol. 21, no. 4, July-August
2000.
Altkorn J., Kramer T., (red.) Leksykon marketingu, Wyd. PWE, Warszawa 1998.
Aniszewska G., Kultura organizacyjna w zarządzaniu, Wyd. PWE, Warszawa 2007.
Antoszkiewicz J.D., Pawlak Z., Techniki menedżerskie. Skuteczne zarządzanie firmą, Wyd. Poltext,
Warszawa 2000.
Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2000.
Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategia i działanie, Wyd. PSB, Kraków 1998.
Baczko T., Chojnowski T., Ranking 500 najbardziej innowacyjnych firm, Gazeta Prawna,
18.12.2007.
Baecker D., Zum Problem des Wissens in Organisationen, Organisationsentwicklung, nr 3, 1998.
Balmer J.M.T., Corporate identity: the power and paradox, Design Management Journal, Winter, 1995.
Bańka J., Humanizacja techniki. Główne zagadnienia i kierunki eutyfroniki, Wyd. Śląsk, Katowice
1976.
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia Państwa i Prawa Polskiego, Wyd. PWN, Warszawa
2007.
Barney, J., Organizational culture: can it be a source of sustained competitive advantage? Academy of
Management Review 11, 1986.
Barowicz M., Jak prowadzić działalność gospodarczą. Aspekty prawne, Wyd. C.H. Beck, Warszawa
2008.
Bartkowiak B., Fundusze pożyczkowo poręczeniowe w finansowaniu małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, CeDeWy. Platinium, Warszawa 2009.
Bartkowiak B., Neuroinnowacje i innowacje w mikroprzedsiębiorstwach, [w:] Zeszyty Naukowe nr
540, Wyd. US, Szczecin 2009.
Belka R., Grabowski K., Pomocnik Olimpijczyka. Elementy wiedzy obywatelskiej i ekonomicznej,
Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2010.
Berliński L., Penc-Pietrzak I., Inżynieria projektowania strategii przedsiębiorstwa. Konstrukcja
i technologia, Wyd. Difin, Warszawa 2004.
Bernaś B. (red.), Międzynarodowe transakcje ekonomiczne, Wyd. Difin, Warszawa 2002.
Bielak B., Jak pomóc uczniom w wyborze zawodu?, Wyd. SiP, Warszawa 2009.
Bielak B., Jaki zawód wybrać?, Wyd. SiP, Warszawa 2008.
Bieniok H. (red.), Podstawy zarządzania przedsiębiorstwem, cz. II, Wyd. AE, Katowice 1999.
Biznes, tom 5, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Wyd. PWN, Warszawa 2007.
Biznes, tom 6, Planowanie kariery, Wyd. PWN, Warszawa 2007.
Biznes, tom 9, Słownik pojęć ekonomicznych, Wyd. PWN, Warszawa 2007.
Blackmon K., Hanson P., Voss C., Wilson F., Being a world-class organization. What does it mean?,
[in:] M. Zairi (ed.), Best Practice: Process Innovation Management, Butterworth-Heinemann, Oxford 1999.
122
Bibliografia
Blanke-Ławniczak K., Bartkiewicz P., Szczepański M. (red.), Zarządzanie finansami przedsiębiorstw,
[w:] Podstawy teoretyczne, przykłady, zadania, Wyd. PP, Poznań 2007.
Blaug M., Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, Wyd. PWN, Warszawa 2000.
Boiral O., Tacit Knowledge and Environmental Management, [w:] Long Range Planning, vol. 35,
2002.
Borkowska S., Zarządzanie zasobami ludzkimi w Polsce: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość, Wyd.
Wolters Kluwer Polska, Kraków 2007.
Borodako K., Foresight w zarządzaniu strategicznym, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2009.
Borowiec A., Zamówienia publiczne jako instrument wspierania małych i średnich przedsiębiorstw
w Polsce, Wyd. PP, Poznań 2009.
Boydell T., Leary M., Identyfikacja potrzeb szkoleniowych, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Kraków
2006.
Bradley J., Morgenroth E., Untiedt G., Macro-regional evaluation of the Structural Funds using the
HERMIN modelling framework, The Economic and Social Research Institute 2003.
Bramley P., Ocena efektywności szkoleń, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2001.
Brodzicki T, Szultka S., Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw, Organizacja i Kierowanie, nr 4, 2002.
Brzezińskiego M. (red.), Zarządzanie innowacjami technicznymi i organizacyjnymi, Wyd. Difin,
Warszawa 2001.
Brzozowska K., Partnerstwo publiczno-prywatne. Przesłanki, możliwości, bariery, Wyd. CeDeWy.
Platinium, Warszawa 2010.
Bubiło P., Przedsiębiorczość akademicka. Aspekty prawne zakładania i prowadzenia działalności
gospodarczej, [w:] Przedsiębiorczość akademicka, Lublin 2010.
Bukowska U., Interesariusze a zarządzanie zasobami ludzkimi, Zeszyty Naukowe Akademii
Ekonomicznej w Krakowie nr 711, Kraków 2006.
Carr D.K., Hard K.J., Trahant W.J., Zarządzanie procesami zmian, Wyd. PWN, Warszawa 1998.
Castells M., The Rise of the Network Society, Blackwell Publishers, Oxford, 2000.
Cempel Cz., Nowoczesne Zagadnienia Metodologii i Filozofii Badań, Wyd. ITE Radom, Poznań
2005.
Christensen C., Raynor M.E., Innowacje. Napęd wzrostu, Wyd. Studio Emka, Warszawa 2008.
Chyra-Rolicz Z. (red.), Pomoc czy przeszkoda. Rola tradycji w odbudowie polskiej spółdzielczości,
Wyd. AP, Siedlce 2005.
Ciałkowska M. i in., Czym jest metoda Delphi? Zalety i ograniczenia, Psychiatria Polski, nr 1, Wrocław 2008.
Cichocki R., Podemski K., Życie w Poznaniu 2001: miasto – mieszkańcy – instytucje, Wyd. Fundacji
Humaniora, Poznań, 2002.
Cichocki R., Wskaźniki jakości życia mieszkańców Poznania, Wyd. UAM, Poznań, 2005.
Cichocki R., Wykorzystanie scenariuszy rozwoju regionalnego dla potrzeb prognozowania i projektowania przemian jakości życia mieszkańców Wielkopolski, ze szczególnym uwzględnieniem
edukacji na poziomie wyższym jako czynnika kształtowania kapitału społecznego, Poznań, 2008.
Ciesielski M. (red.), Logistyka w biznesie, Wyd. PWE, Warszawa 2006.
Cieślak M. (red.), Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania, Wyd. PWN, Warszawa 2000.
Cole A. H., Business Enterprise in Its Social Setting. Cambridge, MA, [in:] Harvard University Press,
1959.
Collins J., Od dobrego do wielkiego. Czynniki trwałego rozwoju i zwycięstwa firm, Business, SPH –
Project, Warszawa, 2001
Coyle G., Practical Strategy, Prentice Hall- Pearson Education, Harlow 2004.
Crosby P.B., Quality is Free, McGraw Hill, New York 1979.
Cyganek S., Izby przemysłowo-handlowe w Polsce i w Niemczech, Wyd. WSB, Poznań 2004.
Cygler J., Alianse strategiczne, Wyd. Difin, Warszawa 2002.
Cynalewska U., Sytuacja społeczno-ekonomiczna miast wielkopolskich w międzywojennym dwudziestoleciu, Wyd. PWN, Warszawa-Poznań 1977.
Bibliografia
123
Cyran M., Piotrowski M., Budowanie marki w Second Life, Marketing w Praktyce, nr 11, 2007.
Czaińska K., Odrakiewicz P., Sworowski T., Evolute, Wyd. PWSBiJO, Poznań 2009.
Czubiński A., Jakóbczyk W., Kaczmarczyk Z., Dzieje Wielkopolski w wypisach, Wyd. PZWS, Warszawa, 1963.
de Wit B., Meyer R., Synteza strategii, Wyd. PWE, Warszawa 2007.
Diese J., Metafizyka od Platona do Hegla, Wyd. WAM, Kraków 2005.
Dohnalowa T., Rozwój transportu w Wielkopolsce w latach 1815-1914, Warszawa-Poznań 1976.
Domańska K., Kim jest prosument, Marketing w Praktyce nr 2, Wyd. Poltext, Warszawa 2009.
Dominiak P. (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa wobec wyzwań współczesnej gospodarki, Grupa
Wydawnicza VM Group, Gdańsk 2005.
Drucker P.F., Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, Wyd. PWE, Warszawa 1992.
Drucker P.F., Myśli przewodnie Druckera, MT Biznes, Warszawa 2002.
Drucker P.F., Społeczeństwo pokapitalistyczne, Wyd. PWN, Warszawa 1999.
Drucker P.F., The New Society of Organisations, Harvard Business Review, No. 9/10, 1992.
Duchot C., Lubien G.J., A Typology for Scenarios, Futures, No.1, 1980.
Dutton J., Dukerich J., Keeping an eye on the mirror: the role of image and identity in organizational
adaptation, Academy of management, Journal, vol. 34, 1991.
Dybowski P., Milej W., Praktyczne zastosowanie e-learningu w nauczaniu maszyn elektrycznych, Prace
Naukowe Politechniki Wrocławskiej, nr 62, Wrocław 2008.
Dziedzic S., Transfer wiedzy pomiędzy nauką a MSP na Podkarpaciu, Wyd. PRZ, Rzeszów 2010.
Dzinkowski R., Managing Intellectual Capital Good Practice Guideline, The Institute of charted, Accountants in England and Wales from The Faculty of Finance and Management of the ICAW, Issue
28, December 1999.
Ederveen S., de Groot H.L.F. et al., Fertile soil for structural funds? A panel data analysis of the
conditional effectiveness of European Cohesion Policy, Kyklos No 59 (1) 2006.
Egeman M., Przedmowa do polskiego wydania Thierry D., Sauret Ch., Monod N., Zatrudnienie i kompetencje w przedsiębiorstwach w procesach zmian, Wyd. Poltext, Warszawa 1994.
Encyklopedia socjologii, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2002.
Ericsson K.A., Prietula M.J., Cokely E.T., Skąd się biorą genialni eksperci? Harvard Business Review
Polska, 2007,
ESOMAR Seminar on Youth Research, How to be Number One in the Youth Market, 22-24.X.1997.
Fabiańska K., Planowanie rozwoju przedsiębiorstwa, Wyd. PWE, Warszawa 1986.
Fatyga B., Młodzież w Polsce: oczywistości i idiosynkrazje, OBM-ISNS Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 1991.
Felsztukier Ł., Internauci na wagę złota, Marketing w Praktyce, nr 11, 2007.
Fertsch M., Grzybowska K., Stachowiak A. (eds.) Monograph, Publishing House of Poznan University of Technology, Poznań 2009.
Fertsch M., Trzcieliński S., Praktyka zarządzania nowoczesnym przedsiębiorstwem, Wyd. PP, Poznań
2003.
Fic M., Fic D., Znaczenie i rozwój przedsiębiorstw sektora high-tech w Europie i Polsce, [w:] Dudek
M., Mikroekonomiczne aspekty europejskich stosunków gospodarczych, problemy, praktyki,
Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra 2005.
Filipowicz G., Zarządzanie kompetencjami zawodowymi, Wyd. PWE, Warszawa 2004.
Foresight Methodologies, Text Book, Technology ForeSight Initiative, United Nations Industrial
Development Organization, Praga 2004.
Fryca J., Majecka B., Wartość przedsiębiorstwa jako rezultat elastyczności behawioralnej pracowników,
Urbańczyk E. (red.), Studia i Prace nr 6, Wyd. USZ, Szczecin 2008.
Galant V., Wiedza w sieciowych korporacjach, [w:] Modele i metody zarządzania informacją
i wiedzą, Prace Naukowe AE, Wrocław 2005.
Gawroński H., Zarządzanie strategiczne w samorządach lokalnych, Oficyna Wydawnicza, Warszawa
2010.
124
Bibliografia
Gąsiorowskiego A., Topolskiego J. (red.), Wielkopolski słownik biograficzny, Warszawa–Poznań
1981.
Georghiou L., Effective Innovation Policies for Europe – the missing demand side, 20.09.2006.
Giddens A., Socjologia, Wyd. PWN, Warszawa 2004.
Gierszewska G., Romanowska M., Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, Wyd. PWE, Warszawa,
2009.
Glasl F., Lievegoed B., Dynamische Unternehmensentwicklung. – Wie Pionierbetriebe und
Bürokratien zu schlanken Unternehmen werden, Verlag Paul Haupt, Bern, Verlag Freies Geistesleben, Stuttgart 1993.
Głodek P. Kornecki J., Ropęga J., Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw we
współczesnej gospodarce, Wyd. UŁ, Łódź 2005.
Gobillot E., Przywództwo przez integrację. Budowanie sprawnych organizacji dla ludzi, osiągania
efektywności i zysku, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Kraków 2008.
Goleman D., Skuteczność różnych stylów zarządzania, Zarządzanie na Świecie, nr 6/2000.
Goliński M., Szafrański M., Graczyk M., Rosiński-Pusiak M., Miądowicz M., Chosen systems of access
to information and their influence on formation of the quality of life in urban area. in: The ergonomics and safety in environment of human live, Publishing House of Poznan University of Technology,
Poznan 2009.
Gomułka S., Teoria innowacji i wzrostu gospodarczego, Wyd. CASE, Warszawa 1998.
Gorynia M., Strategie zagranicznej ekspansji przedsiębiorstw, Wyd. PWE, Warszawa 2007.
Gostomski E., Bankowość międzynarodowa, Wyd. UG, Gdańsk 2010.
Górna J., Makowski M., LifeLong Learning – edukacja przez całe życie, Akademia im. Jana Długosza
w Częstochowie, Częstochowa 2010.
Grabowska M., Kujawińska A., Ocena innowacyjności przedsiębiorstw produkcyjnych w Wielkopolsce, Zeszyty Naukowe nr 540, Wyd. US, Szczecin 2009.
Granecki P., Prawo zamówień publicznych, komentarz, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2007.
Grosse G., Polityka regionalna Unii Europejskiej i jej wpływ na rozwój gospodarczy, Instytut Spraw
Publicznych, Warszawa 2000.
Grosse-Oetringhaus W.F., Strategische Identitaet – Orientierung im Wandel, Springer Verlag, Berlin–
Heidelberg, New York 1996.
Grudzewki W.M., Hejduk I., Zarządzanie wiedzą w przedsiębiorstwach, Wyd. Difin, Warszawa 2004.
Grudzewski W., Hejduk I., Trzcieliński S. (red.), Organizations in Changing Environment. Current
Problems, Concepts and Methods of Management, IEA Press, Madison 2007.
Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Projektowanie systemów zarządzania, Wyd. Difin, Warszawa 2001.
Grundy T., Brown L., Be Your Own Strategy Consultant, Thomson, London 2004.
Grupka K., Szafrański M., Goliński M., Koncepcja organizacyjna kształcenia kadr kwalifikowanych
i kształcenia ustawicznego w Wielkopolsce, Wyd. Gaudentinum, Gniezno 2008.
Grzybowska K., Stachowiak A. (red.), Contemporary Corporate Management, Wyd. PP, Poznań 2009.
Hamrol A., Mantura W., Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, Wyd. PWN, Warszawa 2002.
Hamrol A., Zarządzanie jakością z przykładami, Wyd. PWN, Warszawa, 2008.
Hayes, R.H. and Wheelwright, S.C., Restoring our Competitive Edge: Competing through Manufacturing, John Wiley, New York, NY, 1984.
Herbst M., Prognoza wzrostu gospodarczego polskich regionów do 2015 roku, Studia Regionalne i
Lokalne nr 2 (32)/2008.
Herman A., Poznańska K. (red.), Przedsiębiorstwo wobec wyzwań globalnych, tom 3, Wyd. SGH,
Warszawa 2008.
Hesselbein F., Goldsmitha M., Beckharda R. (red.), Organizacja przyszłości, Business Press, Warszawa
1998.
Holliday M., Coaching, mentoring i zarządzanie: jak rozwiązywać problemy i budować zespół, Wyd.
Helion, Gliwice 2006.
Holme L., Watts R., Corporate social responsibility: making good business sense, The World Business Council for Sustainable Development, Conches-Geneva 2000.
Bibliografia
125
Hong-Wei He, Balmer J.M.T., Identity studiem: multiple perspectives and implications for corporatelevel marketing, European Journal of Marketing, vol. 41, No. 7/8, 2007.
Humphrey W.S., Introduction to Software Process Improvement, Technical Report CMU/SEI-92-TR007, SEI – Carnegie Mellon University, Pittsburgh, 1992.
Hyla M., Przewodnik po e-learningu, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Kraków 2009.
Ignatczyk W., Chromińska M., Statystyka. Teoria i zastosowanie, Wyd. WSB, Poznań 2004.
Ingalls, R.G., Introduction to simulation, [in:] Proceedings of the 2008 Winter Simulation Conference, ed. S.J. Mason, R.R. Hill, L. Monch, O. Rose, T. Jefferson and J.W. Fowler, Institute of
Electrical and Electronics Engineers, Inc, 2008.
J. Kleer, E. Mączyńska, A. Wierzbicki (red.), Co ekonomiści myślą o przyszłości, Warszawa 2009.
Jabłonowski M., Z dziejów gospodarczych polski lat 1918-1939, Wyd. SiP, Warszawa 1992.
Jabłoński M., Kompetencje pracownicze w organizacji uczącej się, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2009.
Jacyszyn J., Kalinowski T., Komentarz do ustawy o partnerstwie publiczno-prywatnym, LexisNexis,
Warszawa 2006.
Jaeger R., Wie Sie als Fuehrungskraft der Motor gewuenschter Veraenderungsprocesse werden,
[w:] REFA-Nachrichten. Industrial Engineering International, 2004, nr 6
Jakóbczyk W., Zasłużeni Wielkopolanie XIX wieku, Poznań 1987.
Januszewski F., Żyminkowski T., Digital merchandising, [w:] Marketing w Praktyce, nr 11, 2007.
Jaworska W., Marketing doświadczenia oswaja markę, [w:] Marketing w Praktyce, nr 5, 2002.
Jaworski R., Swój do swego. Studium o kształtowaniu się zmysłu gospodarności Wielkopolan, Wyd.
Poznańskie, Poznań 1998.
Jerzykowski J., Konsorcjum w postępowaniu o udzielenie zamówienia publicznego, Zamówienia
publiczne – Doradca nr 1/04.
Jewtuchowicz A., Matusiak K.B., Stawasz E., Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjności
firm, Katedra Ekonomii Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001.
Johanson J., Vahlne J.E., The Internationalization Process of the Firm: A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitments, Journal of International Business Studies, 1977.
Juchnowicz M., Rostowski T., Sienkiewicz Ł., Narzędzia i praktyka zarządzania zasobami ludzkimi,
Wyd. Poltext, Warszawa 2003.
Kaczmarczyk S., Badania marketingowe: metody i techniki, Wyd. PWE, Warszawa 2002.
Kahn H., Wiener A.J., The Year 2000. A Framework for Speculation on the Next Thirty Three Years,
Macmillan, New York 1967.
Kalinowski T. (red.), Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2008, Instytut
Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2008.
Kałkowska J., Pawłowski E., Trzcielińska J., Trzcieliński S., Włodarkiewicz-Klimek H., Zarządzanie
strategiczne. Metody analizy strategicznej z przykładami, Wyd. PP, Poznań 2010.
Kałkowska J., Włodarkiewicz-Klimek H.,(ed.) Management Enterprises. Social aspects, Publishing
House of Poznan University of Technology, Poznan 2009.
Karloef B., Strategia biznesu. Koncepcje i modele – Przewodnik. Biblioteka Menedżera i Bankowca,
Warszawa 1992.
Kaznowski D., Nowy marketing w internecie, Wyd. Difin, Warszawa 2007.
Keller J., Conceptualizing, measuring and managing customer based brand equity, New York, Prentice
Hall, Englewood Cliffs, 1993.
Kelly K., Nowe reguły nowej gospodarki, Wyd. WIG-Press , Warszawa 2001
Kidyba A., Mały i średni przedsiębiorca, jako kategoria normatywna, [w:] Prawo Spółek, nr 2, 2000.
Kiełtyka L. (red.), Multimedia w biznesie i zarządzaniu, Wyd. Difin, Warszawa 2009.
Kiełtyka L. (red.), Multimedia w organizacjach gospodarczych i edukacji, Wyd. Difin, Warszawa 2006.
Kieniewicz S., Historia Polski 1795-1918, Wyd. PWN, Warszawa 2003.
Kieżun W., Sprawne zarządzanie organizacją, Wyd. SGH, Warszawa 1997.
Kisperska-Moroń D., Krzyżaniak S. (red.), Logistyka, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań
2009.
126
Bibliografia
Klasik. A. (red), Planowanie strategiczne, Wyd. PWE, Warszawa 1993.
Klimarczyk G., Machowiak K., Integracja sieci logistycznych przy pomocy ePC, TransLogistic 2005.
Knowledge Assessment Methodology, KAM, World Bank 2009.
Koczniewska-Zagórska L., Nowacki T., Wiatrowski Z., Słownik pedagogiki pracy, Wyd. PAN, Wrocław
1986.
Kodali R., Mishra R.P., Anand G., Justification of world-class maintenance systems using analytic
hierarchy constant sum method, Journal of Quality in Maintenance Engineering, 2009.
Kolber D., Markowe wydarzenia, Marketing w Praktyce, nr 11, 2003.
Kompendium wiedzy o sieciach: e-learning, i-learning, 3/2003.
Konopacki S., Neofunkcjonalistyczna teoria integracji politycznej Ernsta Haasa i Leona Lindberga,
Studia Europejskie, nr 3, 1998.
Korbus B.P., Partnerstwo publiczno-prywatne. Nowa forma realizacji zadań publicznych, LexisNexis,
Warszawa 2006.
Korenik S., Dysproporcje w rozowoju regionów Polski - wybrane aspekty, Wyd. AE, Wrocław, 2003.
Koskinen K.U, Pihlant P.,Vanharanta H., Tacit knowledge acquisition and sparing in
a Project work context, International Journal of Project Management 21, 2003.
Koskinen K.U., Evaluation of tacit knowledge utilization in work units, Journal of Knowledge
Management, Vol. 7, No. 5, 2003.
Kosma A., Musiałkiewicz J., Statystyka, Wyd. Ekonomik, Warszawa 2001.
Kossowska M., Ocena i rozwój umiejętności pracowników, Wyd. AKADE, Kraków 2001.
Kossowska M., Sołtysińska I., Szkolenia pracowników a rozwój organizacji, Oficyna Ekonomiczna,
Kraków, 2002.
Kostera M., (red.), Nowe kierunki w zarządzaniu, Wyd. WAiP, Warszawa 2008.
Kostrowicka I., Landau Z., Tomaszewski J., Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, [w:] Książka
i Wiedza, Warszawa 1978.
Kot M., Skonieczny J., Spin-off jako narzędzie komercjalizacji innowacji, Politechnika Wrocławska
2009.
Kotarbiński T., Medydatacje o życiu godziwym, Seta Enterprises, Warszawa, 1994.
Kotler Ph., Marketing, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań,2005.
Kotowska I., Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków Diagnoza społeczna
2009, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2009.
Kowalczewski W., Matwiejczuk W., Zarządzanie organizacjami w teorii i praktyce, Wyd. Difin,
Warszawa 2008.
Kozłowski L, Skarżyński G., Zarządzanie strategiczne w przedsiębiorstwie - Definicje, metody
i techniki, Wyd. PFPK, Warszawa 1991.
Koźmiński A. K., Piotrowski W., Zarządzanie. Teoria i praktyka, Wyd. PWN, Warszawa 1995.
Kożuch B., Nauka o organizacji, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2009.
Kożuch B., Zarządzanie publiczne. W teorii i praktyce polskich organizacji, Placet, Warszawa 2004.
Kramer T., Podstawy marketingu, Wyd. PWE, Warszawa 2000.
Król H., Ludwiczyński A., Zarządzanie zasobami ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji,
Wyd. PWN, Warszawa 2006.
Krupski R., Niemczyk J. Stańczyk-Hugiet E. Koncepcje strategii organizacji, PWE, Warszawa 2009
Krzyżanowski L., O podstawach kierowania organizacjami inaczej: paradygmaty, filozofia, dylematy,
Wyd. PWN, Warszawa 1999.
Kufel T., Ekonometria. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem programu GRETL, Wyd.
PWN, Warszawa 2007.
Kwiatkowski S.M., Bogaj A., Baraniak B., Pedagogika pracy, Wyd. WAiP, Warszawa 2007.
Kwiatkowski S.M., Standardy kwalifikacji zawodowych, Bezpieczeństwo Pracy 3/2006.
Ladorski H. (red), Wielkopolska w trzydziestoleciu Polski Ludowej, Wyd. Poznańskie 1974.
Lange K., Lehrbuch der Umformtechnik. Band 2, Springer, Berlin 1974.
Law A.M., Kelton W.D., Simulation Modeling and Analysis, McGraw-Hill, New York 2000.
Bibliografia
127
Lewandowski J. (red.), Teoria i praktyka zarządzania organizacjami gospodarczymi, Wyd. PŁ, Łódź
2005.
Lewandowski J. (red.), Współczesne problemy zarządzania organizacjami gospodarczymi, Wyd. PŁ,
Łódź, 2004.
Lisiecki M., Ponikowski H. (red.), Współczesne organizacje i regiony w procesie zmian globalnych, Wyd.
KUL, Lublin, 2004.
Locum N., Participatory Methods Toolkit. A practitioner’s manual, King Baudouin Foundation,
United Nations University, Helsinki 2003.
Love J., Rozwój oświaty dorosłych, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982.
Luhmann N., Die Geselschaft der Geselschaft; Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1997.
Luning P.A., Marcelis W.J., Jongen W.M.F., Zarządzanie jakością żywności ujęcie technologicznomenedżerskie, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa 2005.
Łaguna M, Szkolenia, Wyd. GWP, Gdańsk 2008.
Łobejko, Konkurencyjność w gospodarce sieciowej [w:] Drogi do sukcesu polskich małych i średnich
przedsiębiorstw, Wyd. SGH, Warszawa, 2008.
Łoszczok A., Wiedza o sobie – kluczowy element Lifelong Learning [w:] Górna J., Makowski M.,
LifeLong Learning – edukacja przez całe życie, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie,
Częstochowa 2010.
Łuczak Cz., Przemysł wielkopolski w latach 1871-1914. Warszawa 1960.
Łuczka T. (red.), Małe i średnie przedsiębiorstwa - szkice o współczesnej przedsiębiorczości, Wyd.
PP, Poznań 2007.
Łuczka T., Kapitał obcy w małym i średnim przedsiębiorstwie. Wybrane aspekty mikro- i makroekonomiczne, Wyd. PWN, Warszawa-Poznań 2001.
Łunarski J., Podstawy zarządzania innowacjami, Wyd. PRZ, Rzeszów 2007.
Łunarski J., Systemy jakości, normalizacji i certyfikacji wyrobów, Wyd. PRZ, Rzeszów 2001.
Łysakowski W., Konsorcjum przedsiębiorstw jako oferent w postępowaniu o udzielenie zamówienia
publicznego, Zamówienia Publiczne – Doradca, nr 9, 1999.
Madej K., Gospodarka oparta na wiedzy wkracza w świat paradygmatów, [w:] Teoria i ekonomii
a konkurencyjność gospodarowania, Wyd. Difin, Warszawa 2006.
Majerska J. (red.), Bo życie to nieustanny rozwój, Wyd. Edustacja, Poznań 2010.
Makieła Z., Przedsiębiorczość regionalna, Wyd. Difin, Warszawa 2008.
Malara Z., Przedsiębiorstwo w gospodarce globalnej. Wyzwania współczesności, Wyd. PWN,
Warszawa 2006.
Malara Z., Restrukturyzacja organizacyjna przedsiębiorstwa, Wyd. PW, Wrocław 2001.
Malinowski T., Wielkopolska w otchłani dziejów, Wyd. Poznańskie, 1985.
Malinowski T., Wielkopolska w zaraniu dziejów, Wyd. Poznańskie, 1980.
Mantura W., Marketing przedsiębiorstw przemysłowych, Wyd. PP, Wrocław 2000.
Martyniak Z. Organizacja i zarządzanie. 70 problemów teorii i praktyki. Wyd. Antykwa, Kraków
2001.
Martyniak Z., Organizacja i zarządzanie. 60 problemów teorii i praktyki, Wyd. Antykwa, Kluczbork
1996.
Marzec A., Kształcenie ustawiczne – idea i twórcy, [w:] Majerska J. (red.), Bo życie to nieustanny
rozwój, Wyd. Edustacja, Poznań 2010.
Masłyk-Misuał E., Ludzie w świecie biznesu, Wyd. WSM SIG, Warszawa 2000.
Mayo A., Kształtowanie strategii szkoleń i rozwoju pracowników, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002.
Mazur M., Cybernetyka i charakter, Wyd. AULA, Podkowa Leśna 1996.
Mazurek-Łopacińska K., Globalizacja w aspekcie wpływu na zachowania konsumenckie, Marketing
i Rynek nr 3, 2001.
Mazur-Łukomska K., Value Networks approach as a tool for intangibles value analysis and amplification capability – case study, Management Zielona Góra 2007.
McEvilly, Zaheer A., Bridging ties: A source of firm heterogenity in competitive apabilities. Strategic
management Journal, vol. 20, 1999.
128
Bibliografia
McLeod A., Mistrz coachingu, Wyd. Helion, Gliwice 2008.
Mendel T., Partycypacja w zarządzaniu współczesnymi organizacjami, Wyd. AE, Poznań 2001.
Mesjasz Cz., Przewidywanie we współczesnym zarządzaniu strategicznym, [w:] Organizacja i Kierowanie, nr 3, 2008.
Mikuła B., Pietruszka-Ortyl A., Potocki A., Zarządzanie przedsiębiorstwem XXI wieku – Wybrane
koncepcje i metody, Wyd. Difin, Warszawa 2002.
Morbitzer J. (red.),Techniki komputerowe w przekazie edukacyjnym, Wyd. AP, Karków 2002.
Mrozińska M., Markowe eventy, Marketing & More, nr 2, 2007.
Mruk H., Pilarczyk B., Szulce H., Marketing. Uwarunkowania i instrumenty, Wyd. AE, Poznań 2007.
Nicole U., Style doskonalenia swoich umiejętności przywódczych, Zarządzanie na Świecie, nr 4/2000.
Nonaka I., Takeuchi H., Kreowanie wiedzy w organizacji, Wyd. Poltext, Warszawa 2000.
Nowacki T., Podstawy dydaktyki zawodowej, Wyd. PWN, Warszawa 1977.
Nowacki T., Zawodoznawstwo, Wyd. ITEE, Radom 1999.
Nowak, A. Winkowska-Nowak K., Rychwalska A. (red.), Modelowanie matematyczne i symulacje
komputerowe w naukach społecznych – podręcznik dla studentów I roku, Wyd. SWPS Academica, Warszawa 2007.
Obłój K., Strategia organizacji. W poszukiwaniu trwałej przewagi konkurencyjnej, Wyd. PWN, Warszawa 2007.
Obłój K., Strategia sukcesu firmy, Wyd. PWN, Warszawa 2003.
Ochodek B., Nowak A., Zestawienie dostępnej wiedzy w obszarze problematyki projektu, część 1,
Wyd. PWSZ, Piła 2009.
Odrakiewicz P., Strnad W. (red.), Management of Meaning in Organisations, by, PWSBIJO, Poznań 2008.
Okoń- Horodyńska E. (red.), Strategia Lizbońska a możliwości budowania gospodarki opartej na
wiedzy w Polsce, Wyd. PTE, Warszawa 2004.
Okoń W., Słownik pedagogiczny, Wyd. PWN, Warszawa 1992.
Olechnicki K., Załęcki P., Słownik socjologiczny, Toruń 1997.
Olejniczuk-Merta A. (red.), Rynki młodych konsumentów w nowych krajach Unii Europejskiej, Wyd.
PWE, Warszawa 2007.
Olejniczuk-Merta A., Rynek młodych konsumentów, Wyd. Difin, Warszawa 2001.
Oleksyn T., Zarządzanie kompetencjami, teoria i praktyka, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006.
Olesiński Z., Zarządzanie w regionie. Polsk- Europa - Świat, Wyd. Difin, Warszawa 2005.
Orczyk J. (red.), Dylematy zatrudnienia w warunkach postępującej integracji Polski z Unią Europejską, Zeszyty Naukowe 6 - AE w Poznaniu. Wyd. AE, Poznań 2001.
Orczyk J. (red.), Współczesne dylematy zatrudnienia, Wyd. AE, Poznań 1998.
Orczyk J., Żukowski M., Aktywizująca polityka społeczna, Wyd. AE, Poznań 2007.
Organizational culture: can it be a source of sustained competitive advantage? Academy of Management Review 11.
Otto J., Marketing relacji. Koncepcja i stosowanie, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2004.
Pacholski L.M., Wyrwicka M.K., Tożsamość przedsiębiorstwa, [w:] Zeszyty Naukowe PP, nr 49,
Poznań 2007.
Paluch H. Bildungsmarkt in Polen, Newsletter Akademie fur Erwachsenenbildung, Luzern 2007.
Paluch H., (Nie)profesjonalny rynek usług szkoleniowych w Polsce, Wyd. AE, Poznań 2008.
Paluch H., Porównanie systemu organizacyjno – prawnego rynku usług szkoleniowych w Szwajcarii
i w Polsce [w:] Sławińska M., Gospodarka – rynek – przedsiębiorstwo, Uwarunkowania rozwoju
i zasady funkcjonowania, Wyd. AE, Poznań 2008.
Paluch H., Prawne podstawy świadczenia usług szkoleniowych na rynku niepublicznym, E-MENTOR,
nr 2/2007, 10 kwietnia 2007.
Paluchowski W.J., Marciniak M., Ambientl Ambientl Ambient, Display Poland, nr 2, 2006.
Pangsy-Kania S., Szczodrowski G. (red.), Polska gospodarka w Unii Europejskiej – nowoczesność,
konkurencyjność, nowe wyzwania, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005.
Paradowska M., Sawicka J., O historii Bambrów inaczej, Wyd. Miejskie, Poznań 2003.
Parsloe E., Coaching i mentoring, Wyd. Petit, Warszawa 2000.
Bibliografia
129
Pastusiak R., Bankowe konsorcjum kredytowe, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2005.
Paulk M.C., Curtis B., Chrissis M.B., Weber Ch.V., Capability Maturity Model for Software, Version
1.1, Technical Report CMU/SEI-93-TR-024, SEI – Carnegie Mellon University, Pittsburgh, 1993.
Pawlewski P., Budowa modelu przepływu procesu, Wyd. PP, Poznań 2006.
Pawlewski P., Metodyka Modelowania Dynamicznych Zmian Struktury Zasobowej Procesu Produkcyjnego w Przemyśle Budowy Maszyn. Rozprawa habilitacyjna – maszynopis, Poznań 2011.
Pawlewski P., Projektowanie procesów i systemów logistycznych, Wyd. PP (w druku), Poznań 2011.
Penc J., Innowacje i zmiany w firmie. Transformacja i sterowanie rozwojem przedsiębiorstwa, Wyd.
AW Placet Warszawa 1999.
Penc J., Nowoczesne kierowanie ludźmi, Wyd. Difin, Warszawa 2007.
Penc J., Strategie zarządzania, Wyd. AW Placet, Warszawa 1994.
Penc-Pietrzak I., Planowanie strategiczne w nowoczesnej firmie, Wyd. Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010.
Perechuda K., Dyfucja wiedzy, Wyd. AE, Wrocław 2005.
Perechuda K., Dyfuzja wiedzy w przedsiębiorstwie sieciowym. Wizualizacja i kompozycja, Wyd.
A.E, Wrocław 2007.
Perechuda K., Sobińska M. (red.), Scenariusze, dialogi i procesy zarządzania wiedzą, Difin, Warszawa 2008.
Peters T.J., Waterman R.H., Poszukiwanie doskonałości w biznesie, Wyd. Medium, Warszawa 2000.
Pfeffer J. (wywiad), Inwestowanie w pracowników najważniejsze, Zarządzania na Świecie, Nr 10/1998.
Piałucha M., Siuta B., Wspieranie procesów innowacyjnych w Polsce i krajach Unii Europejskiej,
Biblioteka Menedżera i Służby Pracowniczej, Bydgoszcz 2001.
Piech K., Tradycyjne metody heurystyczne – przegląd i zastosowania, [w:] Zeszyty Naukowe SGH,
nr 40, Warszawa 2003.
Piecuch Cz., Kondycja człowieka współczesnego, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac
Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2006.
Piekarczyk A., Zimniewicz K., Myślenie sieciowe w teorii i praktyce, Wyd. PWE, Warszawa 2010.
Pieper R., Lexikon Management, Gabler Verlag, Wiesbaden 1999.
Pietrzyk I., Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich, Wyd. PWN,
Warszawa 2002.
Pilarczyk B., Mruk H., Kompendium wiedzy o marketingu, Wyd. PWN, Warszawa 2006.
Plawgo B., Zachowania małych i średnich przedsiębiorstw w procesie internacjonalizacji, Instytut
Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 2004.
Pluta-Olearnik M., Koncepcja Lifelong Learning – wyzwania dla kształcenia na poziomie wyższym
[w:] Gołębiowski T., Dąbrowski M., Mierzejewska B., Uczelnia oparta na wiedzy, Fundacja
Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2008.
Pochanke H., Dydaktyka techniki, Wyd. PWN, Warszawa,1985.
Pocztowski A., Zarządzanie zasobami ludzkimi. Problemy dydaktyki, Wyd. PWE, Warszawa 2007.
Podgórska J., Intuicja, Ja, My, Oni, Poradnik Psychologiczny Polityki, 1/2009.
Podręcznik Oslo, Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, Pomiar
działalności naukowej i technicznej, Wyd. III, Wspólna publikacja OECD/Eurostat, Paryż 2005.
Poirier Ch.C., Advanced Supply Chain Management, Berrett-Koehler Publishers, San Francisco 1999.
Poirier Ch.C., Quinn F.J., How Are We Doing? A Survey of Supply Chain Progress, Supply Chain
Management Review, Nowember/December 2004.
Polowczyk J., Kreowanie wartości przedsiębiorstwa jako kluczowy element strategii przedsiębiorstwa,
Urbańczyk E. (red.), Studia i Prace nr 6, Wyd. USZ, Szczecin 2008.
Pomykalski A., Innowacje, Wyd. PŁ, Łódź 2001.
Pomykalski A., Zarządzanie innowacjami, Wyd. PWN, Warszawa-Łódź 2001.
Poradnik Prawny, Wyd. INFOR, Warszawa 1999.
Porter M , Porter o konkurencji, Wyd. PWE, Warszawa 2001.
Porter M., Clusters and the New Economics of Competition, Harvard Business Review, Nov. – Dec.,
1998.
130
Bibliografia
Porter M., Location, competition, and economic development: Local clusters in a global economy,
Economic Development Quartely, Thousand Oaks, February 2000.
Porter M., Strategia konkurencji - metody analizy sektorów i konkurentów, Wyd. PWE, Warszawa
1992.
Porter M.E., Przewaga konkurencyjna, Wyd. Helion, Gliwice 2006.
Posmyk A., Budowanie kultury organziacyjnej w organziacji wirtualnej, Urbańczyk E. (red.), Studia
i Prace nr 7, Wyd. USZ, Szczecin 2008.
Praca zbiorowa, Doradztwo karier OHP, Warszawa 2005.
Praca zbiorowa, Metody pracy z młodzieżą w nowoczesnym poradnictwie kariery, OHP, Warszawa
2005.
Prahalad C.K., Ramaswamy V., Przyszłość konkurencji, Wyd. PWE, Warszawa 2005.
Preihs J., Waszczura P. (red.), Inżynieria jakości w przedsiębiorstwach produkcyjnych, usługowych,
i sektorze publicznym, Wyd. PG, Gdańsk 2009.
Pritchard C.L., Zarządzanie ryzykiem w projektach. Teoria i praktyka, Wyd. WIG-Press Polska,
2002.
Prussak W., Zarządzanie jakością: wybrane elementy, Wyd. PP, Poznań, 2006.
Przybyła M., Organizacja i zarządzanie. Podstawy wiedzy menedżerskiej, Wyd. AE, Wrocław 2001.
Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Wyd. UW, Wrocław 1978.
Rabiej P., Łapówkarski cennik, Businessman Magazine 9/98.
Rae L., Planowanie i projektowanie szkoleń, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2004.
Ragin-Skorecka K., Corporate identity, Wyd. PP, Poznań 2010.
Ragin-Skorecka K., Management of Internal Corporate Identity, Wyd. PP, Poznań 2010.
Ragin-Skorecka K., Metodyka zarządzania wewnętrzną tożsamością przedsiębiorstwa, rozprawa
doktorska, praca niepublikowana, Poznań 2010.
Ratajczak-Mrozek M., Sieci biznesowe a przewaga konkurencyjna przedsiębiorstw zaawansowanych
technologii na rynkach zagranicznych, Wyd. UE, Poznań 2010.
Rembiasz M., Zachowania strategiczne małych i średnich przedsiębiorstw sektora meblarskiego w
procesie internacjonalizacji, Wyd. PP, Poznań 2010.
Rezmer W., Aramia Poznań 1939, Wyd. Bellona, Warszawa, 1992.
Ringland G., Scenarios in Business, John Wiley & Sons, Chichester 2002.
Rippel G., Skuteczność wchodzenia kuchennymi drzwiami rzecz o lobbingu, Świat Marketingu, maj
2002.
Ritzer G., Magiczny świat konsumpcji, Wyd. Muza, Warszawa 2001.
Ritzer G., Makdonaldyzacja społeczeństwa, Wyd. Muza, Warszawa 2003.
Robbins S.P., Zachowania w organizacji, PWE, Warszawa, 1998.
Robinson R., Simulation. The Practice of Model Development and Use, John Wiley & Sons, Ltd,
2004.
Robson M., Grupowe rozwiązywanie problemów, Wyd. PWE, Warszawa 2005.
Roehl H., Rollwagen I., Club, Sundikat, Party – wie wird morgen kooperiert? [in:] Organisations
Entwicklung, No. 3, 2004.
Rogoziński K. (red.), Marketing usług profesjonalnych. Usługi bogate w wiedzę, Wyd. AE, Poznań
2006.
Rojek M., Wspomaganie procesów podejmowania decyzji i starowania w systemach o różnej skali
złożoności z udziałem metod sztucznej inteligencji, Wyd. Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2010.
Rokita J., Zarządzanie strategiczne - tworzenie i utrzymywanie przewagi konkurencyjnej, Wyd. PWE,
Warszawa 2005.
Rostkowski T., Nowoczesne metody zarządzania zasobami ludzkim, Wyd. Difin, Warszawa 2004.
Rust T.R., Thompson D. V., Hamilton R.W., Nie dodawaj kolejnych funkcji – twój produkt może stać
się zbyt skomplikowany! [w:] Harvard Business Review Polska, kwiecień 2006.
Rymarczyk J., Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, Wyd. PWE, Warszawa 2004.
Rymarczyk J., Internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Wyd. PWE, Warszawa 1996.
Bibliografia
131
Rzewuski M., Nauka na odległość, PC kurier 20/2002.
Sadler Ph., Strategie Management, Kogan Page, London 2003.
Sadlik R., Szkolenia pracowników, Monitor Prawa Pracy, nr 10, 2005.
Sakson A., Miejsce Wielkopolski w Europie, Merkuriusz. Twój miesięcznik w Wielkopolsce,
nr 9/2009.
Samuelson P.A., Nordhaus W.D., Ekonomia, tom 1 i 2, Wyd. PWN, Warszawa 2004.
Sawicka I., Jak się uczyć w pracy, Gazeta Prawna, nr 235, 2004.
Schonberger R.J., Word Class Manufacturing: The Next Decade: Building Power, Strength, and Value,
the Free Press, New York 1996.
Schonberger R.J., World Class Manufacturing: The Lessons of Simplicity Applied, Free Press, New
York, 1986.
Schriefer A., Trends in Scenario Planning: What’s Hot and What’s Not, Strategy & Leadership, JulyAugust-September 1999.
Senge P., Piąta dyscyplina. Teoria i praktyka organizacji uczących się, Oficyna Ekonomiczna, Warszawa 1998.
Senior B., Fleming J., Organizational Change, 3rd ed., Prentice Hall, London 2006.
Silberman M.L., Auerbach C., Metody aktywizujące w szkoleniach, Oficyna Ekonomiczna, Kraków
2004.
Skawińska E., Problemy wdrażania strategii rozwoju województwa wielkopolskiego, Wyd. PTE,
Poznań 2002.
Skodlarski J., Zarys historii gospodarczej, Wyd. PWN, Warszawa-Łódź 2000.
Sławińska M., Innowacje w zarządzaniu dystrybucją jako źródło konkurencyjności przedsiębiorstwa,
[w]: Wspólna Europa - innowacyjność w działaniu przedsiębiorstw, H. Brdulak i T. Gołębiowski
(red.), Difin, Warszawa 2003
Sławińska M., Kooperacja jako opcja strategiczna w zarządzaniu dystrybucją, [w:] Dystrybucja
w marketingowych strategiach przedsiębiorstw, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie,
Kraków 2002
Słownik współczesnego języka polskiego, tom 1, Wyd. Reader’s Digest, Warszawa 1998.
Smyczek S., Sowa I., Konsument na rynku. Zachowania, modele, aplikacje, Wyd. Difin, Warszawa
2005.
Sobola L., Paluszkiewicz J.O., Transfer wiedzy w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Szkoła Główna
Gospodarstwa Wiejskiego, Prace Naukowe nr 35, Zarządzanie wiedzą w Agrobiznesie
w warunkach polskiego członkostwa w Unii Europejskiej.
Spur G., Aufschwung. Krisen der Fabrik, [w:] Tagungsbad Kolloquium PTK-Berlin, 1983.
Sroka J., Polityka organizacji pracodawców i przedsiębiorców, Wrocław 2004.
Srokosz J., Grupy nacisku i zjawisko lobbingu we współczesnych państwach, Wrocławskie Studia
Erazmiańskie, Wyd. UW, Wrocław 2007.
Stabryła A. (red), Doskonalenie struktur organizacyjnych przedsiębiorstw w gospodarce opartej na
wiedzy, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2009.
Stabryła A., (red.), Doskonalenie struktur organizacyjnych przedsiębiorstw w gospodarce opartej na
wiedzy, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2009.
Stabryła A., Zarządzanie strategiczne w teorii i praktyce firmy, Wyd. PWN, Warszawa-Kraków 2000.
Stankiewicz M.J. (red.), Zarządzanie wiedzą jako kluczowy czynnik międzynarodowej konkurencyjności przedsiębiorstwa, Dom Organizatora – TNOIK, Toruń 2006.
Stasiak P., Nowy d@rmowy świat. Polityka, nr 47 z 7.11.2009.
Stecki L., Konsorcjum, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Stowarzyszenie Wyższej
Użyteczności, Toruń 1997.
Steudel H.J., Desruelle P., Manufacturing in the nineties: How to become a mean, lean, world-class,
Van Nostrand Reinhold, New York 1992.
Stiglitz J.E., Globalizacja, Wyd. PWN, Warszawa 2004.
Stoner J.A.F., Freeman R.E., Gilbert D.R., Kierowanie, Wyd. PWE, Warszawa 2001.
Strategom, Zarządzanie firmą. Strategie, struktury, decyzje, tożsamość, Wyd. PWE, Warszawa 1996.
132
Bibliografia
Strategor, Zarządzanie firmą, Wyd. PWE, Warszawa 1996.
Sullivan L.P., The Seven Stages in Company Wide Quality Control, „Quality Progress”, 1986.
Sutter F., Dynamika otoczenia a zarządzanie, Zarządzanie na Świecie, nr 4/1996.
Sveiby K.E., Dziesięć sposobów oddziaływania wiedzy na tworzenie wartości, e-mentor, kwiecień
2005.
Szafrański M., Grupka K., Goliński M., Program akceleracji wiedzy technicznej i matematycznoprzyrodniczej w Polsce, Wyd. PP, Poznań 2008.
Szafrański M., Grupka K., Goliński M., Program akceleracji wiedzy technicznej i matematycznoprzyrodniczej w Polsce, Wyd. PP, Poznań 2008.
Szafrański M., Skuteczność działań w systemach zarządzania jakością przedsiębiorstw, Wyd. PP,
Poznań 2006.
Szambelańczyk J., Banki spółdzielcze w Polsce w procesach zmian systemowych, Wyd. AE, Poznań
2006.
Szewc A. (red.), Leksykon własności przemysłowej i intelektualnej, Wyd. Zakamycze, Kraków 2003.
Szołtysek J., Logistyczne aspekty zarządzania przepływami osób i ładunków w miastach, Wyd. AE,
Katowice 2005.
Szromnik A., Etnocentryzm konsumencki jako zjawisko społeczne i problem badawczy,
w: Konsument – Przedsiębiorstwo – Przestrzeń, Wyd. CBiE AE, Katowice 1998.
Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2009.
Szultka S, Wojnicka E, Skupiska działalności inwestycyjnej w Polsce. Przypadek przedsiębiorstw
automatyki przemysłowej w regionie gdańskim, [w:] Ekonomista, nr 4, 2003.
Świerczek A., Od łańcuchów dostaw do sieci dostaw, [w:] Czasopismo Logistyka 1/2007.
Tabor A., Rączka M., Nowoczesne zarządzanie jakością, Centrum Szkolenia i Organizacji Systemów
Jakości Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki, Kraków, 2004.
The International Handbook on Innovation, Edited by L.V. Shavinina, Pergamon Oxford 2003.
Thompson A., Strickland A., Strategic Management. Concepts and Cases. IRWIN: Burr Ridge, 1993.
Thurow, L., Head to Head – The Coming Economic Battle Among Japan, Europe and America, Warner,
New York 1993.
Tidd J., Bessant J. Managing Innovation: Integrating Technological, Market and Organizational
Change,4th Edition, John Wiley & Sons Ltd, Chichester 2009.
Tkaczyk J., Kampanie marketingu szeptanego, Marketing w Praktyce, nr 11, 2007.
Toffler A., Trzecia fala, Wyd. PIW, Warszawa 1986.
Topolski J., Wielkopolska poprzez wieki, Wyd. Poznańskie, Poznań 1973.
Topolski J., Zagadnienia gospodarki w Polsce, [w:] Polska w epoce Odrodzenia, Warszawa 1986.
Trocki M., Grucza B., (red.), Zarządzanie projektem europejskim, Wyd. PWE, Warszawa 2007.
Trzcieliński S. (red.), Nowoczesne Przedsiębiorstwo, Wyd. PP, Poznań. 2005.
Trzcieliński S. (red.), Nowoczesne Przedsiębiorstwo, Wyd. PP, Poznań 2005
Twaróg J., Mierniki i wskaźniki logistyczne, Wyd. ILIM, Poznań 2005.
Urbaniak M., Zarządzanie jakością. Teoria i praktyka, Wyd. Difin, Warszawa 2004.
Van der Heijden K., Planowanie scenariuszowe w zarządzaniu strategicznym, Oficyna Ekonomiczna,
Kraków 2000.
van Rekom J., Deriving an operational measure of corporate identity, European Journal of Marketing,
vol. 31 No. 5/6, 1997.
van Riel C.B.M., Balmer C.B.M., Corporate identity: the concept, its measurement and management,
European Journal of Management, vol. 31 No. 5, 1997.
van Riel C.B.M., Fombrun C.J., Essentials of corporate communication: implementing practices for
effective reputation management, Abingdon, Routledge, 2007.
van Riel C.B.M., Smidts A., Pruyn A., ROIT: Rotterdam organizational identification test, First
Corporate Identity Conference, Department of Marketing Strathclyde University, Glasgow, UK,
1994.
Bibliografia
133
von Tunzelman N., Network alignment in the catching – up economies of Europe, [w:] Mc-Gowan F.,
Radosevic S., von Tunzelman N. (eds.), The Emerging Industrial Structures of the Wider Europe,
Studies in Global Competition Series, Routledge, London-New York, 2004.
Warner M., Witzel M., Zarządzanie organizacją wirtualną, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005.
Welfe W., Florczak W., Prognozy i scenariusze długookresowego wzrostu gospodarczego Polski,
Wyd. UŁ, Łódź 2010.
Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki pracy, Wyd. AB, Bydgoszcz 2005.
Wielka Encyklopedia PWN, Wyd. PWN, Warszawa 2005.
Wilczak A., Analiza przedsiębiorstwa i jego otoczenia pod kątem budowania tożsamości organizacyjnej,
Problemy Zarządzania, Warszawa 2004.
Wissema H., Technostartery i uniwersytety III generacji, [w:] Przedsiębiorczość akademicka
w Polsce, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej, Gdańsk 2006.
Witkowski J., Zarządzanie łańcuchem dostaw. Koncepcje, procedury, doświadczenia, Wyd. PWE,
Warszawa 2003.
Wojtasiewicz L. (red.), Rola zagranicznych inwestorów bezpośrednich w gospodarce Wielkopolski,
Centrum Badania Gospodarki Regionalnej, Wyd. AE, Poznań 2006.
Wołk Z., Kształtowanie kultury technicznej uczniów szkół ogólnokształcących, Wyd. WSP, Zielona
Góra 1990.
Womack J.P., Jones D.T., Lean thinking – szczupłe myślenie. Eliminowanie marnotrawstwa
i tworzenie wartości w przedsiębiorstwie, ProdPress.com, Wrocław 2008.
Woodruffe Ch., Ośrodki oceny i rozwoju: narzędzia analizy i doskonalenia kompetencji pracowników,
Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003.
Wójcik J., Konsument na rynku internetowym w: Konsument i konsumpcja we współczesnej
gospodarce, red. M. Janoś-Kresło, B. Mróz, Wyd. SGH, Warszawa 2006.
Wyrwicka M.K., Co będzie innowacją bazową XXI wieku?, [w:] Ekonomika i Organizacja
Przedsiębiorstwa" nr 12, 2008.
Wyrwicka M.K., Endogenne przesłanki organizacyjne rozwoju przedsiębiorstwa, Rozprawy nr 374,
Wyd. PP, Poznań 2003.
Wyrwicka M.K., Grzelczak A., Krugiełka A., Polityka kadrowa przedsiębiorstwa, Wyd. PP, Poznań
2010.
Wyrwicka M.K., Personalmanagement in der Krise oder Krise des Personalmanage-ments [im:] EU –
Integration und Krisenmanagemnt. Vergleichsanalyse zwischen verschiedenen Laendern, J. Belak
(red.), MER Evrocenter Slovenien, Maribor 1999.
Wyrwicka M.K., Some remarks about commercializing new technology, [in:] Information Systems
Architecture and Technology (ISAT). Models of the Organization’s Risk management, Library of
Informatics of University Level Schools, Publishing House of Wroclaw University of Technology,
Wroclaw 2008.
Yip G.S., Strategia globalna, Wyd. PWE, Warszawa 2004.
Zacher L.W., Transformacje społeczeństw od informacji do wiedzy, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2007.
Zajączkowski M., Podstawy innowacji i ochrony własności intelektualnej, Wyd. Economicus, Szczecin 2003.
Zakrzewska M., Analiza czynnikowa w budowaniu i sprawdzaniu modeli psychologicznych, Poznań
1994.
Zandecki A. (red.), Lifelong Learning: czyli jak, gdzie i dlaczego warto uczyć się przez całe życie?,
Wyd. Edustacja, Poznań 2009.
Zarębska A., Identyfikacja tożsamości organizacyjnej w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wyd. Difin,
Warszawa 2009.
Zarębska A., Tożsamość organizacyjna, Wyd. Difin, Warszawa 2008.
Zarządzanie kreatywnością i innowacją, Wyd. MT Biznes, Warszawa 2005.
Zimniewicz K., Współczesne koncepcje i metody zarządzania, Wyd. PWE, Warszawa 1999.
Zioło Z., Rachwał T. (red.), Procesy transformacji przemysłu i usług w regionalnych i krajowych układach
przestrzennych, Kraków–Warszawa 2009.
134
Bibliografia
Znaniecki F., Nauki o kulturze, Wyd. PWN, Warszawa 1992.
Znaniecki F., Wstęp do socjologii, Wyd. PWN, Warszawa 1988.
Żółtek D., Marki zbiorowej wyobraźni, [w:] Marketing w Praktyce, nr 2, 2009.
Żuk P., Pluta P., My Wrocławianie. Społeczna przestrzeń miasta, Wrocław 2006.
RAPORTY, ANALIZY, OPRACOWANIA
2009-2010 Baldrige National Quality Program. Criteria for Performance Excellence, National
Institute of Standards and Technology (NIST), Gaithersburg 2009.
Analiza inicjatyw innowacyjnych w Wielkopolsce, Opracowanie na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego wykonała Wielkopolska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, lipiec 2008.
Analiza ofert edukacyjnych i szkoleniowych w województwie dolnośląskim. Opracowanie powstało w
ramach projektu Wiedza Plus 2, Kompleksowy monitoring potencjału i barier regionalnego rynku
pracy.
Ancyparowicz G., Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na wzrost polskiej gospodarki
w okresie poakcesyjnym, GUS, Warszawa 2009.
Armbruster H., Kirner E., Lay G., Patterns of Organisational Change in European Industry (PORCH)
Ways to Strengthen the Empirical Basis of Research and Policy DG Enterprise and Industry, [in:]
Innovation Policy Unit, Final Report (Fraunhofer Institute Systems and Innovation Research,
Germany), Karlsruhe, August 2006.
Badanie Megapanel PBI/Gemius „Dzieci aktywne online”.
Badanie Megapanel PBI/Gemius „Dzieci online w oczach rodziców”.
Badanie Megapanel PBI/Gemius, „Internauci o zakupach w sieci”.
Badanie potencjału innowacyjnego Instytucji otoczenia biznesu w województwie wielkopolskim.
Publikacje Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego.
Badanie potencjału rozwoju gospodarczych sieci powiązań, w tym inicjatyw klastrowych, w Wielkopolsce, raport końcowy opracowany przez UE w Poznaniu na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego
w ramach projektu „Przeprowadzenie monitoringu stanu rozwoju regionalnego systemu innowacji
w Wielkopolsce w związku z realizacją Regionalnej Strategii Innowacji „Innowacyjna Wielkopolska” oraz określeniem obszarów koniecznych do uwzględnienia w procesie jej aktualizacji”,
grudzień 2009.
Badanie TNS OBOP na zlecenie UOKiK, „Polacy na zakupach w Internecie”.
Badanie UOKiK „W krainie konsumpcji: nastolatki wobec marki, reklamy i zakupów”.
Bank Danych regionalnych GUS.
Bartkowiak B., Korol M., Fundusze pożyczkowe w Polsce, wspierające mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa według stanu na 30 czerwca 2009r., Raport nr 12/2009 Polskie Stowarzyszenie Funduszy Pożyczkowych.
Bąkowski A., Wsparcie przedsiębiorczości akademickiej przez projekty Unii Europejskiej, [w:]
Guliński J., Zasiadły K. (red.), Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka, PARP, Warszawa
2005.
Bieguny konkurencyjności: osiągnąć wynik i dynamiki terytorialne” („Les pôles de compétitivité:
faire converger performance et dynamiques territoriales, André Marcon, Conseil économique et
social, 2008.
Boni M.(red.): Polska 2030, Wyzwania Rozwojowe, KPRM, Warszawa 2011.
Borowiec A., Sieci gospodarcze małych i średnich przedsiębiorstw na rynku zamówień publicznych
w Wielkopolsce, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
Bradley J., Zaleski J., Tomaszewski P., Zembaty P., Ocena wpływu Narodowych Strategicznych Ram
Odniesienia i wybranych Programów Operacyjnych na lata 2007-2013 na gospodarki polskich
województw przy pomocy modeli regionalnych Hermin, WARR, Wrocław 2006.
Bibliografia
135
Bukowski M., Pelle D., Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych – Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006 i Narodowej Strategii
Spójności 2007-2013. Raport roczny 2009 z badań cyklicznych. Instytut Badań Strukturalnych,
Warszawa 2009.
Bukowski M., Zawistowski J. Departament Analiz Ekonomicznych, Zmiana technologiczna na polskim
rynku pracy, Ministerstwo Pracy, i Polityki Społecznej, Warszawa 2008.
Burdecka W., Instytucje otoczenia biznesu, PARP, Warszawa 2004.
Cellary W. (red.), Raport "Polska w drodze do globalnego społeczeństwa informacyjnego, Program
narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju", Warszawa 2002.
Cellary W., Materiały konferencyjne. Wykład Targi Edukacyjne, 2008.
Chmielewski S., Dzieje Chodzieży, APP, akta m. Chodzieży I/4.
Churski P., Dominiak J., Dolata M., Konecka-Szydłowska B., Perdał R., 2009 – Spójność terytorialna
regionu wielkopolskiego w aspekcie funkcjonalnym, [w:] Churski P. (red.), 2009 – Spójność
i konkurencyjność regionu wielkopolskiego, Wyniki projektu badawczego zrealizowanego w ramach konkursu dotacji Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w zakresie wdrażania funduszy
strukturalnych na poziomie Narodowej Strategii Spójności.
Communication from and the Commission to the Council, the European Parliament the European
Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: More research and innovation – Investing for growth and employment: A common approach, COM (2005) 488, 12.10.2005.
Cygler J., Współpraca niemieckich inwestorów z polskimi podwykonawcami – tworzenie nowych
powiązań sieciowych, referat zaprezentowany podczas konferencji pt. Deutschland und Polen als
strategische Partner. Netzwerke im erweiterten Europa, WSPiZ w Warszawie; referat,
Warszawa,12-13 czerwca 2003.
Członkowska-Naumiuk M. (red.), Erasmus w Polsce w roku akademickim 2007/08, Fundacja Rozwoju
Systemu Edukacji, Narodowa Agencja Programu „Uczenie się przez całe życie”, Warszawa 2009.
Demand as driver of innovation – towards a more effective European Innovation Policy. Discussion
note to the informal meeting of the competitiveness ministers, Jyvaskala, Finland 10-11.07.2006.
Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie wielkopolskim. Raport o realizacji Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku w latach 2006-2008, Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2009.
Działalność faktoringowa przedsiębiorstw finansowych w 2006 roku, GUS, Warszawa, dnia
30.03.2007.
Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2008 roku, GUS, Warszawa 2009.
Działalność podmiotów posiadających udziały w podmiotach z siedzibą za granicą w 2008 roku,
GUS, Warszawa 2010.
Efektywne strategie zmian. Rekomendacje dla Mazowsza, Materiały powarsztatowe, (red.) Piasecki P.,
Wyd. Polska Izba Firm Szkoleniowych, Warszawa 2010.
Ekspertyzy i analizy, dla potrzeb resortu Ministerstwa Gospodarki, dotyczące zagadnień transformacji
wiedzy, konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, PARP, 2007.
European Commission, European Innovation Scoreboard 2007. Comparative Analysis of Innovation
Performance, Luxemburg 2008.
European Commission, White Paper on Services of General Interest – Communication from the
Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Brussels 2004.
Fatyga B., Oliwińska I., Sińczuch M., Zieliński P., Dwie prawdy o aktywności. Uwarunkowania
i możliwości działania młodzieży w środowisku lokalnym w perspektywie polityki młodzieżowej
Rady Europy – raport z badań, Biuro Młodzieży MENiS, Warszawa 2005.
Gawlikowska-Hueckel K., Umiński S., Raport o stanie eksportu w Wielkopolsce, Gdańsk 2008.
Główny Urząd Statystyczny Prognoza ludności Polski na lata 2008-2035.
Główny Urząd Statystyczny, Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w sektorze usług w latach
2001-2003, Warszawa 2005.
Główny Urząd Statystyczny, Kształcenie dorosłych, Warszawa 2009.
136
Bibliografia
Główny Urząd Statystyczny, Ludność według płci, wieku, województw, podregionów, powiatów,
miast i gmin, stan na dzień 30 VI. 2004.
Gorzelak G., Tucholska A. (red.), Rozwój, region, przestrzeń, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,
Warszawa 2007.
Górzyński M., Pander W. Koć P., Tworzenie związków kooperacyjnych między MSP oraz MSP i
instytucjami otoczenia biznesu, raport PARP 2006.
Grupka K., Szafrański M., Goliński M., Koncepcja organizacyjna kształcenia kadr kwalifikowanych
i kształcenia ustawicznego w Wielkopolsce na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej, technikum,
szkoły policealnej i kolegium, dokształcania, doskonalenia i doradztwa, stanowiąca załącznik do
Uchwały Nr 1979/08 Zarządu Województwa Wielkopolskiego z dnia 20 listopada 2008.
Gulczyński A. (red.), Wielkopolanie XX wieku, GUS, Poznań 2001.
Hołub-Iwan Joanna, Małachowska Magdalena, „Rozwój klastrów w Polsce” Raport z badań, Szczecin 2008.
Honda inwestuje w Pniewach, Gazeta Wyborcza 11.03.2009
Informacja miesięczna z realizacji Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 wg stanu na
02.11.2009.
Informator Urzędu Zamówień Publicznych nr 1/2011, Urząd Zamówień Publicznych.
Innovation Union Scoreboard (IUS), The Innovation union's performance scoreboard for Research
and Innovation, 2010.
Instytut Badań nad gospodarką rynkową, Przegląd badań dotyczących innowacyjności przedsiębiorstw, Gdańsk 2006.
International Standard on Auditing ISA 240 (Redrafted), International Federation of Accountants,
New York 2006.
Jabłońska G., Pokolenie Y wyzwaniem dla pracodawcy, artykuł, rynekpracy.pl, 2010.
Jakość życia w Poznaniu w 2006 roku, Urząd Miasta Poznania, Poznań 2006.
Janik S., Rozwój przedsiębiorczości akademickiej – uwarunkowania systemowe, wsparcie procesu
inkubacji, [w:] Przedsiębiorczość akademicka w Polsce, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej,
Gdańsk 2006.
Janowicz R., Raport 1: Tożsamość Wielkopolan – dziennikarze, praca niepublikowana, Politechnika
Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, 2010.
Janowicz R., Raport 1: Tożsamość Wielkopolan – mieszkańcy, praca niepublikowana, Politechnika
Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, 2010.
Janowicz R., Raport 1: Tożsamość Wielkopolan – samorządowcy, praca niepublikowana, Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, 2010.
Kaczor T., Mackiewicz-Łyziak J., Michniewicz M., Socha R., Soszyński K., Wpływ realizacji polityki spójności na kształtowanie się głównych wskaźników dokumentów strategicznych NPR 2004-2006 i NSS 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Instytut Badań nad Gospodarką
Rynkową, PreVision, Warszawa 2009.
Kaczor T., Model MaMoR2. Informacje o konstrukcji i założeniach, Instytut Badań nad Gospodarką
Rynkową, Warszawa listopad 2006.
Kampania „Kupuj odpowiedzialnie”, kampania na rzecz zrównoważonej konsumpcji Polskiej
Zielonej Sieci.
Kolanowska E. (red.), 10 lat Erasmusa w Polsce 1998-2008, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji,
Narodowa Agencja Programu „Uczenie się przez całe życie”, Warszawa 2008.
Korbkow T (red.), Poradnik eksportera dla MSP, PARP, Warszawa 1999.
Kowalewska A., Głuszyński J. (red.), Zastosowanie metody Delphi w Narodowym Programie Foresight Polska 2020. Główne wyniki, doświadczenia i wnioski, Warszawa 2009.
Kowalski G., Młodożeniec M., Jabłoński R., Potrzeby szkoleniowe małych i średnich przedsiębiorstw
raport finalny z badania ilościowego, Polska Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2006.
Krajowe Standardy Kwalifikacji Zawodowych – Rozwój i współpraca – Projekt „Opracowanie
i upowszechnienie Krajowych Standardów Kwalifikacji Zawodowych” realizowany przez
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Rynku Pracy, Warszawa 2007.
Bibliografia
137
"Lepsze prawo", Program reformy regulacji 2010-2011, Ministerstwo Gospodarki, Styczeń 2010.
Materiały kursowe, StatSoft Polska, Kraków 2008.
Materiały promocyjne oraz prospekty firm i niektórych klastrów działających w Regionie Veneto –
Włochy.
Materiały promocyjne oraz prospekty firm i niektórych klastrów działających w Regionie Brandenburgii – Niemcy.
Materiały promocyjne oraz prospekty firm i niektórych klastrów działających w Regionie Katalonii –
Hiszpania.
Matusiak K. B., Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2009, PARP, Łódź–Warszawa
2009.
Matusiak K. B. (red.), Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości w Polsce. Raport 2010, PARP, Warszawa
2010.
Matusiak K.B. (red.), Innowacje i transfer technologii. Słownik pojęć, PARP, Warszawa 2008.
Matusiak K.B., Kuciński J., Gryzik A., Foresight kadr nowoczesnej gospodarki. Raport końcowy,
PARP, Warszawa 2009.
Mazurkiewicz A. Struktury i mechanizmy transformacji wiedzy, Prezentacja na The 10th Jubilee Congress of Technical Devices Maintenance, Stare Jabłonki 2005.
Metodyka transformacji wyników badań naukowych do zastosowań praktycznych. Raport (red.)
H. Jasiński A., Ludwicki D., [w:] Studia i materiały. Wydział Zarządzania UW.
Miasta i Klastry w Europie. Działania miast wspierające klastry („Villes et clusters en Europe. Les
actions des villes dans le soutien des clusters”), Agence d’Urbanisme pour le développement de
l’agglomération lyonnaise, Lyon, grudzień 2008.
Ministerstwo Gospodarki, Nowe podejście do zamówień publicznych, Warszawa 2008.
Nauka i Technika w 2003 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Nauka i Technika w 2004 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Nefiodow L.A., Der Sechste Kondratieff – Wege zur Produktivität und Vollbe-schäftigung im Zeitalter
der Information, Rhein-Sieg Verlag, 4. Auflage, St. Augustin 2000.
Ocena przy pomocy modelu HERMIN efektu makroekonomicznego wpływu środków EFRR wraz ze
środkami współfinansowania na gospodarkę Wielkopolski, w ramach WRPO na lata 2007-2013,
Wrocław 2007.
OECD, Science, Technology and Industry Outlook Paris 2008.
OECD, The Future of the Global Economy. Towards A Long Boom? Paris 1999.
Okoń-Horodyńska E., Globalizacja a przewidywane kierunki rozwoju gospodarki narodowej. [w:]
Matusiak K.B., Kuciński J., Gryzik A., Foresight kadr nowoczesnej gospodarki. Raport końcowy,
PARP, Warszawa 2009.
Olszewski S., Wyzwania pojawiające się przed liderami WCM, Materiały prezentowane podczas
konferencji GBI Partners „World Class Manufacturing”, Poznań 2007.
Pacholski L., Malinowski B., Niedźwiedź S., Raport z opracowania wyników badań zgodnie z zadaniem nr 3 II ETAPU umowy z dnia 02 listopada 2009 roku pomiędzy Wielkopolską Izbą Przemysłowo-Handlową a Politechniką Poznańską- Instytutem Inżynierii Zarządzania na wykonanie wybranych prac w ramach Projektu „Centrumpromocji i wsparcia innowacyjności organizacyjnej
przedsiębiorstw – stymulowanie relacji kooperacyjnych i współpracy pomiędzy firmami”, realizowanego przez WIPH w Poznaniu w ramach Działania 5.2 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka „Wspieranie instytucji otoczenia biznesu świadczących usługi proinnowacyjne
oraz ich sieci o znaczeniu ponadregionalnym.
Praca zbiorowa, Kształtowanie polityki rozwoju regionalnego oraz tworzenie warunków i instrumentów powstawania stref wysokiej specjalizacji produktowej (klastrów) w Wielkopolsce” ZPORR,
działanie 2.6., maj 2007.
Program Grundtvig (niezawodna edukacja dorosłych), Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji Narodowa
Agencja Programu „Uczenie sie przez całe życie”, Warszawa 2009.
Program Leonardo da Vinci, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji Narodowa Agencja Programu
„Uczenie się przez całe życie”, Warszawa 2009.
138
Bibliografia
Program Uczenie się przez całe życie. COMENIUS edukacja szkolna, Fundacja Rozwoju Systemu
Edukacji Narodowa Agencja Programu „Uczenie sie przez całe życie”, Warszawa 2006.
Projekt UOKiK „Co młody konsument wiedzieć powinien?”.
Przegląd wybranej metodyki realizowanych na świecie projektów typu foresight – broszura informacyjna Narodowego Programu Foresight Polska 2020.
Ragin-Skorecka K., Diagnoza tożsamości Wielkopolski – pełny raport, praca niepublikowana, Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, 2010.
Ranking „Diamenty Forbsa”, Forbs, 2/2010.
Raport “List of major foreign investors in Poland”, December 2007, PAIIZ, Warszawa 2008.
Raport „Charakterystyka projektów szkoleniowych realizowanych w ramach Priorytetu I i II Sektorowego
Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich”, Warszawa, sierpień 2005.
Raport „Innowacyjność 2008”, PARP, Warszawa 2008.
Raport „Internet mobilny w Polsce 2010”, egospodarka.pl.
Raport „Internet w Polsce X-XII”, egospodarka.pl.
Raport „Kapitał dla firm 2010. Rozwój na pełnych żaglach”, IPO. pl.
Raport „Małe i średnie przedsiębiorstwa w województwie wielkopolskim”, Urząd Marszałkowski
Województwa Wielkopolskiego, Departament Gospodarki, Oddział Wsparcia Biznesu, Poznań
czerwiec 2008.
Raport „MSP w województwie wielkopolskim” Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Departament Gospodarki, Oddział Wsparcia Biznesu, Poznań, czerwiec 2008.
Raport „Narodowy Program Foresight Polska 2020”.
Raport „Polska 2030. Wyzwania rozwojowe”, Zespół Doradców Strategicznych premiera Donalda
Tuska, Warszawa 2009.
Raport „Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2008 roku”, NBP, Warszawa 2009.
Raport „Rośnie wykorzystanie Internetu”, egospodarka.pl, 2009.
Raport „Rynek e-commerce: w 2009 r. stagnacja?”, egospodarka.pl, 2009.
Raport „Społeczne determinanty przedsiębiorczości innowacyjnej”, Pentor RI, Warszawa 2007.
Raport „Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2008 roku”, NBP, Warszawa 2010.
Raport „Zmiany dynamiki i struktury eksportu w latach 2005-2007 w podmiotach gospodarczych
według wielkości”, Departament Analiz i Prognoz, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa wrzesień
2007.
Raport Gemius S.A., „Polski Internet 2008/2009”.
Raport Glosariusz jakości szkoleń Cedefop, dokument roboczy, listopad 2003.
Raport końcowy "Doskonalenie umiejętności i kwalifikacji kadr", Badanie projektów szkoleniowych
w ramach działania 2.3 schemat a) SPO RZL 2007-2013. Warszawa, sierpień 2007.
Raport końcowy. Ewaluacja prognozy. Potrzeby kadrowe przedsiębiorców aglomeracji poznańskiej na tle
kierunków społeczno-gospodarczego rozwoju regionu – diagnoza, prognoza, monitoring. Podsumowanie 3. etapu prac, R. Drozdowski, M. Morchat, A. Zakrzewska, Urząd Miasta Poznania, Powiatowy
Urząd Pracy w Poznaniu, Poznań, lipiec 2011.
Raport o innowacyjności gospodarki Polski w 2010, red. nauk. T. Baczko, Instytut nauk Ekonomicznych
PAN, Warszawa 2011.
"Raport o kapitale intelektualnym Polski", Warszawa 2008.
Raport o realizacji Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 roku w latach 2006-2008,
Zarząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2009.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2001-2002, PARP,
Warszawa 2003.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007–2008, PARP,
2009.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2005–2006, PARP,
2007.
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2006–2007, PARP,
2008.
Bibliografia
139
Raport o sytuacji banków w 2009 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2010.
Raport z badania przeprowadzonych w ramach projektu „Kształtowanie polityki rozwoju regionalnego oraz tworzenie warunków i instrumentów powstawania stref wysokiej specjalizacji produktowej (klastrów) w Wielkopolsce” (ZPORR Działanie 2.6), Politechnika Poznańska, WIPH, Poznań
2009.
Raport z ogólnopolskiego badania statystycznego GUS „Ustawiczne szkolenie zawodowe w przedsiębiorstwach” w 2005 roku.
Raport z badań „Zidentyfikowanie branż kluczowych dla rozwoju Wielkopolski”, DEA Konsulting,
Resource Pracownia Badań i Doradztwa, Poznań, grudzień 2008.
Raport, „Polska reklama zwiększy się w 2010 roku o 1,2 proc”, wirtualnemedia.pl, 2010.
Ratajczak-Mrozek M. (red.), Kooperacja polskich przedsiębiorstw, Opracowanie wykonane dla
Departamentu Analiz i Prognoz Ministerstwa Gospodarki, Poznań, grudzień 2010.
Rocznik Demograficzny 1945-1966.
Rocznik statystyczny województw, GUS, Warszawa 2008.
Roczniki statystyczne województwa Wielkopolskiego 2005-2009, Urząd Statystyczny w Poznaniu.
Rodriguez-Pose A., Fratesi U., Między rozwojem, a polityką społeczną. Europejskie fundusze strukturalne w regionach Celu 1, Studia Regionalne i Lokalne nr 17 (3)/2004.
Romanowski R., Ocena innowacyjnych projektów w Wielkopolsce. Publikacje Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, 2008.
Rozwijające się regiony – rozwijająca się Europa. Czwarty raport na temat spójności gospodarczej
i społecznej, Komisja Europejska, Bruksela 2007.
Rozwój klastrów w regionie dolnośląskim - ABC jak założyć klaster? Przewodnik dla przedsiębiorcy,
Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, raport z badań, ECORYS Polska sp. z o.o.,
Warszawa 2009.
RP Kwartalnik statystyczny rok 1924, tom 1.
RP Kwartalnik statystyczny rok 1928, tom 5, zeszyt 2.
Rynek mediów i reklamy 2008-2012.
Skarul B., reportaż "Pokolenie Y - przytłoczeni rzeczywistością", gs24.pl, 2009.
Sołtysiak E., Wyrwicka M.: Diagnoza sieci powiązań w ujęciu makroekonomicznym w województwie wielkopolski, Badanie przeprowadzone na zlecenie Wielkopolskiego Urzędu Marszałkowskiego, grudzień 2008.
Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2004-2007, GUS, Warszawa
2008.
Sprawozdanie z badań "Kształtowanie innowacyjnej polityki rozwoju regionalnego oraz tworzenie
warunków i instrumentów powstawania stref wysokiej specjalizacji produktowej (klastrów)
w Wielkopolsce" ,WIPH, Poznań 2008.
Sprawozdanie z badań „Znaczenie dla polskiej gospodarki włoskich doświadczeń w zakresie Klastrów: Aspekty ekonomiczne i aspekty prawne (L’esperanza italiana dei distretti industrialni per
l’economia polacca) Golinelli G. – Quattrociocchi B. – Faggioni F.”; „Kształtowanie innowacyjnej polityki rozwoju regionalnego oraz tworzenie warunków i instrumentów powstawania stref
wysokiej specjalizacji produktowej (klastrów) w Wielkopolsce”, WIPH, Poznań 2008.
Sprawozdanie z funkcjonowania systemu zamówień publicznych w 2009 roku, Urząd Zamówień
Publicznych, Warszawa 2010.
Sprawozdanie z realizacji działań w ramach projektu systemowego „Budowa Wielkopolskiego Systemu Innowacji w 2008 roku”, Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Departament Gospodarki, Poznań 2008.
Strużyna J., Pejzaż polskiego rynku usług szkoleniowych, Polska Fundacja Promocji Kadr, Warszawa
1999.
Study for the European Commission (No ENTR/03/24): Innovation and Public Procurement. Review
of Issues At Stake. Final report, December 2005.
Sultana R., Strategie usług poradnictwa zawodowego w społeczeństwie wiedzy-europejskie trendy,
działania i wyzwania. Raport CEDEFOP, Warszawa, OHP, 2005.
140
Bibliografia
Szewczyk R., Mieczkowski K., Missala T., Lichodziejewski C., Andrzejczak M., Foresight województwa mazowieckiego. Metodologia, analizy i dane statystyczne.
TNS Pentor Poznań, Wyprzedzić zmianę, 2010 – publikacja opracowana w ramach projektu „Wyprzedzić zmianę – wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w Wielkopolsce” dla
Akademickiego Inkubatora Przedsiębiorczości działającego przy Uniwersytecie Ekonomicznym
w Poznaniu.
Urbaniak M., Zastosowanie norm i kierunki doskonalenia systemów zarządzania środowiskowego
i BHP, 2007.
Vademecum praw konsumenckich dzieci i młodzieży, UOKiK, w ramach Kampanii edukacyjnej
„Moje konsumenckie ABC”.
Weresa M.A. (red.), Raport o konkurencyjności. Rola innowacji w kształtowaniu przewag konkurencyjnych, Wyd. SGH, Warszawa 2006.
Wissema J.G., Technostarterzy dlaczego i jak?, PARP, Warszawa 2005.
Wniosek Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ustanowienia Europejskich ram odniesienia na rzecz zapewnienia jakości w dziedzinie kształcenia i szkolenia zawodowego [SEC (2008)
440, SEC (2008) 441]. Komisja Wspólnot Europejskich (2008) 179 wersja ostateczna 2008/0069
(COD) Bruksela, z dnia 09.04.2008.
Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu – Informacja o projektach, stan na 31-07-2007.
Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu – Informacja o projektach.
Wojewódzki Urząd Pracy w Poznaniu – konkursy, nabory wniosków.
Woodward R. (red.), Sieci innowacji w polskiej gospodarce – stan obecny i perspektywy rozwoju,
Raport CASE, nr 60, CASE, Warszawa 2005.
World Class Manufacturing. Metody i narzędzia dla Fiat Auto System Produkcji, Fiat Auto SpA,
2006.
Wspólna deklaracja dotycząca klastrów (Déclaration commune sur les clusters), Vincent Tilman,
Eurochambres.
Wyniki Narodowy Program Foresight Polska 2020.
Wyrwicka M.K. (red.), Kształtowanie klastrów i stymulowanie rozwoju regionalnego. WIPH, Poznań
2009.
Wyrwicka M.K. (red.), Struktury klastrowe i ich funkcjonowanie. WIPH, Poznań 2009.
Żołnierski A. (red), Innowacyjność 2008, Stan innowacyjności, projekty badawcze, metody wspierania, społeczne determinanty, raport PARP 2008.
DOKUMENTY STRATEGICZNE
Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającemu włączeniu
społecznemu, Komisja Europejska, Bruksela 3.3.2010.
Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020:Regiony, Miasta, Obszary wiejskie,
Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010.
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie.
Narodowa Strategia Spójności, Warszawa, maj 2007.
Plan rozwoju Miasta Poznania na lata 2005-2010, Urząd Miasta Poznania, Poznań 2004.
Program Strategiczny Rozwoju Miasta Poznania, Rada Miasta Poznania, Rada Miejska Poznania,
Poznań 2004.
Regionalna Strategia Innowacji dla Wielkopolski, „Innowacyjna Wielkopolska”, Poznań 2004.
Strategia Innowacyjności i efektywności gospodarki. Projekt, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa
2011.
Strategia Rozwoju Miasta Poznania do roku 2030, Poznań, maj 2010.
Strategia rozwoju oświaty w województwie wielkopolskim. Sejmik Województwa Wielkopolskiego,
Poznań 2002
Bibliografia
141
Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku – zróżnicowania wewnątrzregionalne
województwa wielkopolskiego, Samorząd Województwa Wielkopolskiego, Poznań 2005.
Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020, Urząd Marszałkowski Województwa
Wielkopolskiego, Poznań 2005.
Strategia Zatrudnienia dla Województwa Wielkopolskiego na lata 2007-2013, Poznań, styczeń 2007.
Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Kapitał Ludzki - wersja obowiązująca od 1 czerwca 2009.
Uzupełnienie Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich 2004-2006 - Wersja
scalona, uwzględniająca zmiany wprowadzone rozporządzeniem Ministra Rozwoju Regionalnego
z dnia 7 marca 2007 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie przyjęcia Uzupełnienia Sektorowego
Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich 2004-2006 (DzU Nr 54, poz. 360).
Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013, Wielkopolski Urząd Marszałkowski, Poznań 2007.
AKTY PRAWNE
Decyzja nr 1720/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 listopada 2006 r. ustanawiająca
program działań w zakresie uczenia się przez całe życie.
DzU 1996 nr 60, poz.278 z późn. zm., z dnia 28.05.1996, Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie
przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania.
DzU 1997 nr 133 poz. 882, z dnia 29.08.1997, Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji.
DzU 1998 nr 162, poz. 1121 z późn. zm., z dnia 18.12.1998 Ustawa o wspieraniu przedsięwzięć
termomodernizacyjnych.
DzU 2001 nr 57 poz. 602 z późn. zm., z dnia 5.07.1996, Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej.
DzU 2001 nr 98 poz. 1070, z dnia 27.07.2001, Prawo o ustroju sądów powszechnych.
DzU 2001 nr 98 poz. 1071 z późn. zm., z dnia 27.07.2001, Ustawa o kuratorach sądowych.
DzU 2001 nr 98, poz. 1070 z późn. zm., z dnia 27.07.2001, Prawo o ustroju sądów powszechnych.
DzU 2001 nr 49 poz. 509 z późn. zm., z dnia 11.04.2001, Ustawa o rzecznikach patentowych.
DzU 2002 nr 112, poz. 979, z dnia 20.07.2002, Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o rzemiośle.
DzU 2002 nr 120 poz. 1022 z późn. zm., z dnia 18.07.2002, Rozporządzenie ministra finansów w sprawie
uprawnień do usługowego prowadzenia ksiąg rachunkowych.
DzU 2002 nr 21 poz. 204 z późn. zm., z dnia 5.12.1996, Ustawa o zawodzie lekarza.
DzU 2002 nr 9, poz. 86 z późn. zm., z dnia 5.07.1996, Ustawa o doradztwie podatkowym.
DzU 2003 nr 66, poz. 580 z późn. zm., z dnia 3.02.2003, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i
Sportu w sprawie standardów wymagań będących podstawą przeprowadzania egzaminu
potwierdzającego kwalifikacje zawodowe.
DzU 2003 nr 89, poz. 828, z dnia 28.04.2003, Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki
Społecznej w sprawie szczegółowych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez osoby
zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci.
DzU 2004 nr 265, poz. 2644, z dnia 8.12.2004, Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy w sprawie
klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania.
DzU 2005 nr 15, poz. 133, z dnia 24.01.2005, Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie
biegłych sądowych.
DzU 2005 nr 19, poz. 167, z dnia 18.01.2005, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży
niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach
ogólnodostępnych lub integracyjnych.
DzU 2005 nr 215, poz. 1820, z dnia 12.10.2005, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie
egzaminów na tytuły czeladnika i mistrza w zawodzie, przeprowadzanych przez komisje
egzaminacyjne izb rzemieślniczych.
DzU 2006 nr 156 poz. 1118, z dnia 7.07.1994, Prawo budowlane.
142
Bibliografia
DzU 2006 nr 89 poz. 625 z późn. zm., z dnia 10.04.1997, Prawo energetyczne.
DzU 2006, z dnia 16.05.2006, Rozporządzenie Ministra Transportu i Budownictwa w sprawie
samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie.
DzU 2007 nr 124, poz. 860, z dnia 26.06.2007, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie
klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego.
DzU 2007 nr 83, poz. 562 z późn. zm., z dnia 30.04.2007, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w
sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz
przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych.
DzU 2008 nr 144, poz. 903, z dnia 16.07.2008, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej zmieniające
rozporządzenie w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego.
DzU 2008 nr 191, z dnia 31.01.2008, Rozporządzenie Ministerstwa Infrastruktury w sprawie
przeprowadzania szkolenia oraz egzaminu dla osób ubiegających się o uprawnienia do sporządzania
świadectwa charakterystyki energetycznej budynku, lokalu mieszkalnego oraz części budynku
stanowiącej samodzielną całość techniczno-użytkową.
DzU 2009 nr 50 poz. 400, z dnia 12.03.2009, Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie
szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których
można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu
kształcenia nauczycieli.
DzU Nr 171, poz. 1225 z dnia 25 sierpnia 2006 r., Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia.
DzU Nr 208, poz. 2020 z dnia 30 października 2003 r., Ustawa o zmianie ustawy o warunkach
zdrowotnych żywności i żywienia oraz niektórych innych ustaw.
DzU rok 2004 r., nr 180, poz. 1860, rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r.
w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.
DzU z 1974 r., nr 24, poz. 141, z późn. zm., Kodeks pracy.
DzU z 1993 r., nr 103, poz.472 ze zm., Rozporządzenie Ministra Edukacji Nauki i Ministra Nauki
i Polityki Społecznej z dnia 12.10.1993 roku w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji
zawodowych i wykształcenia ogólnego dorosłych.
DzU z 1997 r., nr 2, poz. 14 z późn. zm., Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia
8.01.1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania
i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop.
DzU z 2003 r., nr 90, poz. 844 z późn. zm., art. 2 ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach
rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników.
DzU z 2006 r., nr 31, poz. 216, Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r.
w sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności
i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych.
DzU Rzeczypospolitej Polskiej T. 20, 1937, nr 46, s. 888, poz. 350, O zmianie granic województw:
poznańskiego, pomorskiego, warszawskiego i łódzkiego.
Jednolita wersja Uzupełnienia ZPORR, załącznik do rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 25
sierpnia 2004 r. w sprawie przyjęcia Uzupełnienia Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju
Regionalnego, DzU Nr 200, Poz. 2051 z późn. zm.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 19.11.2004 r. w sprawie ogłoszenia
jednolitego tekstu ustawy o systemie oświaty, DzU nr 256, poz. 2572.
Rezolucja Rady i przedstawicieli rządów państw członkowskich zebranych w Radzie z dnia 21 listopada
2008 r. w sprawie lepszego uwzględniania poradnictwa przez całe życie w strategiach uczenia się
przez całe życie, 2008/C 319/02.
Rezolucja Rady UE 2004, Dziennik Urzędowy UE 11.05 2004.
Rezolucja Rady UE 2008, Dziennik Urzędowy UE 21.11.2008.
Rozporządzenie (WE) nr 1081/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie
Europejskiego Funduszu Społecznego i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1784/1999, DzU, L 210/12
z 31.7.2006.
Bibliografia
143
Rozporządzenie (WE) z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące EFRR, EFS oraz
Funduszu Spójności i uchylające rozporządzenie(WE) nr 1260/1999, DzU L 210/25 z 31.7.2006 z
późn. zm.
Rozporządzenie Komisji (WE) nr 2204/2002 z dnia 12 grudnia 2002 roku o zastosowaniu art. 87 i 88
traktatu ustanawiającego wspólnotę europejską do pomocy państwowej w zatrudnieniu.
Rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 772/2004 z dnia 27 kwietnia 2004 r. w sprawie stosowania
art. 8 Traktatu o Ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej niektórych kategorii porozumień dotyczących transferu technologii, Dziennik Urzędowy Wspólnoty Europejskiej 23 z 27 kwietnia 2004 r.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 20.12.2003 r. w sprawie akredytacji
placówek i ośrodków prowadzących kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych, DzU z 2003 r.,
nr 227, poz. 2247.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej oraz Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 12.10.1993 r.
w sprawie zasad i warunków podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego
dorosłych, DzU z 1993 roku nr 103, poz. 472.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 08.12.2004 r. w sprawie klasyfikacji zawodów oraz
specjalizacji dla potrzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania, DzU nr 265, poz. 2644.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27.10.2004 r. w sprawie rejestru instytucji
szkoleniowych, DzU nr 236, poz. 2365.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 września 2004 r. w sprawie ustalenia mapy pomocy regionalnej,
DzU Nr 200, poz. 2050 z późn. zm.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca 2002 r. w sprawie wyłączenia niektórych kategorii
porozumień dotyczących transferu technologii spod zakazu porozumień ograniczających konkurencję, DzU Nr 37, poz. 52.
Traktaty Rzymskie, wersja skonsolidowana, Dziennik Urzędowy C 325 z 24 grudnia 2002r.
Uchwała nr 1350/08 Zarządu Województwa Wielkopolskiego z dnia 29 maja 2008 roku w sprawie
wyrażenia woli przystąpienia Województwa Wielkopolskiego do programu „Akcelerator Wiedzy
Technicznej" i działań towarzyszących w ramach koncepcji organizacyjnej kształcenia zawodowego
oraz do ich realizacji.
Uchwała Nr 1979/08 Zarządu Województwa Wielkopolskiego z dnia 20 listopada 2008 roku w sprawie
przyjęcia „Koncepcji organizacyjnej kształcenia kadr kwalifikowanych i kształcenia ustawicznego w
Wielkopolsce na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej, technikum, szkoły policealnej i kolegium, dokształcania, doskonalenia i doradztwa", stanowiącej załącznik do uchwały.
Uchwała Rady UE z 19 grudnia 2002 r. w sprawie promocji europejskiej współpracy w dziedzinie
doskonalenia i szkolenia zawodowego, DzU C 13 z 2003, s. 2.
Ustawa Prawo zamówień publicznych, DzU z 2007r. Nr 223, poz. 1655, z 2008r. nr 171, poz. 1058,
Nr 220, poz. 1420, Nr 227, poz. 1505 oraz z 2009r. Nr 19, poz. 101, Nr 65, poz. 545, Nr 91, poz.
742, Nr 157, poz. 1241, Nr 206, poz. 1591, Nr 219, poz. 1706 i Nr 223, poz. 1778).
Ustawa Regionalna nr 5 z 16 marca 2006 roku ( Biuletyn Urzędowy Regionu nr 27 z 21.03.2006)
Zmiany w Ustawie Regionalnej nr 8 z 04 kwietnia 2003 „Regulacje prawne dotyczące klastrów
przemysłowych i prowadzenia lokalnej polityki przemysłowej” - Włochy.
Ustawa regionalna nr 8 z 4 kwietnia 2003 r. (Regionalny Dziennik Ustaw nr 36/2003) „Regulacje
prawne dotyczące klastrów przemysłowych i prowadzenia lokalnej polityki przemysłowej” –
Włochy.
Ustawa z 29 stycznia 2004r., Prawo zamówień publicznych (DzU nr 19 poz. 177 z późn. zm.).
Ustawa z dn. 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji, DzU z 2002 r., Nr 41, poz. 363,
nr 141, art. 2, p. 15, poz. 1177 oraz DzU z 2003 r., Nr 159, poz. 1537.
Ustawa z dnia 02.07.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej /DzU nr 173, poz. 1807/.
Ustawa z dnia 19.11.1999 r. Prawo o działalności gospodarczej,DzU nr 101, poz. 1178 z późn. zm., uchylona z dniem 21.08.2004 r., przepisy zachowujące ważność do określonej daty zamieszczono w DzU
z 2004 r. nr 173 poz. 1808.
Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, DzU Nr 173, poz. 1807.
144
Bibliografia
Ustawa z dnia 20 marca 2002 r. o finansowym wspieraniu inwestycji, DzU z 2002 r., Nr 41, poz. 363,
nr 141, art. 2, p. 15, poz. 1177 oraz DzU z 2003 r., Nr 159, poz. 1537.
Ustawa z dnia 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy /DzU z 2004 r., nr 99, poz.
1001, z późn. zm.
Ustawa z dnia 20.08.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym /DzU z 1997 r. nr 121, poz. 769 z późn. zm.
Ustawa z dnia 22 marca 1989 r. o rzemiośle, DzU z 1989 r.
Ustawa z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych, DzU z 2001 r. Nr 33, poz. 388,
z późn. zm.
Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 roku, Karta Nauczyciela.
Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, DzU z 2005 r., Nr 164, poz. 1365, art. 86.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych.
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, z późn. zm.
Ustawa z dnia 30 maja 1989r. o izbach gospodarczych, DzU z 1989r. Nr 35, poz. 195, z późn. zm.
Ustawa z dnia 30.05.1989 r. o izbach gospodarczych, DzU nr 35, poz. 195, z późn. zm.
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, z późn. zm.
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa.
Ustawa z dnia 5 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych, DzU Nr 94, poz. 037 z późn. zm.
Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, DzU 2006, poz. 227.
wyrok SN z 12 czerwca 1997 r., I PKN 211/97, OSNP 1998/11/323.
Zasady dokonywania wyboru projektów w ramach PO KL – wersja z 24 sierpnia 2009 r.
ROZPRAWY DOKTORSKIE
Badzińska E., „Badanie procesu kształtowania pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw na rynku
młodych konsumentów Wydział Informatyki i Zarządzania Politechniki Poznańskiej 2010.
Ragin-Skorecka K., „Metodyka zarządzania wewnętrzną tożsamością przedsiębiorstwa” Wydział
Informatyki i Zarządzania Politechniki Poznańskiej 2009.
Miądowicz M., „Model doskonalenia zarządzania kapitałem intelektualnym wielkopolskich przedsiębiorstw na podstawie badań wartościujących i relacyjnych” Wydział Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej 2010.
Kubiak K., „Identyfikacja przepływów wiedzy i czynników je kształtujących w przedsiębiorstwach
high-tech” Wydział Zarządzania, Informatyki i Finansów Uniwersytety Ekonomicznego we Wrocławiu 2010.
Zasada B., "Determinanty zarządzania wdrażeniem Lean Manufacturing w przedsiębiorstwie produkcyjnym", Wydział Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej 2010.
NORMY
ISO 9004:2009 Managing for the sustained success of an organization – A quality management
approach.
ISO/DIS 26000 Guidance on Social Responsibility.
PN-EN 45011:2000, Wymagania ogólne dotyczące jednostek prowadzących systemy certyfikacji
wyrobów.
PN-EN ISO 22000:2006 Systemy zarządzania bezpieczeństwem żywności – Wymagania dla wszystkich organizacji w łańcuchu żywnościowym.
PN-EN ISO 9000:2006 Systemy zarządzania jakością – Podstawy i terminologia.
PN-EN ISO/IEC 17000:2006.
Bibliografia
STRONY INTERNETOWE
http://ec.europa.eu
www.22barcelona.com,
www.adecco.pl
www.alicjadoradza.win.pl
www.angielski.nauczaj.com
www.bialalista.pl
www.bmj.poznan.pl
www.bpic.co.uk
www.businessinmalopolska.com
www.buwiwm.edu.pl
www.bwsi-wielkopolska.pl
www.cece-polska.pl
www.citt.pl
www.city.poznan.pl,
www.cke.edu.pl
www.clusterobservatory.eu
www.comenius.org.pl
www.communities.trainingvillage.gr
www.danmar.com.pl
www.dictionary.bnet.com
www.ec.europa.eu
www.ecoenergies-cluster.fr,
www.edustacja.pl
www.epp.eurostat.ec.europa.eu
www.erasmus.org.pl
www.europa.eu.int
www.europe-innova.org,
www.eurydice.org.pl
www.evolutellc.com
www.exporter.pl
www.fairplay.pl
www.firmaprzyjaznaklientowi.pl
www.fpa.org.pl
www.frse.org.pl
www.funduszeeuropejskie.gov.pl
www.gazele.pl
www.google.pl
www.gospodarka.gazeta.pl
www.grungtvig.org.pl
www.grupatc.pl
www.ilim.poznan.pl
www.imaginove.fr ,
www.industrie.gouv.fr,
www.inf.poznan.pl
www.inkubatory.pl
www.innowacyjna-wielkopolska.pl.
www.inqbator.pl
www.ior.poznan.pl
www.ipk.com.pl
www.ippt.gov.pl
www.irpoznan.com.pl
www.itd.poznan.pl
www.itd.poznan.pl
www.itep.edu.pl
www.iwnirz.pl
www.iwp.com.pl
www.izba.pila.pl
www.kadry.info.pl
www.kadry-polskie.pl
www.kariera.pl
www.kip.kalisz.pl
www.konin.pl.
www.kprm.gov.pl
www.krd.pl
www.ksu.parp.gov.pl
www.kursit.pl
www.kursykomputerowe.pl
www.kursy-online.pl
www.leonardo.org.pl
www.libr.sejm.gov.pl
www.liderzyeksportu.pl
www.llp.org.pl
www.luvena.pl
www.mcmconsulting.pl
www.men.waw.pl
www.mg.gov.pl ,
www.milado.com
www.newapproach.org
www.not.org.pl
www.ocwp.ostrow-wielkopolski.pl
www.old.nekla.pl
www.oznaczenie-ce.pl
www.paip.poznan.pl
www.paiz.gov.pl
www.pca.gov.pl
www.pentor.pl
145
146
www.personalprocess.pl
www.pifs.org.pl
www.pimr.poznan.pl
www.polishproduct.pl
www.polityka.pl
www.polska2030.pl
www.powroty.gov.pl
www.ppea.org.pl
www.ppnt.poznan.pl
www.proinno-europe.eu,
www.pzh.gov.pl
www.qfinance.com
www.rhonealpes.fr
www.rhone-alpes.inra.fr
www.sep.com.pl
www.solarisbus.pl
www.solidnafirma.pl
www.spektrumsep.eu
www.sprawynauki.edu.pl
www.startpeople.pl
www.statsoft.pl
www.szkolenia-biznesowe.edu.pl
Bibliografia
www.terazpolska.pl
www.tnoik.org
www.twoja-firma.pl
www.ucitt.pl
www.ukie.gov.pl
www.umww.pl
www.up.gov.pl
www.uw.olsztyn.pl
www.wbc.poznan.pl,
www.wikipedia.org/wiki/województwo_wiel
kopolskie
www.wnj.pl
www.workwonders.pl
www.wortales.rops.krakow.pl.
www.wrotapodlasia.pl
www.wrpo.wielkopolskie.pl
www.wup.poznan.pl
www.wybory2007.pkw.gov.pl
www.wyprzedziczmiane.pl.
www.zdz.konin.pl
www.znak-b.pl
Bibliografia
147
SPIS PUBLIKACJI ZWIĄZANYCH Z PROJEKTEM
Raporty publikowane
[1] „Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych”
Magdalena K. Wyrwicka (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
[2] „Tendencje rozwojowe Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych”, Magdalena K. Wyrwicka.(red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2010.
[3] „Raport z badań metoda Delphi. Do projektu "Foresight »Sieci gospodarcze Wielkopolski« scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę”, Magdalena K. Wyrwicka (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
[4] „Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wpierających innowacyjną Wielkopolskę. tom I. Badania uzupełniające”, Magdalena K. Wyrwicka (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań
2011.
[5] „Budowa scenariuszy transformacji wiedzy wpierających innowacyjną Wielkopolskę. tom II”,
Magdalena K. Wyrwicka (red.), Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2011.
Raporty w wersji elektronicznej, do pobrania na stronie Projektu
http://www.fsgw.put.poznan.pl
[6] „Raport z symulacji procesu transformacji wiedzy. Do projektu " Foresight »Sieci gospodarcze
Wielkopolski« – scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę”, Paweł
Pawlewski, Łukasz Hadaś, Grzegorz Klimarczyk, Karolina Werner, Magdalena K. Wyrwicka.
[7] „Raport z badań ankietowych dotyczących metod i mediów komunikacyjnych w przekazie wiedzy.
Do projektu " Foresight »Sieci gospodarcze Wielkopolski« – scenariusze transformacji wiedzy
wspierające innowacyjną gospodarkę”, Beata Mroczek, Karolina Werner, Michał Leitgeber,
Magdalena K. Wyrwicka.
[8] Zestawienie wyników badań metodą delficką „Ocena ekspertów z rundy III dla stanu na rok 2010”
– płyta CD, Michał Leitgeber.
[9] Zestawienie wyników badań metodą delficką „Ocena ekspertów dla prognoza stanu na rok 2030”
– płyta CD, Michał Leitgeber.