docmellan ossär det barabra między nami dobrze jest
download 
Reklamacja Transkrypt
mellan ossär det barabra między nami dobrze jest
3 N≗3(29) 2009 Polonia Suecia årgång/rok VIII pris: 26,50 SEK masłowska r ä s s o n a l l e m a r b a r a b t e d i m a n y z d ę i t m s e j e dobrz ©joanna ocias tidskriften för kultur och information | kwartalnik kulturalno-informacyjny Dlaczego ciągle robi się dla teatru adaptacje dzieł niescenicznych skoro tyle jest sztuk teatralnych – nie rozumiem. Jest to plaga i w Polsce, i w Szwecji. Żeby jednak nie narzekać i nie siedzieć z założonymi rękami prezentujemy, we współpracy z Instytutem Polskim Jag förstår inte varför man ständigt håller på att dramatisera icke-sceniska verk medan det redan finns så många teaterpjäser. Detta är en plåga i Polen såväl som i Sverige. För att inte bara sitta med armarna i kors och beklaga oss presenterar vi i samarbete med Polska Institutet polską dramaturgię awangardową avantgardistisk dramatik från Polen Chcemy przyczynić się do wydania w Szwecji antologii z ko mentarzami przedstawiającej w syntetycznym skrócie wyraź ną linię awangardowego polskiego teatru XX i XXI wieku. Linię tę wyznacza troje autorów: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Tadeusz Różewicz i Dorota Masłowska. Mamy więc klasyka awangardy międzywojennej, tj. Witkacego – apokaliptycznego wizjonera-katastrofisty, autora dramatów, powieści i malarza. W Szwecji był już przekładany i – raz – wydany, ale bez najważniejszej sztuki, czyli Szewców. Jest jednym z wielkiej trójki literatury polskiej przed wojną, która nadała kierunek polskiej kulturze na resztę XX w. i dalej. Pozostali z trójki to dobrze znany w Szwecji Gombrowicz i Bruno Schulz (Sklepy cynamonowe) też znany, choć mniej. Dramaty Różewicza, wciąż tworzącego klasyka awangardy powojennej, zwanego nieraz polskim Beckettem, zresztą niesłusznie w tym sensie, że nihilistyczny i absurdalny styl Różewicza jest jego własnym wynalazkiem, były już w Szwecji tłumaczone i wystawiane (np. Białe małżeństwo), ale nigdy nie zostały wydane. Nie zamierzamy oczywiście promować Różewicza jako polskiego Becketta, bo wywołuje to zaraz reakcję: czytajmy lepiej oryginał. Różewicz jest oryginałem. Tom zamykałaby sztuka Między nami dobrze jest Doroty Masłowskiej, najbardziej utalentowanej przedstawicielki naj młodszego pokolenia polskiej literatury. Patrzę na to ostatnie zdanie i dziwię się, jak ulegam językowym kalkom. Dorota Masłowska jest faktycznie młoda, debiutowała w wieku 19 lat sześć lat temu, ale nie jest żadną najbardziej utalentowaną przedstawicielką czegoś, lecz, mówiąc normalnym językiem, jedną z najwybitniejszych polskich pisarek. Zanim wyjdzie książka, prezentujemy dramaturgów w Suecii Polonii. Zaczynamy od końca, czyli od Doroty Masłowskiej. W numerze czytelnicy znajdą obszerne fragmenty jej sztuki i parę tekstów towarzyszących. W ramach Roku Okrągłych Rocznic – 2009 – których, co już wcześniej opisywaliśmy, jest wyjątkowo dużo i wszystkie bardzo ważne (np.: 200 lat szwedzkiego pokoju, wybuch II wojny, obalenie pokojowe komuny w Polsce a potem i gdzie indziej, mur berliński, rozszerzenie NATO i UE) opisujemy w tym numerze, dzięki uprzejmości redakcji i autorów Tygodnika Powszechnego z Krakowa, 70-tą rocznicę powstania fenomenu kompletnie w Szwecji nieznanego – Polskiego Państwa Podziemnego.❖ Vi vill bidra till att i Sverige ge ut en kommenterad antologi som i ett syntetiskt sammandrag presenterar den tydliga linjen i utvecklingen av den polska avantgardeteatern under 1900-talet och in i vårt sekel. Denna linje bestäms av tre författare: Stanisław Ignacy Witkiewicz, Tadeusz Różewicz och Dorota Masłowska. Här har vi alltså mellankrigstidens avantgardistiske klassiker Witkacy – en apokalyptisk visionär-katastrofist, dramaoch romanförfattare och målare. I Sverige har han blivit översatt och – en gång – utgiven men den viktigaste pjäsen, Skomakarna, saknas. Han ingår i den polska förkrigslitteraturens stora trio som bestämde den polska kulturens riktning under hela återstoden av 1900-talet och framöver. De andra två var den i Sverige välkände Gombrowicz samt Bruno Schulz (Kanelbutikerna), inte lika känd. Efterkrigstidens avantgardistiske klassiker Różewicz, fortfarande verksam, har ibland kallats Polens Beckett – inte helt korrekt såtillvida att Różewiczs nihilistiska och absurda stil är hans egen uppfinning. Hans dramer har översatts och satts upp i Sverige (t.ex. Vitt äktenskap) men har aldrig blivit utgivna. Vi avser naturligtvis inte lansera Różewicz som en polsk Beckett, då det genast skulle framkalla reaktionen: bäst att läsa förlagan. Różewicz är förlagan. Bandet skulle avslutas med pjäsen Mellan oss är det bara bra av Dorota Masłowska, den mest begåvade representanten av den polska litteraturens yngsta generation. Jag läser om förra meningen och förundras över hur lätt jag har att låna språkliga schabloner. Dorota Masłowska är verkligen ung, hon debuterade för sex år sedan i en ålder av 19 år, men hon är ingen begåvad representant för någonting alls utan, enkelt uttryckt, en av Polens mest framstående författare. Innan boken kommer, presenterar vi dramatikerna i Suecia Polonia. Vi börjar från slutet, dvs. med Dorota Masłowska. I detta nummer kommer läsaren att finna generösa utdrag ur hennes pjäs och ett par medföljande texter. De jämna årsdagarna är under 2009 ovanligt talrika och viktiga (t.ex. 200 år av svensk fred, andra världskrigets utbrott, fredlig upplösning av kommuniststyret i Polen och sedan i andra länder, Berlinmuren, NATO- och EU-utvidgning). I detta nummer berättar vi, tack vare den tillmötesgående redaktionen och skribenterna vid Tygodnik Powszechny i Kraków, om det sjuttionde årsdagen av tillblivelsen av en i Sverige fullständigt okänd företeelse – den polska ”underjordiska staten”. ❖ Det var bara en tidsfråga innan ett litterärt fenomen som Dorota Masłowska skulle upptäckas i Sverige. Nu händer det. I mitten av februari 2010 har hennes pjäs Metallflickan – Mellan oss är det bara bra (Między nami dobrze jest) premiär på Teater Galeasen. Läs sid. 6 Fenomen Doroty Masłowskiej musiał prędzej czy później zostać dostrzeżony i w Szwecji. Klamka zapadła. W połowie lutego 2010 w Teater Galeasen odbędzie się premiera sztuki Między nami dobrze jest pod szwedzkim tytułem Metallflickan czyli Metalowa Dziewczynka. Zob. str. 6 Foto: M. Kubik, Wikipedia Suecia Polonia 3/2009 Innehåll / Spis treści 4 6 10 19 21 23 27 32 Metallflickan gör intåg i Sverige | Alex Näslund Metalowa Dziewczynka wkracza do Szwecji | Alex Näslund Nihilism gör sig bra på teater | Zbigniew Bidakowski Nihilizm dobrze wychodzi w teatrze | Zbigniew Bidakowski Mellan oss är det bara bra (utdrag) | Dorota Masłowska övers. J Bielawski Między nami dobrze jest (fragmenty) | Dorota Masłowska i samarbete med Polska Institutet we współpracy z Instytutem Polskim Masłowska finns inte − notis om Dorota Masłowska Masłowska nie istnieje − nota o Dorocie Masłowskiej Underjordiska polska staten − inledning Polskie Państwo Podziemne − wstęp Medborgare i den underjordiska rörelsen | Obywatele w konspiracji | Anna Machcewicz Anna Machcewicz Vardag & kulturevenemang Życie codzienne i artystyczne Nanas krönika Nanafelieton | | Nana Håkansson Nana Håkansson med stöd från Omslaget/Okładka: Joanna Ocias Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 194626-8. Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu. joanna ocias© ©joanna ocias MA S© ©BRA S O © ARA I© N A LL T©B ©NAMT E M R©DE DZY ©JES ©i MI RZE ©©© ©DOB ©©© Metallflickan gör intåg i Sverige Metalowa Dziewczynka wkracza do Szwecji Illustration: Joanna Ocias WS SO MA SOW KA SKAA Fenomen Doroty Masłowskiej musiał prędzej czy później zostać dostrzeżony i w Szwecji. Klamka zapadła. W połowie lutego 2010 w Teater Galeasen odbędzie się premiera sztuki Między nami dobrze jest pod szwedzkim tytułem Metallflickan czyli Metalowa Dziewczynka. Galeasen działa od 1983 roku (czyli teatr z Masłowską są równolatkami) i jest legendarnym teatrem niezależnym uchodzącym w Szwecji za jeden z najciekawszych. Wśród wychowanków teatru znajdują się takie znakomitości jak Ingela Olsson, Leif Andrée, Mikael Persbrandt i Lena B Ericsson. Można więc pokusić się o stwierdzenie, że jest to idealna scena dla szwedzkiego debiutu Masłowskiej. Teatr wystawi również sztuki dwóch skandynawskich dramatopisarek, Astrid Saalbach i Christiny Ouzounidis, które wraz z literacką gwiazdą z Polski nadadzą nowemu sezonowi w Galeasem prawdziwie kobiecy ton. Det var bara en tidsfråga innan ett litterärt fenomen som Dorota Masłowska skulle upptäckas i Sverige. Nu händer det. I mitten av februari 2010 har hennes pjäs Metallflickan – Mellan oss är det bara bra (Między nami dobrze jest) premiär på Teater Galeasen. Lustigt nog startades den 1983, samma år som Dorota Masłowska föddes. Galeasen är en av Sveriges främsta och mest mytomspunna fria teatergrupper och har fostrat sådana skådespelarstorheter som Ingela Olsson, Leif Andrée, Mikael Persbrandt och Lena B Eriksson. Det är nog den perfekta platsen för att introducera denna pjäs för en svensk publik. Förutom det polska stjärnskottet satsar teatern på ytterligare två kvinnliga dramatiker nästa år – danskan Astrid Saalbach och svenskan Christina Ouzounidis. Natalie Ringler som regisserar föreställningen har genom sitt polska ursprung en speciell ingång till pjäsen och följaktligen en förståelse för det genuint polska som genomsyrar hela texten. Hon har länge haft kontakt med Polska institutet i Stockholm, som är samarbetspartner och en av initiativtagarna till uppsättningen av Metallflickan. 2007 åkte hon med en grupp andra svenska teaterpersonligheter till Polen på en studieresa. Sådana studieresor är en viktig del av Polska institutets verksamhet och ett effektivt sätt att hjälpa svenska konstnärer att upptäcka eller fördjupa sig Spektakl wyreżyseruje Natalie Ringler, której polskie pocho dzenie jest niewątpliwym atutem w pracy nad tekstem tak totalnie przesiąkniętym polskością. Przy wystawieniu sztuki pomaga partner i jeden z inicjatorów przedsięwzięcia, Instytut Polski w Sztokholmie, z którym współpraca zaczęła się dużo wcześniej. W 2007 Natalie Ringler pojechała do Polski wraz z innymi szwedzkimi osobistościami z teatralnej branży na zorganizowaną przez Instytut Polski wizytę studyjną. Wi - i polsk kultur. Det är just då som många nya idéer, projekt och samarbeten brukar födas. zyty studyjne organizowane dla szwedzkich artystów zainteresowanych polską kulturą stanowią ważną część działalności Instytutu Polskiego i często odegrywają kluczową rolę w powstawaniu nowych projektów . Natalie Ringler beskriver Dorota Masłowskas stil som en korsning mellan Witold Gombrowicz, Lars Norén och Elfriede Jelinek. Om sanningen ska fram så hade Gombrowicz sitt ”fifinger” med i spelet när det gäller Metallflickan i Sverige. I början av 2009 anordnade Polska institutet i samarbete med Teaterinstitutet i Warszawa en serie ”readings” av polska nyskrivna pjäser som översattes till svenska speciellt till detta projekt. Det var en del av ett annat projekt som Polska institutet är mycket stolt över – Turteaterns Gombrowiczfestival som väckte så stor uppmärksamhet och kallades för en av årets intressantaste teaterhändelser i Sverige. Metallflickan skulle varit med i readingprojektet, men av juridiska skäl kunde pjäsen inte presenteras på Turteatern före urpremiären på Berlins Schaubühne och den polska premiären på TR i Warszawa. Det visade sig också att Jarema Bielawski redan hade påbörjat arbetet med översättningen av pjäsen och att Natalie Ringler (som var en av skådespelarna i readingprojektet) ville sätta upp den. När Teater Galeasen blev intresserad av idén föll alla pusselbitar på plats. Uppmärksamheten kring premiären blir ännu större i och med att teatern nu kommer tillbaka till Skeppsholmen efter sin tvååriga exil på grund av renoveringen av lokalen och inviger sin hemkomst med den polska pjäsen. Både DN och SvD har redan publicerat artiklar om detta. I samband med föreställningen finns två andra projekt inplanerade av Galeasen och Polska institutet: en fotoutställning med Cato Leins porträtt av polska kulturprofiler samt ett seminarium om kvinnliga teaterdramatiker i Europa. Ringler opisuje styl Masłowskiej jako mieszankę Witolda Gombrowicza z Larsem Norénem i Elfriede Jelinek. Można również powiedzieć, że Gombrowicz przyczynił się pośrednio do sprowadzenia Metalowej Dziewczynki do Szwecji. Na początku 2009 roku Instytut Polski we współpracy z Instytutem Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie zorganizował cykl czytań nowych polskich sztuk przetłumaczonych na szwedzki specjalnie na tę okazję. Czytania były częścią innego projektu, którym Instytut Polski może się pochwalić, Festiwalu Gombrowiczowskiego w Turteatern, który wzbudził sporo zainteresowania i został okrzyknięty przez recenzentów jednym z najciekawszych wydarzeń teatralnych sezonu. Sztuka Między nami dobrze jest czyli Metalowa Dziewczynka ze względu na prawa autorskie nie mogła być wtedy zaprezentowana w sztokholmskim Turteatern przed berlińską prapremierą w Schaubühne i warszawską premierą w TR. Okazało się również, że Jarema Bielawski już rozpoczął pracę nad tłumaczeniem sztuki, a Natalie Ringler (występująca jako aktorka w cyklu czytań) planuje jej wystawienie. Przyłączenie się Galeasen do projektu dopełniło całości. Sam powrót teatru do swojej siedziby na Skeppsholmen po dwuletnim remoncie budynku wzbudza emocje i sprawia, że zainteresowanie polską sztuką otwierającą nowy sezon tylko rośnie. Zarówno ”Dagens Nyheter” jak i „Svenska Dagbladet” już opublikowały artykuły na ten temat. W związku z przedstawieniem Teater Galeasen wraz z Instytutem Polskim zaplanował dwa dodatkowe wydarzenia; wystawę fotograficzną Cato Leina, który przygotował serię portretów Polaków ze świata kultury oraz seminarium o europejskich dramatopisarkach. Dorota Masłowska är inbjuden till Stockholm och kommer förhoppningsvis att närvara på premiären. Tyvärr fick hon förhinder när Xawery Żuławskis Wojna polska-ruska / Snow White and Russian Red som bygger på hennes debutroman hade svensk premiär i år under Polska institutets filmfestival Kinoteka Stockholm. Filmen belönades bl a med Silverlejonen på Filmfestivalen i Gdynia och fick priset som Bästa polska film på ERA Nya Horisonter i Wroclaw. En intressant detalj är att Masłowska är med och spelar sig själv i filmen. Med tanke på det väldigt positiva gensvaret från biopubliken får man hoppas att filmvisningen var det första steget på Dorota Masłowskas triumftåg i Sverige. ❖ Dorota Masłowska jest zaproszona do Sztokholmu, by uświetnić premierę spektaklu. Niestety w październiku tego roku nie udało się jej dotrzeć na szwedzką premierę filmu Xawerego Żuławskiego Wojna polska-ruska / Snow White and Russian Red na podstawie jej debiutanckiej powieści. Pokaz odbył się podczas festiwalu filmowego Kinoteka Stockholm organizowanego przez Instytut Polski. Film otrzymał m.in. Srebrne Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni oraz nagrodę dla Najlepszego Filmu na międzynarodowym festiwalu ERA Nowe Horyzonty we Wrocławiu. Ciekawostką jest udział Masłowskiej w filmie, w którym gra samą siebie. Ogromnie pozytywne reakcje sztokholmskiej publiczności dają nadzieję, że pokaz filmu był pierwszym krokiem przed triumfalnym wkroczeniem Doroty Masłowskiej do Szwecji.❖ Alex Näslund Alex Näslund Zbigniew Bidakowski Nihilizm dobrze wychodzi w teatrze Nihilism gör sig bra på teater D T et är inte en cynisk anmärkning. Nihilismen är en hållning som bottnar i erfarenhet. I livet kan den vara tragisk, destruktiv, ett symtom på ett sjukt samhälle eller ett uttryck för människans vantro. I en teaterpjäs är den emellertid bärande och på sin plats, en reaktion på världen sådan den visar sig och ofta en nyckel till konstnärlig tolkning och utforskande av världen. Nihilismen motsvarar, eller snarare – passar i konsten bra ihop med minimalismen. Det är sant att vi idag sällan stöter på nihilism serverad i sökt, barockt form. Visst kan man föreställa sig det. Men vanligtvis trivs den bäst på världens ruiner, vilket också har sin motsvarighet i rådbråkad poetik. Ett mycket bra och konstnärligt framstående exempel på sådan nihilism är Tadeusz Różewiczs författarskap. Här uppträder den inte bara i den värld som visas oss utan också i den rådbråkade, tillfälliga, fragmentariska eller endast skildrade men oförverkligade formen. Till exempel i pjäsen Avbrutet samlag där den långa inledningen innehållande scenanvisningar i själva verket består av författarens reflektioner och bekännelse om arbetet med pjäsen i synnerhet och teatern i allmänhet. Man skulle kunna kalla det för konceptuell teater. Men är inte varje pjäs nedtecknad på papper, må vara klassisk och konventionell, ett konceptuellt verk som börjar existera först på teaterscenen? Masłowskas scenanvisningar är inte heller de språkligt neutrala, de är inte bara tekniska anvisningar om vad som ska ske eller hur aktörerna ska uppträda, utan språkligt och stilistiskt integrerade med pjäsens text, som om vore de skrivna av personerna i dramat. o nie jest cynizm. Nihilizm jest postawą, która wynika z jakichś doświadczeń. W życiu może być postawą tragiczną, niszczącą, symptomem choroby społecznego środowiska albo zwątpienia człowieka. Ale w sztuce jest nośny i na swoim miejscu, jest reakcją na obserwowany świat i dobrym – często jesteśmy tego świadkami – kluczem dla tego świata artystycznej interpretacji i eksploracji. Nihilizm jest odpowiednikiem, albo raczej: dobrze się komponuje z minimalizmem w sztuce. Rzeczywiście, w dzisiejszych czasach, rzadko mamy do czynienia z wyrazem nihilizmu podanym w wyszukanej, barokowej formie. Chociaż wyobrazić to sobie oczywiście można. Na ogół jednak nihilizm czuje się najlepiej na gruzach świata, a gruzom odpowiada równie pogruchotana poetyka. Bardzo dobrym przykładem takiego nihilizmu – i wybitnym artystycznie – jest twórczość Tadeusza Różewicza. Nihilizm dotyczy nie tylko świata przedstawionego, ale również samej formy teatralnej, która jest pogruchotana, umowna, fragmentaryczna albo tylko opisana, nie zrealizowana. Na przykład sztuka Akt przerywany, w której obszerne wstępne didaskalia są w istocie refleksjami i wyznaniami autora na temat dzieła, jakie ma na warsztacie i w ogóle teatru. Można by to nazwać teatrem konceptualnym. Czyż jednak każda sztuka teatralna napisana na papierze, choćby klasyczna i kon wencjonalna, nie jest w istocie dziełem konceptualnym, czyli przepisem na dzieło, które ewentualnie może dopiero zaistnieć na scenie. Didaskalia u Masłowskiej też nie są językowo neutralne, nie są tylko wskazówką techniczną, co się ma dziać albo, jak aktorzy mają się zachować lecz są językowo i stylistycznie zintegrowane z tekstem sztuki, tak jakby były napisane przez osoby dramatu. Jag trodde att det var andra världskriget Różewiczs verk kom till direkt efter andra världskrigets fasansfulla erfarenheter. Masłowskas efter en annan vändpunkt, inte direkt men tio år efter Polens återvunna självständighet. För hennes huvudpersoner är andra världskriget ett begrepp berövat sitt emotionella innehåll, något att skrämmas med eller ett lösryckt uppslagsord från Wikipedia. Myślałam, że to przyszła IIga wojna światowa Dzieło Różewicza powstało bezpośrednio po straszliwych doświadczeniach II wojny światowej. Twórczość Masłowskiej po innym przełomie – odzyskaniu przez Polskę niepodległości po okresie komunizmu, ale nie od razu, tylko dziesięć lat później. Dla bohaterów Masłowskiej druga wojna jest pozbawionym emocjonalnej treści pojęciem-straszakiem lub częścią hasła z Wikipedii. DEN LILLA METALLFLICKAN: Lecsógryta. Sådan där slarvsylta på paprika och sperma från ungerska utomjordingar. Se även: veckans soppa, månadens soppa, den som spar han har, andra världskriget, svält. *HÅGLÖSA GUMMAN: Vem där? DEN LILLA METALLFLICKAN: Jag går och ser efter. Nej… Jag trodde att det var andra världskriget. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Leczo. Różne takie flupsy z papryką i spermą węgierskich kosmitów. Zobacz również: zupa tygodnia, zupa miesiąca, niemarnowanie, IIga wojna światowa, głód. Różewiczs nihilism är utan adjektiv. Hos Masłowska är den munter, angelägen, full av den goda viljan. Hennes figurer godtar enigt sina roller och sin samhällsställning. Här finns det ingen som säger att ingenting finns och att inget har mening. Det är en positiv nihilism för rollfigurerna anstränger sig att vara positiva och finner glädje i allt som kommer i deras väg: gammal konservburk, ett fem år gammalt färgglatt magasin upphittat i soporna. De är berövade hopp, men vet själva inte om det. OSOWIAŁA STARUSZKA: Kto tam? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Otworzę sprawdzę... A nie... Myślałam, że to przyszła IIga wojna światowa. U Różewicza nihilizm jest bezprzymiotnikowy. U Masłowskiej nihilizm jest radosny, starający się, pełen dobrej woli. Jej postaci zgodliwie uznają swoją rolę i pozycję w społeczeństwie. Nikt tam nie mówi, że nic nie ma i nic nie ma sensu. Jest to nihilizm pozytywny, bo postaci starają się być pozytywne, cieszą się byle czym: starą puszką, kolorowym magazynem sprzed pięciu lat znalezionym w śmietniku. Są pozbawione nadziei, ale same o tym nie wiedzą. ”glädjen över återerövrad soptipp” Är det samma muntra nihilism i ”glädjen över återerövrad soptipp” som efter Polens återvunna självständighet 1918? Den på 1920- och 30-talet verksamme kände politiske författeren Juliusz Kaden Bandrowski, författare till bl.a. General Barcz och Svarta vingar, har myntat uttrycket som vittnar om hans egen illusionslöshet. ”Glädjen över återerövrad soptipp” och besvikelsen över den nya situationen utgjorde debattplattformen för diskussionen om den polska staten. Hos Różewicz är det fråga om nihilism och ren förtvivlan. Efter det ohyggliga kriget kom kommunismen, det finns ingen glädje över att ha återvunnit något, möjligen över att ha räddat livhanken. Det är förresten inte glädje utan ett rättframt och osentimentalt konstaterande: ”jag överlevde på väg till slakt”, vilket är menat att förklara människans vantro. I dagens liknande situation, dvs. statens och samhällets konvalescensperiod efter återerövrad frihet från kommunismen, använder sig Dorota Masłowska försåtligt av soptippen i bokstavlig mening. Hennes rollfigurer lever av och på soptippen. I soptippen, som ibland används bokstavligen och ibland i överförd mening, och som symboliserar masskulturen, ingår också möbeltillverkaren IKEA. Också den tillhör nya tidens soptippar, konsumtionens, något som inte fanns under kommunismen, då det inte fanns masskonsumtion. Numera finns det mycket att konsumera, men inte alla har råd. „radość z odzyskanego śmietnika” Czy ten radosny nihilizm to „radość z odzyskanego śmietnika”, jak po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r.? Znany pisarz polityczny Juliusz Kaden Bandrowski, czynny w latach dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku, autor m. in powieści Generał Barcz i Czarne skrzydła jest autorem i tego powiedzenia, które zaświadcza, że był człowiekiem pozbawionym złudzeń. „Radość z odzyskanego śmietnika” i rozczarowanie nową sytuacją stanowiły płaszczyznę dyskusji o państwie polskim. U Różewicza jest nihilizm i rozpacz czysta. Po straszliwej wojnie przyszedł komunizm, nie ma żadnej radości z odzyskania czegokolwiek, może najwyżej z ocalenia życia. To zresztą nie radość, tylko wyrażona językiem prostym i bez namiętnym konstatacja: „ocalałem prowadzony na rzeź”. Która ma tłumaczyć, dlaczego człowiek w nic nie wierzy. Dzisiaj w sytuacji podobnej, czyli okresie rekonwalescencji państwa i społeczeństwa po odzyskaniu wolności od komunizmu, Dorota Masłowska przewrotnie traktuje śmietnik dosłownie. Jej postaci żyją i żywią się na śmietniku. W skład śmietnika, który raz jest dosłowny, raz metaforyczny – symbolizujący kulturę masową wchodzi też obecna w Polsce produkcja IKEI. Bo też jest to śmietnik nowej epoki, konsumpcyjny, za komuny takiego nie było, bo nie było konsumpcji. Teraz jest dużo do konsumowania, ale nie każdego na to stać. Olika sorters nihilism Różewicz är som Beckett: ingenting finns, världen är en öken. Det är den minimalistiska, eleganta formen av nihilism. Från teoretisk synpunkt kan man kalla den för existentiell och etisk eftersom den talar om världens tomhet och meningslöshet (livet saknar mening) och negerar existensen av universella moraliska värden. I Masłowskas värld förhåller det sig annorlunda: det finns en massa onödigt skräp som på en soptipp. Det är en epistemologisk nihilism som hävdar att man inte kan få kunskap, att det finns ingen sanning. Hennes konstnärliga bedrift består i att hon inte utrycker detta rakt ut utan med hjälp av ett degenererat språk. Det är ett språk skapat av henne själv baserat på newspeak – en rotvälska bestående av en blandning av förorts- uppkomlings- och reklamspråk. Det är inte bara ett språk som saknar logik utan ett språk som motsäger sig självt (jag är inte bara för, jag är emot också). Med ett sådant språk kan man inte uttrycka något som är sant. Med ett sådant språk kan man inte göra sig förstådd ens på det mest basala planet. Różne nihilizmy Różewicz jest jak Beckett: nic nie ma, świat jest pustynią. To jest nihilizm minimalistyczny, elegancki. Z punktu widzenia teoretycznego – można go nazwać egzystencjalnym oraz etycznym, bo mówi o pustce i bezsensowności świata (życie nie ma sensu) oraz zaprzecza istnieniu uniwersalnych wartości moralnych. W świecie Masłowskiej inaczej: jest bardzo dużo niepo trzebnych, tandetnych rzeczy, jak w śmietniku. Jest to nihilizm epistemologiczny, tj. twierdzący, że rzeczywiste poznanie jest niemożliwe oraz, że prawda nie istnieje. Jej dokonaniem artystycznym jest, że wyraża ten pogląd nie wprost, lecz przy pomocy zdegenerowanego języka. Język ten jest kreacją artystyczną, a u podstaw ma bełkotliwą nowomowę złożoną z języków: przedmieść, osób doznających awansu społecz nego, reklamy. Jest nie tylko pozbawiony logiki, ale składający się wręcz z samych przeciwstawień (być za a nawet przeciw). Nie można takim językiem wyrażać prawdy. Nie można się nawet na podstawowym poziomie porozumieć. Stylistycznie Masłowską łączy więcej z Różewiczem. Róże wicz też wykręcał mowę, ale u niego podstawą nie był pół inteligencki język przedmieść, lecz patriotyczne zadęcie, nibyromantyczne szlacheckie i mieszczańskie sklerotyczne glę dzenie. Parodiował mentalność warstw odchodzących w prze ciwieństwie do Masłowskiej ukazującej ludzi nowych. Det är mer stilen som förenar Masłowska med Różewicz. Också Różewicz använde sig av språkliga förvrängningar men han utgick inte ifrån förorternas halvbildade språkbruk utan från det patriotiskt uppblåsta, det skenbart romantiskt högtravande pratet i nattmössan. Han parodierade samhällsskikten som var på väg att lämna scenen till skillnad mot Masłowska som visar människor som äntrar den. W lokalnej dyskotece spotykasz szatana – co mówisz? Zareaguj spontanicznie na zadaną sytuację Ideowo Masłowską łączy więcej ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem (Witkacym) tworzącym w czterech pierwszych dekadach XX w. (a właściwie jako cudowne dziecko zaczął tworzyć już w XIX stuleciu). Zakończył życie samobójstwem w 1939 r. na wieść o wkraczaniu do Polski armii sowieckiej, utożsamianej przezeń z nadciągającą zagładą cywilizacji. Nowa miała wytworzyć nowego człowieka, o nowej świadomości osiąganej dzięki m. in. wschodnim narkotykom (z którymi Witkacy sam zresztą eksperymentował). To, co łączy autora Szewców i Masłowską to pojęcie „szczęśliwego bydlęcia” (określenie Witkacego, Masłowska go nie używała). W powieści Huxleya Nowy wspaniały świat, napisanej w tym samym czasie, co katastroficzny i proroczy dramat Szewcy, państwo jest opiekuńczym totalitaryzmem, którego najważniejszym celem jest wyrugowanie z życia ludzkiego cierpienia w jego wszystkich przejawach i na wszystkich piętrach egzystencji – od zaspokojenia zwykłych potrzeb bytowych po eliminację lęku przed śmiercią. W tym celu trzeba utrzymać sferę psychiczną człowieka – przede wszyst Du träffar satan på det lokala discot – vad säger du? Reagera spontant på den föregivna situationen Masłowska står idémässigt närmare Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) som var verksam under 1900-talets första fyra årtionden (egentligen som underbarn redan i slutet av 1800-talet). När han nåddes av nyheten om de sovjetiska truppernas invasion av Polen, vilket han förknippade med civilisationens slut, tog han sitt liv 1939. Den nya civilisationen skulle skapa en ny människa med ett nytt medvetande bl.a. tack vare narkotika från öst (som Witkacy förresten själv experimenterade med). Vad som förenar Masłowska med författaren till Skomakarna är begreppet ”det lyckliga kreaturet” (ett begrepp som är Witkacys och som Masłowska inte använt). I Huxleys roman Du sköna nya värld skriven samtidigt som det profetiska katastrofdramat Skomakarna har vi att göra med en omhändertagande totalitär stat vars viktigaste uppgift är att ur människans liv utplåna lidandet på alla dess nivåer och i alla dess former – från att tillfredställa de basala livsbehoven till att eliminera rädslan för döden. För att uppnå målet måste människornas sinne, i synnerhet det emotionella 8 förbli på barnstadiet. ”Jag ser det lite som att vi är den första generationen för vilken man köpt kolonier i paradiset”, bloggar Masłowska. Livets enda mål skulle bli arbete och underhållning. Men genom den av ingen förutsedda explosionsartade teknologiska utvecklingen och ekonomiernas produktionspotential har det visat sig att arbete egentligen inte är så oumbärligt. Och att man inte behöver som i Huxleys roman manipulera med mänskliga embryon för att uppnå önskvärda egenskaper hos vuxna exemplar i form av ”det lyckliga kreaturet”. Målet uppnås enkelt med hjälp av suggestiv reklam. Det rör sig i en osannolikt låg grad om en fientlig sammansvärjning av övernationella korporationer – resten är sakernas naturliga utveckling. Det finns ingen som styr. ”Ingen fåraherde; bara en fårskock” som Nietzsche så profetiskt skriver i ett verk Sålunda talade Zarathustra som bär undertitel: En bok för alla och ingen. Dorota Masłowskas drama hämtar näring ur polska angelägenheter – krigsminnen, konvalescenstiden efter kommunismen, och det står stadigt i det polska språket vilket är vad som gör det allmängiltigt. kim emocje – na poziomie dziecka. „Tak to trochę widzę, że jesteśmy pierwszym pokoleniem, któremu wykupiono kolonie w raju” – pisze na jakimś blogu Masłowska. Jedynym celem w życiu ludzi miała się stać praca i rozrywka. Dzięki nieprzewidywanemu przez nikogo wybuchowemu rozwojowi technologii i potencjału wytwórczego gospodarki, okazuje się dzisiaj, że praca właściwie nie jest niezbędna. I że nie jest potrzebne, jak to było u Huxleya, laboratoryjne manipulowanie ludzkimi płodami, by osiągnąć pożądane właściwości dorosłych egzemplarzy – „szczęśliwych bydląt”. Osiąga się to całkiem prostym reklamowo-perswazyjnym sposobem. Tylko w niewiarygodnie małym stopniu jest to złowrogi spisek ponadnarodowych korporacji – reszta to naturalny rozwój wydarzeń. Nikt nim nie kieruje. „Żadnego pasterza, sama trzoda” jak wieszczył Fryderyk Nietzsche w Tako rzecze Zaratustra, dziele o podtytule Książka dla wszystkich i dla nikogo. Dramat Doroty Masłowskiej wyrasta z polskich spraw – wspomnienia wojenne, rekonwalescencja po komunizmie – jest też mocno osadzony w polskim języku i właśnie dzięki temu jest uniwersalny. Generationen INGENTING Den motsvarar i hög grad Huxley och Witkacys förutsägelser. Finns den på riktigt eller är den bara en propagandaprodukt, ännu ett vapen i generationernas eviga kamp. I vilket fall är det en generation som inte är värd någonting. Några axplock ur olika internetfora: ”Den yngsta generationen, naturligtvis helt förlorad, ända in i märgen fördärvad av teve, narkotika, Internet och den polska råkapitalismen”. ”Vi fick lära oss och vande oss vid att sträcka oss efter saker, att ta, att äta, att klappa oss på magen. Inga naturliga fiender, inget som gör motstånd. Kriget, Förintelsen och död är bara namn på olika dataspel”. Definitionerna ovan är naturligtvis formulerade av äldre generationer, dagens ungdomar har bara tagit upp dem och använder sig av dem på ett trotsigt överdrivet sätt. Representerar Den Lilla Metallflickan – huvudrollen i pjäsen Mellan oss är det bara bra Generationen INGENTING? Är det till och med författarens alter ego? Jag hade kunnat ta den här generationen i försvar men det skulle allt för mycket påminna om prof. Pimkas omsorger om ungdomen, så jag gör halt innan jag komprometterar mig. Den som läser ”Mellan oss är det bara bra” som ett generationsdrama gör sig skyldig till prof. Pimkas misstag. Det handlar inte om generationskonflikter, inte heller om de samhällsgrupper som inte har klarat att anpassa sig till det nya samhällsskicket. Det handlar om allvarligare saker än så. ❖ Generacja NIC Odpowiada w dużym stopniu proroctwom Huxleya i Witkacego. Czy jest tworem realnie istniejącym, czy raczej propagandowym produktem, kolejnym orężem w odwiecznej walce pokoleń. W każdym razie jest to generacja nic nie warta. Oto parę wyimków z debat, czyli forów internetowych: „Pokolenie najmłodsze, pokolenie oczywiście kompletnie stracone, bo do cna znieprawione przez telewizję, narkotyki, internet oraz wilczy polski kapitalizm“. „Szkolono nas i przystosowywano do sięgania, brania, jedzenia, klepania się po brzuchu. Żadnych naturalnych wrogów, żadnych dzikich zwierząt, nic, co stawiałoby nam opór. Wojna, Holocaust i śmierć to tytuły gier komputerowych.” Definicje powyżej są oczywiście stworzone przez generację poprzednią, albo jeszcze poprzednią i przez młodzież zostały tylko przekornie przyjęte i wyjaskrawione. Czy Mała Metalowa Dziewczynka – główna postać Między nami dobrze jest to przedstawicielka Generacji NIC? I czy to jest może nawet alter ego autorki? Już byłbym wziął w obronę tę generację, ale nazbyt przypominałoby to troskę o młodzież w wydaniu prof. Pimki, więc zawahałem się przed podobną kompromitacją. Kto by odczytywał Między nami dobrze jest jako dramat pokoleniowy popełniałby właśnie błąd Pimkowski. Sprawa nie jest pokoleniowa, ani nie jest występującym w Polsce problemem grup, które nie zdołały przystosować się do nowego ustroju. Jest znacznie poważniejsza. ❖ Zbigniew Bidakowski Zbigniew Bidakowski Dorota Masłowska översättning: Jarema Bielawski Mellan oss är det bara bra Między nami dobrze jest OSOBY: MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA HALINA OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU INWALIDZKIM MĘŻCZYZNA AKTOR PREZENTERKA EDYTA MONIKA PERSONER: DEN LILLA METALLFLICKAN HALINA HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL EN MAN SKÅDESPELAREN PRESENTATRISEN EDYTA MONIKA AKT 1 AKT 1 SCENA 1 (Stary wielokondygnacyjny budynek ludzki w Warszawie. Mieszkanie jednopokojowe. Dwie pary drzwi- jedne wychodzą na podwórko z pojemnikami na odpady wtórne, zza drugich dochodzi cały czas toaletowy szum, wodne bełkoty, ciurkanie rur. Okno, za którym przetacza się cały czas w bezpośredniej bliskości dzika, wszystkożerna karuzela wielkiego miasta ze swoimi tramwajami, samochodami, klaksonamii przelatującymi po niskim niebie samolotami, od których drży w barku butelka ze zwietrzałym Ciociosanem, drżą misterne piramidy obitych i oblepionych reszt kami żywności garnków i garnuszków na kuchence, trzęsie się obraz w wiecznie włączonym telewizorzei syczy i spina się żarówka w żyrandolu. Wnętrze sprawia cały czas wrażenie zbudowanego na pękającej ziemi albo spychanego spycharką. (...) SCEN 1 (Ett gammalt flervåningshus i Warszawa. Enrumslägenhet. Två dörrar – en vetter mot gården med soptunnor, bakom den andra hörs hela tiden brus från toaletten, kluckande ljud, bubblande avloppsrör. Utanför fönstret passerar hela tiden i omedelbar närhet storstadens allslukande virvel av spårvagnar, tutande bilar och lågflygande flygplan som får flaskan med avslagen bulgarisk vermouth att studsa i barskåpet, konstfulla pyramider av kantstötta och med matrester belagda grytor och kastruller att skaka, den aldrig avstängda tv-bilden att flimra och ljuskronans glödlampa att väsa och kortslutas om vartannat. Hela interiören ger intryck av att stå på krackelerad grund eller som om den höll på att schaktas bort av en bulldozer.) (...) OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU INWALIDZKIM: Ech, pamiętam dzień, w którym wybuchła wojna. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Co wybuchło? OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU INWALIDZKIM: Wojna. Byłam wtedy młodą śliczną dziewczyną, a twarz miałam jak wiosna, serce tłukło się w młodej piersi jak słowiczek schwytany w... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: W słoiczek. OSOWIAŁA STARUSZKA NA WÓZKU: Jeszcze wtedy chodziłam na nogach, Boże jak ja chodziłam. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA : Eee, przesadza bab cia z tym chodziłam i chodziłam. (...) 10 HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL: Ack ja, jag minns när kriget bröt ut. DEN LILLA METALLFLICKAN: Vaddå bröt ut? HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL: Kriget. Jag var då en ung och grann jänta, mitt ansikte var som en vårdag, hjärtat bultade i mitt unga bröst som en undulat fången i… DEN LILLA METALLFLICKAN: En syltburk. HÅGLÖSA GUMMAN I RULLSTOL: På den tiden kunde jag gå. Gud vad jag gick. DEN LILLA METALLFLICKAN: Äh, mormor ska alltid överdriva med det där jag gick och gick. (...) HÅGLÖSA GUMMAN: Hit och dit, hit och dit. Före kriget då gick man minsann. Man gick på bio, för att köpa våfflor eller beskvier eller till floden. Man gick i sanden, i jorden, till floden. Man gick i gräset, på fjuniga violer, till floden, under heta sommardagar när dess tjocka, rena, av solens strålar slipade vattenspegel som en karaff… OSOWIAŁA STARUSZKA: W te i we wte, w te i we wte. Przed wojną to się chodziło że aż hej. Do kina, na wafle, na ptifury, nad rzekę. Po piasku, po ziemi, nad rzekę. Po trawie, po fiołkach puszystych, nad rzekę, w upalne dni, gdy jej gruba, czysta, porżnięta promieniami słońca jak jaka karafka tafla... DEN LILLA METALLFLICKAN: Vaddå för flod? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Jaką znowu rzekę? HÅGLÖSA GUMMAN: Hurså? Wisla. STARUSZKA: Jak to? Nad Wisłę. DEN LILLA METALLFLICKAN: Jösses. Den flytande dyngan? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Nad tę gnojówę? O Jezu. HÅGLÖSA GUMMAN: Vilken flytande dynga? Här, till Wisla. På med träskorna, en brödbit i handen och marsch iväg. Simma, solbada, drömma ungdomens vackraste och heligaste dröm, ren som tårar som rinner nedför kinderna… STARUSZKA: Jaką gnojówę? Tu, nad Wisłę. Tylko saboty na nogi, kawałek chleba w rękę i dalejże. Kąpać się, opalać, marzyć, śnić sen najpiękniejszy, najświętszy sen młodości, czysty jak łzy, co po policzkach... DEN LILLA METALLFLICKAN: Vaddå ”brödbit”? Nää, jag bara skojar. Jag älskar också att bada i Wisla, det är ett tittlöst nöje. Varje gång jag kommer upp frustar jag glatt spottande bensin, har fått mässlingen, tyfus och kadmiumförgiftning, och är död, och då får jag sjukledigt och behöver inte längre gå i skolan. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: A co to jest „chleba”? Nie nie, żartowałam. Też przepadam kąpać się w Wiśle, to ponaczczasowa przyjemność. Zawsze jak wychodzę na brzeg, raźno parskając benzyną, to mam odrę, dur brzuszny i zatrucie kadmem, i nie żyję, więc dostaję zwolnienie rekalskie i nie muszę już chodzić do szkoły. HÅGLÖSA GUMMAN: Vi fångade mört, som de sprattlade de små filurerna och broderade våra händer med oljiga silvriga fjäll. STARUSZKA: Płotki łowiliśmy, drobne, dzikie, tak się targały raptusy, srebrną tłustą łuską brukając nam dłonie. DEN LILLA METALLFLICKAN: Nämen, vad säger mormor, det händer att vi fiskar småyngel vi med i betydelsen ruttna komdoner. Vad de sprattlar och försöker komma undan! Killarna skrattar men jag får slag när jag tänker på hur många sluga opportunistiska potentiella små polacker som varje dag smiter från att existera. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Co babcia mówi, my też nieraz łowimy preski. W znaczeniu zgnite kondony. A jak uciekają, a jak się wyrywają ! Chłopaki się śmieją, a mnie to krew zalewa jak sobie uświadamiam ile szczwanych oportunistycznych potencjalnych Polaczków każdego dnia wywija się od istnienia. HÅGLÖSA GUMMAN: Alla sa att Hitler, far sa att den där Hitler… OSOWIAŁA STARUSZKA: Wszyscy mówili że Hitler, ojciec mówił że ten Hitler... DEN LILLA METALLFLICKAN: Och vad de sprattlar! De tror väl att Wisla vänder mitt i Polen och fortsätter till Amerika och att de där kommer att födas med ett hundrafemtiodollarsmynt i ena och trehundrafemtondollarsmynt i andra handen, och här ska vi gå och gläfsa i det här potatislandet. Nog kommer de att födas, jodå, med sopkvast och skyffel och en halväten kalkonklubba från soptippen. Eller så kommer de inte att födas för vi bara dask med handen och… MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: A jak się wyrywają! Myślą chyba że Wisła w połowie Polski skręca i płynie prosto do Ameryki i że tam się urodzą ze stupięćdziesięciudolarówką w jednej ręce i trzystapiętnastodolarówką w drugiej, a my tu będziemy sami się użerać na tym kartoflisku. Urodzą się, urodzą, z miotłą i szufelką, i ogryzioną pałką od świątecznego indyka, ze śmietnika! A raczej nie urodzą, bo my ich chlaps i ten... HÅGLÖSA GUMMAN: Vem trodde väl på någon Hitler, ung var man, hjärtat spritte i bröstet, spritte som en fången… OSOWIAŁA STARUSZKA: A kto tam wierzył w jakiegoś Hitlera, młody był człowiek, serce szarpało się w piersi ... szarpało się jak złapany... DEN LILLA METALLFLICKAN: Komdon i en syltburk! (...) (In kommer Halina med en tömd sorgset pendlande sophink och torkar noggrant tofflorna.) (...) MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: ... kondon w słoi czek! (...) (Do mieszkania, starannie wycierając pantofle, wchodzi Halina z bimbającym smętnie opróżnionymze śmieci wiaderkiem. 11 (...) MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Co tam mama ma? Nowa gazetka cenowa? HALINA: A to magazyn. „NIE DLA CIEBIE”. Był w kuble z makuraturą. Za darmo, więc mówię: a kupię, a co, a stać mnie. DEN LILLA METALLFLICKAN: Vad är det mamma har fått tag i? En ny bilaga med rabattkuponger? HALINA: Det är ett magasin. ”INTE DIN STIL”. Den låg i pappersåtervinningen. Gratis, så jag tänkte vaddå, den kan jag väl köpa, den har jag råd med. DEN LILLA METALLFLICKAN: Inte så tokig, faktiskt. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Nawet niezły. HALINA: Från april i fjol. Precis min i stil. HALINA: Z kwietnia zeszłego roku. W sam raz nie dla mnie. DEN LILLA METALLFLICKAN: Och korsordet är redan löst till på köpet! MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Nawet krzyżówke ma mama od razu rozwiązaną. HALINA: Visst, lösningen finns redan. Vårligt tetatete. HALINA: Nie muszę rozwiązywać, tylko od razu mam hasło. Wiosenne tete a tete. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Mama pokaże. Wiosenne tete a tete...Chwilka...Wiosenna macanka nad gnojówką? DEN LILLA METALLFLICKAN: Får jag se. Vårligt tetatete. Vänta… Vårhångel vid dyngan? HALINA: Har mormor redan inte ätit middag? DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor, har mormor redan inte ätit middag? HALINA: Babcia już nie jadła obiadu? HÅGLÖSA GUMMAN: Vad var det till middag? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Babciu, nie jadłaś już obiadu HALINA: Lecsógryta. OSOWIAŁA STARUSZKA: A co było? HALINA: Leczo. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Leczo. Różne takie flupsy z papryką i spermą węgierskich kosmitów. Zobacz również: zupa tygodnia, zupa miesiąca, niemarnowanie, IIga wojna światowa, głód. OSOWIAŁA STARUSZKA: A nie nie nie, to nie jadłam. DEN LILLA METALLFLICKAN: Lecsógryta. Sådan där slarvsylta på paprika och sperma från ungerska utomjordingar. Se även: veckans soppa, månadens soppa, den som spar han har, andra världskriget, svält. HÅGLÖSA GUMMAN: Jaha, nej nej nej, då har jag inte ätit. DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor har inte ätit. HALINA: Varför inte? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Babcia nie jadła. DEN LILLA METALLFLICKAN: Inte vet jag. Hon bantar visst. Jag bantar jag med. HALINA: Dlaczego to? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: A ja wiem? Najpewniej się odchudza, ja też się odchudzam. HALINA: Har mormor redan inte varit ute? DEN LILLA METALLFLICKAN: Jag, jag, jag! Jag tog ut mormor ingenstans! HALINA: A czy babcia już dzisiaj nigdzie nie była? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Ja, ja, ja! Ja nie zabrałam nigdzie babci. HALINA: No to dobrze, to ja już nie muszę jej nigdzie nie zabierać, czego i tak bym nie zrobiła, bo wrócę dziś z pracy po 23. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: W końcu cały dzień siedzi babcia w domu bez windy, do nikogo ust otworzyć, więc jak wracam ze szkoły i aż do wieczora siedzę przed 12 HALINA: Vad bra, då behöver inte jag heller längre ta ut henne ingenstans, det hinner jag ändå inte eftersom jag inte kommer hem från jobbet förrän efter 23. DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor sitter ändå hemma utan hiss hela dagarna och har ingen att prata med, så när jag kommer hem, tittar jag på teve hela dan och då har jag ju ingen tid över för att köra runt med den här gamla sopproten! Oh, vad mina flätor inte fladdrade friskt i vinden när vi inte gick genom den höstlika parken och hon berättade sina emi nenta historier om när hon åkte på det där koncentrationslägret. Nog tycker jag att hon rippar en del från Anne Franks dagbok och Allå Allå emliga armén, men det köper jag. Det är ju trots allt postmodernism. HALINA: Vad babblar du om nu igen. Vad är det för ord? DEN LILLA METALLFLICKAN: Det vet inte jag heller. Har precis rippat det från Internet. Och medan vi som bäst inte promenerade fram och tillbaka genom höstförgyllda alléer, dök det från ingenstans upp ett riktigt påhäng. Han måste vara tysk, tänkte jag, för han var kurtiverad, bugade sig till och med, slog ihop klackarna och sa: God dag, mitt namn är Arzheimer, men jag har helt glömt bort hans namn… hur var det nu igen… kommer inte ihåg… tror bestämt att jag håller på att få Alzheimer. Ett så där vanligt namn som börjar på A… hur var det nu igen… Äsch, spelar roll. I alla fall, knappt jag hunnit glömma hans namn så dök nästa upp, han knackade, mycket kurtiverad, klädd i en sådan där peruk och så säger han: jag är den där kända holländska filosofen, vad hette han nu igen… han som satte sig emot Descartes dualism… juste SKLEROSA. Så hette han. (...) AKT III SCEN 1 (...) telewizorem to nie mam czasu tej starej brukwi jeszcze gdzieś wozić! Rączo furgotały na wietrze moje warkoczyki, gdy tak sobie nie szłyśmy jesiennym parkiem, ona opowiadała mi te swoje pyszne historie jak pojechała na ten obóz koncentracyjny. Moim zdaniem trochę zżyna z czterech pancernych i psa i Allo Allo, ale niech jej tam. W końcu jest postmodernizm. HALINA: Co ty znów wygadujesz? Co to za słowa? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Też nie znam, dopiero ściągnęłam z internetu. No i tak nie spacerowałyśmy sobie w najlepsze w tę i we wtę po ozłoconych jesienią alejkach, gdy ni stąd ni zowąd przyczepił się do nas pewien natręt. Jak myślę, był Niemcem, bo był kurturalny i nawet ukłonił się, stuknął obcasami i mówi tak: Dzień dobry, moje nazwisko Arzheimer, ale to jego nazwisko to całkiem wyleciało mi z głowy...No jakże on to tam...no zapomniałam...czy ja jużzupełnie tracę głowę? Takie znane nazwisko na A... Jakże to...No nieważne.W każdym razie ledwie zapomniałam nazwisko tego, już pojawił się następny, też zapukał, bar dzo kurturalny, ubrany w taką perukę i mówi: jestem tym znanym filozofem niderlandzkim, tym no jak mu tam, no, ten co przeciwstawił się dualizmowi kartezjańskiemu...No SKLEROZA. No właśnie. (...) AKT III ((...) Gumman vrider på knappen på radion. Ur surrande och knastrande radiobrus hörs slutligen en speakerröst.) SCENA 1 (...) RADION: För länge sedan när världen ännu styrdes av gudomliga lagar var alla människor på jorden polacker. Var och en var polack, tysken var polack, svensken var polack, spanjoren var polack, var och en och en var helt enkelt polack. Polen var dåförtiden ett underskönt land: vi hade fantastiska hav, öar, oceaner, en flotta som seglade i dess vatten och oupphörligen upptäckte nya likaledes till Polen hörande kontinenter, bland annat den kände polske upptäcktsresanden Krzysztof Kolumb som naturligtvis sedan döptes om till Christopher eller Chris eller någon annan Isaak. Vi var en betydande stormakt, en oas av tolerans och multikulturalism, och alla som inte kom hit från andra länder, vilka som tidigare nämnts inte fanns, togs gästfritt emot med bröd… ((...) Staruszka, kręci gałką radia. Spośród szumów i chrzęstów fal radiowych wreszcie wyłania się głos spikera) (In kommer Den lilla Metallflickan på sin cykel. Hon cirklar oroligt runt radion som om hon var svartsjuk på att ha blivit utknuffad ur fonosfären.) DEN LILLA METALLFLICKAN: Bröd, bröd, hörde att någon skärt bröd. DEN HÅGLÖSA GUMMAN: Skurit. DEN LILLA METALLFLICKAN: Skärt eller stjärt, inte vet jag, men om det är den där vita smuliga stenlimpan från KöpExtra, då bör man tala om för dem att den går jättebra att 13 RADIO: W dawnych czasach, gdy świat rządził się jeszcze prawem boskim, wszyscy ludzie na świecie byli Polakami. Każdy był Polakiem, Niemiec był Polakiem, Szwed był Polakiem, Hiszpan był Polakiem, Polakiem był każdy po prostu każdy każdy każdy. Pięknym krajem była podówczas Polska; mieliśmy wspaniałe morza, wyspy, oceany, flotę która po nich pływała odkrywała wciąż nowe, również przynależące do Polski kontynenty, był między innymi znany polski odkryw ca Krzysztof Kolumb, którego potem oczywiście przechrzono na Christophera czy innego Chrisa czy Isaaka. Byliśmy wielkim mocarstwem, oazą tolerancji i multikulturowości, a każdy nie przybywający tu z innego kraju, bo ówcześnie jak już wspominaliśmy ich nie było, był tu gościnnie witany chlebem... (Na rowerku przyjeżdża Mała Metalowa Dziewczynka. Nerwowo kręci się wokół radia, jakby była zazdrosna że coś wygryzło ją z fonosfery.) MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Chleba, chleba, coś słyszałam o jakimś chlebaku. OSOWIAŁA STARUSZKA: Chlebie. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Czy chlebie, czy chlebku, ja tam nie wiem co to jest, ale jeśli to te białe sypiące się kamory z Tesco, to trzeba im koniecznie było powiedzieć, że można nimi świetnie rysować po asfalcie. I się potem nie zmywa na kwaśnym deszczu. Ale są bardzo tuczące. RADIO: ...i solą...Ale skończyły się dobre czasy dla naszego państwa. Najpierw odebrano nam Amerykę, Afrykę, Azję i Australię. Niszczono polskie flagi i domalowywano na nich inne paski, gwiazdki i inne esy-floresy, język polski urzędowo pozmieniano na frymuśne obce języki, których nikt nie umie i nie zna, a jedynie ludzie którzy nimi mówią tylko po to, żebyśmy my Polacy go nie znali i nie rozumieli, i czuli się jak ostatnie szmaty... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: No właśnie, no i dobrze, święta racja. Ja sobie ściągam z internetu subtitlesy i wszystko rozumiem. använda som kritor att rita på asfalten med. Och inte sköljs den bort av surt regn heller. Men man blir tjock av den. RADION: … och salt… Men säg den lycka som varar. Först tog man ifrån oss Amerika, Afrika, Asien och Australien. Man förstörde polska flaggor och målade dit streck, stjärnor och andra krumelurer, det polska språket byttes officiellt ut mot andra knepiga och mycket främmande språk, som ingen kan eller förstår utom dem som använder dem och då endast för att vi polacker inte ska förstå dem och få känna oss som värsta kusiner från landet… DEN LILLA METALLFLICKAN: Juste. Mycket bra. Sant som det är sagt. Jag rippar subtitlar från Internet och förstår allting. RADION: Sedan tog man i tur och ordning ifrån oss Egypten, Frankrike, Italien, Brasilien, till slut tog man ifrån oss Tyskland. RADIO: Potem zabrano nam kolejno Egipt, Francję, Włochy, Brazylię , wreszcie odebrano nam Niemcy, DEN LILLA METALLFLICKAN: Rätt åt oss, var skulle vi annars hitta arbete? MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: I dobrze nam tak, a co, gdziebyśmy znaleźli pracę? RADION: … polackerna som bodde där blev omedelbart förtyskade och beordrades att joddla, slutligen styckade man av Ryssland där den polska befolkningen drevs till att tala något konstig idiom. Kvar blev en pytteliten sandig lott, så kär och så fosterländsk. Som en silvertråd ringlade Wisla igenom blodröda vallmofält och axen sköt upp ur marken för att mogna, vårt dagliga bröd… R ADIO:...mieszkających tam Polaków natychmiastowo zniemczono i kazano im jodłować, ostatecznie odłączono Rosję gdzie polską ludność zapędzono do mówienia ja kimś dziwnym narzeczem. Zostawiono nam piaszczysty spłachetek ziemi ukochanej, ojczystej. Wisła cięła łany krwistych malw srebrzystą nitką i złoty kłos dojrzewał, chleb nasz powszedni... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: To powiedzcie im żeby kupili sobie w Tesco te białe kamory, świetnie się nimi pisze po asfalcie, tylko śmiertelnie tuczą, nigdy babcia nie będzie przezroczysta! RADIO: Aż do Warszawy wkroczyli Niemcy i powiedzieli, że Polska ani chwili dłużej nie jest już Polską, Warszawa nie jest jej stolicą tylko dziurą w ziemi pełną gruzu, MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Święta racja, dziu ra! Zabita dechami. Nienawidzę tego miasta! Metro wrrr, tramwaje bruuu, w autobusach smród, a do jakiegokolwiek celu nie jedziesz, to po trupach, po trupach po trupach!! RADIO: ...a my nie jesteśmy żadnymi Polakami... MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: I bardzo słusznie. I bardzo słusznie, ja też nie jestem żadną Polką, niby dlaczego? Takiej decyzji nie mogłam podjąć nawet podświadomie. Jestem Europejką. R ADIO:...nie jesteśmy Polakami tylko Niemcami albo Rosjanami a właściwie to ich zwłokami, a ci co nawet nie są zwłokami, to zaraz nimi i tak będą... 14 DEN LILLA METALLFLICKAN: Säg åt dem att köpa de där vita stenlimporna på KöpExtra, de är jättebra att skriva med på asfalten, men man blir dödstjock av dem, mormor kommer aldrig att bli genomskinlig! RADION: Ända in i Warszawa gick de, tyskarna, och sa att Polen inte längre är Polen, och att Warszawa inte är Polens huvudstad utan ett enda stort hål i marken fyllt med grus. DEN LILLA METALLFLICKAN: Sant som det är sagt! En igenspikad jordhåla. Jag hatar den här stan. Metron säger vrrr, spårvagnar säger brooo, det stinker i bussarna, och vart man än går går man över lik, över lik, över lik!! RADION: … och vi är inga polacker… DEN LILLA METALLFLICKAN: Mitt i prick. Mitt i prick, jag är inte hellre någon polska, varför skulle jag vara det? Inte ens omedvetet hade jag kunnat fatta ett sådant beslut. Jag är europé. RADION: … vi är inte polacker utan tyskar eller ryssar men egentligen är vi deras kvarlevor, och de som inte ens är kvarlevor kommer snart att bli det… DEN LILLA METALLFLICKAN: Precis. Jag håller helt med den här radion. Varför skulle man vara någon sorts polack? Foto: Kuba Dabrowski GUMMAN: Oh Polen, du sköna, jag minns när din skönhet höll på att dö. DEN LILLA METALLFLICKAN: Dö och dö, den får väl ha tagit ett Alvedon! Alla vet att Polen är ett korkat, fattigt och fult land. Arkitekturen är ful, vädret är mörkt, temperaturen är kall, och till och med djuren har stuckit och gömt sig i skogen. På teve dåliga program, vitsarna är inte vitsiga, presidenten ser ut som en potatis och statsministern som en pumpa. Statsministern ser ut som en pumpa och presidenten ser ut som statsministern. I Frankrike är det Frankrike, i Amerika är det Amerika, i Tyskland är det Tyskland och till med i Tjeckien är det Tjeckien, men det är bara i Polen det är Polen. Frankrike har baguetter, England toast, Tyskland har sina frallor, men i Polen är det bara detta evinnerliga bröd, bröd, bröd. Frankrike har baguette, Italien makaroner, men i Polen äter man av okänd anledning fortfarande all denna potatis. I Frankrike talar alla franska, i England engelska, och det är bara i Polen alla ba’ första bokstaven kor andra bokstaven va, vem fattar det, va. Jag har för min del för länge sen bestämt mig för att jag inte är någon polska, utan europé, och polska lärde jag mig från skivor och kassetter som lämnats kvar av min polska städerska. Vi är inga polacker utan européer, vi är normala människor. Det här till exempel är inte min mamma utan vår privata säljare från Willys. Hon kommer hem till oss med Willys i kundvagnen, och vi pekar bara ut vad vi inte vill ha så tar hon tillbaka det, och jösses vad den sen slirar i kurvorna. Och det här är inte vår granne utan vår privata flygbladsutdelare, hon är så fet att vi håller henne inomhus, hon ska inte driva omkring i andra normala människors synfält. Hon tar hem den underjordiska passagen där hon delar ut flygbladen, men hon tar inte emot dem i vårt ställe utan slänger dem bakom närmaste husknut! Och det här är till exempel inte min mormor utan vår städerska. Hon är så gammal och genomskinlig för hon har precis kommit i sin rullstol från Ukraina. Och mellan oss är det bara bra. Och mellan oss är det bara bra! Vi är inga polacker utan helt normala människor. Vi har kommit hit till Polen från Europa efter bio-äkta goda potatisar i äkta jord och inte de där vattniga från KöpExtra, och polska lärde vi oss från skivor och band. (...) SCEN 2 (Byte av belysning. Håglösa gumman – nu utan rullstol iklädd sin klänning med små rosor på, och Den Lilla Metallflickan vid sopsorteringskärlen i färd med att under stor ansträngning avlägsna skräpet som fastnat under Gummans mockasin.) DEN LILLA METALLFLICKAN: Att det var en gammal kartong efter take away-maten som det fastnat blöta reklamblad från KöpExtra på, en självförstörande kasse, tampongsnöre, en säck med någons kvarlevor och en påse från McDonalds med nästan orörda pommes frites, som trots att de i över ett kanske två år legat i blöt har behållit sin form och arom, så jag glufsade i mig en eller två, fast man blir väldigt tjock 15 Iscensättning i TR Warszawa teatern Inscenizacja w teatrze TR Warszawa MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: No właśnie, w pełni się zgadzam z tym radiem. Po co być jakimiś Polakami. STARUSZKA: Polsko kraino prześliczna, pamiętam jak umierało twe piękno. MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Umierało, umie rało, to niech sobie wzięło apap! Każdy wie że Polska głupi kraj, biedny i brzydki. Architektura brzydka, pogoda ciemna, temperatura zimna, nawet zwierzęta uciekły i schowały się w lasach. W telewizji złe programy, dowcipy niedowcipne, prezydent wygląda jak kartofel a premier jak kabaczek. Premier wygląda jak kabaczek, a prezydent jak premier. We Francji jest Francja, w Ameryce Ameryka, w Niemczech są Niemcy i nawet w Czechach są Czechy, a tylko w Polsce jest Polska. W Francji są bagietki, Anglii grzanki, w Niemczech bułki a w Polsce ciągle tylko ten chleb chleb chleb. W Francji jest bagietka, we Włoszech makaron a w Polsce do dziś je się nie wiadomo czemu te kartofle. We Francji wszyscy mówią po francusku, w Anglii po angielsku i tylko w tej Polsce wszyscy pierwsza litera pier druga do po polsku czego nikt nie rozumie. Ja to już od dawna zdecydowałam, że nie jestem żadną Polką tylko Europejką, a polskiego nauczyłam się z płyt i kaset, które zostały mi po polskiej sprzątaczce. Nie jesteśmy żadnymi Polakami, tylko Europejczykami, normalnymi ludźmi! To właśnie nie jest moja mama, tylko nasza prywatna sprzedawczyni z Tesco. Przywozi nam na wózku widłowym Tesco do domu, a my tylko pokazujemy czego nie chcemy i ona odwozi to z powrotem, a jak się ślizga na zakrętach! To nie jest nasza sąsiadka, tylko nasza prywatna rozdawaczka ulotek, jest taka gruba, że trzymamy ją w domu, nie będzie się szwędać normalnym ludziom po ich polu widzenia. Przynosi nam do domu przejście podziemne i tu rozdaje ulotki, sama ich za nas nie bierze i wyrzuca za pierwszym rogiem! A to właśnie nie jest moja babcia, tylko nasza sprzątaczka. Jest taka stara i przezroczysta bo przyjechała dziś tym wózkiem prosto z Ukrainy.I między nami dobrze jest. I między nami dobrze jest! Nie jesteśmy żadnymi Polakami, tylko normalnymi ludźmi! Do Polski przyjechaliśmy tu z Europy po bio-prawdziwe dobre ziemniaki z prawdziwej ziemi a nie te wodniste z Tesco, a polskiego nauczyliśmy się z płyt i kaset! (...) Foto: Kuba Dabrowski SCENA 2 (Zmiana światła. Osowiała Staruszka – już bez wózka i w swojej sukience w różyczki i Mała Metalowa Dziewczynka przy kubłach do segregacji śmieci próbują z mozołem odczepić śmieci przyczepione do pantofelka Staruszki) MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Że to stara wielka pucha po lunschmeacie, do której przyczepiło się kilka roz mokłych gazetek z Tesco, samodegradująca się siatka, aplikator od tamponu, worek ze zwłokami i torebka z macdonaldsa z prawie nieruszonymi frytkami, które mimo leżenia w wodzie od ponad roku lub i dwóch zachowały kształt i aromat, więc chapsnęłam jedną czy dwie, chociaż są bardzo tuczące i jak nie weznę się w garść to z przezroczystości nici... Iscensättning i TR Warszawa teatern Inscenizacja w teatrze TR Warszawa av dem så om jag inte tar mig i kragen kan jag säga tack och ajöss till att någonsin bli genomskinlig… OSOWIAŁA STARUSZKA: Gdy aż tu nagle... HÅGLÖSA GUMMAN: Och plötsligt… (Wycie syren, warkot samolotów, bombardowanie) (Flyglarm, muller från flygplansmotorer, bombanfall.) MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Aż tu nagle bum! Dość znajomy ten swąd. Uciekajmy, tu się pali jakiś rower. DEN LILLA METALLFLICKAN: Och plötsligt bom. Känner väl igen stanken. Vi sticker, det är en cykel som brinner här. OSOWIALA STARUSZKA: Całe niebo, całe niebo ciemne... HÅGLÖSA GUMMAN: Hela himlen, hela himlen mörk… MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Od tych nadla tujących modeli samolotów. Niech babcia szybko spadnie ze schodów do piwnicy, złamie rękę i roztrzaska sobie głowę, bo tam leżały cegłówki! DEN LILLA METALLFLICKAN: Av alla dessa modellflygplan som kommer flygande. Mormor ska nu snabbt ramla ner för källartrappan, bryta armen och krossa huvudet, för det låg tegelpannor där! (Osowiała Staruszka i Mała Metalowa Dziewczynka spadają ze schodów) (Håglösa gumman och Den lilla Metallflickan ramlar ner för källartrappan.) OSOWIAŁA STARUSZKA: Całe niebo, całe niebo... HÅGLÖSA GUMMAN: Hela himlen, hela himlen… MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Całe niebo wynaj ęli na tę wystawę modeli samolotów. Ale się ktoś nakleił! DEN LILLA METALLFLICKAN: Hela himlen har någon abonnerat till den här modellflygplansutställningen. Vad någon måste ha limmat och klistrat! (...) MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: O. A to ci niespodzianka. A dałabym głowę, że w miejscu gdzie stoją teraz w powietrzu kawałki gruzu i kamieni, szkła i walające się luzem piksele, stała jeszcze przed chwilą nasza kamienica! O, te lecące kawałki szuflad to doskonale poznaję, ale dałabym głowę, że były całymi szufladami, a wręcz komodą. Takie drzazgi, jak lecą, to mieliśmy takie same, tylko to były krzesła. Te zęby tu to do złudzenia podobne do tych, co były u nas w domu grzebieniami, te strzępy to całkiem jak strzępy naszych zdjęć, z tą różnicą że myśmy mieli całe. O, a ci Polacy, co lecą, to też tacy nieopodal mieszkali, ale ci nasi to byli żywi i byli całymi Polakami, a nie ich latającymi na prawo i lewo niezidentyfikowanymi szczątkami. Czyżbym była pijana tak, że nie dość że całkowicie nie pamiętam, bym kiedykolwiek cokolwiek piła to jeszcze nie mogła trafić do własnego domu? Ten który się właśnie przewraca, do złudzenia go przypominał, a wręcz nim był. Dziwne. 16 (...) DEN LILLA METALLFLICKAN: Oj, det var mig en överraskning! Jag hade kunnat svära på att där det nu bara finns grus och sten som spretar rakt upp i luften, glassplitter och löst kringdrivande pixlar, alldeles nyss stod vårt hus. Och de här flygande låddelarna känner jag mycket väl igen, men jag hade kunnat svära på att de tidigare varit hela lådor, för att inte säga en hel kommod. De här trästickorna som flyger omkring – vi hade precis likadana men då såg de ut som stolar. De där tänderna är i det närmaste identiska med dem som vi kammade håret med hemma, de där pappersbitarna påminner om våra bilder, med den skillnaden att våra var hela. Och de här polackerna som flyger omkring, precis likadana bodde här i närheten, men de var levande och hela polacker, inte deras än hit än dit flygande oidentifierade spillror. Är jag så full att inte nog med att jag inte kommer ihåg om jag någonsin druckit så kan jag dessutom inte hitta till mitt eget hus? Det här huset som just håller på att rasa ser nästan identiskt ut som vårt hus, det rentav var vårt hus. Konstigt. HÅGLÖSA GUMMAN: Allt störtade och la sig lager på lager. Jag slöt ögonen ännu mera och när jag öppnade dem, låg allting redan där, grus-kroppar-krut-kroppar, aska-kroppar, grus-kroppar, som någon spöklik lasagne. (...) DEN LILLA METALLFLICKAN (som fortsätter att rota i gruset). Ojojoj, ett par helt ok händer, bara en är bruten. Den kanske bröts när mormor föll ner i källaren. Men jag måste få loss dem för att de håller krampaktigt fast i något! Aja, de håller verkligen fast sig! Och vad kan det här vara, så blodigt, så dammigt, så livlöst, måste ha krossats mot tegelpannorna! Till sådana här saker utrustas man i Amerika med gummihandskar. Oh, här är den. Är det inte händelsevis mormors ansikte? Och är inte allt det andra hela mormor i stort sett? Och vilka tilltufsade nerver sen, så tilltrasslade, om mormor hittar någon tand till kammen kan vi kamma igenom det, för mormor ser ut som en sönderriven fallskärm . (...) SCEN 3 (...) MANNEN: Och just då anar publiken att mormodern omkom under det här flyganfallet. Men flickan fortsätter: DEN LILLA METALLFLICKAN: Mormor! Mormor! Stig upp, mormor! MANNEN: Och nu ser hon situationens allvar i hela sin vidd, för nu inser hon att inte nog med att hennes älskade mormor dog under flyganfallet, hennes mor hade därför förmodligen aldrig fötts, så förutom att hon nu är föräldralös, är hon dessutom inte ens född och har aldrig funnits, vilket är bäst för alla, i synnerhet alla de som är alla de andra, och framförallt för mig för nu har jag äntligen fått lugn och ro i eget bo. (...) DEN LILLA METALLFLICKAN (pratar med sig själv): Bröd! Och såg du cykeln som brann? (hon bankar med nävarna på Mannens dörr) Bröd! MANNEN: (tittar misstänksamt genom titthålet och öppnar). Ge dig iväg lortgris, jag har inget bröd. Bröd, bröd, får hon bröd går hon och köper sprit och knark. SLUT 17 OSOWIAŁA STARUSZKA: Wszystko to spadało, kładąc się warstwami. Zamknęłam oczy jeszcze mocniej, a gdy je otwarłam, już leżało, gruz- ciała- proch-ciała, miał-ciała, gruz-ciała, jak jaka upiorna lazania. (...) MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA (grzebiąc dalej w gruzie): O ho ho, a tu jakieś całkiem jeszcze dobre ręce, tylko jedna złamana. Chyba się złamała, jak babcia spadała do piwnicy. Tylko muszę je oderwać, bo strasznie się na czymś zacisnęły! Ekh! Ekh! Strasznie się zacisnęły! Co to może być, a zakrwawione, a zakurzone, a martwe, chyba się roztrzaskało o cegłówki! W Ameryce to do takich rzeczy załączają gumowe rękawiczki. O. To. A to nie przypadkiem jak gdyby babci twarz? A cała reszta to nie jest w ogóle cała babcia?A jakie nerwy potargane, a jakie splątane, jak babcia znajdzie jakiś ząb od grzebienia, to przeczeszemy, bo wygląda babcia jak podarty spadachron. (...) SCENA 3 MĘŻCZYZNA: I wtedy już właśnie widz się domyśla, że babcia zginęła w tym bombardowaniu. Ta dziewuszka jeszcze do niej: MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA: Babciu! Babciu! Niechże babcia wstaje! MĘŻCZYZNA: I uderza w straszną rynnę, bo teraz rozumie, że nie dość, że jej ukochana babcia zmarła w bombardowaniu, to jeszcze jej matka z tego względu też prawdopodobnie się nigdy nie urodziła, więc nie dość że jest sierotą, to jeszcze sama nawet też nie istnieje ani nigdy nie istniała i tak jest lepiej dla nich wszystkich, a zwłaszcza dla wszystkich innych wszystkich, a przede wszystkim najlepiej jest dla mnie, bo mam tu święty spokój i dla siebie cały pokój. (...) MAŁA METALOWA DZIEWCZYNKA (do siebie): Chleba! A widziałaś jak się rower palił? (wali pięściami do drzwi Mężczyzny) Chleba! MĘŻCZYZNA (podejrzliwie patrzy przez wizjer, otwiera): A idźże brudasie,nie mam żadnego chleba. Chleba, chleba, a jak jej dam chleba, to kupi wódkę i narkotyki. KONIEC © W © O © © S ©©©A MA S O MA SO WSKA M A © S©K ©joanna ocias Illustration: Joanna Ocias Masłowska finns inte Masłowska nie istnieje När den nittonåriga Dorota Masłowska efter sin debut 2002 tröttnade på all uppståndelse i medierna stängde hon av mobiltelefonen och spelade in ovanstående meddelande på sin telefonsvarare. (Källa: Internet) Gdy 19-letnia Dorota Masłowska, po debiucie w 2002 roku, burzą medialną wokół siebie poczuła się zmęczona, wyłączyła telefon komórkowy, nagrywając na poczcie głosowej powyższy komunikat. (Źródło: Internet). D orota Masłowska växte upp i Wejherowo. Hon började studera psykologi på universitetet i Gdańsk och flyttade sedan till Warszawa för att studera kulturvetenskap. Hennes debut vid nitton års ålder var den mest enastående debuten på flera årtionden. Det är till och med svårt att jämföra den med andra debuter, för i Polen har det snarast varit poeter som stått för de mest enastående debuterna, vilka snabbt förvandlats till en legend. De fördömda poeterna: Andrzej Bursa och Rafał Wojaczek, eller den icke fördömda, men alltför anspråkslösa Anna Janko, som även hon debuterade i skolåldern och som av Artur Sandauer kallades Rimbaud i kjol. Dorota Masłowska skriver veterligen ingen poesi, åtminstone ingen som hon publicerar. Och inom prosan är det nog bara Marek Hłaskos debut 1956 som på det stora hela kan mäta sig med den urladdning som var Polskryskt krig under rödvit flagg, Dorota Masłowskas första roman som kom 2002. Debuten följdes av en med polska mått ovanlig reklamkampanj (t.ex. läste författaren varje dag olika fragment i ett populärt radioprogram) och av mycket positiva recensioner och andra uttalanden, till en början inte bara från kritikerhåll utan även från andra författare och poeter. Alltsammans ledde till att debutromanen såldes i en upplaga på otroliga 120 000 exemplar. Polskryskt krig har belönats med prestigefulla utmärkelser, tidningen ”Politykas” pris Paszport Polityki i kategorin litteratur, med motiveringen ”en originell blick på den polska verkligheten samt kreativt bruk av dagligt tal”. Och hon nominerades till litteraturpriset Nike (den polska motsvarigheten till Augustpriset), men fick det inte. Det fick hon först när hennes nästa roman, Drottningens påfågel, kom ut (2006). I en artikel i ”Die Tageszeitung” den 28 mars 2009 skriver Christiane Kuhl att Masłowska har sålt nästan lika många böcker i Polen som Johannes Paulus II. Själv har författaren märkt att förutom Polskryskt krig, som fick intensiv marknadsföring i medierna, vilket ledde till att läsarna köpte något de inte förstod, har ingen annan av hennes böcker sålt i lika imponerande upplagor. Polskryskt krig under rödvit flagg har blivit översatt till många europeiska språk. Intressant är att den i Frankrike getts ut under titeln Polococtail Party, i Italien – Ta allt, och i Tyskland och Tjeckien Röda och vita. Anser de europeiska förläggarna att originaltiteln inte är lockande nog? Eller kanske för lockande? 19 D orota Masłowska dorastała w Wejherowie. Zaczęła studiować psychologię na Uniwersytecie Gdańskim, następnie przeniosła się do Warszawy, aby studiować kulturoznawstwo. Jej debiut, w wieku dziewiętnastu lat, był najbardziej błyskotliwym debiutem od wielu dziesięcioleci. Trudno go nawet porównać z innymi, bo w Polsce najbłyskotliwsze debiuty, przekształcane szybko w legendę, stawały się, dotąd, udziałem raczej poetów. Poetów przeklętych: Andrzeja Bursy czy Rafała Wojaczka, oraz nieprzeklętej, ale zbyt skromnej, Anny Janko, też debiutantki w wieku szkolnym, nazwanej przez Artura Sandauera Rimbaudem w spódnicy. Dorota Masłowska poezji, o ile wiadomo, nie pisze a w każdym razie nie wydaje. A w prozie to chyba tylko debiut Marka Hłaski, w 1956 roku, był z grubsza biorąc odpowiednikiem tego wybuchu, jakim była pierwsza powieść Doroty Masłowskiej Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną wydana w 2002 r. Debiutowi towarzyszyła niezwykła w Polsce kampania re klamowa (np. codzienne czytanie przez autorkę, w popularnym radiu, fragmentów powieści) oraz bardzo pochlebne opinie w recenzjach i innych wypowiedziach, początkowo zresztą nie krytyków tylko innych pisarzy i poetów. To wszystko spra wiło, że debiutancka powieść rozeszła się w fantastycznym nakładzie 120 tys. egzemplarzy. Wojna przyniosła autorce cenione wyróżnienie, Paszport Polityki w kategorii literatura za „oryginalne spojrzenie na polską rzeczywistość oraz twórcze wykorzystanie języka pospolitego”. I została nominowana do literackiej nagrody Nike (odpowiednik szwedzkiej Augustpriset), ale jej nie dostała. Udało sie to dopiero jej następnej powieści Paw królowej (2006). Według Christiane Kuhl – artykuł w Die Tageszeitung z 28 marca 2009 – Masłowska sprzedała w Polsce prawie tyle książek, co Karol Wojtyła. Sama pisarka zauważyła jednak, że oprócz Wojny, intensywnie reklamowanej przez media, co spowodowało, że czytelnicy kupowali coś, czego nie rozumieli, żadna inna jej książka nie osiągnęła spektakularnych nakładów. Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną została prze tłumaczona na wiele języków europejskich. Ciekawe jednak, że we Francji ukazała się pod tytułem Polococtail Party, we Włoszech – Bierz wszystko, a w Niemczech i Czechach – Czerwone i białe. Czyżby europejscy wydawcy uważali, że oryginalny tytuł jest za mało atrakcyjny? A może za bardzo? W 2005 ukazała się druga ksią żka Masłowskiej, Paw królowej, której koł tun polski nie zniósł już tak potulnie jak Wojny. Według tygodnika Wprost, powieść: kipi cynizmem, epatuje brzydotą i głupotą, zraża agresywnym językiem, brakiem spójnej fabuły. Tygodnik Powszechny stwierdził jednak, że jest równie desperacka i równie jadowita jak poprzednia. Paw Królowej współczesny polski język analizuje, poddaje różnym próbom tak by ujawnił nędzną rzeczywistość hipermarketów, w której powstaje i rozkwita, dokonując na nim eksperymentów podobnych trochę do tych, jakim kiedyś oddawali się poeci tzw. „lingwiści”. Graficznie jest to proza, tzn. nie ma podziału na wersy, zwrotki, wszystko drukowane jest jednym ciągiem, ale – proza rymowana. Wielu krytyków odnajduje z tego powodu w Pawiu manierę hiphopową, ale literackim pierwowzorem rymowanej prozy jest cykl utworów Hanny Łochockiej o wróbelku Elemelku, oto cytat: „raz wróbelek Elemelek znalazł w polu kartofelek, nie za duży, nie za mały, do zjedzenia doskonały”. W 2006 ukazał się debiutancki dramat Masłowskiej Dwoje biednych Rumunów mówiących po polsku. Po raz pierwszy zaprezentowano go publicznie w teatrze TR Warszawa w formie próby czytanej. Opowiada o spontanicznej podróży po Polsce dwójki młodych ludzi,którzy z czasem zaczynają czuć się w tym kraju jak nie u siebie, chociaż Rumunów tylko udają. Sztuka jest bardzo śmieszna, ale wkrótce śmiech zamiera w gardle. 31 października 2008 roku ukazał się jej najnowszy dramat Między nami dobrze jest. Piszemy o nim w innym miejscu i drukujemy obszerne fragmenty. W teatrze była Masłowska obecna już wcześniej. Obie jej powieści kilkakrotnie adaptowano na scenę. O Dorocie Masłowskiej w kinie piszemy w innym miejscu. Masłowska pisała felietony do „Przekroju”. W jednym z nich opowiedziała , jak poszła z mamą kupić babci różaniec, bo stary się popsuł i przestał działać. Publikowała też recenzje książek w „Wysokich Obcasach” (dodatek do „Gazety Wyborczej”). Od początków swojej twórczości współpracowała z literackim magazynem „Lampa”. W 2003 roku Dorota Masłowska nagrała z zespołem Cool Kids of Death dwie piosenki Słyszałeś i Świat wyszedł z foremki. Na początku 2009 wyjechała z córką do Berlina, na roczne stypendium DAAD (Deutscher Akademischer Austausch Dienst). ❖ År 2005 kom Masłowskas andra bok, Drottningens påfågel, som den polska kritiken inte var lika nådig mot. Enligt veckotidningen ”Wprost” sjuder den av cynism och väcker anstöt med sin anskrämlighet och enfald, den stöter bort läsaren med sitt aggressiva språk och sin brist på sammanhängande handling. En annan veckotidning, ”Tygodnik Powszechny”, hävdade dock att den var lika desperat och sarkastisk som föregångaren. Drottningens påfågel analyserar det moderna polska språket, sätter det på prov för att avslöja stormarknadernas bedrövliga verklighet, där det uppstår och blomstrar, och experimenterar med språket lite på samma sätt som poeterna, de s.k. ”lingvisterna”. Grafisk sett är det prosa, det finns med andra ord ingen uppdelning i verser eller strofer, allt är skrivet i ett svep, men på rimmad prosa. Många kritiker anser därför att Masłowska flirtar med hiphopen, men förebild för hennes rimmade prosa är en serie böcker av Hanna Łochocka om den lilla sparven Elemelek. ”Lille sparven Elemelek fann potatis i Lycksele. En lagom stor potatisbit, bör ätas upp med god aptit”. År 2006 debuterade Masłowska som dramatiker med pjäsen Två st ackars rumäner som pratar polska. Den presenterades för första gången för publik i form av en läsrepetition på teater TR i Warszawa. Pjäsen handlar om två unga människor som reser runt i Polen och som med tiden börjar känna sig som främlingar i sitt eget land, fast de bara låtsas vara rumäner. Pjäsen är väldigt rolig men skrattet fastnar snart i halsen. Den 31 oktober 2008 kom hennes senaste pjäs, Mellan oss är det bara bra. Vi skriver om den på annan plats i tidningen och publicerar omfattande utdrag ur pjäsen. Masłowska har spelats på teatern tidigare. Båda hennes böcker har omarbetats för scenen. Nyligen gjorde hon även debut på bioduken. Vi skriver om det på annan plats i tidningen. Masłowska har skrivit krönikor för tidningen ”Przekrój”. I en av dem berättade hon om när hon gick med sin mamma för att köpa en rosenkrans åt mormor, för den gamla hade gått sönder och slutat fungera. Hon har också skrivit bokrecensioner i ”Wysokie Obcasy” (bilaga till ”Gazeta Wyborcza”). Sedan början av sin karriär har hon samarbetat med det litterära magasinet ”Lampa”. År 2003 spelade Dorota Masłowska in två låtar med gruppen Cool Kids of Death, Słyszałeś (Du hörde) och Świat wyszedł z foremki (Världen kom ut från en bakform). I början av 2009 åkte hon med sin dotter till Berlin på ett ettårsstipendium från DAAD (Deutscher Akademischer Austausch Dienst). ❖ 20 Polskie Państwo Podziemne Underjordiska polska staten För 70 år sedan, natten mellan den 26 och 27 september 1939, bildades den politiska och militära underjordiska organisationen Seger åt Polen i det belägrade Warszawa. Efter beslut från polska exilregeringen ombildades organisationen den 13 november till Unionen för väpnad kamp, och 1942 till Hemmaarmén. Parallellt skapades civila underjordiska institutioner, underställda Regeringens ombud i hemlandet som tillsattes i december 1940, och ställföreträdaren för parlamentet, Inhemska politiska representationen (senare omvandlat till Rådet för nationell enighet). Ett utbildningsväsen, en förvaltning, socialvård, polisväsen, domstolar och en scoutrörelse skapades. Det bedrevs studieverksamhet. Underjordiska vetenskapscentra förberedde sig för att områden i väster, bl.a. trakten runt Wrocław och Szczecin, som i det förflutna haft starka band till eller hört till Polen men före kriget legat inom Tysklands gränser, skulle införlivas med Polen efter kriget. Det utarbetades planer på hur dessa områden skulle nyttjas och integreras med Polen. Efter kriget tilldelades verkligen dessa områden Polen (samtidigt som Sovjetunionen berövade Polen områden i öst, inklusive Lwów och Wilno) och trots att upphovsmännen bakom planerna kom att betraktas som politiska fiender och förföljdes, drog sedan den kommunistiska regeringen nytta av deras arbeten. En annan viktig punkt på dagordningen för de underjordiska makthavarna var Rådet för hjälp åt judar (Żegota), som finansierades av exilregeringen i London och grundades 1942 av katolska intellektuella och andra verksamma personer, inledningsvis som en privat organisation för att hjälpa judar i och utanför gettot. Till rådet anslöt sig Irena Sendler som såg efter de 2 500 judiska barn som hon och hennes medarbetare smugglat ut ur Warszawagettot och placerat i polska familjer. Att gömma judar medförde enligt de lagar som infördes under den tyska ockupationen dödsstraff. ”Underjordiska polska statens existens bidrog till att legitimera de polska makthavarna i exil och var ett uttryck för att Republiken Polen fortsatte att existera som en stat och inte hade skrivit under kapitulationsakten efter det förlorade septemberfälttåget 1939”, skriver historikern Piotr Majewski. 21 70 lat temu, nocą z 26 na 27 września 1939 r. w oblężonej Warszawie powstała konspiracyjna organizacja politycznomilitarna Służba Zwycięstwu Polski. 13 listopada 1939 r. decy zją Rządu RP na Uchodźstwie została przekształcona w Związek Walki Zbrojnej, a w 1942 r. w Armię Krajową. Równolegle tworzono cywilne instytucje tajnego państwa, na czele z ustanowionym w grudniu 1940 r. Delegatem Rządu na Kraj, któremu podlegał pion cywilny, centralny i terytorialny, z namiastką parlamentu: Krajową Reprezentacją Polityczną (przemieniona potem w Radę Jedności Narodowej). W konspiracji tworzona była administracja, oświata, opieka społeczna, policja, sądy, harcerstwo (Szare Szeregi). Prowadzona była działalność studyjna. Podziemne ośrodki naukowe przewidywały przyłączenie do Polski, po wojnie, terenów będących przed wojną w granicach Niemiec, ale należących w przeszłości do Polski lub mających z nią silne związki, tzw. ziem zachodnich (z Wrocławiem i Szczecinem). Powstawały więc opracowania na temat zagospodarowania i integracji z Polską tych ziem. Po wojnie tereny te istotnie zostały przyznane Polsce (jednocześnie Związek Sowiecki odebrał Polsce tereny na wschodzie – z Lwowem i Wilnem) i chociaż autorzy opracowań, uznani przez komunistów za wrogów politycznych, byli prześladowani to rezultaty ich pracy zostały częściowo wykorzystane przez rząd komunistyczny. Ważną agendą władz podziemnych, finansowaną przez rząd emigracyjny w Londynie, była też Rada Pomocy Żydom (Żegota), założona przez działaczy i intelektualistów katolickichw 1942 r., początkowo jako organizacja prywatna, starająca się nieść pomoc Żydom w gettach i poza nimi. Rada włączyła do swoich struktur m. in. Irenę Sendlerową, która opiekowała się, umieszczonymi w polskich rodzinach, dwoma i pół tysiącami dzieci żydowskich przemyconych przez nią i jej współpracowników z getta warszawskiego. Okupacyjne prawo niemieckie w Polsce przewidywało karę śmierci dla osób ukrywających Żydów. „Istnienie Polskiego Państwa Podziemnego było jednym z decydujących czynników legitymizacji polskich władz uchodźczych i wyrazem ciągłości Rzeczypospolitej Polskiej jako państwa, które nie podpisało aktu kapitulacji po przegranej kampanii wrześniowej” – pisze historyk Piotr Majewski. Struktury Polskiego Państwa Podziemnego rozwiązały się w 1945 r. lub zostały rozbite przez Sowietów, choć działalność podziemną kontynuowano na masową skalę jeszcze do 1947 r. Ale idea nie zginęła: „Instytucje Polskiego Państwa Podziemnego oraz idea społeczeństwa alternatywnego stały się w okresie PRL źródłem odwołań antykomunistycznej opozycji” – pisze Majewski. W czasie stanu wojennego wprowadzonego przez komunistów 13 grudnia 1981 r. powstały w Polsce podziemne struktury, chociaż nazywano je nie państwem, ale społeczeństwem podziemnym. Nie organizowały one oczywiście sił zbrojnych ani sądów, bo nie było takiej potrzeby, ale m. in. wydawnictwa, prasę i koła samokształceniowe (tzw. „latający uniwersytet”). Także po 1989 r. tradycja Polskiego Państwa Podziemnego stała się „ważnym źródłem odwołania dla instytucji państwa polskiego”. ❖ 22 Underjordiska polska statens strukturer upplöstes 1945 eller slogs sönder av Sovjetunionen, även om den underjordiska verksamheten i stor utsträckning fortsatte ända fram till 1947. Själva idén levde vidare: ”Under den kommunistiska perioden i Polen återknöt oppositionen till den underjordiska polska statens institutioner och till idén om ett alternativt samhälle”, skriver Majewski. När de kommunistiska makthavarna införde krigstillstånd den 13 december 1981 uppstod underjordiska strukturer i Polen, även om de inte kallades för en underjordisk stat utan ett underjordiskt samhälle. De organiserade naturligtvis inga väpnade styrkor eller domstolar, det fanns inget sådant behov, men däremot bl.a. förlag, press och studiecirklar (s.k. flygande universitet). Även efter 1989 har Underjordiska polska statens tradition blivit en ”viktig källa att åberopa för den polska statens institutioner”. ❖ Obywatele w konspiracji Medborgare i den underjordiska rörelsen Anna Machcewicz E fter att Polen kapitulerat i slutet av september 1939 skapade ockupationsmakten sådana förhållanden att det inte återstod något annat för polacker än att göra motstånd. Redan 1939 började tusentals polacker under tysk och sovjetisk ockupation att agera spontant. Med tiden kom deras handlingskraft att organiseras inom ramen för en underjordisk stat. Den polska underjordiska staten var ett ovanligt fenomen i det ockuperade Europa. Inte bara skapades en underjordisk armé, utan även en civil statsapparat. När kriget tog slut skulle Polen ha färdiga strukturer för att kunna överta styret för landet. Trots att tusentals medborgare offrade sig blev det inte så. ”Hur ska det tredje Polen se ut?” I Ossala, i familjen Bieńs hem utanför staden Sandomierz i sydöstra Polen, var den underjordiska rörelsen ett resultat av hunger efter information. ”Den underjordiska rörelsen uppstod här helt spontant, och utgångspunkten var det umgänge som brukade äga rum om söndagarna i mitt föräldrahem”, berättar Adam Bień, som före kriget var domare och politiskt aktiv inom Bondeförbundet. ”Dit kom ofta våra släktingar Józef Wiącek, Stanisław Wiącek, Marian Sabat i Marian Bień. Stach Wiącek tog med sig en radio [tyskarna hade infört dödstraff för radioinnehav – red.]. För att kamouflera att vi lyssnade på radio låtsades vi spela priffe. Eftersom våra sammankomster var svåra att dölja flyttade vi oss till ett ensligt fält som familjen Wiącek ägde i grannbyn Trzecianka.” Bień berättar: ”De påvra kommunikéerna från exilregeringen i London antecknades flitigt och kalkerades för hand i några exemplar, och delades sedan ut bland vännerna. Batteriet behövde laddas så det fraktades till Staszów och lämnades till Janina Nowakowski som bodde där […] och som ordnade allt som behövdes […]. Batteriet var tungt och kunde bara fraktas med häst. En gång tog Józef Bień och hans hustru Maryla batteriet i sin trilla. En gendarm stoppade dem på vägen och kroppsvisiterade dem och sökte igenom vagnen, men hittade inte batteriet som Maryla bokstavligen satt på!” Bara inte vara likgiltig Helena Płotnicka från Przecieszyn gick med i den underjordiska rörelsen av medlidande. I oktober 1939 utfärdade Hitler 23 P o kapitulacji Polski pod koniec września 1939 roku, okupanci stworzyli takie warunki, że Polakom nie pozostało nic innego jak opór. Już w 1939 r., pod oku pacją Niemiec i ZSRR, konspirację zaczęły spontanicznie tysiące ludzi. Z czasem ich energia została ujęta w organizacyjne ramy tajnego państwa. Polskie Państwo Podziemne było zjawiskiem wyjątkowym w okupowanej Europie. W konspiracji powstało nie tylko wojsko, ale też organy władzy cywilnej. W chwili zakończenia wojny Polska miała mieć gotowe struktury, które przejmą kierowanie krajem. Mimo poświęcenia tysięcy obywateli, tak się nie stało. „Jaka ma być trzecia Polska” W Ossali, rodzinnym gnieździe Bieniów na Sando mierszczyźnie, konspiracja wzięła się z głodu informacji. „Konspiracja rozpoczęła się tu całkiem samorzutnie, a punktem wyjścia były niedzielne spotkania towarzyskie w gościnnym domu, moim domu rodzinnym Józefa i Marii Bieniów” – wspominał Adam Bień, przedwojenny sędzia i działacz ludowy. – „Przychodzili tam często krewniacy Józef Wiącek, Stanisław Wiącek, Marian Sabat i Marian Bień. Stach Wiącek przynosił radio [za posiadanie radia Niemcy grozili śmiercią – red.]. Sesję nasłuchu kamuflowała rzeczywista – częściej pozorowana gra w preferansa. Ponieważ sesje te były trudne do ukrycia, w styczniu 1940 roku cały nasłuch przeniesiono na ustronne pole Wiącków do sąsiedniej wsi Trzcianka”. Bień wspominał: „Ubogą wtedy treść londyńskich komunikatów notowano skrzętnie, ręcznie przepisywano przez kalkę w kilku egzemplarzach i rozdawano między przyjaciółmi. Akumulator wymagał ładowania, więc wożono go do Staszowa i oddawano zamieszkałej tam Janinie Nowakowskiej (...), która załatwiała wszystko, co trzeba (...). Akumulator był ciężki i wymagał transportu konnego. Pewnego razu Józef Bień z żoną Marylą wieźli go bryczką. Żandarm na drodze rewidował ich i bryczkę, ale akumulatora, na którym Maryla dosłownie siedziała, nie wykrył!”. Byle nie być obojętnym Helena Płotnicka z Przecieszyna zaczęła konspirować ze współczucia. W październiku 1939 r. Hitler wydał dekret o włączeniu do Rzeszy północnych i zachodnich ziem Polski i utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa z reszty okupowanych przez Niemcy terenów. Wioska Przecieszyn obok Oświęcimia znalazła się w granicach Rzeszy. W kwietniu 1940 r. Niemcy zaczęli budowę KL Auschwitz. Mieszkańcy okolicznych wsi zostali w większości wysiedleni, a ich domy zajęli niemieccy osadnicy. Wśród nielicznych, którym pozwolono zostać, była rodzina Płotnickich. Kazimierz Płotnicki był górnikiem, jego żona dorabiała szyciem i wychowywała piątkę dzieci. Z obejścia widziała codziennie kolumny wynędzniałych więźniów, wy chodzących z obozu do pracy. Początkowo na własną rękę próbowała podawać im żywność, zebraną ukradkiem wśród mieszkańców wsi. Wkrótce z pomocą przyszła sąsiadka Władysława Kożusznikowa. Tymczasem Zbigniew Klukowski zapisywał w dzienniku dzień po dniu: zarówno aresztowania wśród inteligencji i prze śladowania Żydów, jak też ludzką małość, donosicielstwo i kolaborację. Z kronikarza stał się uczestnikiem. 17 lutego 1940 r. notował: „Przyszedł do mnie nauczyciel Bohun. Zajęty jest obecnie zakładaniem organizacji tajnej (...). Zaproponował mi przystąpienie. Oczywiście zgodziłem się bez namysłu”. Kilka miesięcy później pisał: „Mój udział sprowadza się na razie do składania od czasu do czasu ofiar pieniężnych, rozpowszechniania tajnej prasy i gromadzenia materiałów historycznych, dotyczących tych ciężkich lat wojny i niewoli”. Walka: strach i szczęście Sytuacja więźniów KL Auschwitz od początku, od dnia wysłania do niego pierwszego transportu 14 czerwca 1940 r., stała się przedmiotem zainteresowania Związku Walki Zbrojnej. Postanowiono utworzyć organizację do pomocy więźniom. Naturalnym sojusznikiem stali się mieszkańcy przyobozowych wiosek – szczególnie tacy jak Władysława i Helena. Obie kobiety wstąpiły do specjalnej grupy łączności przyobozowej. Złożyły przysięgę i zostały łączniczkami. Odtąd przekazywały więźniom nie tylko żywność. W jedną stronę wędrowały lekarstwa i tajna prasa, a z powrotem grypsy i plany ett dekret om att de norra och västra delarna av Polen skulle anslutas till Tredje riket och de återstående delarna som tyskarna ockuperade skulle utgöra Generalguvernementet. Byn Przecieszyn i närheten av Oświęcim låg på gränsen till Tredje riket. I april 1940 påbörjade tyskarna uppförandet av koncentrationslägret Auschwitz. De flesta invånarna i de närbelägna byarna tvångsförflyttades och deras hem övertogs av tyskar. Bland det fåtal som tilläts bo kvar fanns familjen Płotnicki. Kazimierz Płotnicki var gruvarbetare, hans hustru tjänade extra på att sy och uppfostrade fem barn. Från sin gård kunde de varje dag se kolonner av utmärglade fångar från lägret på väg till arbetet. Till en början försökte de på egen hand ge dem livsmedel som de i smyg samlat in bland byinvånarna. Snart kom grannfrun Władysława Kożusznikowa till deras hjälp. Samtidigt skrev Zbigniew Klukowski dag för dag i sin dagbok: om såväl arresteringar bland intelligentian som judeförföljelserna och småsinthet, angiveri och kollaboration. Från att ha varit krönikör blev han deltagare. Den 17 februari 1940 skrev han: ”Läraren Bohun kom till mig. Han håller på att sätta ihop en underjordisk organisation […]. Han föreslog att jag skulle ansluta mig. Naturligtvis samtyckte jag utan tvekan.” Några månader senare skrev han: ”Min insats består än så länge av enstaka penninggåvor, att sprida underjordiska tidningar och samla in historiskt material om dessa tunga år av krig och ofrihet.” Kampen: rädsla och lycka Situationen för fångarna i Auschwitz intresserade Unionen för väpnad kamp (ZWZ) från den dag den första transporten skickades dit 14 juni 1940. Man beslutades att bilda en organisation för att hjälpa fångarna. Invånarna i de närbelägna byarna, i synnerhet sådana som Władysława och Helena, var naturliga bundsförvanter. Båda kvinnorna anslöt sig till en speciell förbindelsegrupp i närheten av lägret. De avlade ed och blev sambandsofficerare. Hädanefter försåg de fångarna inte bara med livsmedel. Medicin och underjordiska tidningar smugglades i den ena riktningen och i den andra smugglades hemliga meddelanden och Foto: Wikipedia.com Kvinna med barn på tågrampen i Auschwitz Kobieta z dziećmi na rampie w Auschwitz 24 kartor över lägret som fångarna gjort. Władysława och Helena hittade alltsammans på överenskomna gömställen. Den ena höll vakt, den andra gick in på ett avträde, ett tomt hus eller en lada, de gömde sig i lerig sörja, i diken. De tog sig fram till lägret gömda i botten på godsvagnar som fraktade grus från en närbelägen flod till lägret. De återvände hem, smutsiga och mörbultade – och lyckliga. ”Fångarna blev en del av vårt liv”, skrev Władysława i sina memoarer. Under tiden arkiverade Klukowski omsorgsfullt en allt mer omfångsrik samling underjordiska tryck. Dessutom blev hans hem och arbetsrum på sjukhuset en fristad för Hemmaarmén i regionen. ”Vi för en lika erbarmlig tillvaro som hetsade, inringade djur som fienden kan fånga vilket ögonblick som helst. Jag vill inte höra talas om flykt eller om att gömma mig. Jag är beredd på det värsta”, skrev han när hans medarbetare arresterades. Känslan av utsatthet berodde inte bara på samröret med den underjordiska rörelsen. Man kunde dö eller hamna i läger för minsta överträdelser av de tyska förordningarna. Eller utan anledning. Ett underjordiskt samhälle Repressionen väckte allt större motstånd. I början av 1943 skrev Klukowski: ”Den allmänna stämningen är god. Alla är förvissade om att det år då kriget äntligen ska ta slut har börjat. Som för att inleda den nya väpnade aktionen mot ockupationsmakten genomfördes igår vid midnatt ett överfall på järnvägsstationen i Szczebrzeszyn. Runt 60 väl beväpnade människor infann sig […] Hur kommer tyskarna reagera på sabotaget? Det måste de nog ta någon notis om. Men å andra sidan kommer deras hämnd säkerligen att medföra att ’folket från skogen’ blir ännu aktivare.” I maj 1943 kom Gestapo hem till Helena Płotnicka och arresterade henne och den äldsta dottern. Det var någon som angett dem. Trots tortyr yppade inte Helena namnen på sina medarbetare eller några detaljer rörande kontakten med fångarna. Hon hamnade där hennes skyddslingar fanns, i Auschwitz. Hon placerades i ”dödsbaracken”. I januari 1943 arresterade tyskarna den polska exilregeringens ombud i Polen, Jan Piekałkiewicz. Jan Stanisław Jankowski från Arbetarpartiet blev hans ersättare, och eftersom exilregeringens delegation representerade fyra partier utsågs ersättare från Bondeförbundet, Polska socialistpartiet och Nationalpartiet. Bień blev Folkpartiets kandidat. Han togs på sängen, eftersom han dittills befunnit sig långt från det politiska livet. Justitiedepartementet, kultur- och utbildningsdepartementet samt den s.k. Östkommissionen underställdes Bień. I december 1943 fick världen för första gången höra talas om den polska underjordiska staten i en artikel av sändebudet Jan Karski. Artikeln publicerades i London på polska och engelska. ”Den underjordiska rörelsen i Polen har en annan karaktär än underjordiska rörelser i andra ockuperade länder”, förklarade Karski. ”Det beror på att livsvillkoren och den tyska terrorn ser annorlunda ut och på de särskilda principer polackerna har i detta krig. […] Inte på något område i det politiska livet har polackerna gett efter för ockupationsmakten […]. Polackerna har ställts utanför lagen […], man har varit tvungen att skapa egna myndigheter och ämbeten för det 25 obozu opracowane przez więźniów. Władka i Hela znajdowały wszystko w umówionych skrytkach. Jedna pilnowała, druga wchodziła do ustępu, pustego domu czy stodoły, ukrywały się w błotnistej mazi, w rowie. Na tereny przyobozowe dostawały się ukryte na dnie wagoników kolejki, którymi przewożono do obozu żwir z pobliskiej rzeki. Wracały do domu brudne, pokaleczone – i szczęśliwe. „Więźniowie stawali się cząstką naszego życia” – napisała we wspomnieniach Władka. Tymczasem Klukowski pieczołowicie archiwizował coraz bogatszy zbiór podziemnych druków. Prócz tego jego dom i szpitalny gabinet stały się ostoją dla AK z Zamojszczyzny. „Prowadzimy nędzny żywot zaszczutych osaczonych zwierząt, które lada chwila może schwycić wróg. O uciekaniu i ukrywaniu się słyszeć nie chcę. Jestem przygotowany na najgorsze” – notował, gdy aresztowany został jego współpracownik. Poczucie zagrożenia wiązało się nie tylko z konspiracją. Można było zginąć lub trafić do obozu także za drobne przekroczenie niemieckich zarządzeń. Albo bez powodu. Państwo w podziemiu Represje budziły coraz większy opór. Na początku 1943 r. Klukowski pisał: „Ogólny nastrój dobry. Wszyscy są pewni, że zaczął się ten upragniony rok, w którym wojna nareszcie się skończy. Wczoraj o północy, jakby na zapoczątkowanie nowej zbrojnej akcji przeciw okupantowi, dokonano napadu na stację kolejowa w Szczebrzeszynie. Zjawiło się tu około 60 dobrze uzbrojonych ludzi (...). Jak zareagują Niemcy na te akty sabotażu? Chyba nie przejdą nad nimi do porządku dziennego. Ale z drugiej strony ich odwet pociągnie z pewnością za sobą jeszcze większa aktywność »ludzi z lasu«”. W maju 1943 r. gestapo weszło do domu Heleny Płotnickiej i aresztowało ją wraz z najstarszą córką. Padły ofiarą donosu. Mimo tortur Helena zachowała w tajemnicy nazwiska współtowarzyszy i szczegóły dotyczące łączności z więźniami. Trafiła tam, gdzie jej podopieczni, do Auschwitz. Umieszczono ją w „bloku śmierci”. W styczniu 1943 r. Niemcy aresztowali Delegata Rządu na Kraj Jana Piekałkiewicza. Następcą został Jan Stanisław Jankowski ze Stronnictwa Pracy, a że Delegatura była polityczną reprezentacją czterech partii, zastępców delegowało Stronnictwo Ludowe, PPS i Stronnictwo Narodowe. Kandydatem ludowców został Bień. Dotąd odległy od centrum życia politycznego, był zaskoczony. Podlegały mu departamenty sprawiedliwości, kultury i oświaty oraz tzw. Komisji Wschodniej. O Polskim Państwie Podziemnym świat usłyszał po raz pier wszy w grudniu 1943 r. z artykułu emisariusza Jan Karskiego, który ukazał się w Londynie po polski i angielsku. „Ruch podziemny w Polsce ma odmienny charakter od ruchów podziemnych w innych krajach okupowanych” – wyjaśniał Karski. – „Spowodowały to odmienne warunki życia, odmienna forma terroru niemieckiego i szczególne zasady, jakimi Polacy kierują się w tej wojnie. (...) Na żadnym odcinku życia politycznego Polacy nie ulegli okupantowi (...). Polacy zostali postawieni jakby poza prawem (...), trzeba było stworzyć dla społeczeństwa polskiego jego własne władze i własne urzędy. Ponieważ czynniki polskie wyszły z założenia, że władze te, urzędy i instytucje nie mogą się wiązać z niemiecką maszyną administracyjną i prawną – zaszła potrzeba ich odtworzenia w podziemiu w drodze konspiracyjnej”. Foto: Wikipedia.com Symbolen PW − Polska Walcząca (Kämpande Polen). Ankaren symboliserar hopp. Den målades ofta upp på murarna i de polska städerna. Symbol PW − Polska Walcząca. Kotwica symbolizuje nadzieję. Malowany na murach w polskich miastach. 1944: rok rozczarowań Rok 1944 nazywany bywa rokiem rozstrzygnięć. Dla Polaków był to rok rozczarowań: nie powstała taka Polska, o jaką walczyli i o jakiej marzyli. Tego roku w dzienniku Klukowskiego początkowo coraz więcej jest informacji o akcjach podziemia i radości z odwrotu Niemców. „Dzień niezwykłych wrażeń. Trzeci Maja, święto narodowe. Około godziny dziesiątej rano komendant obwodu [AK] »Wyrwa« (Stanisław Książek, z zawodu nauczyciel, mój były uczeń) przysłał mi przez jednego ze swych podkomendnych zaproszenie na obchody dzisiejszego święta do obozu strzeleckiego. (...) Gdyśmy wjechali do pierwszego parowu, nagle na jego wysokim brzegu sposób krzewów wyłoniła się postać żołnierza z karabinem gotowym do strzału. (...) To pierwsze zetknięcie z uzbrojonym żołnierzem Armii Krajowej zrobiło na mnie duże wrażenie”. Ale już w sierpniu 1944 r. dominuje niepewność. Z Lublina nadchodzą wieści o aresztowaniach, dokonywanych przez Sowietów i rodzimych komunistów. W Warszawie trwało powstanie. Zastępca Delegata Rządu Adam Bień zadbał, aby na skrawku wolnej Polski wydrukować opracowywane przez lata przepisy funkcjonowania państwa w postaci Dziennika Ustaw. Zdołano opublikować tylko dwa zeszyty, drobny fragment pracy polskich prawników. „Korektę oraz wszystko, co z mojej strony było potrzebne do wydania Dzienników, wykonałem osobiście i własnoręcznie” – wspominał. – „Biorę do ręki zeszyt. Obaj z drukarzem zdajemy sobie sprawę z doniosłości chwili, jesteśmy wzruszeni.” „Nie wiem, czy [potem] przepadły bez wieści – zapisał dalej. – Czy też trafiły do dobroczynnych jakowyś archiwów i stały się trwałym zapisem historii Polski. Polski takiej, jaka być chciała, jaka być miała”. *** 28 marca 1945 r. Adam Bień został aresztowany przez NKWD wraz z innymi przywódcami Polskiego Państwa Podziemnego; po pokazowym procesie w Moskwie został skazany na 5 lat więzienia. Zygmunt Klukowski po wojnie był dwukrotnie aresztowany za kontakty z niepodległościowym podziemiem i spędził w PRL-owskim więzieniu blisko 5 lat. Helena Płotnicka zapadła w obozie na tyfus; mimo opieki współwięźniów i leków, które dla niej przemycono, zmarła ☛ cd. str.34 26 polska samhället. Eftersom de polska förutsättningarna varit sådana att dessa myndigheter, ämbetsverk och institutioner inte kan liera sig med det tyska administrativa och rättsliga maskineriet har det uppstått ett behov av att återskapa dem underjordiskt.” 1944: besvikelsernas år År 1944 brukar kallas avgörandenas år. För polackerna var det ett år av besvikelser: det Polen som de kämpat för och drömt om uppstod inte. Det året finns det dagbok allt mer information om underjordiska aktioner och om glädjen över tyskarnas reträtt i Klukowskis. ”En dag av ovanliga intryck. Tredje maj, nationaldag. Runt klockan tio på förmiddagen skickade Hemmaarméns distriktskommendant ”Wyrwa” (Stanisław Książek, till yrket lärare, min före detta elev) via en av sina underordnade en inbjudan till ett skytteläger för att fira dagens högtid. […] När vi kom in i den första ravinen visade sig bland buskarna högst upp en soldat med geväret i högsta hugg. […] Det var första gången jag kom i kontakt med en beväpnad soldat ur Hemmaarmén och det gjorde stort intryck på mig.” Men redan i augusti 1944 råder osäkerhet. Från Lublin kommer underrättelser om arresteringar som genomförts av ryssar och inhemska kommunister. I Warszawa pågick upproret. Ersättaren för den polska exilregeringens ombud i Polen, Adam Bień, såg till att trycka de föreskrifter om hur staten skulle fungera och som arbetats fram genom åren i form av en författningssamling Han lyckades bara publicera två häften, ett litet fragment av de polska juristernas arbete. ”Korrektur och allt som var nödvändigt från min sida för att ge ut författningssamlingen har jag utfört personligen och egenhändigt”, berättade han. ”Jag tog upp häftet. Både tryckaren och jag var medvetna om stundens betydelse, vi var rörda.” ”Jag vet inte om den [sedan] försvann spårlöst”, skrev han vidare. ”Eller om den hamnade i något gottgörande arkiv och blev en bestående anteckning i Polens historia. Polen så som det var ämnat att bli.” *** Den 28 mars 1945 arresterades Adam Bień av NKVD, den sovjetiska säkerhetstjänsten, tillsammans med andra ledare för ☛ fort. sid. 34 den polska underjordiska staten. Efter en życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang Fru Anna och generalerna – reportage från revolutionen Pani Anna i generałowie – reportaż z rewolucji Peter Kadhammar Fru Anna och generalen, Albert Bonniers Förlag, 2009 Peter Kadhammar Fru Anna och generalen, Albert Bonniers Förlag, 2009 W tym roku obchodzimy dwudziestą rocz nicę wielkiej rewolucji, która wyzwoliła połowę Europy trzymanej w zamknięciu za żelazną kurtyną. Kulminacja nastąpiła w Berlinie wraz z upadkiem muru berlińskiego w listopadzie 1989 r., ale rewolucja rozpo częła się w Polsce dziesięć lat wcześniej. Peter Kadhammar, na codzień dziennikarz Aftonbladet, w swojej najnowszej książce Pani Anna i generał zabiera nas właśnie tam. Należy on do tej grupy Szwedów, którzy bardzo wczesnie ulegli fascynacji Polską i polskim antyreżimowym oporem. I år firar vi 20-årsminnet av den stora revolutionen som befriade halva Europa som hålls instängd bakom järnridån. Revolutionen kulminerade i Berlin, med murens fall i november 1989 men började egentligen i Polen, tio år tidigare. Peter Kadhammar, till vardags journalist på Aftonbladet, tar oss i sin nya bok Fru Anna och generalen just dit. Han tillhör nämligen en liten skara svenskar som tidigt fascinerades av Polen och det polska motståndet mot regimen. Handlingen i boken hoppar fram och tillbaka mellan olika tidpunkter, en av de är just Warszawa anno 199. Kandhammar får följa med på möten och samtal med oppositionella ur KOR-kretsen (Komitté för arbetarnas försvar). Samtalen sker ofta i i trånga kök i akut behov av upprustning. Anteckningar från dessa samtal river han ur sitt kollegieblock och gömmer, för att senare smuggla de ut ur landet. Då anade han inte – lika lite som de inblandade själva – att historien just höll på att accelerera. Först flera år senare stod det klart för honom att han bevittnade en begynnande revolution: ”Att sitta där med Henryk var som att få sitta med en revolutionär i Paris före den fjortonde juli 189, med en revolutionär i Sankt Petersburg före tsardömets fall.” Narracja w książce przeskakuje w tę i z powrotem między różnymi okresami. Jeden z nich to Warszawa w roku 199. Kadhammar spotyka się na rozmowy z opozycjonistami z kręgu Komitetu Obrony Robotników. Rozmowy odbywają się często w ciasnych kuchniach domagających się natychmiastowego remontu. Zapiski z tych rozmów autor wyrywa ze swojego bloku i chowa, by później wywieźć je z kraju. Wtedy nie miał pojęcia – podobnie jak jego rozmówcy – że historia zaczęła przyspieszać. Dopiero wiele lat później dotarło do niego, że był świadkiem rozpoczynającej się rewolucji: „siedzieć tam z Henrykiem to było jakby siedzieć z rewolucjonistą w Paryżu przed 14 lipca 189, z rewolucjonistą w Sankt Petersburgu przed upadkiem caratu.” Kadhammar lyckas att fånga upp själva kärnan, förutsättningen för den kommande omvälvningen som kom att svepa över en halv kontinent. Samarbete mellan frihetssinnade intellektuella och arbetare var just denna förening som i ett slag gav oppositionen dess styrka och berövade kommunisterna resten av legitimitet. Arbetarna företräds i boken av titelns fru Anna Walentynowicz och hennes på en gång typiska och samtidigt så märkliga liv och långsamma envetna vandring En historia som berättas av henne själv i dag, i hennes enrummare med kokvrå i Gdansk. Kadhammarowi udaje się dotrzeć do samego jądra okoliczności i wydarzeń, poprzedzających rewolucję, która miała później ogarnąć więcej niż pół kontynentu. Współpraca między wolnościowo nastawionymi intelektualistami i robotnikami była tym sojuszem, który za jednym zamachem dał opozycji siłę i pozbawił komunistów resztek legitymizacji. W książce robotników reprezentuje Anna Walentynowicz i jej typowe a jednocześnie niezwykłe życie w długotrwałym upar 2 życie codzienne i artystyczne Y Den andra delen av bokens titel, ”generalen”, syftar förstås på den andra sidans förgrundsfigur – Wojciech Jaruzelski, som författaren har intervjuat vid flera tillfällen. Även hans så typiskt polska och därför märkliga liv med uppväxt på en herrgård, förvisning och arbetsläger i Sibirien och slutligen tjänstgöring i den sovjetstyrda armén återges i detalj. vardag & kulturevenemang tym marszu. Jest to historia, którą opowiada sama w swoim jednopokojowym mieszkaniu z wnęką kuchenną w Gdańsku. Generalen kunde lika gärna stå i pluralis, för även 1980talets inrikesminister Czeslaw Kiszczak intervjuas ingående. Peter Kadhammar har nämligen lyckas med att vid flera tillfällen få de båda att ställa upp på långa intervjuer. Dessa utgör en stor del av boken och ger en mycket initierad bild av deras tankegångar och agerande under de ödesdigra åren 1980-89. Intervjuerna påminner faktiskt väldigt mycket om Teresa Toranskas fascinerande De ansvariga och utgör ett viktig vittnesmål om en mörk period av landets historia. På sin reportageresa i revolutionens tid intervjuar Kadhammar andra prominenta figurer från Folkrepubliken Polen – Urban och Rakowski, men det är samtal med de båda generalerna som är det mest intressanta. Generalerna intervjuades i efterhand, efter 1990, och gav förstås sin egen bild av skeenden. Särskilt Jaruzelski är väldigt mån om att framstå som en plikttrogen militär, en patriot och hedersman som av historien tvingats axla det stora ansvaret och fatta svåra men ack så nödvändiga beslut. Kadhammar är väl förberedd och ryggar inte tillbaka för att ställa riktigt obekväma frågor. Vid ett tillfälle – när han drar en jämförelse med stalinismen – blir Jaruzelski ursinnig och avbryter intervjun. Boken ger oss en spännande, delvis ny bild av Jaruzelski som en hamletiserande asket med vacklande mod och själmordstanskar. Hans närmaste medarbetare – general Kiszczak verkar i mångt och mycket vara en annan personlighetstyp – en mustig, rättfram, handlingens man, som skrattar högt och slår sig för knät. Bakom den robusta fasaden döljer sig förstås en slug veteran från kontraspionaget, spionaget, säkerhetstjänsten och inrikesministeriet så här gäller det att lyssna noga framför allt på det han inte säger. Icke desto mindre avslöjar för Kadhammar den kommunistiska ancient régimens märkligt reaktionära världsbild. Ett skräckblandat förakt för den vanliga människan: Druga część tytułu książki, generał, dotyczy oczywiście bohatera drugiej strony – Wojciecha Jaruzelskiego, z którym autor rozmawiał wielokrotnie. Również jego tak typowo polskie i przez to niezwykłe życie z dorastaniem w majątku ziemiańskim, deportacją do obozu pracy na Syberii i w końcu służbą w kierowanej prze Sowietów armii przedstawione jest szczegółowo. Słowo generał można by napisać w liczbie mnogiej, ponieważ również minister spraw wewnętrznych z lat 80tych przepytywany jest dogłębnie. Peterowi Kadhammarowi udało sie kilkakrotnie nakłonić obu generałów do długich wywiadów. Stanowią one dużą część książki i dają bardzo pogłębiony obraz ich sposobu myślenia i działania w czasie owych brzemiennych w konsekwencje lat 1980-89. Wywiady przypominają bardzo te zawarte w fascynującej książce Teresy Torańskiej Odpowiedzialni i stanowią ważne świadectwo ciemnego okresu historii Polski. W czasie swojej reporterskiej podróży w czas rewolucji przepytuje Kadhammar również inne prominentne osoby z Polski Ludowej – Urbana i Rakowskiego, ale najbardziej interesujące są rozmowy z dwoma generałami. Generałowie byli odpytywani już po wszystkim, po 1990 roku, i dali oczywiście swój własny obraz zajść. Szczególnie Jaruzelskiemu zależy na swoim obrazie wiernego żołnierza, patrioty, człowieka honoru, którego historia zmusiła do dźwigania wielkiejodpowiedzialności i podjęcia, ach, jakże potrzebnej decyzji. Kadhammar jest przygotowany i nie cofa się przed stawianiem niewygodnych pytań. Raz – kiedy Kadhammar sięga do porównanie ze stalinizmem – Jaruzelski złości się i przerywa wywiad. Książka daje nam sensacyjny, częściowo nowy, obraz Jaruzelskiego jako hamletyzującego ascety o zmiennych nastrojach i z myślami samobójczymi. Jego najbliższy współpracownik – generał Kiszczak – wygląda na zupełnie inną osobowość. Mocny, soczysty, prostolinijny, przyszłościowy człowiek czynu, który głośno się śmieje i bije po udach. Za tą solidną fasadą kryje się oczywiście chytry weteran kontrwywiadu, wywiadu, służby bezpieczeństwa 28 życie codzienne i artystyczne Y i ministerstwa spraw wewnętrznych, tak że należy wsłuchiwać się uważnie przede wszystkim w to, czego nie mówi. Odsłania przed Kadhammerem niesłychanie reakcyjny obraz świata komunistycznego reżimu. Pomieszana ze strachem pogarda dla zwykłego człowieka: Lud ... to jest masa. Ktoś staje na kombajnie i coś wykrzykuje i masa idzie za nim. Masa jest nieobliczalna. Większość to złodziej, przestępcy, wandale... tłukli szyby i bili. Tak było w rewolucji francuskiej i październikowej też. vardag & kulturevenemang Folket … det är massa. Någon ställer sig på en jordbruksmaskin och skriker något och massan följer efter. Massan är oberäknelig. De flesta är tjuvar, brottslingar, vandaler… de slog sönder skyltfönster och misshandlade. Så var det i den franska revolutionen och den ryska oktoberrevolutionen också. Detta sagt av den siste kommunistiske premiärministern i Polen! Man hör nästan historiens förtjusta fniss. To powiedzial ostatni komunistyczny premier Polski Ludowej! Prawie słychać zadowolony chichot historii. Właśnie taki obraz reżimu, który postrzegał siebie jako ostatnią redutę porządku przed opozycyjnym zagrożeniem chaosem powraca stale w wywiadach. Władcy Rzeczpospolitej czuli się zagrożeni z wielu kierunków – zarówno swoich towarzyszy na miejscu i w Moskwie jak i ze strony ludu. Zachować porządek, uratować ojczyznę przed rozlewem krwi – oczywiście, ale między wierszami prześwieca również zwykły ludzki strach. Prawdopodobnie tu kryje się klucz do późniejszego porozumienia z opozycją. Konsekwentne wyrzeczenie się przez ruch Solidarnościowy wszelkich form przemocy sprawił, że gene rałowie wkrótce odważyli się usiąść przy jednym stole i rozmawiać. Pani Anna i generał jest wolna od nienawistnej debaty na temat przejścia od komunizmu do demokracji, która ciągnęła się w Polsce od wielu lat. Petrowi Kadhammarowi udaje się przypomnienie, że był czas, kiedy Anna Walentynowicz, Andrzej Gwiazda, Lech Wałęsa i Lech Kaczyński mogli współpracować ze sobą i z innymi ugrupowaniami wewnątrz opozycji. Czas, kiedy Kiszczak mógł być wściekły po przeczytaniu listu otwartego, który Adam Michnik napisał w więziennej celi. Czas, gdy opozycjoniści spotykali się z młodym Szwedem przy filiżance herbaty w ciasnej kuchni w Warszawie lub w Gdańsku. Czas, kiedy powietrze w polskich miastach pachniało węglowym dymem. Dopiero po wielu latach zrozumiał – i my wszyscy – że tak pachniała rewolucja. ❖ Artur Sehn 29 Just denna självbild av regimen som såg sig som ordningens sista bålverk mot oppositionens och pöbelns hotande kaos återkommer gång på i intervjuerna. Folkrepublikens makthavare kände sig tydligen trängda och hotade till livet från flera håll – både från sina kamrater hemma och i Moskva och från folkets sida. Bevara ordningen, rädda fosterlandet från blodsutgjutelse – javisst, men genom rader lyser också en vanlig, mänsklig rädsla. Förmodligen här döljer sig också nyckeln till senare uppgörelse med oppositionen. Solidaritetsrörelsens konsekventa avståndstagande från alla former av våld gjorde att generalerna så småningom vågade sätta sig vid samma bord och samtala. Fru Anna och generalen är på ett befriande sätt oberörd av den hätska debatt om övergången från kommunism till demokrati som pågått i Polen sedan flera år tillbaka. Peter Kadhammar lyckas faktiskt påminna oss om att det faktiskt fanns en tid då Anna Walentynowicz, Andrzej Gwiazda, Lech Walesa och Lech Kaczynski kunde samarbeta både med varandra och med andra grupperingar i oppositionen. En tid då Kiszczak kunde bli rasande efter att ha läst ett öppet brev som Adam Michnik skrev från sin fängelsecell. En tid då oppositionella träffade en ung svensk över teglas i ett trångt kök i Warszawa eller Gdansk. En tid då luften i polska städer luktade kolrök. Först efter flera år förstod han – och alla vi andra – att den luktade revolution. ❖ Artur Sehn życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang Den åttonde ön av Richard A. Antonius/Ryszard Antoniszczak Powieść Ósma wyspa Richarda A. Antoniusa, czyli Ryszarda Antoniszczaka Pisarze polskiego pochodzenia, mieszkający w Szwecji, wydają swoje utwory w wydawnictwach szwedzkich, polonijnych i polskich. Wydanie w Polsce daje szansę dotarcia do szerszego kręgu czytelników. Staje się już chyba tradycją u zamieszkałych w Szwecji polskich pisarzy, że wydaje się książki w Videografie II, w Katowicach. Ostatnio była to Inna jasność Zygmunta Barczyka: premiera miała miejsce w Instytucie Polskim w Sztokholmie jesienią ubiegłego roku. Tym razem to Richard A. Antonius, znany również jako plastyk i reżyser filmowy, zapraszał czytelników: Drogi czytelniku! Zapraszam na światową prapremierę, pachnącej jeszcze drukiem, niezwykłej książki i opowieści, którą ja nazywam – eurosagą. Zapraszam małych i dużych, a zwłaszcza tych, którym nie jest obce poczucie humoru – do zamieszkania w świecie QANARII. Promocji książki towarzyszyła wystawa prac artystycznych Antoniusa. A spotkanie z pisarzem prowadził inny pisarz, Zygmunt Barczyk, przyjaciel autora Ósmej wyspy. Podczas spotkania padło wiele pytań, dotyczących głównie genezy, przebiegu wydarzeń i kompozycji utworu. Bardzo ciekawa i wartka akcja, wielowątkowa, została uporządkowana w trzech częściach, zawierających łącznie 29 rozdziałów. Każdą Polskfödda författare bosatta i Sverige ger ut sina böcker på svenska och polska förlag, och på förlag för exilpolacker. En utgivning i Polen ger möjligheten att nå ut till en bredare läsekrets. För polska författare bosatta i Sverige har det vid det här laget blivit tradition att ge ut sina böcker på Videograf II i Katowice. Senast var det Inna Jasność [Ett annorlunda ljus] av Zygmunt Barczak; boken presenterades för första gången på Polska institutet i Stockholm förra hösten. Den här gången var det dags för Richard A. Antonius, även känd som konstnär och filmregissör, att bjuda in läsarna: Kära läsare! Jag inbjuder till världspremiären av en märklig bok, direkt från tryckeriet, som jag kalla en eurosaga. Jag hälsar stora och små, i synnerhet dem som inte är helt i avsaknad av humor, välkomna att bosätta sig i Qanarias värld. Presentationen av boken åtföljdes av en utställning med Antonius konstnärliga alster. Mötet med författaren leddes av en annan författare, tillika god vän till Antonius, Zygmunt Barczyk. Under mötet ställdes många frågor, särskilt om bokens uppkomst, händelseförlopp och komposition. Den mycket intressanta och livfulla handlingen, som innehåller många olika trå 30 życie codzienne i artystyczne Y dar, har delats in i tre delar om sammanlagt 29 kapitel. Varje del inleds med en illustration av Antonius. I början av denna omfångsrika, mer än sexhundrasidiga fantasyroman finns en karta över det fiktiva Qanaria, och i slutet en Kort översikt över språket atlangos grammatik. Det speciella ordförrådet och de grammatiska reglerna är – som författaren säger – bara ämnade för de invigda, det vill säga dem som läser boken. vardag & kulturevenemang część inicjuje ilustracja Antoniusa. Na samym początku tej obszernej, ponad sześciusetstronicowej powieści fantasy znajduje się mapa fikcyjnej QANARII, a na końcu Krótki zarys gramatyki języka atlango. Specjalne słownictwo i zasady gra matyczne są przeznaczone – jak mówi pisarz – tylko dla wtajemniczonych, czyli dla tych, którzy czytają książkę. Richard A. Antonius to właściwie Ryszard Antoniszczak. Urodził się w roku 194 w Nowym Sączu. Ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie. Współzałożyciel i autor tekstów zespołu muzycznego Zdrój Jana na tejże uczelni. Był reżyserem w Krakowskim Studiu Filmów Animowanych. Tam też powstały jego filmy autorskie, nagradzane na wielu festiwalach, a także serial Bajki zza okna oraz film pełnometrażowy Miki Mol i straszne Płaszczydło. Antoniszczak jest twórcą bajkowej postaci mola książkowego Miki Mola, którego przygody znane są zarówno z telewizyjnych dobranocek w TVP jak i z trzech powieści wydanych ostatnio przez wydawnictwo Videograf II. Ryszard A. Antonius heter egentligen Ryszard Antoniszczak. Han föddes 194 i New York och har studerat på Konstakademien i Kraków. En av grundarna och textförfattarna bakom musikgruppen Zdrój Jana på samma högskola. Han har varit regissör på Studion för animerad film i Kraków. Där gjorde han också egna filmer som spelats på flera festivaler, liksom serien Sagor bakom fönstret och långfilmen Miki Mol och Monsterrocken. Antoniszczak har skapat sagofiguren och bokmalen Miki Mol som är känd både från barnprogram på TV Polonia och från tre böcker som nyligen getts ut av förlaget Videograf II. Bajka Miki Mol i zaczarowany kuferek czasu została też wydana w formie przedstawienia teatralnego nagranego na CD. Sagan Miki Mol och den förtrollade sagokofferten finns också som teaterföreställning på CD. Ryszard Antoniszczak od roku 1982 mieszka w Szwecji. W swoim dorobku emigracyjnym ma film reklamowy dla firmy LM Ericsson, okładki do książek oraz ilustracje dla szwedzkich wydawnictw. Pracował w biurach reklamowych i tworzył autorskie filmy przy wsparciu Szwedzkiego Instytutu Filmowego. Jako malarz jest ostatnio związany z grupą artystów LYKTAN ze Skogås. No swojej stronie internetowej: www.vido.net prezentuje m. in. projekt wspólnego, neutralnego języka dla Unii Europejskiej – Atlango. ❖ Ryszard Antoniszczak är bosatt i Sverige sedan 1982. Efter emigrationen har han bland annat spelat in en reklamfilm för Ericsson och gjort bokomslag och illustrationer åt svenska bokförlag. Han har arbetat på reklambyråer och regisserat filmer med stöd från Svenska filminstitutet. Som konstnär ingår han i gruppen Lyktan från Skogås. På hans hemsida www.vido.net presenteras Atlango, ett neutralt, gemensamt språk för hela Europeiska unionen. ❖ Jolanta Szutkiewicz Jolanta Szutkiewicz 31 Nanas krönika Nanafelieton Nobel dla ważnej twórczości En viktig röst fick Nobelpriset P o raz pierwszy jestem naprawdę zadowolona, kiedy ogłaszają nagrodę Nobla w literaturze. Jestem wręcz uszczęśliwona, jak dziecko w wigilię, co jest nietypowe ponieważ, na ogół, nie interesują mnie z zasady ani konkursy, ani nagrody i odznaczenia. W szczególności zazwyczaj nie interesuje mnie, kto dostał nagrodę Nobla w literaturze ponieważ przeważnie nie słyszałam o pisarzu/pisarce, o któ rego/którą chodzi, zanim otrzymał/a on/ona nagrodę Nobla, a tym samym nigdy nie czytałam jego/jej książek. W tym roku jest więc inaczej. Moją pierwszą reakcją, kiedy usłyszałam, że Herta Müller otrzymuje nagrodę Nobla, była prawdziwa radość. Przyznaję, powodem, dla którego w ogóle zaczęłam czytać tę Hertę Müller jest to, że lubię Rumunię. Pisarka jest rumuńską Niemką, urodzoną i dorosłą z niemieckim jako językiem ojczystym we wsi Nitchidorf pod Timisoarą we wschodniej Rumunii. Wszystkie jej powieści dzieją się w Rumunii. Tak czy inaczej, przeczytawszy powieść Sercątko zrozu miałam, że Herta Müller ma inne zalety niż tylko swoje po chodzenie. Rzecz rozgrywa się, podobnie jak inne powieści Herty Müller, w Rumunii za komunizmu i opowiada o czwór ce przyjaciół, którzy razem usiłują przetrzymać totalitarny reżim, bezustannie śledzeni przez wszechobecną policję bezpieczeństwa zagrażającą im i ich rodzinom. Obok Reżimu Caeauşescu przyjaciele tworzą rzeczywistość równoległą, wolną przestrzeń, w której czytają w sekrecie zakazane książki i piszą, na oko niewinne, ale krytyczne wobec reżimu wiersze. Uwielbiam styl Herty Müller – powracający w jej wszystkich książkach prosty i piękny język, w którym przy każdym ponownym czytaniu odkrywam nowe znaczenia – i jej sposób opowiadania o swoim życiu zanim uciekła do Niemiec przed dyktaturą. Kiedy jest się, tak jak ja, wychowanym w demokracji, bardzo trudno uzmysłowić sobie, jak to jest żyć w dyktaturze, ale chcę wierzyć, że Herta Müller przynajmniej pomaga, mnie i innym, zrozumieć trochę więcej. Coś jest między wierszami jej książek, co sprawia, że czuję się śledzona, jak gdyby policji bezpieczeństwa chodziło również o mnie. Jak gdybym to ja wkładała włos do moich listów do najlepszych przyjaciół, by mogli sprawdzić, czy listy nie były otwierane zanim dotarły na miejsce. Jakbym to ja używała słów „cążki 32 F ör allra första gången blir jag riktigt glad när Nobelprisvinnaren i litteratur presenteras. Jag blir till och med löjligt glad, som ett barn på julafton, vilket är anmärkningsvärt eftersom jag vanligtvis är i princip ointresserad av såväl tävlingar som priser och utmärkelser. I synnerhet är jag vanligtvis inte intresserad av vem som får Nobelpriset i litteratur eftersom jag oftast inte har hört talas om författaren i fråga innan hon eller han fått priset, ännu mindre läst hans eller hennes böcker. Men i år är det alltså annorlunda. Min första reaktion när jag hör att Herta Müller är den som kommer att tilldelas Nobelpriset i litteratur är genuin glädje. Jag erkänner, anledningen till att jag överhuvudtaget började läsa den Herta Müller är för att jag gillar Rumänien. Författaren är tysk-rumänska, född och uppvuxen med tyska som modersmål i byn Nitchidorf utanför Timişoara i östra Rumänien. Alla hennes böcker utspelar sig i Rumänien. Hur som helst, efter att ha läst romanen Hjärtdjur insåg jag att Herta Müller hade andra kvaliteter än just sitt ursprung. Historien utspelar sig, liksom övriga Herta Müller-böcker, i Rumänien under kommunismen och handlar om fyra kompisar som tillsammans försöker uthärda den totalitära regimen, ständigt förföljda av den ständigt närvarande säkerhetspolisen som hotar både dem och deras familjer. Vid sidan om Ceauşescuregimens värld skapar vännerna en egen parallell verklighet, en frizon där de läser förbjudna böcker i smyg och skriver till synes oskyldiga men regimkritiska dikter. Jag älskar Herta Müllers sätt att skriva – återkommande i alla hennes böcker är ett till synes avskalat och vackert språk som jag för varje omläsning hittar nya sätt att tolka – och hennes sätt att berätta om sin eget liv innan hon flydde till Tyskland för att slippa diktaturen. Är man som jag, uppvuxen i en demokrati, är det mycket svårt att ens föreställa sig hur det skulle vara att leva under en diktatur, men jag inbillar mig att Herta Müller hjälper mig och andra att förstå i alla fall lite mer. Det finns något mellan raderna i hennes böcker som får mig att känna mig förföljd, som om säkerhetspolisen var ute efter mig också. Som om också jag var den som la hårstrån i mina brev till mina bästa vänner så att de skulle kunna kontrollera att breven inte hade blivit öppna när de väl kom fram. Som om också jag använde ord som ”nagelsax”, ”frisör” och ”knapp” Nanas krönika Nanafelieton Nobel dla ważnej twórczości En viktig röst fick Nobelpriset för att låta mina vänner veta att jag hade blivit förföljd, utfrågad och hotad. Det läskiga med Herta Müllers författarskap är tanken på hur det hade sett ut om hon inte hade upplevt allt det hemska Ceauşescuregimen förde med sig. Jag kan inte låta bli att fundera över vad Herta Müller skulle ha skrivit om om hon inte hade växt upp i en diktatur. På något sätt är hon en skapelse av det hon kämpade emot och flydde ifrån, ett öde hon delar med många rumänska författare, konstnärer och filmskapare som under de senaste åren nått stor internationell framgång genom att omvandla Rumäniens mörka historia till kreativitet och konst. do paznokci”, „fryzjerka” czy „guzik”, by powiadomić moich przyjaciół, że byłam śledzona, przesłuchiwana i zastraszana. Makabryczną myślą w związku z pisarstwem Herty Müller jest, jakby ono wyglądało, gdyby autorka nie przeżyła okropności reżimu Ceauşescu. Nie mogę powstrzymać się od refleksji, co pisałaby Herta Müller gdyby nie wzrastała w dyktaturze. W pewien sposób jest ona tworem tego, prze ciw czemu walczyła i od czego uciekła, który to los dzieli z wieloma rumuńskimi pisarzami, malarzami i filmowcami, którzy w ostatnich latach odnieśli wielki sukces przemieniając mroczną historię Rumunii w tworzywo sztuki. Herta Müller gick i exil till dåvarande Västtyskland 1987, två år efter det att hennes böcker hade förbjudits i Rumänien och två år innan kommunismens fall i landet. Regimen lyckades att genom förföljelser och förtryck tysta Herta Müllers röst i hemlandet. De lyckades så till den grad att det när jag senast var i Rumänien, månaderna innan det avslöjades att författaren skulle få Nobelpriset, inte gick att hitta hennes böcker i välsorterade bokaffärer. En bråkdel, fem, av hennes böcker hade kommit ut på rumänska, men utan någon större uppståndelse. Inte en enda av mina annars hyfsat belästa rumänska vänner hade ens hört talas om henne. Hur det kommer att se ut i boklådorna nästa gång jag åker till Rumänien återstår att se, men det går i alla fall att konstatera att även om kommunistregimen lyckades tysta Herta Müllers röst i Rumänien så lyckades de inte att tysta den helt. Hennes röst bärande viktiga historier om vår samtid sipprade ut högt och klart i övriga världen. Lyssna du också, det hon har att berätta är viktigt. _ Herta Müller poszła na wygnanie do ówczesnych Niemiec zachodnich w 1987 roku, dwa lata po tym, jak jej książki zostały zakazane w Rumunii i dwa lata, nim upadł w kraju komunizm. Reżimowi udało sie przez prześladowania i terror uciszyć głos Herty Müller w ojczyźnie. Udało mu się to do tego stopnia, że kiedy ostatnio byłam w Rumunii, kilka miesięcy przed ogłoszeniem, że pisarka otrzymała nagrodę Nobla, nie można było, w dobrych księgarniach, znaleźć jej książek. Ułamek twórczości, pięć jej powieści, wyszło po rumuńsku, ale bez większego szumu. Żaden z moich skądinąd imponująco oczy tanych rumuńskich przyjaciół o niej nie słyszał. Jak będzie to wyglądało na księgarskich półkach następ nym razem, kiedy pojadę do Rumunii, to się zobaczy, ale, w każdym razie, można stwierdzić, że jeśli nawet komunistycznemu reżimowi udało się uciszyć Hertę Müller to nie udało mu się tego zrobić całkowicie. Jej głos, niosący doniosłe przesłanie, rozbrzmiewał głośno i czysto w reszcie świata. Posłuchaj i ty – to, co ona ma do opowiedzenia, jest ważne. _ Nana Håkansson Nana Håkansson 33 życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang Suecia Polonia nr 3(29)/2009 ☛ fort. från sid. 26 skådeprocess i Moskva dömdes han till fem års fängelse. Zygmunt Klukowski arresterades två gånger för kontakt med den frihetssträvande underjordiska rörelsen efter kriget och tillbringade närmare fem år i fängelse i det kommunistiska Polen. Helena Płotnicka insjuknade i tyfus i lägret; trots medfångarnas omsorger och insmugglad medicin avled hon den 13 maj 1944. Hennes granne från byn, Władysława Kożusznikowa, var ända till krigsslutet verksam inom den underjordiska rörelsen, därefter skrev hon sina memoarer. ❖ Anna Machcewicz är historiker, reporter och manusförfattare till dokumentärfilmer. Hon har nyligen publicerat en biografi om Kazimierz Moczarski som var en chef för Information och Propaganda byrå inom Hemmaarmén. Efter kriget fick han dödsdom av kommunisterna (senare benådades han). Satt några år i dödscellen tillsammans med Jürgen Stroop, SS-officerare och krigsförbrytare. Stroop kommenderade över tyska truppers blodig och grym kamp med uppror i Warszawas getto (år 1943). Flera år senare publicerade Moczarski sina diskussioner med Stroop i en bok under titeln Samtal med bödeln. ☛ cd. ze str.26 13 maja 1944 r. Jej sąsiadka ze wsi, Wła dysława Kożusznikowa, do końca woj ny pracowała w konspiracji, a potem napi sała o tym wspomnienia. ❖ Anna Machcewicz jest historykiem, reportażystką, scenarzystką filmów dokumentalnych. Ostatnio opublikowała biograficzną książkę o Kazimierzu Moczarskim. Był on szefem Biura Informacji i Propagandy ZWZ-AK. Po wojnie skazany przez komunistów na karę śmierci (później ułaskawiony). W celi śmierci siedział razem z Jürgenem Stroopem, oficerem SS, zbrodniarzem wojennym, dowódcą oddziałów niemieckich walczących z powstaniem w gettcie warszawskim (1943 r.). Wiele lat później opublikował prowadzone z nim rozmowy w książce pt. Rozmowy z katem. ”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem wydawanym przez Stowarzyszenie Forum Suecia-Polonia Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: Zbigniew Bidakowski Redaktör/Redaktor: Zbigniew Bidakowski Översättningar/Tłumaczenia: Jarema Bielawski, Jurek Hirschberg, Lisa Mendoza Åsberg Grafisk form/Opracowanie graficzne: Anna Bidakowska. Foto: Kuba Dabrowski, Mariusz Kubik, Wikipedia.com Adress/Adres:”Suecia Polonia”, Himlabacken 8, 170 78 Solna Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, +46-(0)704 868 225 e-mail: [email protected] Alla inbetalningar till Postgiro/ Wszystkie wpłaty na Postgiro: 194 626-8 Föreningen Forum Suecia-Polonia Redaktionen tar inget ansvar för innehåll i annonser, återsänder inte obeställd materiall och har inga möjligheter att svara på alla insända brev. Vi förbehåller oss rätter att förkorta och redigera texter samt ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów nie zamówionych i nie ma możliwości odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji tekstów oraz zmiany ich tytułów. ISSN 1651-0658 ◆ Suecia Polonia do słuchania Suecii Polonii można też słuchać. Z płyty CD Na jednej płycie znajdują się obie wersje językowe – polska i szwedzka. W języku polskim nie mamy na dźwiękowe czasopismo dobrego słowa. Książkę nagraną na kasetę czy płytę księgarnie internetowe nazywają audiobook. Niezupełnie po polsku. A czasopismo? Audioczasopismo? Słuchomagazyn? A może: czasopismo do słuchu? Chyba brzmi jednak zbyt dwuznacznie. Zostańmy więc na razie przy Suecia Polonia do słuchania. Suecię Polonię do słuchania można zamówić e-mailem: [email protected] albo pocztą: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 179 78 Solna Płytę cd wysyłamy pocztą pod podanym adresem. Koszt wynosi 100 kr rocznie (4 numery). Suecia Polonia som taltidning Nu finns det Suecia Polonia i form av en inläst taltidning. En cd-skiva innehåller två språkversionerna: svenska och polska. Suecia Polonia taltidnig kan beställas via e-mail: [email protected] eller post: SUECIA POLONIA, Himlabacken 8, 179 78 Solna Taltidningen skickas hem till angiven adress. Kostnaden är 100 kr per år (dvs. för 4 nummer). 34 REDAKTIONSRÅDET/Rada redakcyjna: Ordförande/Przewodniczący: Leo Kantor, publicist, ordförande i Internationellt Kulturforum i Sverige/ publicysta, przewodniczący Międzynarodowego Forum Kultury w Szwecji Ledamöter/Członkowie: Kjell Albin Abrahamson, publicist och författare, utrikeskorrespondent för Sveriges Radio i Warszawa, Wien och Moskva/publicysta i pisarz, korespondent Szwedzkiego radia w Warszawie, Wiedniu i Moskwie Piotr Cegielski, journalist och F.D direktör för Polska Institutet i Stockholm/dziennikarz, Były dyrektor Instytutu Polskiego w Sztokholmie Katarzyna Janowska, journalist vid veckotidningen Polityka, programledare i polsk TV/dziennikarka tygodnika „Polityka” i TVP Anna M. Packalén, professor i polska vid Uppsala universitet/ profesor filologii polskiej uniwersytetu w Uppsali
Podobne dokumenty
Den flyktiga moderniteten Płynna współczesność
har vi fäst denna eleganta titel över Arthur Sehns text om
helt andra svenskar – ett tiotal entreprenörer, direktörer
och tjänstemän vid svenska företag i andra världskrigets
ockuperade Warszawa, s...