Narkotyki i paranarkotyki - Centrum Profilaktyki Społecznej

Narkotyki i paranarkotyki - Centrum Profilaktyki Społecznej

Narkotyki i paranarkotyki
(perspektywa polska)
Fundacja Pedagogium
Piotr Jabłoński, Mariusz Jędrzejko
Narkotyki i paranarkotyki
(perspektywa polska)
Warszawa 2010
Recenzent:
prof. SWSZ dr hab. Marek Walancik
Śląska Wyższa Szkoła Zarządzania im. gen. Jerzego Ziętka w Katowicach
Praca powstała we współpracy z: :
Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie,
Mazowieckim Centrum Profilaktyki Uzależnień w Milanówku
Opracowanie graficzne:
mgr Anna Chaberska
Projekt okładki:
Barbara Kuropiejska-Przybyszewska
© Copyright by Mariusz Jędrzejko & Piotr Jabłoński
© Copyright by Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR 2010
Wydawca:
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44
tel. 0-602-247-367. fax 615-34-21
e-mail: [email protected]
www.aspra.pl
Mazowieckie Centrum Profilaktyki Uzależnień
ul. Staszica 21 B
05-822 Milanówek
e-mail: [email protected]
ISBN 978-83-7545-221-1
Spis treści
Narkomania - zagrożenie wieloaspektowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Część pierwsza
Problemy definicyjne i pojęciowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Część druga
Polskie regulacje prawne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2. 1. Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii . . . . . . . . . . . . . . 25
2. 2. Kodeks Karny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2. 3. Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii . . . . . . . 30
Część trzecia
Przyczyny sięgania po narkotyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3.1. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w używaniu
narkotyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3.1.1. Czynniki ryzyka – sfera psychologiczna . . . . . . . . . 40
3.1.2 Sfera społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
3.1.3. Sfera biologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3.2. Destrukcyjny charakter uzależnienia od narkotyków . . . . 46
3.3. Narkomania jako forma ograniczenia wolności . . . . . . . . 49
3.4 Używanie narkotyków w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Część czwarta
Procedury postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Część piąta
Charakterystyka substancji psychoaktywnych. . . . . . . . . . . . . . . 63
5.1. Kannabis – preparaty otrzymywane z konopi indyjskich . 63
5.2. Stymulanty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
5.2.1. Amfetamina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
5.2.2. Metamfetamina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
5.2.3. Kokaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
5.2.4. Ecstasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
5.3 Środki halucynogenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
5.3.1. LSD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
5.3.2. Meskalina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
5.3.3. Grzyby halucynogenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
5
5.4. Opioidy (opiaty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
5.5. Inhalanty – wziewne środki odurzające . . . . . . . . . . . . . . 81
5.6. Narkotyki wykorzystywane w celach przestępczych . . . . 83
5.6.1. GHB (kwas gamma-hydroksymasłowy) . . . . . . . . . 84
5.6.2. Rohypnol (flunitrazepam) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
5.6.3. Ketamina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
5.7. Nowe narkotyki syntetyczne – narkotyki klubowe . . . . . 89
5.7.1. PMA, PMMA (parametoksyamfetamina) . . . . . . . . 90
5.7.2. mCPP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
5.7.3. Fentanyl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
5.7.4. DXM (dekstrometorfan) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
5.7.5. PCP (fencyklidyna) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
5.7.6. Poppers (azotan amylu, azotan butylu) . . . . . . . . . . 95
5.8. Dopalacze – paranarkotyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
5.9. Leki uspokajające i nasenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
5.9.1. Barbiturany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
5.9.2. Benzodiazepiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
5.10. Sterydy anaboliczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Część szósta
Politoksykomania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Część siódma
Ostre zatrucia – podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Część ósma
Narkomania i nowe uzależnienia – konteksty i problemy . . . . . 117
Część dziewiąta
Rozpoznanie zachowań narkotykowych
(paranarkotykowych) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
9.1. Obserwacje zachowań osoby i jej twarzy . . . . . . . . . . . . 131
Załączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
6
Narkomania
– zagrożenie wieloaspektowe
Pomimo setek badań i analiz nie znamy rzeczywistej liczby osób sięgających po narkotyki i substancje działające podobnie. Najprawdopodobniej w każdym roku ponad pół miliona osób w Polsce zażywa przynajmniej jedną z substancji narkotycznych (wliczamy w to także środki
określane jako dopalacze). Być może liczba ta oscyluje około miliona,
na co wskazywałby bardzo dynamiczny rozwój sieci sklepów dopalaczowych (na początku września 2010 było ich około 1000). Jak się uważa, większość z sięgających po narkotyki stanowią ludzie młodzi, a w tej
grupie dominują chłopcy. Z kolei osób zażywających narkotyki w sposób
okresowy, bardziej regularny (tworzą ją szczególnie tzw. weekendowcy
oraz osoby używające narkotyków dla osiągnięcia określonego stanu
psychicznego lub/i fizycznego) jest ok. 150-160 tys. osób. Narkomanów
w pełnym tego słowa znaczeniu (osób o zdefiniowanych cechach trawłego uzależnienia) jest natomiast kilkadziesiąt tysięcy. Jednak każda z tych
liczb może być myląca, bowiem badania w tym zakresie obarczone są ryzykiem dużego błędu. Jak wskazują autorzy ostatniego raportu o sytuacji
narkotykowej w Polsce, 12% respondentów miało kontakt z marihuaną
lub haszyszem a 2% z amfetaminą (Struzik, Malczewski, 2010). Z kolei
w przeprowadzonym przez SMG/KRC badaniu populacji 15–17-latków
(2008) 7% członków tej grupy miało kontakt z marihuaną a 3% z haszyszem (tamże). Jeszcze inne dane przynoszą nam liczne, bardzo ciekawe
opracowania przygotowane w ośrodkach akademickich, w ramach prac
doktorskich i magisterskich. Z zamieszczonych tam analiz wynika, iż
w populacji nastolatków od 7 do 16% miało w ciągu ostatniego roku
kontakt z jednym z narkotyków (SGGW, WSP ZNP, UŚ, UAM, UW).
Problem narkomanii można analizować wielu perspektywach i płaszczyznach: np. badając przyjęcia pacjentów do placówek stacjonarnych
7
otrzymujemy interesujące dane dotyczące struktury tej choroby. Z kolei analiza eksperymentów narkotykowych nastolatków przynosi ważne
informacje o zmianie tendencji używania tych substancji. Od kliku lat
pojawiają się też nowe płaszczyzny diagnozy tego problemu np. poprzez
analizowanie czynów przestępczych, wyroków z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, czy też diagnozy środowiskowe bądź grup zawodowych (wojsko, pracownicy korporacji, kierowcy). Jakkolwiek by badać
problem narkomanii otrzymujemy szereg nowych wiadomości.
Bez względu na to jakie będziemy przytaczali liczby nie ulega wątpliwości, że skala zjawiska jest poważna, tak w wymiarze społecznym,
prawnym, zdrowotnym, jak i moralnym. Bardzo ciekawe dane w tym
zakresie przynoszą nam opracowania medyczne, zwłaszcza dotyczące
leczenia stacjonarnego osób uzależnionych od narkotyków. Według najnowszych dostępnych danych w roku 2007 do leczenia stacjonarnego
przyjęto ponad 12 500 osób uzależnionych od narkotyków. Blisko ¾
przyjmowanych do takiego leczenia stanowią mężczyźni, co ma znaczenie przy planowaniu i realizacji zamierzeń profilaktycznych. Skalę
problemu można oceniać także w perspektywie bazy leczniczej. W Polsce działa 85 ośrodków stacjonarnych i 295 placówek ambulatoryjnych
zajmujących się osobami uzależnionymi od narkotyków. A przecież
wsparciem dla tych osób zajmują się także liczne organizacje non-profit i
kościoły. Okazuje się też, że wydolność tego systemu jest coraz bardziej
ograniczona, a w niektórych sytuacjach wręcz niewydolna (np. polski
system penitencjarny nie jest w stanie zapewnić leczenia osób uzależnionych od narkotyków i substancji działających podobnie, spośród odbywających kary pozbawienia wolności)
Dokonując wprowadzenia do niniejszego opracowania, przeznaczonego przede wszystkim dla pedagogów, psychologów szkolnych,
nauczycieli oraz studentów kierunków pedagogicznych, chcielibyśmy
zwrócić uwagę na wielowymiarowość zagrożeń narkotykowych. Tylko
takie ujęcie daje bowiem możliwość ukazania złożonego charakteru tych
zagrożeń, jak i zaproponowanie rozwiązań ograniczających tę patologię
społeczną (Juczyński, 2004). Problem ten prezentujemy w ujęciu graficznym.
8
Rys. 1. Zagrożenia narkotykowe – perspektywa holistyczna
Narkomania jako problem: prawny (kryminologiczny,
kryminalistyczny), ekonomiczny, społeczny, moralny,
zdrowotny
Nowe narkotyki i substancje działające podobnie
(dopalacze). Przechodzenie narkomanii w plitoksykomanię
Wyraźny spadek wieku pierwszej inicjacji narkotykowej
Oczekiwanie wielu środowisk na legalizację tzw. lekkich narkotyków
Źródło grafiki: http://www.bing.com/images/search?q=drugs+problem&FORM=BIFD#focal2Fteenagedrug-addiction.jpg
Nie ulega wątpliwości, że problem uzależnienia lub używania substancji odurzających nie sprowadza się tylko do wąskiego kręgu samych
użytkowników tych substancji lub ich najbliższego środowiska (Szukalski, 2005; Walancik, 2009; Ruden, Byalick, 2003; Cekiera, 1997, 2004).
Skutki działania osoby będącej pod wpływem substancji odurzających,
zarówno tych legalnych, jak i nielegalnych, można porównać do kręgów
o coraz większej średnicy, które rozchodzą się na wodzie po wrzuceniu
do niej kamienia. Początkowo konsekwencje są widoczne głównie w najbliższym otoczeniu, ale skutki najczęściej dotykają także rodzinę, współpracowników, przyjaciół oraz społeczność lokalną, w której funkcjonuje
osoba uzależniona. Diagnozując problem narkomanii rzadko wskazuje
się, iż generuje ona szczególnie niebezpieczne następstwa: rozwój przestępczości (produkcja nielegalnych substancji i ich dystrybucja; obniżenie wyników ekonomicznych; dezorganizacja rodzin). Bardzo rzadko
w analizach omawianej tu problematyki ujmowane są konsekwencje
dalekosiężne w postaci niższych szans zawodowych, problemów zdrowotnych w wieku dojrzałym bądź konieczności opieki społecznej nad
ofiarami choroby narkotykowej.
Współczesna literatura poświęca wiele miejsca konsekwencjom
rozprzestrzeniania się zjawiska narkomanii i zjawisk jej pochodnych
(Hołyst, 2008; Juczyński, 2006; Cekiera, 2004; Jędrzejko, 2007; Niewiadomska, 2007; Walancik, 2009; Łuczak 2004, KBdsPN 2006–2009;
Rada Europy, 2009), zwłaszcza w odniesieniu do braku kontroli zacho9
Rys. 2. Niektóre konsekwencje uzależnienia od narkotyków i paranarkotyków
Zaburzenia relacji społecznych – problemy
interpersonalne – degradacja społeczna
Problemy zdrowotne – większa podatność na
choroby – zwiększone ryzyko zakażeń HIV – wysokie koszty leczenia. Wysokie ryzyko wypadków i kalectwa
Problemy szkolne i zawodowe, niższe
szanse ekonomiczne, niższe perspektywy
społeczno-zawodowe. Koszty ekonomiczne
wynikające z absencji w pracy.
Stygmatyzacja – wykluczenie społeczne – zachowania kompulsywne – kryminogenność
Źródło grafiki: http://www.bing.com/images/search?q=drugs+problem&FORM=BIFD#focal=988793fa439
d0fba66027a103b8f05e&furl=http%3A%2F%2Fi222.photobucket.com%2Falbums%2Fdd106%2FTheAutark%2FDrugWarPoster.jpg
wań osób uzależnionych Podkreślmy bowiem, że używanie substancji
psychoaktywnych zakłóca relacje społeczne, jest czynnikiem dezintegracji rodziny, ogranicza, a w przypadku pełnego uzależnienia – uniemożliwia naukę i pracę, wpływa negatywnie na poziom wzajemnego
zaufania, który jest fundamentem relacji społecznych i zawodowych. Od
czasu zwiększenia podaży narkotyków i substancji działających podobnie, ich używanie wywołuje także coraz poważniejsze zagrożenia w ruchu drogowym (około 5% kierowców w Europie prowadzi raz w roku
pojazd pod wpływem substancji psychoaktywnej, innej niż alkohol) oraz
posługiwaniu się sprzętem technicznym. Jeszcze innym problemem jest
używanie narkotyków przez żołnierzy biorących udział w operacjach
bojowych (wszystkie armie NATO posiadają specjalne programy prewencji narkotykowej). Nie bez znaczenia jest problem powierzania żołnierzom (specjalistom, przełożonym) znajdującym się pod wpływem
substancji psychoaktywnej, uprawnień do wpływania na zdrowie i życie
10
innych oraz korzystania z kosztownego, zaawansowanego technologicznie sprzętu i wyposażenia wojskowego (Jabłoński, 2009).
Wychodząc z założenia, że narkotyki choć niepożądane, stały się
obecne w przestrzeni społecznej, postanowiliśmy przygotować opracowanie dotyczące zagrożeń narkotykowych. Mamy świadomość, iż
w ostatnich latach liczba publikacji o podobnym charakterze jest ogromna (tylko w latach 2008–2010 na polskim rynku wydawniczym ukazało
się 27 nowych publikacji podejmujących problem narkomanii w ujęciu
cząstkowym lub ogólnym). Postanowiliśmy więc, korzystając z dorobku
wielu naukowców, a także własnej praktyki, przedstawić opracowanie
możliwie najbardziej syntetyczne, ze szczególnym naciskiem na charakterystykę substancji, pod kątem ich wpływu na zdrowie człowieka.
Konstrukcja opracowania zmierza nie tylko do ukazania zjawiska od
strony wpływu narkotyków na zachowania człowieka (z uwzględnieniem substancji najnowszych), ale także zaprezentowania naszych zawodowych doświadczeń w obszarze profilaktyki narkotykowej. Układ
opracowania zmierza również do zaprezentowania podstawowych inforRys. 3. Zasadnicze kryteria skutecznej profilaktyki narkotykowej na poziomie
szkolnym
Systematyczność działań – powtarzalność przedsięwzięć
w kolejnych rocznikach
Treści i metody dostosowane do realiów oraz percepcji
odbiorcy
Profesjonalizm lektorów – unikanie straszenia. Przekaz
ukierunkowany na świadome zrozumienie problemu i jego
konsekwencje w wymiarze osobistym
Równoległe działanie w trzech grupach odbiorców: nauczyciele (rozpoznawanie zachowań, nowa wiedza, postępowanie w sytuacjach krytycznych; uczniowie (wiedza o
skutkach zdrowotnych, psychicznych, kształtowanie asertywności; umiejętność postępowania w sytuacjach krytycznych); rodzice (rozpoznawanie zachowań, kształtowanie
zachowań dzieci, postępowanie w sytuacji narkotykowej)
Źródło grafiki: http://www.bing.com/images/search?q=drugs+problem&FORM=BIFD#focal=308ef53e4d8ec70f962e2e969889c5c3&furl
=http%3A%2F%2Fhomepage.eircom.net%2F~araknie%2Fsite_images%2Fdrugs.jpg
11
macji niezbędnych, a nierzadko koniecznych do rozpoznania zjawiska,
jego skutków i następstw oraz sposobów podejmowania działań prewencyjnych.
Chcielibyśmy przy tym podkreślić, że pomimo licznych działań –
zwłaszcza w 2010 roku – skierowanych na profilaktykę narkotykową
i dopalaczową – jej skuteczność jest bardzo zróżnicowana. Niestety,
w znaczącej części przestrzeni społecznej problem ten jest niedostrzegany, nierzadko traktowany jako okres „młodzieńczego wybryku”, a w terapii uzależnień ujawnia się problem współuzależnienia najbliższych,
którzy za wszelką cenę chcą „chronić” bliską osobę.
Z analizy licznych programów zapobiegających, leczniczych i terapeutycznych wynika, że istota powodzenia wszelkich działań profilaktycznym polega na zrozumieniu zasady podstawowej: efektywność zależy od ich systematyczności i budowania długofalowych oddziaływań
a także edukacji kadr. Należy wystrzegać się działań doraźnych i akcyjnych, które nie mają charakteru wystarczającego do skutecznego ograniczania szkód, jakie niesie ze sobą używanie substancji psychoaktywnych. Stąd na poziomie szkolnym konieczne jest działanie trzypłaszczyznowe: edukacja nauczycieli, edukacja uczniów oraz kształtowanie ich
umiejętności asertywnych a także pedagogizacja rodziców. Konieczne
jest przy tym dostosowanie treści, formy oraz zakresu problematyki do
zdolności percepcyjnych poszczególnych grup.
Podejmowany przez nas problem jest niewątpliwie wieloaspektowy
i wielowymiarowy. Dostrzegać należy w nim tragedię pojedynczego
człowieka (jako skutek uzależnienia) ale również ogromne koszty ekonomiczne ponoszone przez państwo (zwalczanie przestępczości narkotykowej, penalizacja sprawców tych przestępstw, koszty leczenia). W diagnozie zjawiska często podejmuje się kwestie konieczności zdecydowanego
zwalczania dystrybucji narkotyków i przeciwdziałania przestępczości,
zapominając, iż należy również pamiętać o niezwykle ważnej kwesti:
najpopularniejszą substancją psychoaktywną w Polsce nadal pozostaje
alkohol. Zgodnie z obserwowanymi trendami epidemiologicznymi jest
on, jako substancja legalna, coraz częściej używany w połączeniu z substancjami nielegalnymi. Mamy także pierwsze podstawy do postwienia
tezyo wyraźnym narastaniu używania alkoholu wśród młodzieży.
Prezentowane w opracowaniu treści mają również zastosowanie do
coraz powszechniejszego zjawiska politoksykomanii, tj. używania łącznie lub w sekwencji czasowej substancji legalnych i nielegalnych – alkoholu, narkotyków, leków i innych substancji zastępczych.
12
!
Polska narkomania ma coraz częściej obraz politoksykomanii, tj uzależnienia od kilku substancji jednocześnie. Najczęściej łączone są alkohol i narkotyki; alkohol i substancje wzmacniająco-energetyzujące;
alkohol i dopalacze; alkohol i leki.
Leczenie uzależnień o charakterze politoksykomanicznym jest
znacznie trudniejsze niż „klasycznej” narkomanii
Zjawisko narkomanii nie jest tylko problemem naszego kraju. Okazuje się, że od lat 90. XX wieku narasta on u wszystkich naszych sąsiadów,
a w niektórych krajach ma swoje specyficzne cechy. Np. z analizy literatury niemieckiej widać ścisłe powiązanie wzrostu używania narkotyków
z wielką zmianą społeczno-polityczno-ekonomiczną, jaką była integracja
obu państw niemieckich. Kryzys ekonomiczny we wschodnich landach
doprowadził do ujawnienia wielu zaburzeń i patologii społecznych, których tłem były szybko rosnące bezrobocie oraz bieda. Podkreślamy ten
problem, bowiem narkomania jest patologią o silnym powiązaniu przyczynowo-skutkowym z innymi problemami społecznymi. Dynamiczny
rozwój narkomanii dostrzegamy również w krajach powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego, gdzie nastąpiło zwiększenie produkcji
narkotyków syntetycznych oraz nielegalnych upraw. Rosja i Ukraina
stały się także częścią nowego wielkiego szlaku przemytniczego narkotyków z Azji Mniejszej. Rosnące problemy narkotykowe obserwuje się
także w Wielkiej Brytanii (80% banknotów jednofuntowych nosi ślady
kokainy) oraz Hiszpanii, która ze względu na swoje położenie jest „morską bramą” przemytu narkotyków (kokaina z Ameryki Południowej, marihuana z Maroka).
W tytule pracy, obok znanego terminu narkotyki, użyliśmy także
określenia „pranarkotyki”. Nie jest to przypadkowe, bowiem rynek substancji psychoaktywnych ulega tak wielkiemu rozszerzeniu, że ich producenci skutecznie wyprzedzają rozwiązania prawne. Dopiero ostatnie
(październik 2010) rozwiązania prawne dają szansę na skuteczniejsze
przeciwdziałanie temu zjawisku w kontekście dopalaczy. Z omawianą
tu kwestią związane są także liczne sygnały przekazywane przez toksykologów, lekarzy i terapeutów o stosowaniu coraz to nowych substancji,
które nierzadko w dawkach leczniczych dobrze służą człowiekowi (np.
syropy i leki na kaszel). Stąd właśnie określenie – paranarkotyki.
Piszemy zatem nieprzypadkowo w tytule rozdziału, że narkomania
jest zagrożeniem wieloaspektowym, tak jak w jej etiologii możemy wy13
U
W
A
R
U
N
K
O
W
A
N
I
A
MAKROSTRUKTURALNE
Cywilizacja konsumpcyjno-przemysłowa
Gwałtowana zmiana społeczna w obszarze funkcjonowania rodzin
Współczesne trendy kulturowe
Narkotyk jako towar masowego obrotu handlowego
Wzorce kultury masowej
MIKROSTRUKTURALNE
Środowisko sąsiedzkie
Środowisko rówieśnicze
Środowisko szkolne
Środowisko pracy
Dostępność narkotyków (substancji działających podobnie)
RODZINNE
Występowanie uzależnienia w rodzinie (rodzeństwo, rodzice, najbliższa
rodzina)
Patologie i zaburzenia życia rodzinnego (przemoc, alkoholizm, rozwody,
rodzinne środowisko przestępcze, zaniedbania, porzucenia) – rodzina
dysfunkcyjna
Traumy, urazy, choroby somatyczne, choroby i zaburzenia psychiczne
Zaburzenia procesu wychowania (brak wzorów pozytywnych, zaburzenia
komunikacji rodzice – dziecko)
Brak lub wadliwe kompetencje wychowawcze rodziców (niewydolność
wychowawcza)
INDYWIDUALNE – PERSONALNE
Niedojrzałość emocjonalna
Niska samoocena
Brak odporności na stres i problemy
Niska wiedza
Negatywne przekonania
Niskie kompetencje interpersonalne
różnić złożone, silnie z sobą powiązane źródła. Poniżej prezentujemy
niektóre z nich.
Powyższe zestawienie nie zamyka listy czynników mających wpływ
na eksperymenty narkotykowe oraz substancjami działającymi podobnie.
W trwającej od wielu dziesięcioleci diagnozie problemu narkotykowego przyjęto, że patologia ta ujawnia się w ścisłym powiązaniu trzech
elementów – człowiek – narkotyk – środowisko. Czynnik drugi – narkotyk, jego podaż – ma tutaj kluczowe znaczenie (Wojcieszek, 2009;
Juczyński, 2006). Stąd – o czym szerzej w dalszej części – wobec sil14
nego naporu starych i nowych substancji, licznych ofert internetowych
i z rynku nielegalnego, kluczowe znaczenie dla ograniczania zjawiska
uzależnienia od narkotyków i niebezpiecznych następstw eksperymentowania z nimi będą miały: sprawność państwa w zwalczaniu przestępczości narkotykowej, edukacja (wiedza jakie czynią spustoszenie) oraz
kształtowanie umiejętności asertywnych dzieci i młodzieży.
Część pierwsza
Problemy definicyjne i pojęciowe
Narkotyki są znane od ok. 10 tysięcy lat, a pierwsze zapiski o nich
pochodzą z okresu starożytnej Babilonii, Egiptu i terenów dzisiejszych
Indii (Ariowie). Podróżujący po krajach środkowego wschodu największy starożytny historyk Herodot, w swoich „Dziejach” opisuje niezwykłe zwyczaje wdychania oparów i picia napojów, po których wojownicy
i niewiasty ruszali w ekstatyczne tańce. Im bliżej współczesności tym
takich opisów więcej.
Sam termin narkotyk wywodzi się z greckiego słowa narcotikos –
oszałamiający. We współczesnej nauce pod tym pojęciem rozumie się
substancje powodujące zniesienie bólu, euforię i oszołomienie, której
częste stosowanie prowadzi do uzależnienia, tj. narkomanii. Pojęcie powyższe odnosi się zwykle do substancji otrzymywanych z maku lekarskiego lub jego sztucznie pozyskiwanych chemicznych odpowiedników.
Współcześnie, szczególnie w mowie potocznej, jak i w języku prawniczym, termin ten używany jest często nieprecyzyjnie w znaczeniu każda nielegalna substancja farmakologiczna używana w celach innych niż
medyczne, niezależnie od jej właściwości farmakologicznych i kierunku
działania. Rodzi to często niezrozumienie lub nadużywanie tego pojęcia.
Terminem znacznie szerszym jest określenie substancja psychoaktywna, lub też zamiennie używane środek psychoaktywny. Dodajmy w tym
miejscu, że pojęcie „psychoaktywny” nie oznacza, że środek ten bezwarunkowo wywołuje uzależnienie. Obecnie dość często terminu „substancje (środki) psychoaktywne” używa się wymienne z terminem „narkotyki”, który oznacza związek chemiczny, który wpływa na pracę mózgu
i procesy umysłowe, w tym na funkcje poznawcze, ocenne i nastrój.
17
Rys. 5. Terminy kluczowe w analizie zjawiska narkomanii
Narkotyk
Substancja (środek) psychoaktywna
Narkomania
Prekursor
Używanie szkodliwe
Uzależnienie – psychiczne, fizyczne, społeczne
Narkotyk
Używanie szkodliwe
Zespół abstynencyjny
Źródło grafiki: http://www.topnews.in/furore-over-teen-drug-tips-users-guide-speed-292365
PREKURSOR
Termin prekursor odnosi się do substancji pochodzenia naturalnego
lub syntetycznego, która może być przetworzona na środek odurzający
lub substancję psychotropową albo może służyć do ich wytworzenia.
NARKOMANIA
Natomiast narkomanię zwykle definiuje się jako stałe lub okresowe
przyjmowanie środków odurzających lub substancji psychotropowych
w celach innych niż medyczne. Zachowanie takie może prowadzić do
uzależnienia lub też być jego wynikiem. Z kolei zaburzenia wywołane używaniem substancji psychoaktywnych definiowane są jako każde
zaburzenie psychiczne i zaburzenie zachowania spowodowane przez
używanie jednej lub więcej substancji psychoaktywnych, niezależnie od
tego czy są przepisane przez lekarza, czy też nie. Do stanów klinicznych,
które mogą wystąpić, należą:
•
•
•
•
•
18
ostre zatrucie,
używanie szkodliwe,
zespół uzależnienia,
zespół abstynencyjny,
zespół abstynencyjny z majaczeniem,
•
•
•
zaburzenia psychotyczne,
zaburzenia psychotyczne o późnym początku
zespół amnestyczny.
UŻYWANIE SZKODLIWE
Zgodnie z międzynarodową klasyfikacją zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10 przez pojęcie używania szkodliwego rozumiane
jest używanie substancji psychoaktywnej powodujące szkody somatyczne lub
psychiczne, włączając upośledzenie sądzenia lub dysfunkcyjne zachowanie,
które może prowadzić do niesprawności lub mieć niepożądane następstwa
dla związków z innymi ludźmi.
UZALEŻNIENIE
W świetle licznych badań i doświadczeń praktyki medycznej uzależnienie od narkotyków jest ciężką, przewlekłą chorobą ośrodkowego
układu nerwowego (OUN), charakteryzującą się możliwością wystąpienia nawrotu choroby nawet po długich okresach abstynencji (remisji).
Wywołanie uzależnienia jest najbardziej niebezpieczną właściwością
substancji psychoaktywnych. Zwykle rozróżnia się dwa rodzaje uzależnienia: psychiczne i fizyczne. Podstawowym objawem uzależnienia jest
całkowita lub częściowa utrata kontroli nad przyjmowaniem substancji
i występowanie pragnienia (tzw. głodu) przyjmowania substancji psychoaktywnej pomimo doświadczania oczywistych szkód przez nie wywoływanych.
Uzależnienie w znaczeniu ogólnym obejmuje stan potrzeby lub stan
polegania na czymś lub na kimś dla uzyskania wsparcia w celu utrzymania funkcjonowania lub nawet przeżycia (Szukalski, 2005; Juczyński,
2006; Cekiera 2004). W odniesieniu do alkoholu i innych substancji psychoaktywnych, termin ten oznacza potrzebę powtarzania dawki danej
substancji dla wprowadzenia się w dobre samopoczucie lub dla uniknięcia złego samopoczucia.
Zespół uzależnienia jest grupą zjawisk behawioralnych, poznawczych i fizjologicznych, jakie mogą się rozwinąć w wyniku powtarzającego się przyjmowania substancji psychoaktywnej. Z reguły zjawiska te
obejmują przemożną chęć zażywania substancji, upośledzenie kontroli
nad jej konsumpcją, uporczywe przyjmowanie substancji pomimo występowania szkodliwych skutków, przedkładanie używania ponad inne
aktywności i obowiązki życiowe, wzmożoną tolerancję organizmu na
przyjmowany środek oraz somatyczne (fizyczne) objawy zespołu abs19
tynencyjnego („głodu narkotykowego”) występujące przy zaprzestaniu
używania.
Zespół uzależnienia może być związany z używaniem konkretnych substancji psychoaktywnych (np. tytoniu, alkoholu lub diazepamu),
substancji należącej do pewnej klasy związków
(np. opiatów) lub większej liczby farmakologicznie różnych substancji.
Omawiana w tej części pracy problematyka prowadzi nas do kolejnych
terminów. Uzależnienie od narkotyków wykazuje specyficzne cechy,
przez co dzieli się je na psychiczne i fizyczne, a literaturze pedagogicznej
oraz socjologicznej często mówi się o uzależnieniu społecznym.
UZALEŻNIENIE PSYCHICZNE
Uzależnienie psychiczne albo psychologiczne pojawia się w wyniku
nadużywania wszystkich grup narkotyków i polega na odczuwaniu przez
osobę zażywającą silnej potrzeby przyjęcia narkotyku w celu osiągnięcia maksymalnego poziomu funkcjonowania organizmu i związanego
z tym samopoczucia.
UZALEŻNIENIE FIZYCZNE
Uzależnienie fizyczne albo fizjologiczne wywołane tylko przez niektóre grupy narkotyków, jest wynikiem fizjologicznej adaptacji organizmu
do przewlekłego przyjmowania narkotyku. Do uzależnienia fizycznego
dochodzi wtedy, gdy narkotyk tak silnie włącza się w fizjologiczne i biochemiczne procesy ustroju, że jego odstawienie powoduje zakłócenie
tych procesów i skutkuje poważnymi zaburzeniami zdrowia i zagrożeniem życia. Cechy charakterystyczne uzależnienia fizycznego:
 obezwładniające, praktycznie niemożliwe do pokonania pragnienie ciągłego przyjmowania narkotyku mimo pełnej świadomości
wynikających z tego zagrożeń dla zdrowia i życia,
 występowanie (po odstawieniu narkotyku) groźnego dla życia
zespołu abstynencyjnego (odstawiennego). Jest to zespół objawów o różnym nasileniu, pojawiających się z chwilą zaprzestania
lub znacznego ograniczenia przyjmowania substancji psychoaktywnej, którą stosowano uprzednio przez dłuższy czas i w odpowiednio dużych dawkach.
20
Rys. 6. Cechy i objawy zespołu uzależnienia
z silna potrzeba lub przymus używania substancji
psychoaktywnej,
z utrata samokontroli w używaniu substancji psychoaktywnej (niemożność przerwania przyjmowania, utrata kontroli dawek),
z przyjmowanie substancji w celu uniknięcia objawów abstynencyjnych,
z wystąpienie zespołu abstynencyjnego po przerwaniu przyjmowania substancji,
z wzrost tolerancji (w celu uzyskania tych samych
efektów konieczne jest zwiększenie przyjmowanej dawki),
z charakterystyczny, indywidualny sposób używania substancji,
z postępujące zaniedbywanie innych zainteresowań lub przyjemności na rzecz zdobywania
i przyjmowania substancji uzależniającej,
z zażywanie środka mimo wyraźnych szkód
(fizycznych, psychicznych, społecznych), o których wiadomo, że mają związek z przyjmowaniem środka.
Zgodnie z międzynarodową klasyfikacją chorób, jeżeli w przeciągu
jednego roku stwierdzi się występowanie co najmniej trzech z sześciu
opisanych powyżej objawów (patrz rys. 6), można u danej osoby rozpoznać zespół uzależnienia.
ZESPÓŁ ABSTYNENCYJNY
Uzależnieniu od narkotyków towarzyszy zespół abstynencyjny, który jest
następstwem całkowitego lub częściowego braku substancji psychoaktywnej/
psychoaktywnych prowadzącego do wystąpienia objawów somatycznych
i psychopatologicznych. Każda grupa substancji psychoaktywnych powoduje
wystąpienie charakterystycznego zespołu klinicznego o określonym przebiegu i nasileniu. Zespół abstynencyjny może przebiegać typowo lub z powikłaniami np. z zaburzeniami osobowości.
Dodajmy także, że występujące jako następstwo przyjmowania substancji psychoaktywnych zaburzenia psychotyczne mogą mieć różny obraz psychopatologiczny. Do najczęściej występujących objawów należą:
 iluzje,
 omamy,
21
 nastawienia ksobne,
 urojenia,
 zaburzenia nastroju.
ZESPÓŁ AMNESTYCZNY
Skutkiem konsumpcji środków odurzających może być również zespół amnestyczny, który cechuje się znacznym upośledzeniem pamięci
świeżej (mniej nasilony jest deficyt pamięci dawnej), a luki pamięciowe
mogą być wypełnione konfabulacjami.
W świetle doświadczeń klinicystycznych wiemy już, że następstwa
odurzania się prowadzić mogą do zaburzeń psychotycznych rezydualnych i późno ujawniających się. Występują one poza fizjologicznym
czasem działania danej substancji i zalicza się do nich zaburzenia: retrospekcje (flashbacks), organiczne zaburzenia osobowości, afektu, otępienie, psychozy o późnym początku.
!
Przyjmowanie narkotyków w wielu przypadkach prowadzi do powstania stanów flashbacks, które ujawniają się nawet po wielu latach od
chwili przyjęcia ostatniej dawki. Przebieg reakcji retrospekcyjnej jest
podobny do stanu po użyciu narkotyku.
Międzynarodowa „Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń
zachowania” (ICD-10) wyodrębnia grupy zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem następujących substancji psychoaktywnych:
• alkoholu,
• opiatów (np. heroina),
• kanabinoli (np. marihuana),
• leków o działaniu uspokajającym i nasennym,
• kokainy,
• innych niż kokaina substancji stymulujących, w tym kofeiny (np.
amfetamina),
• substancji halucynogennych (np. LSD),
• tytoniu,
• lotnych rozpuszczalników (np. kleje),
• kilku substancji psychoaktywnych lub używaniem innych substancji
niż wyżej wymienione (np. alkoholu wraz z marihuaną).
22
Sformułowanie zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych odpowiada z pewnymi zastrzeżeniami używanemu w naukach społecznych terminowi
narkomania, rozumianemu jako regularne używanie substancji psychoaktywnych w sposób powodujący poważne problemy zdrowotne.
Trudno jest dokładnie ustalić jak liczna jest lista środków legalnych
i nielegalnych o działaniu psychoaktywnym, mogącym wywołać uzależnienie. Przede wszystkim dlatego, że ulega ona ciągłemu rozszerzeniu,
po wtóre zaś ujawniamy coraz to nowe substancje pochodzenia roślinnego i syntetycznego mające takie cechy (Jędrzejko K., 2009, 2010). Występowanie na rynku szerokiego wachlarza środków psychoaktywnych
o zróżnicowanej strukturze i mechanizmach działania powoduje także
trudności w ich klasyfikacji. W ostatnich dziesięcioleciach pojawiały się
różne typologie i podziały, które starały się odzwierciedlać pojawianie
się nowych substancji psychoaktywnych.
Dodajmy w tym miejscu, że klasyfikacja narkotyków i substancji
działających podobnie ma znaczenie bardziej formalne i naukowe niż
praktyczne. Wynika to przede wszystkim z masowego łączenia różnych
substancji i sprzedawania ich pod nazwą klasycznych narkotyków (zawartość amfetaminy w narkotyku sprzedawanym pod tą nazwą nie przekracza 30%; do marihuany dodaje się amfetaminę; jako jointy marihuanowe sprzedaje się m.in. szałwię meksykańską). Stąd też pojawiają się
liczne „odstępstaw” od klasycznych zachowań narkotykowych.
Stosunkowo aktualny i spójny wydaje się podział narkotyków, jaki
proponuje Marck A. Schuckit w monografii „Drug and Alcohol Abuse”.
Dzieli on narkotyki na siedem grup.
23
Rys. 7. Podział narkotyków wg. M. Schuckita
• Depresanty ośrodkowego układu nerwowego, tj. substancje psychoaktywne o działaniu
tłumiącym, hamującym lub zmniejszającym
przejawy aktywności OUN. Do tej grupy należą: alkohol, barbiturany, benzodiazepiny, kwas
γ-hydroksymasłowy (GHB)
• Stymulanty albo stymulatory OUN – substancje
psychoaktywne pobudzające czynność OUN.
Jest to duża grupa narkotyków, której najważniejszymi przedstawicielami są: amfetamina,
metamfetamina, kokaina, narkotyki zmodyfikowane o działaniu amfetaminopodobnym
• Opioidy, do których należą: opiaty, czyli alkaloidy maku (morfina, kodeina), półsyntetyczne
analogi opiatów, jak np. heroina, narkotyki zmodyfikowane o działaniu opiatopodobnym, jak np.
fentanyl
• Kannabis – preparaty otrzymywane z konopi indyjskich: marihuana, haszysz, olej haszyszowy
• Środki halucynogenne (halucynogeny) – narkotyki, których dominującym efektem działania
na organizm są halucynacje (omamy), to m.in.:
lizergid (LSD), meskalina, psylocyna, a także
tzw. narkotyki zmodyfikowane o działaniu halucynogennym (psychotomimetyczne amfetaminy)
• Inhalanty, czyli wziewne środki odurzające: propan, butan,toluen, benzyna, aerozole, spraje
• Inne narkotyki, które nie mieszczą się w żadnej
z wymienionych grup: fencyklidyna, etamina.
24
Część druga
Polskie regulacje prawne
Debata nad prawnym uregulowaniem problemów związanych z narkomanią ma już ponad 30 lat. Potrzeba jej przeprowadzenia oraz wdrożenia rozwiązań organizacyjnych, resocjalizacyjnych oraz tych związanych z aspektami zdrowotnymi była następstwem pojawienia się w Polsce narkomanii jako problemu społecznego (początek lat 70. XX wieku).
Mniej więcej od końca lat 90. narkomania w kontekście prawym jest
zjawiskiem o przyspieszonej dynamice, co szczególnie widać w ciągu
ostatnich 10 lat (konieczność nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu
narkomanii, niezbędność uregulowania problemu dopalaczy).
Podejście do rozwiązania problemu narkotykowego ma w Polsce ujecie
wielosektorowe i obejmuje (Kidawa, Strzelecka, Malczewski, 2003):
• profilaktykę;
• leczenie, rehabilitację, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegrację społeczną;
• ograniczenie podaży;
• współprace międzynarodową;
• badania i monitoring.
2.1. Ustawa o przeciwdziałaniu
narkomanii
W Dzienniku Ustaw Nr 179 z dnia 19 września 2005 roku ogłoszona
została nowa Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, która zastąpiła akt prawny z 1997 roku. Zapisy w niej zawar25
te uporządkowały i doprecyzowały funkcjonowanie polskiego systemu
przeciwdziałania problemom generowanym przez narkotyki i narkomanię. Wprowadzając nową jakość do systemu oddziaływań leczniczych,
do formułowania i finansowania zadań samorządów w obszarze przeciwdziałania narkomanii, szkoleń kadr, systemu informacji o narkotykach i narkomanii czy zagadnień koordynacji działań w obszarze redukcji popytu i podaży narkotyków.
W odniesieniu do podmiotów realizujących zadania w zakresie przeciwdziałania narkomanii, rozszerzono katalog instytucji, które zobowiązane są do zapobiegania narkotykom i narkomanii, m.in. Straż Graniczną,
organy celne, ośrodki pomocy społecznej oraz środki masowego przekazu. Doprecyzowano również zadania Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii, poprzez dookreślenie przepisów dotyczących systemu
monitorowania sytuacji narkotykowej. System informacji o narkotykach
i narkomanii realizowany w strukturach Biura przez Centrum Informacji
o Narkotykach i Narkomanii wzbogacony został o zadania monitorujące
na szczeblu województwa samorządowego.
Artykuły dotyczące „Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii” wskazują, że na poziomie centralnym Krajowy Program powinien wyznaczać kierunki i rodzaje działań w zakresie przeciwdziałania
narkomanii, harmonogram działań, cele oraz sposoby ich osiągania oraz
wyznaczać ministrów odpowiedzialnych za ich realizację, a także podmioty właściwe do podejmowania określonych zadań.
Zadania władz lokalnych zaplanowano w odmienny sposób. W części
dotyczącej jednostek samorządu terytorialnego Krajowy Program określa tylko kierunki przewidywanych działań, pozostawiając samorządom
decyzję co do szczegółowego zaplanowania własnych działań zapobiegawczych, których zakres wynikać winien z diagnozy sytuacji lokalnej
i dostosowanych do potrzeb regionu działań merytorycznych.
W zadaniach samorządu województwa ustawa wprowadza wymóg
uchwalania przez Sejmik Województwa Wojewódzkiego Programu
Przeciwdziałania Narkomanii, który stanowić winien część strategii
województwa w zakresie polityki społecznej. Wprowadzono także zapisy uszczegóławiające zadania gmin w obszarze przeciwdziałania narkomanii, określając je jako zadania własne gminy, które powinny być
realizowane przez wójtów /burmistrzów/ prezydentów miast gminnych
programów przeciwdziałania narkomanii.
Wprowadzenie nowego zapisu w ustawie, zgodnie z którym Krajowy
Program Przeciwdziałania Narkomanii przyjmowany jest przez Radę
26
Ministrów w drodze rozporządzenia, w sposób jednoznaczny podkreśla
wagę oddziaływań antynarkotykowych dla polityki społecznej państwa.
Ważnym elementem polityki antynarkotykowej państwa jest wprowadzona przez Ustawę zmiana dotycząca Rady ds. Przeciwdziałania
Narkomanii. Dotychczasowa Rada, posiadająca ograniczone prerogatywy doradczo-opiniotwórcze, przekształcona została w ciało o charakterze koordynującym w zakresie działań państwa w obszarze środków
odurzających, substancji psychoaktywnych i prekursorów. W obowiązującym kształcie Rada składa się głównie z Sekretarzy lub Podsekretarzy
Stanu, reprezentujących kluczowe dla polityki i praktyki antynarkotykowej ministerstwa, w tym z przedstawiciela Ministra Obrony Narodowej.
Wysokie usytuowanie polityczne większości członków Rady pozwala
na podejmowanie skoordynowanych działań organizacyjnych i strukturalnych.
Ustawa wprowadza również zakaz reklamy i promocji substancji psychoaktywnych
i środków odurzających w celach innych niż medyczne. Obecnie, kto wbrew jej przepisom dokonuje takich czynów podlega karze grzywny, ograniczeniu wolności lub
pozbawieniu wolności na okres do jednego roku.
W części dotyczącej postępowania z osobami uzależnionymi ustawa
dokładnie określa kwalifikacje konieczne do prowadzenia rehabilitacji
osób uzależnionych.
Istotne zmiany ustawa wprowadza w części poświęconej leczeniu
substytucyjnemu. Zgodnie z nowymi zapisami leczenie to może prowadzić zakład opieki zdrowotnej po uzyskaniu zezwolenia wojewody,
wydanego na podstawie pozytywnej opinii dyrektora Krajowego Biura
do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii. Rozszerzenie w stosunku do
poprzednich rozwiązań katalogu uprawnionych jednostek o zakłady
(szpitale) niepubliczne oraz ułatwienie podejmowania decyzji o otwarciu nowych programów w placówkach Służby Więziennej powinno zaowocować szybszym rozwojem tej kategorii świadczeń leczniczych na
rzecz osób uzależnionych. Z kolei rozdział poświęcony prekursorom
oraz zmiany przepisów dotyczących uprawy maku i konopi stał się odpowiedzią na potrzebę znowelizowania tej części polskiego prawa narkotykowego zgodnie z zasadami unijnymi.
W części karnej podtrzymano dotychczasowe rozwiązania prawne,
zgodnie z którymi posiadanie narkotyków w jakiejkolwiek ilości podlega
karze pozbawienia wolności do lat 3. Podobnie udzielanie środka innej
27
osobie, ułatwianie lub umożliwianie, jak również nakłanianie do użycia
zagrożone jest powyższym wyrokiem. W przypadku działań przestępczych, których celem jest osiągnięcie korzyści majątkowej lub osobistej
poprzez ułatwianie, umożliwianie lub nakłanianie do użycia środka lub
substancji psychoaktywnej orzeczony wyrok maksymalny może wynosić 10 lat. Ustawodawca wprowadził również znaczne obostrzenia kar
w przypadkach, gdy przestępstwo dokonane zostaje na niekorzyść osoby
małoletniej lub dotyczy znacznej ilości substancji kontrolowanej.
W przepisach karnych ustawa dodatkowo zaostrza postępowanie
wobec osób prowadzących działalność gastronomiczną, rozrywkową
lub usługową, którzy wchodząc w posiadanie informacji o popełnieniu
przestępstwa z dziedziny narkotykowej na terenie zakładu lub lokalu nie
powiadamiając o tym niezwłocznie organów ścigania.
Artykuł 72 Ustawy wprowadza nową jakość do rozwiązań legislacyjnych poprzez odniesienie się do osób, które nie są osobami uzależnionymi, a które używają narkotyków i wchodzą w konflikt z prawem. Ustawa
w tej części posługuje się nowym (zgodnym z międzynarodową klasyfikacją zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10 ) terminem
używanie szkodliwe. Zgodnie ze słownictwem Ustawy jest to używanie
substancji psychoaktywnej powodujące szkody somatyczne lub psychiczne, włączając upośledzenie sądzenia lub dysfunkcyjne zachowanie, które
może prowadzić do niesprawności lub mieć niepożądane następstwa dla
związków z innymi ludźmi.
W stosunku do grupy osób, którym zarzuca się popełnienie przestępstwa zagrożonego karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, prokurator może zawiesić
prowadzone postępowanie, o ile osoby te poddadzą się leczeniu i rehabilitacji lub
udziałowi w programie profilaktyczno-leczniczym.
Po podjęciu postępowania, prokurator uwzględniając wyniki leczenia, postanawia o dalszym prowadzeniu postępowania albo występuje
do sądu z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania. Przepisy te
stosuje się analogicznie w postępowaniu sądowym do chwili zamknięcia
przewodu sądowego. Wprowadzony artykuł odnosi się do osób głównie
młodocianych, zagrożonych uzależnieniem. Stanowi on możliwość rozszerzenia zakresu oddziaływania na użytkowników narkotyków poprzez
umożliwienie im skorzystania z udziału w odpowiednim programie profilaktyczno-leczniczym jako alternatywie do bezpośredniego nakładania
sankcji karnych.
28
W rozdziale 8 Ustawy, w zmianach do m. in. przepisów obowiązujących znajdują się zapisy, które mają ułatwić samorządom terytorialnym skuteczne prowadzenie działań zapobiegawczych w obszarze substancji psychoaktywnych. Od pewnego czasu w wielu
samorządach wytworzona została praktyka łącznego, szczególnie na
poziomie profilaktycznym traktowania problemów uzależnienia od
substancji legalnych (alkoholu) i nielegalnych (narkotyków). Zapis
nowej ustawy w pełni legitymuje tę praktykę i potwierdza jej wartość merytoryczną poprzez wprowadzenie do ustawy o wychowaniu
w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi zapisów mówiących
o możliwości wykorzystania części dochodów z opłat za zezwolenia
na obrót alkoholem na realizację wojewódzkich i gminnych programów przeciwdziałania narkomanii.
Generalnie przepisy ustawy regulują działania wszystkich podmiotów
zajmujących się redukcją popytu na narkotyki oraz profilaktyką, leczeniem, rehabilitacją, readaptacją i reintegracją osób uzależnionych. Obejmują one publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej, instytucje
i organizacje pozarządowe oraz organizacje pożytku publicznego, które
prowadzą działania w powyższym zakresie.
Ustawa reguluje również działania ograniczające podaż narkotyków
realizowane przez organy porządkowe i kontrolne państwa, policję, straż
graniczną, służby celne, a także organy wymiaru sprawiedliwości, w tym
sądy, prokuraturę i służby więzienne.
Jej istotną wartością jest podkreślenie wagi samorządu w zapobieganiu narkotykom i narkomanii. Poprzez polepszone warunki do prowadzenia skutecznych działań zarówno w obszarze zdrowia, jak i egzekwowania prawa wzmacnia ona możliwość efektywnego oddziaływania na
stan zdrowia publicznego i bezpieczeństwa społecznego.
2. 2. Kodeks Karny
Oprócz Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii problematyka narkotyków znajduje swoje odzwierciedlenie w przepisach Kodeksu Karnego.
Art.178a KK. stwierdza, iż osoba znajdująca się w stanie nietrzeźwości
lub pod wpływem środka odurzającego, prowadząca pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega karze grzywny,
karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2. Z kolei
29
Art. 357.1. specyficznie odnosi się do problematyki wojskowej i stwierdza, iż żołnierz, który po wyznaczeniu do służby lub będąc w służbie,
wprawia się w stan nietrzeźwości lub odurzenia innym środkiem, podlega karze ograniczenia wolności, aresztu wojskowego albo pozbawienia wolności do lat 2. Ściganie sprawcy w takim wypadku następuje na
wniosek dowódcy jednostki.
2. 3. Krajowy Program Przeciwdziałania
Narkomanii
Głównym wyznacznikiem celów i obszarów działań strategii antynarkotykowej w Polsce są Krajowe Programy Przeciwdziałania Narkomanii (KPPN). Podstawą prawną do uchwalania i realizowania Programów
jest ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii. Pierwszy Krajowy Program
Przeciwdziałania Narkomanii powstał w 2002 roku na podstawie ustawy
z 1997 roku i obejmował okres od 2002 do 2005 roku. W formie Rozporządzenia Rady Ministrów, po raz pierwszy w krótkiej historii strategii
antynarkotykowych w Polsce, program wydany został w roku i objął lata
2006–2010. Przyjęty przez Radę Ministrów Program, podobnie jak poprzedni program na lata 2002–2005, opiera się na promowaniu strategii
długofalowych, podejmowanych zgodnie z zasadą realizmu w wyznaczaniu celów i możliwości ich osiągnięcia.
Podstawą prawną do uchwalenia i realizowania Programu jest art. 7
ust. 5 Ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii.
Przy tworzeniu i wdrażaniu antynarkotykowej polityki państwa należy
brać pod uwagę ewolucję problematyki narkotykowej w skali kraju. Zjawiska takie jak zmiany rozmiarów rozpowszechniania problemu konsumpcji narkotyków w różnych grupach wiekowych, jakościowe zmiany
w obrazie narkomanii, wzrost dostępności narkotyków, zróżnicowanie
terytorialne używania substancji czy dyfuzja problemu narkomanii do
mniejszych społeczności wymagają skoordynowanej i skutecznej reakcji
instytucji publicznych, gwarantujących interdyscyplinarne podejście do
problemu oraz partycypację w tych działaniach społeczeństwa obywatelskiego.
Zgodnie z zasadą pomocniczości państwa, również w programie antynarkotykowym występuje podział zadań i kompetencji pomiędzy poszczególne szczeble systemu władzy publicznej. Art. 4 ust. 3 Europejskiej
30
Karty Samorządu Terytorialnego zaleca, by generalna odpowiedzialność
za sprawy publiczne przenosiła się przede wszystkim na organy władzy, które znajdują się najbliżej obywateli. Program promuje tak zwane
zrównoważone podejście do problemu, uwzględniające równoważność
i wzajemny wpływ na siebie działań z zakresu redukcji popytu i ograniczania podaży narkotyków. Kluczowymi warunkami koniecznymi do
osiągnięcia efektywności Programu jest budowanie wobec niego społecznej akceptacji i aktywnej partycypacji w nim szerokiego kręgu osób
i instytucji. Istotne znaczenie ma również obecne w Programie postrzeganie problematyki narkotykowej w szerokim spektrum problematyki
społecznej, w tym również odnoszenie się do kontekstu problematyki
używania innych substancji psychoaktywnych niż te zwyczajowo kojarzone z narkotykami, a więc również substancji legalnych.
Cel główny Programu został zdefiniowany jako „Ograniczanie używania narkotyków i związanych z tym problemów społecznych i zdrowotnych” a realizacja Programu odbywa się w pięciu obszarach. Trzy
z nich są filarami polityki antynarkotykowej:
Ι. Profilaktyka.
ΙΙ. Leczenie, rehabilitacja, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegracja społeczna.
ΙΙΙ. Ograniczanie podaży.
Dwa pozostałe obszary;
IV – Współpraca międzynarodowa.
V – Badania i monitoring.
mają charakter horyzontalny i przejawiają się w każdym z głównych
zakresów merytorycznych, czyli dotyczą zarówno profilaktyki, leczenia,
jak i ograniczania podaży substancji psychoaktywnych.
Nowym obszarem wspieranym przez Program jest współpraca międzynarodowa. Dla Polski szczególnie istotna jest możliwość wpływania
na działania antynarkotykowe podejmowane przez instytucje międzynarodowe, a szczególnie przez Unię Europejską. Udział we współpracy zagranicznej zapewnia Polsce nie tylko możliwości uczestniczenia w międzynarodowym obiegu informacji, ale przede wszystkim umożliwia
akcentowanie i implementowanie polskich potrzeb do polityki i współpracy zagranicznej. Odzwierciedla się to między innymi w działaniach
na rzecz rozwoju programów pomocowych skierowanych do krajów
byłego Związku Radzieckiego w związku z wpływem, jaki wywołuje
w naszym kraju sytuacja narkotykowa i związana z nią epidemia HIV/
AIDS w Rosji i Ukrainie.
31
Istotną nowością Krajowego Programu jest stosunek do form współpracy z władzami lokalnymi. W myśl respektowania zasady niezależności struktur samorządowych, Krajowy Program Przeciwdziałania
Narkomanii nie narzuca władzom lokalnym zadań do realizacji na podległym im terenie. Wskazuje natomiast priorytetowe kierunki działań,
którymi samorządy winny się posługiwać przy tworzeniu wojewódzkich
czy gminnych strategii rozwiązywania problemów narkotykowych. Takie rozwiązanie pozwala na uwzględnienie specyficznych uwarunkowań
i problemów występujących na danym terenie oraz dostosowanie strategii antynarkotykowej do konkretnych potrzeb społeczności lokalnych.
W przypadku jednostek centralnych Krajowy Program wprowadza
uszczegółowione wymagania w stosunku do instytucji kluczowych dla
antynarkotykowej polityki państwa. Jednostki administracji rządowej,
w tym m.in. Ministerstwo Obrony Narodowej, zobowiązane są do opracowania i implementacji programów szczegółowych w zakresie ograniczania popytu na narkotyki. Do przygotowania i wdrożenia Strategii
Zwalczania Przestępczości Narkotykowej zostali zobowiązani ministrowie właściwi do spraw wewnętrznych, finansów publicznych i Minister
Obrony Narodowej. Konstrukcja Programu ma na celu umożliwienie
skutecznego monitorowania jego realizacji oraz efektywnej ewaluacji.
Zgodnie z tymi zasadami, dla każdego z obszarów realizacji programu
wyznaczono cel główny i wskaźniki jego monitorowania oraz określono kierunki i rodzaje działań przewidzianych do realizacji przez resorty
i podmioty właściwe do podejmowania działań.
Rys. 8. Zasadnicze cele Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii
Profilaktyka
Zahamowanie tempa wzrostu popytu na narkotyki
oraz podniesienie wiedzy o nich
Leczenie, rehabilitacja,
ograniczanie szkód
zdrowotnych i reintegracja
społeczna
Poprawa stanu zdrowia i funkcjonowania
społecznego osób uzależnionych od narkotyków
oraz używających narkotyki
w sposób szkodliwy
Ograniczenie podaży
Ograniczenie dostępności narkotyków
32
Współpraca
międzynarodowa
Wsparcie realizacji Krajowego Programu przez wpływ
na kształtowanie polityki międzynarodowej
Badania i monitoring
międzynarodowej
Wsparcie informacyjne realizacji Krajowego
Programu Przeciwdziałania Narkomanii polityki
Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii jest skierowany do
szerokiego odbioru społecznego, jednakże podstawową grupą docelową
są dzieci i młodzież w wieku 10–25 lat oraz młodzi dorośli. Przykładowo, w części dotyczącej lecznictwa program adresowany jest do osób
używających narkotyki w sposób szkodliwy i uzależnionych od nich.
80% osób z tej grupy to osoby w wieku 16–29 lat.
Zadania wyznaczone w Krajowym Programie Przeciwdziałania Narkomanii (poza celem podstawowym, jakim jest poprawa stanu zdrowia
i bezpieczeństwa obywateli Polski w zakresie związanym z konsumpcją
substancji odurzających), odpowiadają również na potrzeby społeczności międzynarodowej. Dlatego Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006–2010 jest w pełni zintegrowany ze Strategią Antynarkotykową i Planem Działania Unii Europejskiej, a jego realizacja
pozwala na wywiązywanie się przez Polskę ze wszystkich zobowiązań
międzynarodowych związanych z wysiłkami na rzecz ograniczenia skutków obecności narkotyków i narkomanii w życiu społecznym.
33
Część trzecia
Przyczyny sięgania po narkotyki
Problemem narkomanii interesują się różne dyscypliny naukowe próbując wyjaśnić przyczyny zjawiska z punktu widzenia socjologii, psychologii, psychiatrii, prawa, fizjologii czy genetyki. Każdy z wymienionych
kierunków wnosi swój jednostkowy wkład w ogólną wiedzę dotyczącą
mechanizmów uzależnienia, a wypracowane koncepcje uzupełniają się
wzajemnie, ponieważ dotyczą różnych aspektów funkcjonowania człowieka. Rozważania nad przyczynami sięgania po narkotyki i różnorodne
badania związane ze zjawiskiem narkomanii dotyczą przede wszystkim
młodzieży (Cekiera, 2004; Juczyński, 2009; Szukalski, 2005; Jęrzejko,
2007; Bożejewicz, 2008; Łuczak, 2004; Niewiadomska, 2007), ponieważ pierwsze kontakty z substancjami psychoaktywnymi zaczynają się
zwykle w okresie dorastania. Współczesna wiedza nt. pierwszych ekspeRys. 9. Interakcje między narkomanią a innymi problemami i patologiami społecznymi
Rozwój przestępczości narkotykowej
Narastanie agresji
i przemocy
Prostytucja i ryzykowne zachowania
seksualne
Narkomania
Rozwój „szarej
strefy”
Sekty
i destrukcyjne kulty
HIV/AIDS oraz choroby weneryczne
35
rymentów narkotykowych sytuuje je w okresie addescencyjnym (Ruden,
Byalick, 2003). Narkomania młodzieżowa jest zjawiskiem niezwykle
złożonym, na które mają wpływ zarówno szeroko rozumiane czynniki
społeczne, jak i cechy indywidualne młodego człowieka.
Na początku lat 90. XX wieku przyczyn rosnącej narkomanii w Polsce upatrywano głównie w transformacji ustrojowej kraju. Otwarcie granic, przenoszenie stylów życia z krajów zachodnich, zwiększająca się
dostępność narkotyków, zmieniające się wzory używania – to wszystko
z pewnością sprzyjało rosnącemu zainteresowaniu polskiej młodzieży
środkami odurzającymi. Tak więc sięganie po narkotyki szybko dołączyło do długiej listy zachowań ryzykownych, które podejmują młodzi
w okresie dorastania. Obok używania narkotyków, do takich zachowań
problemowych zalicza się m.in. palenie tytoniu, używanie alkoholu, zachowania agresywne, przestępcze, przedwczesną aktywność seksualną,
funkcjonowanie w agresywnych subkulturach młodzieżowych, porzucanie nauki szkolnej czy ucieczki z domu. Wspólnym mianownikiem
wszystkich tych zachowań jest ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla fizycznego i psychicznego zdrowia jednostki, jak i dla jej otoczenia. W tym aspekcie narkomanię zaliczyć można do grupy zachowań
kompulsywnych, w wyniku których jednostka i społeczeństwo ponoszą
widoczne straty. Narkomania jest także przykładem zachowań dewiacyjnych (dewiacji negatywnej czyli patologii społecznej).
Możemy mówić o wyraźnych interakcjach między narkomanią a innymi patologiami społecznymi. W diagnozie socjologicznej i kryminologicznej zjawiska narkomanii zauważmy ujawnianie się mechanizmu
przyczynowo-skutkowego, w którym to pojawienie się narkotyków ma
wpływ na pogłębiania się innych zachowań dewiacyjnych, te zaś generują kolejne niebezpieczeństwa wchodzące w kolejne reakcje przyczynowo-skutkowe (Giddens, 2006; Jędrzejko, 2007; Hołyst, 2006).
Liczne badania nad motywami, którymi kierują się młodzi podejmując różnorodne zachowania ryzykowne pozwalają stwierdzić, że ich
motywy są podobne i mają wspólne podłoże. Podejmowanie zachowań
ryzykownych może służyć zaspokajaniu wielu ważnych potrzeb, jak na
przykład potrzeba niezależności, autonomii i dorosłości, może pomagać
w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi, być wyrazem buntu wobec tradycyjnych norm i wartości. Narkotyki w życiu młodzieży
pełnią więc taką samą funkcję, jak inne zachowania ryzykowne i jest
niezwykle trudno określić, które czynniki są specyficzne tylko dla narkomanii, a które są charakterystyczne dla ogólnych problemów zachowa36
nia młodzieży. Jak stwierdziliśmy powyżej badania wykazały jednakże,
że zachowania ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują i jedno
zachowanie pociąga za sobą inne lub też nawzajem zastępują się. Tak
więc zażywaniu narkotyków często towarzyszy picie alkoholu, palenie
tytoniu, zachowania agresywne, przestępcze czy też wczesna aktywność
seksualna.
Powody sięgania po narkotyki bywają różne, a ich lista jest bardzo
długa, ponieważ mają różnorodne uwarunkowania. Jak wskazują badania prowadzone wśród młodzieży (Sierosławski 2003, 2009) za główną
przyczynę sięgania po narkotyki, uznaje się ciekawość, chęć spróbowania
jak działa narkotyk i przeżycie nieznanego doświadczenia. Bardzo silną
rolę odgrywają wzorce rówieśnicze i środowiskowe (Cekiera, 2004).
Ze współczesnych badań pedagogicznych wynika, iż
niebagatelną rolę w inicjacji narkotykowej odgrywa wpływ
innych osób (kolegów, przyjaciół), gdyż przyjmowanie
narkotyków na początku prawie nigdy nie odbywa się
w samotności. Daje to poczucie przynależności do grupy,
zyskania jej akceptacji czy choćby uniknięcia dezaprobaty.
Uwaga
pedagogiczna 1
Nie sposób wymienić wszystkie motywy sięgania po narkotyki, jednak warto
zwrócić szczególną uwagę, że jako powód używania narkotyków młodzież wymienia także dobrą zabawę. W coraz szerszych kręgach panuje bowiem wręcz
moda na okazjonalne zażywanie narkotyków, zwłaszcza podczas zabawy w dyskotekach, czy klubach muzycznych. Przy niedostatecznej wiedzy o narkotykach,
ich działaniu, wpływie na organizm i procesie uzależnienia, młodzież sięga po
nie uważając takie zachowania za rzecz całkiem „normalną”. W dosyć powszechnej opinii młodzieży tkwi bowiem przekonanie, że są oni w stanie kontrolować
używanie narkotyków i nie uzależnią się.
Jedną z istotnych barier skuteczności profilaktyki narkotykowej na poziomie szkół gimnazjalnych i średnich jest
bardzo szerokie przekonanie młodych ludzi, ze narkotyki
stanowią składnik rozrywkowej części ich życia. Nakładają się na to i naukowe dowody rozwoju uzależnienia
i szkód zdrowotnych
Uwaga
pedagogiczna 2
Zauważmy jednak, że nie wszyscy młodzi ludzie, pomimo znacznego rozpowszechnienia i dużej dostępności narkotyków, sięgają po nie,
37
a jeżeli nawet spróbują, to większość poprzestaje po pierwszych eksperymentach i doświadczeniach i nie kontynuuje używania w sposób regularny. Pojawia się zatem pytanie: od czego więc zależy, że jedni decydują się na eksperymentowanie i dalsze używanie środków odurzających,
a drudzy nie.
Otóż zastanawiając się nad przyczynami sięgania po narkotyki należy
odróżnić młodzieńcze eksperymenty z narkotykami od przyczyn wchodzenia w uzależnienie. Możemy założyć, że o uzależnieniu zdecyduje zarówno psychofizyczna konstrukcja jednostki, jak i właściwości konkretnej substancji. O tym, czy ktoś uzależni się od narkotyków zadecyduje
Rys. 10. Zjawiska wpływające na rozszerzanie się narkomanii
Rozwój narkomanii w sferach
społecznego spełnienia – yuppies,
środowiska artystyczne
Szybki rozwój sfery paranarkotyków
oraz dopuszczonych do obrotu
substancji wzmacniających
Związek terroryzmu z produkcją
i dystrybucją narkotyków
(Afganistan, Kolumbia)
Wsparcie dla produkcji
(uprawy) narkotyków lub ochranianie tego
procederu przez skorumpowanych
urzędników (Korea Płn., Wenezuela,
Uzbekistan, Tadżykistan)
Nieskuteczność programów
produkcji alternatywnej
(Maroko, Afganistan, Kolumbia)
Szybkie narastanie wielkich
obszarów wykluczenia i marginalizacji
społecznej (Meksyk, Brazylia,
republiki poradzieckie)
Prawna legalizacja
niewielkich ilości narkotyków
(np. Holandia, Czechy))
38
cały szereg czynników społecznych, psychologicznych i biologicznych.
Jakiekolwiek jednak są przyczyny rozpoczęcia używania narkotyków,
istnieją pewne czynniki ryzyka i czynniki chroniące, które sprzyjają nadużywaniu substancji przez młodych ludzi bądź ich przed tym chronią.
Podejmując ten problem zasadnym jest wskazanie na kwestię bardzo rzadko podejmowaną w kontekście eksperymentów narkotykowych
dzieci i młodzieży. Jest oczywistym, iż ryzyko eksperymentów wzrasta
wraz z nasileniem podaży tych substancji, jak i siłą wzorca środowiskowego. Jednak nawet mimo występowania tych czynników znacząca
część młodego pokolenia nigdy nie podejmuje pierwszego eksperymentu. Otóż czynnikiem sprzyjającym takiemu zachowaniu jest formacja wewnętrzna młodego człowieka (Woroniecki, 2000; Wojtyła 1984; Olejnik,
1990). Może ona mieć różnego rodzaju fundamenty – religijny, moralny,
kulturowy, oparty na zachowaniu rozumowym. Podkreślamy ten aspekt,
bowiem w profilaktyce uzależnień warto tej kwestii poświęcać większą
uwagę (Dziewiecki, 2009; Jędrzejko, 2009).
Podkreślmy także, że rozszerzaniu się narkomanii sprzyja wiele
czynników społeczno-ekonomicznych i kulturowych (w niektórych
częściach świata sięganie po narkotyki ma wielowiekową kulturową
tradycję). To co u nas jest zabronione prawem, tam jest zachowaniem
społecznie akceptowanym.
3.1. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące
w używaniu narkotyków
Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat badacze próbowali zdefiniować i określić czynniki ryzyka i czynniki chroniące odnoszące się do
trzech głównych sfer życia człowieka: biologicznej (np. dziedziczność),
psychologicznej (m.in. uczucia, emocje, stosunek do samego siebie, styl
zachowania, ambicje, wartości) oraz społecznej (np. interakcje w rodzinie, w grupie rówieśniczej, w szkole, wzorce społeczne i medialne).
Choć czynniki ryzyka i czynniki chroniące zawierają w sobie wiele znaczeń, to możne je zdefiniować na tyle precyzyjnie, iż mogą wspomagać
analizy w zakresie wyjaśniania przyczyn rozwoju narkomanii.
Różni badacze (Chmielewska, Furga-Baran, Ruden, Byalick, Cekiera,
Juczyński) wskazują, że czynniki ryzyka i czynniki chroniące mają nieco
inny wpływ na podatność na narkotyki. Wydaje się, że czynniki chroniące są bardziej istotne w przypadku wzorów długotrwałego używania
39
Rys. 11. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące
CZYNNIKI
R
Y
Z
Y
K
A
To cechy jednostki i środowiska zwiększające prawdopodobieństwo używania
narkotyków. Prawdopodobieństwo jest tym większe,
im więcej jest czynników
ryzyka, im bardziej są one
szkodliwe oraz im dłużej
trwa ich działanie
To właściwości jednostki i środowiska, które
wzmacniają odporność na
podatność na narkotyki.
Przyjmuje się, że akumulacja czynników chroniących
obniża ryzyko powstania
uzależnienia.
C
H
R
O
N
I
Ą
C
E
i związanych z tym następstw, natomiast czynniki ryzyka mają większe
znaczenie dla krótkotrwałych, doraźnych wzorów i konsekwencji używania. Poniżej – na podstawie literatury tematu – prezentujemy głównie
czynniki ryzyka, natomiast czynniki chroniące należy rozumieć jako pozytywne przeciwieństwo wymienionych czynników negatywnych.
3.1.1. Czynniki ryzyka – sfera psychologiczna
W sferze psychologicznej największą rolę odgrywają cechy indywidualne, którymi może być:
• nadmierna nieśmiałość,
• wrażliwość,
• chroniczne napięcie i niepokój.
Są one najczęściej wynikiem niskiej odporności na stres.
Jednostki odznaczające się takimi cechami mają najczęściej trudności w nawiązywaniu satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi.
Celowo lub przypadkowo mogą odkryć, że wzięcie narkotyku przynosi
psychiczną ulgę i znosi ich trudności, co zwiększa prawdopodobieństwo
ponownego zażycia w kolejnej trudnej sytuacji.
Do czynników zwiększających ryzyko sięgania po narkotyki zaliczamy także:
• niestabilność emocjonalną,
• częste negatywne nastroje,
40
•
•
•
•
gwałtowny temperament,
impulsywność,
słabe zdolności przystosowawcze do zmian,
niską samoocenę.
Za istotne czynniki ryzyka eksperymentowania z narkotykiem (w sferze psychologicznej) można uznać negatywne
zdarzenia życiowe, pozytywną postawę wobec używania,
wczesną (wiekowo) inicjację narkotykową.
Uwaga
pedagogiczna 3
Prezentując czynniki mające wpływ na używanie narkotyków należy
podkreślić istotną rolę czynników emocjonalno-poznawczych, do których zalicza się:
•
postawy,
•
normy,
•
przekonania,
•
oczekiwania.
W świetle współczesnych badań psychologicznych nad decyzjami
o sięganiu po narkotyki i substancje dziejące podobnie wpływ oczekiwań
i przekonań normatywnych ma istotne znaczenie w pierwszych kontaktach młodzieży z tymi substancjami. Oczekiwania, to spodziewany efekt
uzyskany w wyniku używania substancji psychoaktywnych. Współczesne badania dowodzą, że ludzie piją alkohol czy używają narkotyków,
ponieważ spodziewają się pozytywnych efektów. Oczekiwania tworzą
się na podstawie informacji uzyskanych dzięki mediom, lekturze, osobom używającym, obserwacjom społecznym.
Jeśli dziecko w toku socjalizacji wielokrotnie dostrzega, że
alkohol, tytoń, narkotyki, leki bądź inne substancje stanowią „rozwiązanie” sytuacji problemowej innej osoby, zwiększa to zdecydowanie ryzyko eksperymentowania z tymi
substancjami i powielania wzorów dla „likwidacji” własnych
podobnych problemów. Zachowanie takie można określić
jako „społeczne uczenie się rozwiązywania problemów”.
Uwaga
pedagogiczna 4
Alkohol i narkotyki ze względu na przypisywane im działanie, bywają traktowane jako środek, narzędzie pomagające osiągnąć konkretne
korzyści dla jednostki. Przekonania związane z normami obowiązującymi w grupie rówieśniczej ściśle wiążą się z zachowaniem konformistycznym młodzieży. Jeżeli istnieje przekonanie, że pewne zachowania
41
są powszechne w grupie (większość młodzieży pije, bierze narkotyki
i wszyscy to akceptują), jest to wystarczający impuls do podejmowania
podobnych zachowań (Becker, 2006).
3.1.2. Sfera społeczna
Jak zauważają J. Woronicki, S. Olejnik, S. Kawula oraz M. Dziewiecki kluczowe znaczenie w rozwoju dziecka ma jego funkcjonowanie
w systemie rodzinnym. Czynniki jakie ujawniają się w relacjach dziecko
– rodzice – rodzeństwo są określane we współczesnej pedagogice jako
czynniki rodzinne.
Rodzina odgrywa decydującą rolę w używaniu – nie używaniu narkotyków przez młodzież. Jednak podkreślenia wymaga, iż czynniki związane z funkcjonowaniem rodziny mogą być zarówno ważnymi czynnikami chroniącymi, jak i czynnikami ryzyka. Wśród najważniejszych
rodzinnych czynników ryzykawymienia się:
• brak wyraźnego i konsekwentnego systemu wychowawczego, niskie
kompetencje rodziców w postępowaniu z dziećmi (brak jasnych reguł
postępowania, niekonsekwencja, brak rygorów i kontroli lub bardzo
surowa dyscyplina, nadopiekuńczość, brak stawiania dziecku jasnych
i wyraźnych oczekiwań co do jego zachowania);
• wysoki poziom konfliktów w rodzinie (w tym pomiędzy rodzicami),
nieumiejętność rozwiązywania problemów w rodzinie, niskie wsparcie ze strony rodziców;
• brak lub osłabienie więzi emocjonalnej z rodziną, złe relacje pomiędzy rodzicami i dziećmi;
• zaburzenia w pełnieniu ról ojca i matki; nieobecność ojca w domu
(także psychiczna);
• tolerancja rodziców wobec używania przez dzieci alkoholu lub innych substancji odurzających; nadużywanie alkoholu, papierosów,
narkotyków przez rodziców;
• rozwód, separacja, utrata rodziców;
• brak czytelnych granic i norm;
• przyzwolenie na uczestnictwo dziecka w sferach, do których nie jest
ono przygotowane emocjonalnie.
42
Jedną z najważniejszych przyczyn sięgania przez młodzież po narkotyki są zaburzone więzi emocjonalne w rodzinie. Wysoki poziom konfliktów rodzinnych i brak więzi
między rodzicami a dziećmi zwiększają ryzyka zachowań
dewiacyjnych, a szczególnie ryzyko uzależnienia od alkoholu i narkotyków. Brak zaspokojenia podstawowych
potrzeb: miłości, bezpieczeństwa, akceptacji i zrozumienia powoduje poczucie braku przynależności do rodziny,
co skutkuje zwiększonym wpływem grupy rówieśniczej
aprobującej narkotyki.
Uwaga
pedagogiczna 5
Z własnej praktyki zawodowej moglibyśmy jeszcze dodać, że w ostatnich latach zauważalna jest wyraźna tendencja do wzrostu liczby nieletnich uzależnionych od narkotyków, którzy funkcjonują w rodzinach pozornie dobrze zbudowanych wewnętrznie, zasobnych materialnie. Przy
bliższej analizie pedagogicznej funkcjonowania tych rodzin okazuje się
jednak, iż są one wewnętrznie rozbite, mają silne wewnętrzne napięcia
na linii matka – ojciec (mąż – żona), z niezwykle silnym parciem na
sukces zawodowy (finansowy), z równoległym zaniedbywaniem wychowywania dzieci.
Kolejnym czynnikiem w ramach sfery społecznej jest środowisko
szkolne.
Rys. 12. Elementy środowiska szkolnego jako czynnik ryzyka i czynnik chroniący
• atmosfera wychowawcza w szkole
• wyniki w nauce (powodzenia – niepowodzenia)
• relacje dziecko – nauczyciele (kompetencje)
• relacje dziecko – rówieśnicy
• status społeczny dziecka (naznaczenie, etykiety, wykluczenia)
• poziom działań profilaktycznych
Nauka szkolna jest podstawową formą aktywności młodzieży, a środowisko szkolne, obok rodzinnego, jest wiodącym w okresie rozwojowym miejscem kontaktów społecznych, dlatego naprężenia w środowisku szkolnym uznaje się za jedne z ważniejszych czynników zwiększających prawdopodobieństwo sięgania po narkotyki (zachowań kompulsywnych).
43
Współczesna praktyka pedagogiczna dowodzi, że niskie osiągnięcia
szkolne oraz brak zrozumienia i akceptacji ze strony nauczycieli mogą
być istotnymi czynnikami ryzyka używania narkotyków, sięgania po
alkohol oraz innych zachowań ryzykownych. Niepowodzenia szkolne
mają ponadto swoje odbicie w domu, gdzie rodzice często stosują kary
w formie odtrącenia emocjonalnego, zakazów, pozbawienia nagród. Taka
sytuacja często prowadzi do wagarów czy porzucania szkoły, wymienianych jako czynniki prognostyczne w narkomanii. Uczniowie dążąc do
kompensacji swoich niepowodzeń szkolnych łatwiej ulegają wpływom
grupy rówieśniczej spoza środowiska szkolnego, często o charakterze
dewiacyjnym (Giddens, 2006).
Trzecim z elementów sfery społecznej jest środowisko rówieśnicze.
Mające już wieloletnią tradycję badania nad zachowaniami dziecka
w okresie adolescencji, a więc szczególnie silnego, naznaczonego pobudzeniem rozwoju, wskazują na silny wpływ grupy rówieśniczej. Wpływy te mają charakter bezpośredni (naśladownictwo, strach przed wykluczeniem, poddanie się wpływowi silniejszej osobowości) jak i pośredni
(poszukiwanie nowych wzorów, tworzenie własnego image). Do czynników ryzyka związanych z funkcjonowaniem w grupie należą:
• kontakty z rówieśnikami, którzy używają i mają pozytywny stosunek
do środków psychoaktywnych oraz wykazują inne zachowania problemowe;
• odrzucenie przez rówieśników – wykluczenie, naznaczenie;
• oddziaływanie wzorców o charakterze subkulturowym (Giddens,
2006; Bożejewicz, Jędrzejko, 2009).
Postawy młodzieży wobec używania narkotyków oraz przekonania
na temat konsekwencji z tym związanych, modelowane są często przez
obserwowanie rówieśników używających narkotyków lub wypowiadających się z aprobatą o narkotykach.
Uwaga
pedagogiczna 6
44
Jeżeli w grupie funkcjonują niekorzystne normy: palenia,
picia, używania narkotyków, agresja, to może skłonić jednostkę do podejmowania konformistycznych zachowań,
aby zyskać akceptację innych i nie narazić się na izolację
społeczną. Należy podkreślić, że im słabsza więź z rodzicami, tym silniejszy jest wpływ grupy rówieśniczej
Podkreślmy w tym miejscu, że szczególnie silny wpływ ma ją te grupy rówieśnicze, które mają charakter subkulturowy. Odznaczają się one
bowiem mocniejszym oddziaływaniem na swoich członków, jak również stosują silniejsze bodźce integrująco-dyscyplinujące.
Do innych czynników warunkujących używanie narkotyków w perspektywie społecznej zalicza się:
• bezrobocie, brak perspektyw ekonomicznych i społecznych; brak
szans edukacyjnych;
• dostępność–podaż narkotyków (Wojcieszek, 2009), wzory używania;
• modę na narkotyki, normy promujące lub zezwalające na używanie
narkotyków;
• zamieszkiwanie w środowiskach cechujących się wysoką przestępczością (np. funkcjonowanie grup dealerskich).
Ponad wszelką wątpliwość kluczowym elementem zwiększającym ryzyko eksperymentów a później uzależnienia
od narkotyków jest dostępność tych substancji. Ograniczanie dostępności ma wiodące znaczenie dla ograniczania
ryzyka problemu narkotykowego (Wojcieszek 2009)
Uwaga
pedagogiczna 7
W diagnozie rozwoju zagrożeń narkotykowych podkreśla się również
wpływowy charakter czynnika religijnego (Olejnik, 1990). We współczesnej teologii moralnej analizuje się m.in. zależność między sygnalizowaną wcześniej formacją moralną człowieka a jego podatnością na
różnego typu zachowania ryzykowne. Podkreślmy w tym miejscu, że ta
perspektywa analizy problemu narkotykowego prowadzi nas do jednoznacznego stwierdzenia, że zjawisko to jest niczym innym jak błędnym
rozumieniem ludzkiej wolności oraz działaniem degradującym człowieka jako osobę.
W licznych badaniach nad omawianym tu problemem (Cekiera,
2004; Dziewiecki, 2009; Olejnik, 1990) wskazuje się, iż do istotnych
czynników określających poziom ryzyka używania narkotyków zaliczać
powinniśmy również religijność młodzieży i jej rodziców. Religijność
rozumianą jako przestrzeganie etyki chrześcijańskiej wymienia się jako
czynnik chroniący przed wpływem grupy aprobującej używanie narkotyków. Wedle tego stanowiska niska religijność jest jednym z czynników ryzyka nałogu, natomiast regularne praktyki religijne uważane są
za jeden z najważniejszych czynników chroniących. W świetle naszych
45
doświadczeń zasadnym jest podnoszenie autentycznej religijności jako
czynnika chroniącego. Nie oznacza to jednak, że osoby o agnostycznym
podejściu do rzeczywistości mają wyższe ryzyko popadania w uzależnienia narkotykowe (bądź inne). Wydaje się, że budowanie relacji niska
religijność – większe ryzyko uzależnień jest naukowo nieuprawnione.
3.1.3. Sfera biologiczna
Współczesne badania nad rozwojem zjawiska narkomanii (Juczyński,
2006; Kooyman, 2002; Łuczak, 2004; Machel, Kawula 2001) wskazują
na dominujący wpływ czynnika (wzorca) środowiskowego na pierwszy
kontakt z narkotykiem. Prawdziwość tej tezy nie podlega naukowemu
podważeniu. Jednak od momentu kontaktu z narkotykiem gwałtownie
rośnie rola czynników biologicznych. Bowiem to one mogą być odpowiedzialne za dalsze używanie lub uzależnienie od narkotyków.
Chociaż nie ma dostatecznych dowodów badawczych uznających profil genetyczny jednostki za czynnik warunkujący podatność na narkotyki,
to coraz liczniejsze badania nad uzależnieniem od alkoholu wskazują na
dziedziczenie skłonności do choroby alkoholowej. Warto więc z pewnością brać pod uwagę również historię alkoholizmu lub narkomanii w rodzinie czy też inne historie rodzinne dotyczące zaburzeń afektywnych,
zaburzeń zachowania lub osobowości antyspołecznych. Nauka poszukująca przyczyn uzależnienia w oparciu o czynniki biologiczne rozwija
się w ostatnich latach niezwykle szybko i być może wniesie wkrótce
nowe dane na temat genetycznych komponentów uzależnienia. Szczególne znaczenie mają tutaj badania nad reakcją dopaminy i serotoniny
na wprowadzenie narkotyku do organizmu.
3.2. Destrukcyjny charakter uzależnienia
od narkotyków
Przyjmowanie narkotyków, w jakiekolwiek byłoby to fazie, prowadzi
do poważnych zaburzeń funkcjonowania człowieka. Nie jest oczywiście
tak, że każdy eksperyment prowadzi do uzależnienia, jednak ma ono
bardzo osobniczy charakter. Stąd osoba eksperymentująca z substancją
narkotyczną nie jest w stanie określić jakie będą tego krótkie i dalekosiężne następstwa.
46
Pierwszem kryterium etycznej oceny narkomanii jest jej destrukcyjny
charakter. Należy bowiem podkreślić, że skutki uzależnienia od narkotyków niezależnie od zażywanego środka zawsze są negatywne, a ich
przejawy uwidaczniają się w:
• stanie zdrowia osoby uzależnionej,
• rozwoju jej osobowości,
• społecznym funkcjonowaniu.
Przede wszystkim trzeba podkreślić fakt, że osoby uzależnione poszukują coraz mocniejszych „wrażeń”, co przejawia się w sięganiu po
coraz większe dawki oraz środki wywołujące silniejsze reakcje. Konsekwencją takiego stanu rzeczy są:
• wyniszczenie organizmu,
• zaburzenia funkcjonowania wszystkich jego układów, liczne choroby
(zwiększenie podatności na infekcje i zakażenia),
• degradacja psychofizyczna i społeczna.
W wielu przypadkach następuje ponadto poszerzenie się przejawów
patologii społecznej – np. związek narkomanii z przestępczością, prostytucją itp. (Pstrąg, 2003; Gaś, 1978; Muszyńska, 2004). Skala negatywnych skutków zdrowotnych zależy przede wszystkim od rodzaju zaRys. 12. Szkody społeczne jako następstwo narkomanii
Narastanie zachowań konfliktowych i dysfunkcji
Choroby, rozpad rodziny,
utrata pracy,
wykluczenie społeczne
Narastanie konfliktów
z prawem, szybki kontakt
z innymi patologiami
Konflikty środowiskowe
i rówieśnicze
Kłamstwa i pierwsze
konflikty z prawem (kradzieże)
Problemy z nauką
i wypełnianiem zadań
zawodowych
Czas zażywania
47
żywanego narkotyku, częstotliwości i czasu jego zażywania oraz wieku
narkomana.
Narkotyki wpływają bardzo silnie na sferę emocjonalną człowieka.
Zaburzenia emocji przyjmują najczęściej formę lęków, nadpobudliwości, depresji, także nagłych zmian nastrojów. Z kolei konsekwencją
długotrwałego zażywania narkotyków są także zmiany osobowościowe
przejawiające się w zawężeniu sfery zainteresowań (koncentrowanie ich
na sposobie zdobywania narkotyku), osłabieniu sprawności intelektualnej, osłabieniu woli, egoizmie, instrumentalnej i manipulacyjnej postawie wobec innych ludzi oraz zaniku uczuciowości wyższej. Sytuacja
taka powoduje wtórnie wiele negatywnych skutków w sferze społecznego funkcjonowania osoby uzależnionej. Znajduje to zwłaszcza odzwierciedlenie w rezygnacji z kolejnych, pełnionych dotychczas ról (dziecka,
ucznia, kolegi, ojca, pracownika itp.) czego efektem jest coraz większa
izolacja społeczna oraz utrata celu i sensu życia. W praktyce zawodowej
obserwowaliśmy zaburzenia ważne ze społecznego punktu widzenia:
zmniejszenie aktywności zawodowej prowadzące do porzucenia pracy
lub jej utraty; przechodzenie do kolejnych – w tym poważnych – czynów o charakterze przestępczym, jako następstwo konieczności zdobycia środków na narkotyki; postępująca demoralizacja, w tym prostytuowanie się; porzucenie rodziny. Analiza studium 14 przypadków z grup
tzw. wyższych grup społecznych diagnozowanych przez M. Jędrzejko,
pozwoliła autorom na skonstruowanie następującej piramidy narkotykowego „upadku”:
• 1–6 miesięcy przyjmowania narkotyków – eksperymentowanie z zw.
lekkimi narkotykami;
• 6–12 miesięcy – przejście od regularnego przyjmowania tzw. lżejszych narkotyków; pierwsze próby z silniejszymi środkami; pierwsze
problemy rodzinne i w nauce;
• 2 rok – regularne sięganie po narkotyki; pierwsze problemy zawodowe i porzucanie nauki; trwałe leczenie lub przerywane próby leczenia
uzależnień;
• 3–4 rok – wystąpienie objawów silnego uzależnienia; sięganie po
środki alternatywne; wyraźne pogorszenie sytuacji rodzinnej; rozpad
rodzin – porzucenie; utrata pracy zawodowej;
• kolejne lata – pełna destrukcja życia zewnętrznego i wewnętrznego
(4 przypadki); wyjście z problemu narkotykowego jako następstwo
leczenia i terapii (6 przypadków); powroty do narkotyków (4 przypadki).
48
Jeszcze innym problemem są sygnalizowane wcześniej szkody społeczne. Dotyczą one wymiaru osobistego (utrata szans zawodowych
i życiowych, minimalizacja), jak i wymiaru grupowego (rozkład rodziny, konflikty środowiskowe). Poniżej prezentujemy jeden ze schematów
tych szkód.
3.3. Narkomania jako forma ograniczenia
wolności
Osoba uzależniona nie jest w stanie żyć i funkcjonować w sposób
,,niezdeterminowany przez narkotyk”, a tym samym stanowić o sobie,
dokonując świadomych wyborów, ukierunkowanych na integralny rozwój osobowy, pożądaną hierarchię wartości czy obowiązujące normy
prawne i społeczne.
Wolność utożsamiana jest najczęściej z ,,postępem” i samorealizacją.
Wiele osób jest również przekonanych, że wystarczy przezwyciężyć społeczno-polityczne systemy zniewolenia, czyli osiągnąć wolność zewnętrzną (np. słowa, zrzeszania, wyznania), aby automatycznie żyć w wolności
wewnętrznej. Innym przejawem uproszczonego pojmowania wolności
jest oderwanie jej od norm moralnych, prawnych lub społecznych i tym
samym traktowanie jako wartości najwyższej, prowadzącej do spontanicznej i nieograniczonej niczym z zewnątrz aktywności człowieka. Dlatego
w wypowiedziach niektórych narkomanów, jak i osób eksperymentujących z narkotykami można spotkać np. takie stwierdzenia: byłem wreszcie
wolny, poczułem wolność, czułem się jak ptak lecący w przestworzach, to
było niebiańskie uczucie, nigdy nie było mi tak dobrze (Jędrzejko, 2003).
Spotyka się również o wiele ostrzejsze sformułowania, które sprowadzają
się do tezy, że narkomania daje jedyną i niczym nieograniczoną wolność.
Należy jednak zaznaczyć, że autentyczna wolność to przede wszystkim
zdolność podejmowania decyzji zarówno w oparciu o świadomość motywów, jak i skutków własnego działania (Dziewiecki, 2009). Wolność
nie oznacza bowiem dowolności działania, ponieważ realizuje się w ramach określonych możliwości i ograniczeń materialnych, intelektualnych,
psychicznych, moralnych, duchowych i społecznych, lecz oznacza działanie odpowiedzialne i świadome. Istota wolności polega na zdolności do
podejmowania decyzji i zobowiązań, w realizacji których jest się konsekwentnym i którym dochowuje się wierności.
49
Rozważając etiologię zachowań narkotykowych oraz konsekwencje
uzależnienia nie sposób podkreślić, iż wolność związana jest z istotą
osoby, jej godnością, prawami i obowiązkami, a także sensem i celem
ludzkiego życia. Stanowi fundament struktur międzyludzkich oraz rozwijanych na ich podstawie różnego rodzaju kontaktów międzyosobowych (Darłowski, 2002), jest zdolnością do decydowania o samym sobie jako całości oraz jedną z fundamentalnych wartości człowieka, która
specyfikuje ludzki byt oraz stanowi jego trwały fundament i sens (Kowalczyk, 1986). Podstawowe znaczenie wolności człowieka, wolność
woli nakazuje widzieć w niej przede wszystkim tę szczególną samo-zależność, która występuje razem ze samostanowieniem (Wojtyła, 1984).
Jak zauważa ten autor powiedzenie, ze ktoś jest człowiekiem wolnym
oznacza, że w dynamizowaniu swego podmiotu zależy sam od siebie
(Wojtyła, 1984). Kiedy osoba działa, kiedy dynamizuje się w sposób
właściwy, wówczas spontanicznie, niejako odruchowo, w działaniu tym
pojawia się samostanowienie, czyli wolność, zarówno w podstawowym,
jak i rozwiniętym znaczeniu tego wyrazu. Samostanowienie jest bowiem
czymś dla osoby właściwym i wrodzonym – czymś dla niej naturalnym.
Wolność jest podstawą rozwoju osobowego człowieka (stawania się dobrym lub złym poprzez dokonywanie wyborów), która nie tylko stanowi
o samym działaniu człowieka, którego osobowe ,,ja” jest sprawcą lecz
także o dobru lub złu moralnym (Bożejewicz, 2010).
Jeśli w takiej perspektywie będziemy oceniali zjawisko narkomanii
nieuniknionym jest stwierdzenie, iż istotnym elementem uzależnienia od
narkotyków jest odczuwany przymus dokonywania i ponawiania czynności nałogowej. Człowiek uzależniony, pomimo poważnych szkód,
jakie ponosi w związku uzależnieniem od narkotyków, pomimo związanych z tym wielu negatywnych doznań i skutków nie jest w stanie
zrezygnować z ich zażywania. Przymus ten wiąże się z postępującym
wraz z rozwojem uzależnienia, osłabieniem siły woli. Pojawiająca się
progresywna utrata kontroli nad własnym życiem oraz przymus zażywania narkotyków oczywiście dociera do świadomości osoby uzależnionej.
Przyznanie się do tego faktu deprecjonuje poczucie godności narkomana,
co skutkuje tym, iż osoba taka zaczyna się samooszukiwać oraz zapewniać o ,,sile” swej woli, która umożliwia mu pełną kontrolę nad swym
postępowaniem oraz innych ludzi. Osoby uzależnione lub też zagrożone
uzależnieniem są bowiem przekonane, że poradzą sobie same, co pozostaje najczęściej w sferze życzeniowej, ponieważ zwykle nie radzą sobie
i ponownie zaczynają zażywać narkotyki. Spowodowane jest to przede
50
wszystkim silną i trudną do opanowania potrzebą związaną z psychicznym i fizycznym przymusem przyjmowania i kontynuowania zażywania
określonego środka. Jest to silnie utrwalony stereotyp – odruch warunkowy, stała tendencja do szukania za pomącą środków psychoaktywnych
ulgi w stanach depresyjnych (pod wpływem środka zapomina się o tym,
co dręczy, życie wydaje się bogatsze i bardziej interesujące). W tym
okresie obserwuje się także zjawisko samonaznaczenia, prowadzące do
ograniczenia kontaktów społecznych oraz poszukiwania związku z osobami o podobnych problemach.
Osoba uzależniona od narkotyków traci w konsekwencji część swej
autonomii i nie jest w stanie dysponować w sposób wolny swym postępowaniem. Stan taki staje się zaprzeczeniem wolności i prowadzi do
„czasowego zawieszenia wolności”.
***
Reasumując rozważania zawarte w części trzeciej możemy powiedzieć, że do najważniejszych czynników chroniących przed eksperymentowaniem z narkotykami zaliczamy:
• silną więź emocjonalną z rodzicami i prawidłowo funkcjonujące środowisko rodzinne,
• regularne praktyki religijne (autentyczną więź religijną),
• zainteresowanie nauką szkolną i funkcjonowanie w zrównoważonym
środowisku szkolnym,
• poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych,
Rys. 13. Zasadnicze przyczyny sięgania po narkotyki
Chęć zaeksperymentowania i sprawdzenia osobistej reakcji na narkotyk
Wcześniejszy kontakt
z narkotykami
Problemy osobiste
Chęć zaimponowania kolegom i znajomym
Wzorce środowiskowe namowa innych osób
Brak postępów w nauce
Trudności adaptacyjne
– wykluczenie – naznaczenie
Reakcja na konflikty rodzinne
Nuda, brak atrakcyjnego wypoczynku
Źródło grafiki: http://www.tenuate-international.com/drug-abuse.htm
51
• pozytywną aktywność pozaszkolną (sport, kultura),
• przynależność do pozytywnej grupy rówieśniczej.
Czynniki chroniące w istotny sposób osłabiają wpływ czynników ryzyka, jednak nie są trwałym zabezpieczeniem przed używaniem narkotyków. Znajomość czynników ryzyka i czynników chroniących pozwala natomiast na podjęcie skutecznych działań zapobiegawczych. Celem działań
profilaktycznych powinno być zatem oddziaływanie zarówno na czynniki
ryzyka, jak i na czynniki chroniące w taki sposób, aby dążyć do eliminacji
lub redukcji czynników ryzyka, a jednocześnie wzmacniać czynniki chroniące.
3.4 Używanie narkotyków w Polsce
Problem narkotyków, w porównaniu z alkoholizmem, jest uznawany
w Polsce za stosunkowo nowe zjawisko, choć jego historia – jako problemu medycznego – sięga początków XX wieku. Natomiast początki narkomanii w Polsce jako zjawiska manifestującego się w wymiarze
problemu społecznego sięgają lat 70. ubiegłego wieku.
Popyt na narkotyki można mierzyć rozpowszechnieniem ich konsumpcji. Istnieje kilka źródeł informacji na ten temat, a jednym z nich są ogólnopolskie badania ankietowe na temat używania alkoholu i narkotyków
przez młodzież szkolną. Wyniki badań w Polsce wskazują na znacznie
wyższy poziom rozpowszechnienia używania substancji legalnych, niż
nielegalnych. Wśród substancji nielegalnych relatywnie najbardziej rozpowszechnione są cechują się konopie indyjskie (marihuana, haszysz).
Na drugim miejscu znajduje się amfetamina. Zarówno eksperymentowanie z substancjami nielegalnymi, jak i ich okazjonalne używanie jest
bardziej rozpowszechnione
chłopców
niż wśród
dziewcząt.
Wartowśród
odnotować,
że większość
młodzieży
jest dobrze
Uwaga
pedagogiczna 8
zorientowana w zakresie ryzyka szkód zdrowotnych
i społecznych związanych z używaniem substancji psychoaktywnych. Zdecydowana większość uczniów gimnazjów i szkół ponad gimnazjalnych uczestniczy w szkolnych zajęciach profilaktycznych.
Jednym z nowych elementów przeciwdziałania narkomanii jest
52
uwzględnienie tej problematyki zajęciach profilaktycznych prowadzonych na poziomie gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym. Jak wynika z analiz tych spotkań, młodzież przyjmuje merytoryczne argumenty
o szkodliwości narkotyków, jednakże według ocen uczniów, o stopniu
ryzyka związanego z przyjęciem substancji odurzającej decyduje raczej
częstotliwość i sposób używania substancji niż jej rodzaj. Należy przy
tym zaznaczyć, że marihuana i haszysz są przez młodzież traktowane
bardziej liberalnie niż inne substancje nielegalne, co skutkuje większym
Jednym z kluczowych
problemów tych
polskiej
profilaktyki
przyzwoleniem
na używanie
substancji.
narkotykowej jest wysoki stopień akceptacji dla eksperymentowania z marihuaną. Narkotyk ten jest w znaczącej
części młodzieży uznawany jako środek o niskim stopniu
szkodliwości.
Uwaga
pedagogiczna 9
Substancjami nielegalnymi, z którymi młodzi ludzie eksperymentują najczęściej, są konopie, amfetamina oraz ecstasy. Jednakże poważne
niebezpieczeństwo niesie ze sobą używanie substancji legalnych, takich
jak leki, sterydy anaboliczne (zwłaszcza w grupie osób powiększających
masę mięśniową) czy substancje wziewne, popularnie nazywane klejami
oraz używanie dopalaczy – zwanych „smartami”. Dopalacze stają się coraz popularniejsze wśród młodzieży, a dostępność w Internecie i w specjalnych sklepach sprzyja modzie na ich używanie. Są to najczęściej
środki o działaniu psychoaktywnym, zarejestrowane jako przedmioty
Rys. 14. Istota problemu dopalaczowego w Polsce
Środki wieloskładnikowe wywołujące
wieloczynnikowe zaburzenia. Przypadki śmiertelnego zatrucia
Wykorzystywanie luki prawnej przy
sprzedaży (produkt kolekcjonerski) z
masową promocją zażywania
Masowa sprzedaż
i promocja
Działanie: bardzo silne, brak wiedzy
o dalekosiężnych konsekwencjach
zdrowotnych
Źródło grafiki: http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,8437544,Dopalacze
53
kolekcjonerskie i sprzedawane pod nazwą bezpiecznych dla użytkowników.
Ze względu na legalność sprzedaży oraz oddziaływanie podobne do
narkotyków, różnorodność i modyfikacje składników używanych do ich
produkcji, są bardzo niebezpieczne. Wprowadzanie prawnych ograniczeń, poprzez ustawowy zakaz używania niektórych roślin i składników
służących do produkcji „dopalaczy”, pozwala zmniejszyć skalę zjawiska, ale liczba potencjalnych substancji, których można użyć do produkcji „dopalaczy” pozostawia sprzedawcom możliwość kontynuacji
legalnej sprzedaży.
Konieczność zmiany optyki patrzenia na osoby używające narkotyków wynika z faktu, że nielegalne substancje psychoaktywne pojawiają
się przede wszystkim wśród osób do 24 roku życia. Jednocześnie problematyka narkotyków dotyczy świata młodych i dorosłych Polaków
w wieku 24–44 lat.
Poważnym zagrożeniem dla zdrowia i bezpieczeństwa społecznego jest prowadzenie pojazdów samochodowych pod wpływem innych
substancji psychoaktywnych niż alkohol. Z badań wynika, że koło 150
tysięcy kierowców rocznie przyznaje się do narażania zdrowia i życia
współobywateli i własnego poprzez prowadzenie pojazdów w stanie
zmienionej świadomości ponarkotykowej lub substancji działającej podobnie.
Jednym z najpoważniejszych problemów zdrowotnych związanych
z narkotykami są choroby infekcyjne. Przyjmowanie środków odurzających w zastrzykach rodzi zwiększone ryzyko zakażenia wirusowym
zapaleniem wątroby typu B i C oraz zakażenia wirusem HIV.
54
Część czwarta
Procedury postępowania
Doświadczenia praktyki pedagogicznej i terapeutycznej wskazują na
występowanie powszechnej niewiedzy na temat sposobów postępowania w przypadku stwierdzenia, że osoba znajduje się pod wpływem narkotyku (paranarkotyku). Niestety, w takich sytuacjach strach i emocje
często biorą górę. Powiedzmy zatem na wstępie tej części opracowania, że dobór właściwego działania będzie służył i ofierze (choremu) jak
i osobom trzecim. Przede wszystkim powinniśmy pamiętać, że osoba
znajdująca się pod wpływem narkotyku ma zaburzony ośrodkowy układ
nerwowy, co powoduje, iż nie odbiera wszystkich sygnałów z otaczającego ją świata (zaburzenia słuchu, omamy, zaburzenia wzorku, obniżona
koncentracja, problemy z oceną odległości i zagrożeń).
Rys. 14. Bezpośrednie zaburzenia będące konsekwencją działania narkotyków
Zburzenia wzroku – omamy, niedowidzenie, opóźnienie reakcji świetlnej
Wysoka pobudliwość –
odporność na ból – reakcje agresywne
Brak świadomości działania
– halucynacje
Silnie zaburzone lub całkowicie wyłączone kryterium moralne
Brak koordynacji ruchowej,
zaburzenia błędnika
Obniżone zdolności oceny sytuacji – brak kontaktu z rzeczywistością
http://www.addictionsearch.com/treatment_articles/article/stimulant-drug-abuse-just-isnt-worth-therisk_104.html
55
Obowiązujące w Polsce rozwiązania postępowania w sytuacjach
stwierdzenia, że osoba znajduje się pod wpływem narkotyku są ściśle
powiązane z kontekstem sytuacyjnym (inaczej reagujemy w sytuacji
gdy mamy np. do czynienia z uczniem w szkole, jeszcze inaczej z żołnierzem pełniącym obowiązki). W opracowaniu skupiamy się na działaniach uniwersalnych podkreślając nie prawne aspekty działania, lecz
te funkcjonalne, odnoszące się do ratowania chorego (pełne wyjaśnienie
postępowania z uczniem na terenie placówki szkolnej znajdzie Czytelnik w opracowaniu M. Cabalski Uczeń – Szkoła – Narkotyki, Fundacja
Pedagogium, Warszawa 2009).
Człowiek znajdujący się pod wpływem narkotyku potrzebuje pomocy. Stąd postępowanie wobec osoby zaburzonej działaniem substancji
psychoaktywnej powinno cechować spokój i opanowanie. Należy pamiętać, że osoba taka odbiera bodźce w sposób odmienny, dlatego jej
reakcje mogą być w dużym stopniu niekontrolowane. W świetle najnowszych doświadczeń z zachowaniem się osób znajdujących się pod
wpływem narkotyku lub dopalacza najważniejszą czynnością jest jak
najszybsze powiadomienie pogotowia ratunkowego. Zatem jeśli zdarzy
się nam być w otoczeniu osób, które na skutek przedawkowania lub zatrucia narkotykami potrzebują natychmiastowej pomocy, powinniśmy
znać kilka zasad postępowania, aby nie czuć się bezradnym w takiej sytuacji i wiedzieć jak postępować. Wiedza, którą przedstawiamy poniżej
dotyczy podstawowych zasad, niemniej jednak nasze szybkie działanie
może komuś uratować życie.
Jeżeli widzimy, że ktoś nagle źle się poczuł i podejrzewamy lub wiemy, że jest to silny skutek działania narkotyków, należy:
• wyprowadzić tę osobę z pomieszczenia, zwłaszcza jeśli jest w nim
głośno (muzyka), tłok, pulsujące światła,
• nie szarpać się z chorym, nie wymuszać na nim fizycznie żadnych
czynności – na ile to możliwe tonować jego zachowanie,
• umieścić w przewiewnym, cichym, standardowo oświetlonym pomieszczeniu,
• zabezpieczyć posiadane przez poszkodowanego używki, leki, opakowania (ta wiedze być bardzo przydatna przy diagnozie medycznej
zatrucia),
• dowiedzieć się, jeżeli to możliwe, jakie narkotyki przyjmował i kiedy ta sytuacja miała miejsce (patrz tabela – czas działania narkotyków),
56
• nie pozostawiać chorego samego,
• przekazać wszystkie informacje ekipie pogotowia ratunkowego lub
innej przygotowanej do udzielenia pomocy osobie.
Człowiek znajdujący się pod wpływem narkotyku ma zaburzony odbiór sygnałów
wzrokowych i dźwiękowych, oceny sytuacji i zagrożeń.
Rys. 15. Zgłaszamy zdarzenie - informacje ważne dla pogotowia ratunkowego
•
•
•
•
•
•
•
co się stało,
miejsce zdarzenia,
w jakim stanie jest osoba poszkodowana,
jak działania podjęto w ramach pomocy poszkodowanemu,
informacje jakie przekazał poszkodowany – co zażył, w jakiej ilości, jak zażył narkotyk, czas
numer telefonu, z którego się dzwoni,
ponadto należy zastosować się do udzielanych
wskazówek i nie wolno pierwszemu odkładać słuchawki
Zachowania osób znajdujących się pod wpływem narkotyku mogą
wskazywać na typ zażytego środka. Ważnych informacji dostarczy nam
obserwacja twarzy i oczu poszkodowanego. Jeśli stwierdzimy silnie powiększone źrenicy [pow. 7–8 mm] może to oznaczać działanie środka
pobudzającego (amfetamina i jej pochodne, kokaina, efedryna, bądź pochodnych kannabis). W przypadku bardzo małych źrenic [pon. 2–3 mm]
może to być sygnał o zażyciu opiatów lub silnych leków uspokajających.
Osoby znajdujące się pod wpływem silnych środków
pobudzających będą bardzo impulsywnie reagowały
na wszelkie próby pomocy. O ile to możliwe osobę taką
należy posadzić i usiąść obok niej. Osoba siedząca jest
mniej niebezpieczna dla siebie i innych osób.
Wskazówka
praktyczna 1
Do cech wzmożonej aktywności, charakterystycznych dla osób znajdujących się pod wpływem narkotyku zaliczamy:
• pobudzenie psychoruchowe, niekiedy agresja,
• szybka, niekiedy niezrozumiała mowa, brak logiki wypowiedzi,
57
• dziwaczne zachowania,
• omamy wzrokowe, słuchowe,
• stany lękowe.
W takiej sytuacji działania wspierające powinny polegać na spokojnej rozmowie, a w przypadkach skrajnych unieruchomieniu poszkodowanego.
Wskazówka
praktyczna 2
•
•
•
•
•
•
•
SILNE POBUDZENIE POSZKODOWANEGO:
• spokojnie rozmawiać z poszkodowanym, uspokajać, informować co do miejsca i czasu oraz tego co chcemy zrobić,
• zapewnić obecność 1–2 osób przyjaznych dla poszkodowanego, 3-4 osób w przypadku znacznego pobudzenia, agresji,
• w razie zachowań zagrażających życiu własnemu lub otoczenia (np. próba skoku z okna, próba ucieczki na ulicę)
należy unieruchomić poszkodowanego. Każda z towarzyszących osób przytrzymuje jedną kończynę (ramiona,
uda). Nie należy uciskać klatki piersiowej, szyi, głowy,
• bardzo skutecznym sposobem unieruchomienia jest posadzenie chorego na krzesełku i przytrzymywanie go przez
dwie siedzące po bokach osoby (trzymamy za nadgarstek
przyciągając łokieć chorego do swojej klatki piersiowej).
Osoba siedząca w sposób naturalny pozbawiona jest ok.
2/3 swojej siły.
Z kolei do cech obniżonej aktywności zaliczamy:
spowolnienie ruchowe, zastyganie w ruchu,
zataczanie się,
zawroty,
majaczenia,
spowolnienie mowy, niekiedy bełkot,
podsypianie,
omdlenie, utrata przytomności.
We współczesnych czasach stajemy przed wysokim prawdopodobieństwem spotkania się z osobą znajdującą się pod wpływem narkotyku lub
dopalacza. Podkreślmy przy tym, współczesny „narkoman” nie jest obrazem znanym z dawniejszej literatury. To często człowiek aktywny zawodowo, uczeń, student, kierowca, pracownik wolnego zawodu. Może się też
zdarzyć, że rozwój wydarzeń wywoła konieczność pomocy takiej osobie
58
(duszenie się, omdlenia, niekontrolowane zachowanie). Ścieżka tego postępowania powinna być następująca:
Ścieżka postępowania
• sprawdzić czy poszkodowany jest przytomny (lekko potrząsnąć za
ramiona zadać proste pytanie);
• jeżeli odpowiada (reakcja na głos, dotyk) – pozostać przy osobie poszkodowanej do czasu przybycia karetki pogotowia ratunkowego,
w przypadku ponownej utraty przytomności postępować jak niżej;
• jeżeli nie odpowiada (brak reakcji) – udrożnić drogi oddechowe;
• sprawdzić czy poszkodowany oddycha (słucham, patrzę, wyczuwam);
• jeżeli oddycha, ułożyć w pozycji bocznej (bezpiecznej);
• sprawdzać co minutę do czasu przybycia pogotowia czy nie zanikł
oddech;
• w przypadku stwierdzenia braku oddechu lub zaniku oddechu postępować jak niżej;
• wykonać dwa wdechy (powoli, płynie wdmuchiwać powietrze do
wyraźnego uniesienia się klatki piersiowej);
• ponowić kontrolę oddechu (j.w.);
• jeżeli pojawiły się prawidłowe oddechy, kaszel, ruchy poszkodowanego – pozycja boczna;
• jeżeli nie pojawił się oddech, kaszel, ruch ciała poszkodowanego –
rozpocząć ucisk klatki piersiowej i wdmuchiwać powietrze 15:2 (15
ucisków i 2 wdechy). Powtarzać sekwencje 15:2 do czasu przybycia
pogotowia ratunkowego.
Wśród reakcji jakie wywołują narkotyki u biorców pojawiają się
także napady drgawkowe. Och objawy i zasady postępowania prezentujemy na kolejnej grafice.
Zachowania osoby znajdującej się pod wpływem narkotyków mogą
być niebezpieczne dla jej zdrowia i życia. Jak już wskazaliśmy część
tych zachowań może być nieuświadomionych ze względu na silne zaburzenie ośrodkowego układu nerwowego. Z doświadczenia medycznego
wiadomo, że chory znajdujący się pod wpływem narkotyków powinien
być otoczony nieustanna opieką, a jednym z elementów tej pomocy jest
ułożenie go w pozycji bocznej bezpiecznej.
59
Wskazówka praktyczna 3
Napad drgawkowy
Postępowanie w trakcie napadu:
• usunąć wszelkie przedmioty mogące zagrozić poszkodowanemu
• przytrzymywać i zabezpieczyć głowę poszkodowanego przed urazami
• nie wkładać nic między zęby
• podczas drgawek przytrzymywać
jedynie głowę, a nie całe ciało
Objawy:
• utrata przytomności
• szczękościsk, skurcze mięśni ciała
• upośledzenie oddechu, zasinienie twarzy
• ślinotok, oddanie moczu, kału
Postępowanie gdy minie napad:
sen/nieprzytomny :
• należy udrożnić drogi oddechowe
• sprawdzić oddech, tętno, objawy
krążenia – jeżeli oddycha, ułożyć
w pozycji bocznej, bezpiecznej
• jeżeli osoba nie oddycha – reanimować – uciskać klatkę piersiową
i wentylować do czasu przybycia
pogotowia ratunkowego (15 uciśnięć – 2 wdechy)
Pobudzenie (zrywanie się):
• uspokajaj, informuj o sytuacji
• w razie konieczności przytrzymaj
(postępowanie jak w przypadku
wzmożonej aktywności).
(opracowano na podstawie Międzynarodowych Wytycznych Resuscytacji 2000)
Pozycja boczna bezpieczna jest stosowana w celu zabezpieczenia
nieprzytomnego poszkodowanego z zachowanymi czynnościami życiowymi (oddychania i krążenia) do czasu przybycia lekarza. Jest to taki
sposób ułożenia ratowanej osoby, który zapobiega blokowaniu gardła
przez język i umożliwia wypływanie płynów z ust, co zmniejsza ryzyko
zadławienia się zawartością żołądka. Ułożenie w pozycji bocznej powinno być stabilne, jak najbliższe ułożeniu na boku z odgięciem głowy
i brakiem ucisku na klatkę piersiową, by nie utrudniać oddechu.
60
Sposób układania w pozycji bezpiecznej
1. Sprawdzić drożność dróg oddechowych, jeżeli to konieczne oczyścić jamę ustną ratowanego z wszelkich zanieczyszczeń.
2. Ułożyć poszkodowanego na plecach (nogi wyprostowane, ręce ułożone wzdłuż
tułowia).
3. Rękę bliższą ratownika ułożyć pod kątem prostym w stosunku do ciała, dalszą
rękę przełożyć w poprzek klatki piersiowej i ułożyć stroną grzbietową przy policzku poszkodowanego (rys. 1).
4. Kończynę dalszą zgiąć w kolanie, nie odrywając od podłoża, stopę podsunąć
pod staw kolanowy nogi wyprostowanej (rys. 2).
5. Przytrzymując dłoń dociśniętą do policzka, pociągnąć za dalszą kończynę dolną tak, by ratowany obrócił się na bok w kierunku ratownika (rys. 2).
6. Ułożyć kończynę, za którą przetaczaliśmy poszkodowanego w taki sposób,
aby zarówno staw kolanowy, jak i biodrowy były zgięte pod kątem prostym.
7. Odgiąć głowę poszkodowanego ku tyłowi, by upewnić się, że drogi oddechowe
są drożne.
8. Ułożyć rękę ratowanego pod policzkiem tak, aby utrzymać głowę w odgięciu
(rys. 3).
9. Poszkodowany powinien leżeć w takiej pozycji, aby głowa, szyja i plecy były
w jednej linii, podczas gdy zgięte kończyny podpierają ciało i utrzymują je
w wygodnym i stabilnym położeniu.
10. Co minutę należy sprawdzać oddech.
61
Źródło grafik: Polska Rada Resuscytacji
62
Część piąta
Charakterystyka substancji
psychoaktywnych
Mechanizm działania substancji psychoaktywnych jest złożony.
Chociaż wiemy coraz więcej o ich oddziaływaniu na ośrodkowy układ
nerwowy, to jednak silnie w relacji człowiek – narkotyki zaznacza się
osobnicze działanie. Prezentując poniżej charakterystykę substancji psychoaktywnych chcielibyśmy zwrócić uwagę na trzy istotne fakty:
- coraz rzadziej mamy do czynienia z tzw. czystymi narkotykami – najczęściej zwierają one tzw. wypełniacze lub substancje pomocnicze;
- narkotyki oferowane na rynku nielegalnym to głównie mieszanki,
nierzadko substancji o przeciwstawnym działaniu (np. dosypywanie
amfetaminy do marihuany);
- coraz więcej substancji poddawanych jest modyfikacjom chemicznym
lub biologicznym, co zwiększa najczęściej szybkość i siłę ich działania.
Nie bez znaczenia jest także nieustanny rozwój rynku narkotyków
i paranarkotyków.
5.1. Kannabis – preparaty otrzymywane
z konopi indyjskich
Do najczęściej używanych przetworów konopi indyjskich (Cannabis
sativa) należą marihuana i haszysz. Są to jednocześnie najbardziej rozpowszechnione i najczęściej używane narkotyki w Polsce i na świecie.
63
Obecnie używana marihuana jest często modyfikowana, przez co zwiększa się zawartość czynnika aktywnego (THC).
Formy występowania
Marihuana – suszone liście konopi wyglądem przypominające suszoną
pietruszkę lub oregano
Haszysz – czarny lub brązowy produkt otrzymywany z żywicy krzewu
konopi, sprasowany w formie tabliczki, różnego kształtu bloków lub
grudki
Olej haszyszowy – gęsta, lepka ciecz, którą można palić po rozsmarowaniu na bibułce papierosa.
Drogi przyjmowania
Najczęściej stosowaną formą zażywania jest palenie. Zarówno marihuanę jak i haszysz często miesza się z tytoniem i pali w postaci skręta
(papieros), w fifce albo w fajce wodnej.
Działanie
● Dym wprowadzany do organizmu, a z nim jego aktywne składniki docierają przez drogi oddechowe do krwioobiegu, a z krwią
do mózgu. Konopie zawierają około 400 różnych substancji
chemicznych, z których najważniejszą jest THC (delta-9-tetrahydrocannabinol).
● Doznania towarzyszące używaniu konopi zależą od stężenia
THC, wielkości dawki, cech osobowości, indywidualnych predyspozycji danego człowieka, stanu emocjonalnego w momencie
przyjęcia.
● Bezpośrednim efektem palenia jest odprężenie, lekka euforia,
poprawa humoru, aż do wesołkowatości i poczucie, że czas płynie wolniej. Większe dawki mocniejszych odmian powodują dezorientację, niepokój, panikę i halucynacje.
64
Objawy używania
●
●
●
●
●
●
●
●
Zapach palonych liści, słodkawa woń oddechu, włosów, ubrania
Brązowo-szare liście i nasionka, zielony tytoń
Fifki, fajki, bibuła papierosowa
Gadatliwość, napady śmiechu, chichot
Przekrwione oczy, kaszel, suchość w ustach
Zwiększone łaknienie, apetyt na słodycze
Zaburzenia koordynacji ruchowej i orientacji przestrzennej
Wzrost ciśnienia krwi i przyspieszone tętno
Skutki używania
● Zawartość substancji rakotwórczych w skrętach jest wyższa niż
w papierosach. Dym marihuany działa na cały układ oddechowy
(nos, oskrzela, płuca) powodując stany zapalne nosa i gardła,
uporczywy kaszel, zapalenie oskrzeli, rozedmę płuc.
● Regularne palenie silnie uzależnia psychicznie. Długotrwałe używanie osłabia pamięć i koncentrację, powoduje trudności z uczeniem się i przyswajaniem nowych informacji. Na skutek dłuższego
używania występuje tzw. syndrom amotywacyjny, w którym zanika
potrzeba osiągania celów życiowych i nic się nie chce robić. Z powodu spowolnienia myślenia oraz zaburzeń koordynacji ruchowej
wydłużona jest reakcja i zdolność do prawidłowej oceny sytuacji,
co zwiększa ryzyko wypadków samochodowych.
● Długotrwałe palenie marihuany w przypadku kobiet utrudnia zajście w ciążę, a w przypadku mężczyzn sprzyja impotencji i znacznie obniża liczbę i ruchliwość plemników.
● Po odstawieniu marihuany po długotrwałym paleniu pojawia się
zespół abstynencyjny: ciągłe rozdrażnienie, spadek apetytu,
senność lub bezsenność, bóle głowy, napady gorączki, dreszczy,
utrata chęci życia, spadek aktywności życiowej, obniżenie nastroju, zaburzone odczuwanie przyjemności – wszystko wydaje się
mniej atrakcyjne.
Zagrożenia
Nie zanotowano przypadków śmiertelnych z powodu przedawkowania marihuany,
nie licząc tych, którzy zginęli w wypadkach samochodowych lub popełnili samobójstwo na skutek zaburzeń percepcji, lęków i urojeń. Odnotowuje się wzrost
zachowań kompulsywnych osób znajdujących się pod wpływem cannabis jak i niebezpiecznych ze względów społecznych (gwałtowne wejście na drogę, niekontrolowane zachowanie w miejscach publicznych, brak świadomości i niewłaściwa ocena
zagrożeń).
65
5.2. Stymulanty
5.2.1. Amfetamina
Amfetamina należy do środków stymulujących pochodzenia syntetycznego i jest drugim pod względem popularności narkotykiem w Polsce, zaraz po marihuanie.
Formy występowania
Na nielegalnym rynku amfetamina jest dostępna najczęściej
w postaci bezwonnego proszku o gorzko-cierpkim smaku, w kolorze biało-beżowym (w zależności od zanieczyszczeń i użytych
w produkcji składników). Nielegalnie produkowana amfetamina
wykazuje niski poziom czystości (6-10%), ponieważ mieszana jest
z innymi substancjami o podobnym wyglądzie (talk, glukoza, mleko w proszku czy nawet strychnina). Występuje również w formie
białych lub zabarwionych na różowo tabletek lub kryształków.
Drogi przyjmowania
Przyjmowana jest doustnie, dożylnie i wciągana przez nos. Może
być również wcierana palcem wewnątrz jamy ustnej lub dodawana do drinków. Im bardziej bezpośrednia forma wprowadzania
substancji do organizmu (dożylnie, palona) tym szybsze działanie.
Działanie
Amfetamina jest silnym środkiem pobudzającym, który działa na
układ nerwowy wywołując przypływ energii, poczucie mocy i pewności siebie. Pod jej wpływem następuje:
● podwyższenie nastroju,
● wzmożona aktywność,
● poczucie wydolności fizycznej i psychicznej.
Amfetamina zmniejsza potrzebę snu i łaknienia. Powoduje;
● rozszerzenie źrenic,
● przyspieszoną pracę serca,
● podwyższa ciśnienie krwi i tętno,
● wywołuje zawroty głowy, suchość w ustach,
● zwiększone wydalanie moczu.
Po większych dawkach może wystąpić znaczne pobudzenie psychoruchowe, słowotok, silne pocenie się, wzrasta skłonność do
zachowań agresywnych.
66
Objawy używania
●
●
●
●
●
●
●
●
●
●
Tabletki, kapsułki, biały proszek lub kryształki
Małe foliowe torebeczki (ze struną), rurki, igły, strzykawki
Rozszerzone źrenice słabo reagujące na światło
Przypływ energii, gadatliwość, przyspieszony oddech
Wzmożona aktywność ruchowa
Nerwowość, drażliwość, zwiększona agresywność
Wahania nastroju od euforii do depresji
Zaburzenia snu (bezsenność, długotrwały sen),
Zmniejszony apetyt, wychudzenie,
Zaczerwienienia skóry, wysypka, wymioty, omdlenia.
Skutki używania
Długotrwałe używanie powoduje zależność psychiczną, rozwija się tolerancja, pojawiają się objawy psychotyczne (urojenia prześladowcze, omamy), brak łaknienia
prowadzi do wychudzenia. Odstawienie narkotyku przez osoby nadużywające amfetaminy powoduje wystąpienie zespołu abstynencyjnego, objawiającego się nadmierną sennością (sen od kilku godzin do kilku dni), znacznym obniżeniem nastroju,
utratą energii, zmęczeniem, apatią, uczuciem niepokoju i lęku, występuje zanik odczuwania przyjemności, brak chęci do życia i silne pragnienie ponownego zażycia
substancji. Kiedy objawy odstawienia mijają, utrzymuje się zwiększone łaknienie.
Zagrożenia
Większe dawki mogą spowodować przeciążenie organizmu będące zagrożeniem
dla życia. Wzrastające na skutek dużych dawek amfetaminy tętno, przyspieszona
praca serca i zwiększone ciśnienie krwi mogą spowodować niewydolność krążenia
oraz wylew krwi do mózgu. Może nastąpić również niewydolność nerek wskutek
bardzo wysokiej temperatury ciała. Amfetamina w połączeniu z ecstasy (substancje
zażywane podczas imprez tanecznych) jest bardzo niebezpieczna, gdyż oba narkotyki powodują przyspieszenie akcji serca.
Po zażyciu amfetaminy występuje wysokie prawdopodobieństwo odwodnienia
i przegrzania organizmu.
!
Po zażyciu amfetaminy i jej pochodnych możliwe są
próby samobójcze w stanie psychozy.
67
5.2.2. Metamfetamina
Metamfetamina jest narkotykiem z grupy amfetamin. Działa szybciej
i dużo silniej od amfetaminy, ale jest także o wiele bardziej szkodliwa.
Jak dotychczas, w Polsce narkotyk jest mniej popularny niż amfetamina.
Źródło zdjęć:DEA
Formy występowania
Czysty chlorowodorek metamfetaminy nadający się do palenia
występuje w postaci przezroczystych kryształków przypominających lód – nazywany ice lub cristal glass. Na nielegalnym rynku
metamfetamina występuje w postaci bezwonnego proszku o gorzko-cierpkim smaku, w kolorze białym lub beżowym (w zależności
od zanieczyszczeń i użytych w produkcji składników).
Drogi przyjmowania:
Metamfetamina może być palona, wdychana przez nos,
przyjmowana doustnie oraz dożylnie.
Działanie
W zależności od drogi przyjęcia obserwuje się różną jej efektywność. Im bardziej bezpośrednia droga, tym działanie intensywniejsze. Zażycie metamfetaminy powoduje:
• intensywne pobudzenie,
• zniesienie zmęczenia,
68
• wzrost aktywności fizycznej,
• zmniejszenie łaknienia,
• euforię,
• przyspieszenie oddychania,
• hipertermię.
Objawy odstawienia:
• silny głód narkotykowy,
• bóle głowy,
• duszność,
• skurcze jelit,
• zaburzenia snu,
• zwiększone łaknienie,
• silna depresja.
Objawy używania
•
•
•
•
•
•
•
•
zmienność nastroju
silne pobudzenie
niekontrolowane zachowania, agresja
bezsenność (czasem bardzo długotrwała)
brak łaknienia, utrata wagi ciała,
zmiany skórne, pocenie się
osłabienie koncentracji
depresja, psychozy.
Skutki używania
Metamfetamina szybko i silnie uzależnia psychicznie, bardzo szybko wzrasta też tolerancja, dlatego dawki są zażywane częściej lub są zwiększane w celu uzyskania
euforyzującego efektu. Prowadzić to może do skrajnego wyczerpania z powodu silnego
pobudzenia, bezsenności i zaniku łaknienia.
Skutki długotrwałego używania: zaburzenia układu krążenia, tachykardia, bóle w klatce
piersiowej, nadciśnienie tętnicze oraz zapaść sercowo-naczyniowa zagrażająca życiu.
W wyniku przyjmowania metamfetaminy może nastąpić nieodwracalne uszkodzenie
drobnych naczyń mózgowych, prowadzących do udarów mózgu. Skutki długotrwałego
używania metamfetaminy mogą przypominać objawy schizofrenii.
69
Zagrożenia
Objawy zatrucia metamfetaminą są bardzo niebezpieczne, powodują zaburzenia rytmu
serca, znaczny wzrost ciśnienia, zawał mięśnia sercowego, obrzęk płuc, nagły zgon.
Wysokie dawki mogą niebezpiecznie podnieść temperaturę ciała, czasem ze skutkiem
śmiertelnym, a także doprowadzić do zagrażających życiu napadów drgawkowych..
Przyjmowanie narkotyku dożylnie zwiększa ryzyko przedawkowania, wystąpienia owrzodzenia w miejscu wstrzyknięć, zakażenie wirusem HIV i wirusem zapalenia wątroby.
!
W okresie głębokiej depresji
często występują próby samobójcze
5.2.3. Kokaina
Kokainę otrzymuje się z liści krzewu koki rosnącego w Ameryce Południowej. Kokaina ma podobny mechanizm działania jak amfetamina,
ale jest znacznie silniejszym środkiem stymulującym. Narkotyk wzmacnia swoje działanie w połączeniu z alkoholem. Na rynku nielegalnym
dostępna jest głownie w postaci chlorowodorku, ale także w formie wolne zasady tzw. crack. Ta forma jest znacznie silniej uzależniająca.
Cechy działania kokainy spowodowały, że jest ona kultowym narkotykiem w zorganizowanych grupach przestępczych. Jej cena (wysoka)
ogranicza podaż, ale zauważa się jej coraz większą popularność.
Formy występowania:
W handlu ulicznym kokaina najczęściej występuje jako krystaliczny biały proszek o gorzkim smaku. Na ogół nie występuje
w czystej postaci i jest łączona z innymi substancjami, takimi jak
glukoza, laktoza, talk czy amfetamina, które dodawane są w celu
zwiększenia ciężaru dawki. Pasta kokainowa, otrzymywana jako
pierwotny produkt kokainy z liści koki występuje rzadziej, natomiast po dodaniu do pasty odpowiedniej dawki sody oczyszczanej
uzyskuje się bardziej powszechny narkotyk - crack. Crack jest to
tańsza, ale bardziej prymitywna i zanieczyszczona postać kokainy
występująca w formie białych bądź jasnobrązowych płatków lub
kamyczków. Nazwa pochodzi od charakterystycznych trzasków
wydawanych podczas palenia (ang. cracling).
70
Drogi przyjmowania:
Kokaina w postaci proszku jest najczęściej wciągana przez
nos za pomocą rurek, słomek lub zwiniętych banknotów.
Może być również używana doustnie, wcierana w dziąsła, palona lub wstrzykiwana jako roztwór. Pasta kokainowa i crack
służą wyłącznie do palenia. Crack pali się w specjalnych
fajkach w mieszankach z tytoniem lub marihuaną, w fajce
wodnej albo podgrzewany na folii aluminiowej wdychając ulatniające się opary.
Działanie
Kokaina ma silne działanie stymulujące ośrodkowy układ nerwowy. Powoduje krótką, intensywną euforię, poczucie mocy i energii,
podnosi nastrój, usuwa zmęczenie, obniża podatność na ból,
zmniejsza apetyt, redukuje potrzebę snu. Powoduje:
• przyspieszenie akcji serca,
• wzrost ciśnienia krwi,
• wzmożoną potliwość.
Kokaina jest substancją o krótkim okresie działania, ulega szybkiej przemianie w wątrobie i dlatego używana jest z dużą częstotliwością w tzw. ciągach w celu podtrzymania euforyzującego
działania.
Przy dużych dawkach występują:
• zawroty głowy,
• wysoka temperatura ciała, suchość w ustach,
• drżenie rąk,
• podenerwowanie,
• niepokój,
• podejrzliwość,
• stany psychotyczne,
• gonitwa myśli omamy,
• paniczny lek.
W wyniku odstawienia kokainy pojawia się depresja, niepokój,
zmęczenie, nudności, wymioty, senność lub wyczerpująca bezsenność oraz bardzo intensywny głód narkotykowy.
Efekty działania craku są podobne jak kokainy, ale o wiele intensywniejsze i większa jest częstotliwość występowania efektów
negatywnych.
71
Skutki używania
Kokaina powoduje bardzo silne uzależnienie psychiczne, zwłaszcza u osób palących
crack. Używanie kokainy ma różnorodne konsekwencje zdrowotne, m.in. zaburzenia
układu pokarmowego, obniżenie odporności na infekcje, zaburzenia pracy serca
i oddychania, nadciśnienie, choroby płuc, a także uszkodzenie przegrody nosowej
(perforcja) u osób przyjmujących narkotyk przez nos. Przy krótkotrwałym używaniu
kokaina pobudza seksualnie, jednak w przypadku uzależnienia powoduje impotencję
u mężczyzn i utratę popędu płciowego u obu płci. W wyniku brania kokainy może się
rozwinąć psychoza z omamami i urojeniami prześladowczymi. Charakterystyczne dla
kokainistów są omamy czuciowe – uczucie pełzania „robaków” pod skórą.
Zagrożenia
Zdarzają się tzw. zatrucia piorunujące, które mogą doprowadzić do nagłej śmierci z powodu gwałtownego wzrostu ciśnienia krwi (udar mózgu, zawał serca) lub przegrzania.
Możliwe próby samobójcze w stanie psychozy. Używanie cracku niesie duże ryzyko
przedawkowania z powodu trudności w ocenie zawartości czystej substancji aktywnej
w przyjmowanej dawce . Przedawkowanie może być przyczyną zgonu.
5.2.4. Ecstasy
Ecstasy (MDMA) jest środkiem syntetycznym o budowie zbliżonej
do amfetaminy. Narkotyk ten jest bardzo popularny wśród młodzieży,
przyjmowany najczęściej w sytuacjach towarzyskich podczas imprez tanecznych w klubach i dyskotekach.
Formy występowania
Najczęściej spotykanymi postaciami w nielegalnej sprzedaży są
tabletki i kapsułki. Tabletki występują w różnych kolorach i kształtach, często z wytłoczonymi wzorkami (np. ptaków, motyli, słońca,
serc), logo znanych marek samochodów lub z napisami (UFO, E,
Love). Wewnątrz kapsułek znajduje się biały lub różowy proszek.
W skład ecstasy mogą wchodzić pewne ilości innych narkotyków,
najczęściej pochodnych amfetaminy, dlatego nigdy nie ma pewności co się zażywa.
72
Drogi przyjmowania
Przyjmowana jest zwykle doustnie w tabletkach lub kapsułkach, ale czasem również w drodze inhalacji lub dożylnie.
Działanie
Ecstasy ma równocześnie własności stymulujące i halucynogenne. Małe dawki wywołują efekt podobny do amfetaminy, wysokie
przypominają działanie LSD. Po zażyciu wywołuje:
• euforię,
• przypływ energii,
• uczucie silnej więzi z otoczeniem i wielkiej miłości do świata,
• pobudzenie seksualne.
Zmysły są wyostrzone, odbiór kolorów i dźwięków staje się silniejszy, znika senność i zmęczenie, dlatego używana jest często
przez młodzież podczas całonocnych imprez tanecznych.
Ecstasy:
• podnosi ciśnienie krwi,
• przyspiesza tętno i oddech,
• rozszerza źrenice.
Większe dawki mogą powodować nieregularne bicie serca, bóle
w klatce piersiowej, nudności, silne napięcie mięśniowe, zgrzytanie zębami i szczękościsk. Gdy mija podwyższony nastrój
występuje poczucie lęku, niepokój, zdarzają się napady paniki.
Następnego dnia zwykle pojawia się uczucie kaca objawiające się
zmęczeniem, wyczerpaniem, zawrotami głowy i mdłościami, słabą
zdolnością koncentracji, sennością albo pobudzeniem i irytacją.
Objawy używania
• białe lub kolorowe pastylki z wytłoczonym logo, kapsułki
• popękane naczynka krwionośne na twarzy, rozszerzone źrenice
• pobudzenie, brak koordynacji psychoruchowej
• okazywanie nadmiernych uczuć sympatii nieznanym osobom
• zmniejszenie apetytu
• zaburzenia snu, stany depresyjne.
Skutki używania
Ecstasy uzależnia psychicznie z powodu doznawanych przeżyć. W wyniku długotrwałego przyjmowania ecstasy dochodzi do:
• zmian w komórkach nerwowych mózgu,
73
• ulegają zniszczeniu neurony serotoninowe regulujące wiele zachowań, takich
jak pobieranie pokarmu, sen, aktywność seksualna, odczuwanie bólu.
Na skutek trwałego uszkodzenia komórek nerwowych utrzymuje się depresja, mania prześladowcza, agresywność, stany lękowe, obniżenie sprawności intelektualnej. Nadużywanie ecstasy w młodości przyczynia się do utraty sprawności intelektualnej i ogólnej w latach późniejszych.
Zagrożenia
Wzrost temperatury ciała i zaburzenia pracy nerek może doprowadzić do odwodnienia. Zażywanie ecstasy jest szczególnie niebezpieczne dla osób z chorobami serca,
wątroby, padaczki i zaburzeniami psychicznymi. Na skutek szczękościsku i zgrzytania zębami może dojść także do kruszenia zębów. W handlu ulicznym ecstasy często sprzedaje się pod taką samą nazwą pomimo zmiany składu, co może prowadzić
do śmiertelnych zatruć.
5.3. Środki halucynogenne
5.3.1. LSD
LSD to środek z grupy halucynogenów, związek kwasu lizergowego,
powszechnie znany jako „kwas”. Największą popularnością cieszył się
w latach sześćdziesiątych stając się sztandarowym narkotykiem rewolucji hippisowskiej. Pomimo, że dzisiaj w popularności wyprzedziły go
inne narkotyki, nadal używany jest przez młodzież jako narkotyk klubowy. LSD jest najsilniejszą substancją halucynogenną.
Formy występowania
Na rynku narkotykowym LSD występuje w różnych postaciach,
jednak najczęstszą formą są nasączone roztworem bibułki
i znaczki z kolorowym nadrukiem przedstawiającym różne symbole graficzne. Często zafałszowane są obojętnymi substancjami lub
innymi środkami odurzającymi.
Drogi przyjmowania:
LSD jest zażywany doustnie poprzez lizanie lub ssanie nasączonych papierków.
74
Działanie
Substancja szybko i łatwo wchłaniana jest z przewodu pokarmowego i błon śluzowych uruchamiając w mózgu pewne reakcje
biochemiczne wywołujące zmiany w percepcji zmysłowej, a także
w nastroju. Charakterystyczne dla działania LSD są:
• zniekształcenia wzrokowe, słuchowe,
• wzmożony jest odbiór kolorów, światła i dźwięków określane
często jako „widzenie dźwięków i słyszenie barw”,
• zmiany w odczuwaniu czasu i przestrzeni.
Zarówno rodzaj halucynacji, jak i ich treści są uzależnione od
cech indywidualnych osoby używającej, jej nastawienia i stanu
psychicznego, a także od otoczenia i towarzystwa, w którym się
znajduje.
Pod wpływem działania narkotyku występuje:
• rozszerzenie źrenic,
• wzrost temperatury ciała,
• ciśnienia krwi,
• zawroty głowy,
• przyspieszenie tętna,
• drżenie,
• kołatanie serca,
• pocenie się,
• utrata apetytu,
• niewyraźne widzenie i mowa.
Objawy używania
•
•
•
•
•
•
znaczki z nadrukiem
rozszerzone źrenice słabo reagujące na światło
nieracjonalne wypowiedzi, bełkotliwa mowa
zachowania wskazujące na przeżywanie urojeń
zmiany nastroju od euforii do depresji
wymioty, senność lub bezsenność.
Skutki używania
Następstwa przyjmowania halucynogenów są trudne do przewidzenia, ponieważ
ich działanie zależy od wielu czynników. Doznania są określane jako dobre i złe
„podróże”. Tak zwana „zła podróż” to doświadczenie przykrych, wręcz przerażających wizji. Osoba w takim stanie może odczuwać silny lęk lub panikę i reagować
nieracjonalnie np. uciekać na oślep czy wyskakiwać przez okno. U niektórych osób
może rozwinąć się psychoza przypominająca schizofrenię. Zażywaniu LSD może
towarzyszyć zjawisko flashbacku, polegające na nawrocie doznań nawet w kilka lat
po zażyciu. Może wystąpić samoistnie lub na skutek lęku, zmęczenia, stresu, zażycia innego narkotyku, na przykład marihuany.
75
Zagrożenia
Dotychczas nie zanotowano przypadków śmiertelnych zatruć samą substancją.
Zagrożenia dla życia i zdrowia wynikają z utraty kontaktu z rzeczywistością osoby
odurzonej, nieracjonalnego zachowania, błędnej oceny odległości, czasu i własnych
możliwości. Zwłaszcza niebezpieczne są konsekwencje „złych podróży”, którym
mogą towarzyszyć próby samobójcze. Także zjawisko fleshbacku pojawiające się
w nieoczekiwanym momencie, np. podczas prowadzenia pojazdu może być przyczyną tragicznych wypadków. U osób o genetycznej predyspozycji do schizofrenii
mogą wystąpić psychozy, które nigdy by się nie ujawniły bez użycia narkotyku.
5.3.2. Meskalina (peyotl)
Meskalina jest substancją naturalną, pochodzi z kaktusa peyotl dziko
rosnącego w Meksyku i południowo-zachodnich stanach USA. Kaktus pejotl zawiera kilka substancji psychoaktywnych, ale za najsilniejszą uważa
się meskalinę, którą można również otrzymać drogą syntezy chemicznej.
Zażywana jest doustnie.
Działanie meskaliny
Meskalina działa halucynogenne, podobne do LSD, ale nieco słabiej. Poza zmianami w mózgu narkotyk wywołuje przyspieszenie
czynności serca, wzrost temperatury ciała i ciśnienia tętniczego
krwi, rozszerzenie źrenic, zawroty głowy, uczucie ucisku w skroniach, często ma działanie wymiotne i powoduje swędzenie skóry.
Ryzyko konsekwencji złej „podróży”.
5.3.3. Grzyby halucynogenne (psylocybina)
Psylocybina jest substancją naturalną i jest czynnikiem aktywnym niektórych gatunków grzybów występujących również w Polsce (np. łysiczka
lancetowata). Halucynogenny jest również muchomor czerwony.
Formy występowania
Małe, niepozorne grzybki w kolorze zazwyczaj brązowym lub jasnobrązowym o cienkiej, delikatnej nóżce i stożkowatym kapeluszu.
76
Drogi przyjmowania
Grzyby zażywane są jako świeże, suszone, gotowane, albo pije
się z nich napar. Obserwuje się dodawanie grzybów do innych
pokarmów.
Działanie
Działanie psylocybiny w dużej mierze przypomina efekty wywołane
przez LSD lecz jest łagodniejsze. Po spożyciu grzybów:
• dość szybko pojawiają się halucynacje, wesołkowatość, pobudzenie jak po alkoholu;
• mogą wystąpić bóle mięśniowe i bóle brzucha, a w końcowej
fazie działania senność, osłabienie, zmęczenie, objawy głębokiej
depresji.
Działanie jest słabsze niż LSD, ale także występują zaburzenia
orientacji, zaburzenia czasu i przestrzeni, a nawet poczucie opuszczenia własnego ciała. Znamienne są przeciwstawne efekty psychiczne: uczucie szczęścia i depresja, niepowstrzymany śmiech
i gwałtowne zachowania.
Objawy używania
•
•
•
•
•
•
gadatliwość, wesoły nastrój
rozszerzenie źrenic, suchość w ustach
stan jak po spożyciu alkoholu, zaburzenia równowagi
prowadzenie rozmów z wyimaginowanymi osobami
zaburzenia czasu i przestrzeni, dziwaczne zachowanie
mdłości, bóle i zawroty głowy, lęk.
Zagrożenia
Śmiertelne przedawkowania należą do rzadkości, ale istnieje ryzyko śmiertelnych
zatruć z powodu zjedzenia grzybów trujących zamiast halucynogennych.
!
Zażywanie grzybów wiąże się z pogorszeniem
zdrowia psychicznego i niejednokrotnie prowadzi
do poważnych i długotrwałych zaburzeń psychicznych.
77
5.4. Opioidy
Opioidy, zwane często zamiennie opiatami, to substancje uzyskiwane
z przetworów maku lekarskiego oraz syntetyczne środki przeciwbólowe.
Wszystkie związki tej grupy mają działanie uspokajające i uśmierzające
ból. Do opioidów zaliczamy: opium, morfinę, heroinę, kodeinę, fentanyl i metadon. Opiaty, a szczególnie heroina, uważane są za najbardziej
uzależniające narkotyki.
Źrenice i powieki osoby znajdującej
się pod wpływem jednego z opiatów – bardzo małe źrenice, wyraźnie
opadająca górna powieka.
Formy występowania
• Opium – ciemnobrązowy proszek lub bryłki
• Morfina – biały proszek, tabletki, kryształki, roztwór w ampułkach
• Heroina – na nielegalnym rynku heroina występuje w kilku rodzajach: w postaci drobnego
o proszku w kolorze od białego do brązowego, w postaci brązowych bądź różowych
o granulek lub proszku pod nazwą brown sugar oraz tzw. polska heroina „kompot”
o w postaci lekko oleistego płynu w kolorze od słomkowego do
brązowego
• Kodeina – lek jednocześnie przeciwbólowy i przeciwkaszlowy.
Szeroko dostępne leki
o przeciwkaszlowe nie zawierają dziś kodeiny, ale słabszą
pochodną o dekstrometorfan
• Fentanyl – krótko działający środek znieczulający. Produkowany w nielegalnych
o laboratoriach jako substytut heroiny. Bardzo silnie działa i silnie uzależnia
• Metadon – stosowany w leczeniu substytucyjnym osób uzależnionych od morfiny i heroiny
78
Drogi przyjmowania
Opioidy używane są doustnie, dożylnie lub palone, w zależności
od formy narkotyku, uwarunkowań środowiskowych i ekonomicznych.
Najczęściej używanym nielegalnym opiatem jest heroina, którą
można przyjmować trzema sposobami: poprzez wdychanie oparów
z podgrzewanej folii metalowej, wciąganie przez nos, w zastrzykach dożylnie, rzadko domięśniowo. Zażywana iniekcyjnie bardzo
szybko działa dając oczekiwane efekty.
Heroina bywa bardzo zanieczyszczona, łączona z różnymi substancjami chemicznymi, czasem bardzo toksycznymi.
Działanie
Wszystkie opiaty mają zasadniczo takie samo działanie.
Tłumią odczucie bólu, lęku, gniewu, dają uczucie odprężenia i euforii. Przy wyższych dawkach obserwuje się spowolnienie ruchów i mowy, senny wyraz twarzy i zapadnie
w sen. Charakterystyczny jest wygląd oczu - zwężone
źrenice (szpileczkowate), szkliste oczy, opadające powieki,
źrenice słabo reagujące na światło
Objawy używania
.
• igły, strzykawki, okopcone sreberka, rurki do wdychania oparów
• wysięk z nosa, ślady nakłuć na ciele
• zwężenie źrenic, opadające powieki, szkliste, wodniste oczy
• powolna, bełkotliwa mowa
• bóle brzucha, biegunka, nudności, wymioty, zaparcia
• bóle stawowo-mięśniowe
• zaburzenia snu i utrata łaknienia
• potliwość, rozdrażnienie
Skutki używania
Opiaty, a szczególnie heroina, prowadzą zarówno do powstania zjawiska tolerancji,
jak również do silnego uzależnienia psychicznego i fizycznego.
Długotrwałe stosowanie opiatów wyraźnie pogarsza zdrowie fizyczne i psychiczne.
W wyniku zmniejszonego łaknienia, upośledzonego wchłaniania i zaburzeń jelitowych dochodzi do nadmiernego wychudzenia. Pojawiają się:
• wypryski i ropnie,
• próchnica i utrata zębów,
79
• pogorszenie pamięci,
• osłabienie zdolności i koncentracji uwagi,
• osłabienie woli,
• spadek ambicji,
• obniżenie popędu płciowego,
• impotencja.
Nagłe przerwanie stosowania, już po krótkim czasie powoduje dokuczliwe objawy
fizyczne, które powodują, że przyjmuje się kolejną dawkę w celu ich złagodzenia.
Objawy abstynencji przypominają objawy ciężkiej grypy i towarzyszy im silny głód
narkotykowy. Najbardziej charakterystyczne z tych objawów to:
• nudności,
• wymioty,
• dreszcze,
• bóle stawowo-mięśniowe,
• łzawienie oczu,
• wysięk z nosa,
• rozszerzenie źrenic,
• bóle brzucha, biegunka,
• apatia,
• drażliwość,
• zaburzenia snu i utrata łaknienia.
Występuje również skurcz drobnych mięśni przywłosowych skóry, co daje obraz
„gęsiej skórki”. Uzależnienie od opiatów, a szczególnie od heroiny, prowadzi do degradacji psychicznej, społecznej i całkowitego podporządkowania życia nałogowi,
a skutki używania odczuwane są w każdej dziedzinie życia osoby uzależnionej.
Zagrożenia
Umieralność w grupie heroinistów jest duża, głównie z powodu przedawkowania
opiatów lub mieszanych środków odurzających. Objawami przedawkowania są:
zimna, wilgotna skóra, wolne i płytkie oddechy, szybkie tętno, utrata przytomności,
zapaść krążeniowa, śpiączka i śmierć wskutek niewydolności oddechu oraz obrzęku płuc.
U osób przyjmujących opiaty dożylnie występują ropne zapalenia skóry, zanik żył
powierzchniowych, wysokie ryzyko chorób wszczepiennych jak żółtaczka i AIDS,
duża podatność na choroby zakaźne, zwłaszcza gruźlicę wskutek utraty ogólnej odporności. Wdychanie dymu z ogrzewanej heroiny wywołuje skurcz oskrzeli i może
prowadzić do astmy.
80
5.5. Inhalanty – wziewne środki odurzające
Inhalanty, to łatwo dostępne, legalne środki używane w przemyśle
i gospodarstwach domowych, które są bardzo groźnymi substancjami
uzależniającymi.
Formy występowania:
Substancje lotne wydzielają się z płynów, aerozoli, past, proszków. Do oszałamiania używane są: kleje, rozpuszczalniki, benzyna, propan, butan znajdujące się w gazie do zapalniczek i butlach
turystycznych. Wąchać można dezodoranty, lakiery, farby, środki
czyszczące, owadobójcze, wziewne środki znieczulające.
Drogi przyjmowania:
Najpopularniejszym sposobem przyjmowania tych substancji jest
wdychanie oparów z plastikowych torebek lub wdychanie oparów
substancji z nasączonych kawałków materiału przykładanych do
nosa. W ostatnich czasach coraz częściej substancje są rozpylane z aerozolu na śluzówki górnych dróg oddechowych.
Działanie
Nieduże ilości substancji wziewnych wywołują doznania jak po
wypiciu alkoholu – odprężenie, pewność siebie, przechodzące
w senność. Inhalanty wywołują również wiele nieprzyjemnych,
a jednocześnie bardzo niebezpiecznych skutków:
• bóle i zawroty głowy,
• szum w uszach,
• omamy,
• nieprawidłowa ocena sytuacji,
• niewyraźne widzenie,
• zaburzenia mowy,
• niezborność ruchowa,
• przyspieszenie akcji serca,
• nieregularne oddychanie,
• mdłości,
• wymioty,
• biegunki,
• rozdrażnienie,
• agresywność.
Po ich ustąpieniu często pojawia się senność, uczucie zmęczenia,
przygnębienie, znieruchomienie (stupor).
81
Objawy używania
•
•
•
•
•
•
•
foliowe torby z klejem, tuby kleju, smary
nasączone chemikaliami kawałki materiału
zapach chemikaliów we włosach i na ubraniu, z ust
czerwone lub łzawiące oczy, zapalenie spojówek,
katar, kichanie, kaszel, krwawienie z nosa, bóle głowy
ożywienie, pobudzenie, gadatliwość
nieporadność ruchowa, bełkotliwa mowa jak po spożyciu alkoholu
• spadek apetytu, lęki, drażliwość.
Skutki używania:
Dłuższe używanie powoduje silne uzależnienie psychiczne, a niektóre substancje
lotne powodują również uzależnienie fizyczne. Chroniczne stosowanie inhalantów
może powodować krwawienie z nosa, nieprzyjemny zapach z ust, owrzodzenie
jamy ustnej i nosa, zapalenie spojówek, przewlekły katar, bóle w klatce piersiowej,
nudności, drżenie. Długotrwałe używanie wiąże się zwykle z zaniedbaniem wyglądu, higieny i odżywiania, a co za tym idzie - ze spadkiem wagi ciała, bladością,
zaburzeniami snu, osłabieniem mięśni, siły, męczliwością. Przewlekłe przyjmowanie powoduje labilność nastroju (drażliwość, niepokój, przygnębienie), zaburzenia
chodu, zawroty i bóle głowy, zaburzenia pamięci, spadek wydolności intelektualnej.
Prawie wszystkie substancje lotne niszczą komórki nerwowe i mogą powodować
nieodwracalne zmiany w mózgu.
Zagrożenia
Odurzanie się środkami wziewnymi prowadzi do (często nieodwracalnego) uszkodzenia wątroby, nerek, płuc i serca. Głównym zagrożeniem związanym ze stosowania inhalantów są nagłe zejścia śmiertelne. Sposób używania w formie wdychania
oparów z torby foliowej nakładanej na głowę stwarza szczególnie niebezpieczne
warunki i może prowadzić do śmierci przez uduszenie z powodu braku powietrza,
koncentracji oparów toksycznych, przymglenia świadomości, utraty przytomności.
Prawie wszystkie substancje stosowane jako inhalanty są łatwopalne, co grozi pożarem lub spaleniem się. Ostre zatrucie może przebiegać także z napadami drgawkowymi, obrzękiem płuc, zaburzeniami oddychania i krążenia oraz śpiączką.
Na skutek przedawkowania śmierć może nastąpić z powodu arytmii serca.
82
5.6. Narkotyki wykorzystywane w celach
przestępczych
W piśmiennictwie angielskim narkotyki określane terminem date-rape drugs, a w Polsce „pigułkami gwałtu”, to substancje mające bardzo
niebezpieczne właściwości. Bywają wykorzystywane do oszałamiania
upatrzonych osób w celu dokonania gwałtu, kradzieży, uzyskania podstępnie numeru konta bankowego, numeru PIN itp. Substancje te są na
ogół bezbarwne, bez zapachu i praktycznie bez smaku, łatwo rozpuszczają się w wodzie, dlatego łatwo mogą być dodawane bez wiedzy potencjalnych ofiar.
Obezwładniający środek najczęściej podaje się na dużej imprezie
w dyskotece czy klubie, ale może być podawany w każdym innym miejscu: w szkole, w pociągu, w pubie, w formie drinka z przypadkowo poznaną osobą. Do najbardziej znanych należą: GHB (kwas gamma-hydroksymasłowy), Rohypnol (flunitrazepam) oraz ketamina.
Wspólną cechą działania tzw. pigułek gwałtu jest wywołanie senności i amnezji
(brak okresowej pamięci wstecznej – trudność odtworzenia sytuacji, miejsca, osób)
83
Nie jest znana rzeczywista skala przestępstw seksualnych popełnianych z użyciem
narkotyków lub substancji działających podobnie. Przypuszczany, że takich przestępstw dokonuje się w Polsce kilka tysięcy rocznie, a większość z nich nie jest ujawniana przez ofiary.
5.6.1. GHB (kwas gamma-hydroksymasłowy)
Spośród wszystkich tego typu substancji najbardziej znaną jest GHB.
Występuje w postaci bezbarwnej cieczy bez zapachu i wyraźnego smaku,
łatwo rozpuszcza się w wodzie, sokach, alkoholu. Najczęściej rozprowadzany jest w postaci białego proszku lub granulatu, który przed użyciem
jest rozpuszczany.
Podany w małych ilościach działa podobnie jak alkohol, daje uczucie
rozluźnienia, osłabia czujność i opór seksualny. Przy większych dawkach może powodować:
• uczucie oszołomienia,
• zawroty głowy,
• zaburzenia równowagi,
• problemy z logicznym i wyraźnym mówieniem
• senność.
84
Przedawkowanie objawia się mdłościami, torsjami, oczopląsem
i utratą równowagi, oraz trudną do opanowania śpiączką. Może także
powodować stany nieświadomości i amnezji bez utraty przytomności.
Ma działanie obezwładniające, osoba po ich zażyciu jest całkowicie bezradna.
Głównym zagrożeniem zdrowotnym związanym z zażywaniem GHB
jest wysokie ryzyko utraty świadomości, zwłaszcza przy połączeniu tej
substancji z alkoholem, który nasila działanie substancji. GHB łatwo nieświadomie zażyć stając się ofiarą gwałtu, kradzieży czy innego przestępstwa. Niepamięć wsteczna, czyli brak pamięci wydarzeń i osób utrudnia
wskazanie, zatrzymanie i skazanie sprawcy przestępstwa. GHB może
również powodować inne zaburzenia, w tym śpiączkę, spadek temperatury ciała, niedociśnienie, halucynacje, nudności, wymioty, zwolnioną
akcje serca oraz depresję oddechową.
Na polskim rynku są dostępne testery wykrywające obecność GHB
w napojach, jednak mają ograniczone zastosowanie, ponieważ wykrywają substancję jedynie w klarownych, bezbarwnych, względnie słabo
zabarwionych napojach. Nie wykrywają one substancji psychoaktywnych w ciemnych napojach (sok z czarnej porzeczki) oraz w gęstych
napojach.
Niektóre konsekwencje użycia date-rape drugs
- niekontrolowane kontakty seksualne
- nieznany partner
- seks bez zabezpieczeń
- niepożądane ciąże
- ryzyko rozprzestrzeniania się chorób
- głebokie urazy psychiczne
- urazy somatyczne (wynik przemocy)
- problemy w kontaktach interpersonalnych
- negatywne wzorce zachowań seksualnych
GHB - zagrożenia
W zależności od dawki oraz odporności organizmu, GHB może być niebezpieczny
dla życia. Jest niewielka różnica pomiędzy dawką wywołującą pożądane efekty a
dawką toksyczną, dlatego łatwo jest przedawkować. W wyniku przedawkowania
może nastąpić utrata przytomności i zgon.
85
5.6.2. Rohypnol (flunitrazepam)
Flunitrazepam to nazwa farmakologiczna związku z grupy benzodiazepin działającego uspokajająco, nasennie, przeciwdrgawkowo, stosowany jest także w znieczuleniu ogólnym przed zabiegiem operacyjnym.
Występuje on pod nazwą handlową Rohypnol.
Substancja może być używana doustnie w formie tabletek, rozgnieciona i palona na aluminiowej folii, wdychana w formie sproszkowanej,
bądź wstrzykiwana.
Jest środkiem bezwonnym i bez smaku, dobrze rozpuszcza się w wodzie, więc może być dodawany potajemnie do napojów. Efekty działania
rohypnolu zależą od ilości zażytej substancji.
Objawy po zażyciu przypominają stan odurzenia alkoholowego
z gwałtownym zachowaniem i agresywnością. Większe dawki powodują
utratę samokontroli, senność i amnezję. Tabletki mieszane z alkoholem
potęgują działanie. Przy przedawkowaniu może wystąpić depresja układu oddechowego i śpiączka.
Rohypnol jest wykorzystywany w celu popełnienia przestępstw, najczęściej na tle seksualnym, których ofiarami bywają zwykle kobiety.
Poza oszołomieniem, dezorientacją i sennością wywołuje on zaburzenia
pamięci utrudniające identyfikację sprawców przestępstwa.
Miejsca rozprowadzania rape-date drugs w świetle badań
-
duże wielkomiejskie i wiejskie dyskoteki
centra rozrywkowe, zwłaszcza przy dużych kompleksach handlowych
agencje towarzyskie
spotkania w modnych młodzieżowych lokalach
w miejscowościach wypoczynkowych
miejscowości wypoczynkowe (lokale rozrywkowe)
Analizując problem przestępczego używania środków określanych
jako pigułka gwałtu należy podkreślić, iż od kilku lat obserwuje się ich
nasiloną dystrybucję oraz pojawienie się tych narkotyków na wiejskich
dyskotekach. W diagnozie problemu można wskazać na następujące
kwestie:
86
• gwałty z użyciem pigułki gwałtu mają często charakter przestępstwa
zbiorowego;
• ofiary znajdujące się pod wpływem tej substancji są filmowane i fotografowane, a materiał może być użyty do ich szantażowania;
• podanie pigułki gwałtu ma często charakter nieświadomy dla ofiary;
• sprawcy takich czynów dokonują ich w miejscach, w których wcześniej nie bywali, dla ukrycia (utrudnienia) ich wykrycia;
• ofiary są wyprowadzane poza lokal;
• szacunkowe dane policji wskazują, że na polski rynek trafia rocznie
ok. 10 tysięcy pigułek gwałtu (środków działających podobnie).
Skala zjawiska „pigułek gwałtu” powinna zachęcać władze szkolne do prowadzenia – najlepiej w okresie przedwakacyjnym – kampanii edukacyjnych skierowanych do
dziewcząt (od wieku 1-15 lat) poświęcone zachowaniom
asertywnym (umiejętności odmawiania zaproszeń przez
nieznane osoby oraz przyjmowania jakichkolwiek napojów od takich osób) w trakcie pobytu na imprezach dyskotekowych i masowych.
Profilaktyka
5.6.3. Ketamina
Kolejną niebezpieczną substancją narkotyczną używaną w celach
przestępczych jest ketamina (pochodna PCP). Ma działanie przeciwbólowe i wykorzystywana jest głównie w weterynarii do znieczulania
przedoperacyjnego zwierząt. Używana jest również w krótkotrwałych
zabiegach chirurgicznych oraz operacjach plastycznych. Najczęściej jest
sprzedawana w postaci białego proszku, a z analizy dróg przyjmowania
wynika, że jest palona lub wciągana przez nos (snifowana). Bywa także
dosypywana do napojów (w postaci bezbarwnego płynu lub tabletek).
Może być używana pojedynczo albo jako domieszka do innych narkotyków. Dobrze rozpuszcza się w wodzie, nie posiada wyraźnego smaku
i zapachu, więc może być dodawana do napojów potajemnie w celu dokonania przestępstwa.
87
Uwaga
pedagogiczna 10
Właściwości chemiczne ketaminy czynią ją trudną do wykrycia przez potencjalną ofiarę – jest bezwonna, bezsmakowa, bezbarwna. Bardzo szybko i dobrze rozpuszcza
się w sokach i innych płynach.
Obecność ketaminy na rynku narkotykowym wiąże się przede wszystkim z jej właściwościami halucynogennymi. Główne efekty zażycia, to:
• nasilenie wrażeń wzrokowych i dotykowych,
• pobudzenie seksualne,
• halucynacje,
• poczucie siły,
• uczucie depersonalizacji,
• odrealnienia,
• wrażenie unoszenia się nad ciałem.
Większe dawki powodują utratę kontaktu ze światem zewnętrznym.
Ta różnorodność subiektywnych wrażeń i odczuć bywa określana terminem „dziury ketaminowej”. Następstwo to jest zasadniczym powodem
wykorzystywania ketaminy w celu popełnienia przestępstw seksualnych
(ofiara nie potrafi odtworzyć zdarzeń).
Badania kliniczne i obserwacja osób znajdujących się pod wpływem
tego środka pozwoliły na wyselekcjonowanie specyficznych objawów
negatywnych.
Negatywne skutki używania:
Do najważniejszych negatywnych konsekwencji stosowania ketaminy zalicza się:
• zawroty głowy,
• zamazaną mowę,
• niewyraźne i podwójne widzenie,
• oczopląs,
• zaburzenia pamięci,
• flashbacki, bóle w klatce piersiowej,
• wzrost ciśnienia krwi, tachykardia,
• kołatanie serca, kurcz krtani,
• nudności, wymioty,
• drgawki.
Z powodu depresyjnego działania ketaminy na ośrodkowy układ nerwowy jej stosowanie niesie ryzyko niewydolności oddechowej.
88
5.7. Nowe narkotyki syntetyczne
– narkotyki klubowe
Wskazaliśmy już, że silna podaż narkotyków ma miejsce w trakcie
wielkich imprez rozrywkowych i masowych (dyskoteki, festyny, przed
obiektami koncertowymi, nierzadko przed stadionami). Jak wykazują
badania, najbardziej powszechną substancją zażywaną podczas imprez
tanecznych w klubach i dyskotekach pozostaje ecstasy, a w drugiej kolejności amfetamina. Rosnąca popularność narkotyków syntetycznych
spowodowała zwiększoną ich produkcję w nielegalnych laboratoriach
i wytwórniach, a zwiększony popyt inspiruje chemików do poszukiwania wciąż nowych środków odurzających, substancji psychotropowych
lub ich prekursorów będących poza kontrolą. Stąd w Polsce, podobnie
jak w całej Europie, obserwowane są nowe trendy na rynku narkotykowym, a szczególnie na rynku amfetaminowym.
Na polskim rynku narkotykowym oferuje się ponad 100
rodzajów tabletek zawierających pochodne amfetaminy.
Najczęściej spotykane zawierają MDMA, substancję
o działaniu pobudzającym i halucynogennym, rozpoczynającym się w kilkanaście minut po zażyciu i nie powodującym dużego ryzyka przedawkowania.
Nowe środki amfetaminowe zawierają coraz mniej czystej
amfetaminy, natomiast coraz więcej silnie działających
substancji chemicznych. Średnia zawartość amfetaminy
w produktach amfetaminowych nie przekracza 30%.
Uwaga
pedagogiczna 11
Coraz częściej jednak oferowane na czarnym rynku tabletki zawierają domieszki innych substancji, jak metamfetaminę, oraz niebezpieczne dla zdrowia substancje psychotropowe (parametylotioamfetamina),
PMA, lub PMMA. Na rynku narkotykowym pojawiają się także inne,
pochodne fenetyloaminy, takie jak meskalina, fencyklidyny (PCP) oraz
tryptaminy. Różne modyfikacje mają na celu przede wszystkim obejście substancji kontrolowanych i uniknięcie odpowiedzialności za ich
produkcję. Narkotyki coraz częściej produkowane są w formie tabletek,
ponieważ znoszą barierę psychologiczną przed zażywaniem i są łatwe
w przyjmowaniu.
Należy podkreślić, że wygląd tabletki (kształt, kolor, logo) często nie
ma nic wspólnego z jej składem chemicznym. Dla osób używających
narkotyków, bardzo podobnie wyglądające tabletki, bez możliwości
89
sprawdzenia co zawierają naprawdę, mogą być przyczyną przedawkowań i śmiertelnych zatruć.
Najliczniejsze i najbardziej znane grupy narkotyków zmodyfikowanych to związki o działaniu amfetaminopodobnym (np. PMA, PMMA)
oraz opioidopodobnym (np. fentanyl, fencyklidyna, ketamina).
5.7.1. PMA, PMMA (parametoksyamfetamina)
Jak wynika z danych policji w tzw. przestrzeni klubowej coraz częściej pojawiają się te substancje i zaliczane są do amfetamin halucynogennych. Pojawiły się na polskim rynku narkotykowym w ostatnich
latach i są najczęściej sprzedawane w postaci tabletek jako MDMA (ecstasy), co było przyczyną śmiertelnych zatruć wśród młodzieży.
Efekty wywierane przez PMA i PMMA różnią się:
• PMMA wykazuje toksyczność i wywołuje efekty podobne do ecstasy,
ale ma słabsze działanie stymulujące;
• PMA przypomina amfetaminę, ale jest bardziej toksyczna. PMA jest
niebezpieczną substancją z powodu niewielkiej różnicy pomiędzy
dawką wywołującą oczekiwane efekty, a dawką zagrażającą życiu.
Efekty działania PMA pojawiają się znacznie później niż w przypadku ecstasy, dlatego użytkownik sięga po kolejną dawkę będąc przekonanym o słabym działaniu tabletki ecstasy, co jest przyczyną przedawkowania, często ze skutkiem śmiertelnym jak w przypadku tabletek pod
nazwą UFO.
!
Przedawkowanie PMA powoduje hipertermię, duży
wzrost ciśnienia krwi i przyspieszenie tętna, silne pobudzenie motoryczne, skurcze mięśni, zlewne poty, drgawki, szczękościsk i zatrzymanie akcji serca. Odnotowano
przypadki śmiertelnego przedawkowania PMA.
5.7.2. mCPP
Kolejnym narkotykiem klubowym jest mCPP, substancja psychoaktywna, pochodna piperazyny, obecna na naszym rynku narkotykowym
od zaledwie kilku lat. Rozprowadzana jest w postaci tabletek, o wyglądzie zbliżonym do ecstasy. Najczęściej jest sprzedawana pod taką
90
właśnie nazwą. mCPP jest określana jako substancja wywołująca efekty
pobudzające i halucynogenne podobne do działania ecstasy (MDMA).
W legalnym obrocie mCPP wykorzystywana jest do produkcji leków
psychotropowych, ale jej działanie psychoaktywne jest stosunkowo słabe, dlatego niekiedy można spotkać połączenie z MDMA. Przypuszcza
się, że dodawanie mCPP ma w odczuciach biorców spotęgować lub poprawić efekty MDMA. Jak dotychczas w Polsce nie zanotowano przypadków poważnych zatruć czy zgonów, jednak jak na razie brak jest rzetelnej, naukowej oceny ryzyka związanego z używaniem tej substancji,
zwłaszcza dalekosiężnymi konsekwencjami dla zdrowia.
5.7.3. Fentanyl
Fentanyl to nowa substancja na rynku narkotykowym określana jako
„syntetyczna heroina”. Jest bardzo niebezpieczną, silną i w pełni syntetyczną substancją, której używanie nawet w małych dawkach może
prowadzić do śmierci. Fentanyl dodawany jest najczęściej do heroiny
lub kokainy. W małych dawkach fentanyl powoduje efekty podobne do
innych narkotyków opioidowych, w większych dawkach powoduje długotrwałą śpiączkę, po której występują silne stany depresyjne i lękowe.
Przy przedawkowaniu następuje zgon.
!
Nawet małe dawki fenantylu mogą doprowadzić do
śmierci człowieka.
Substancja ta służy często do wzmacniania działania heroiny lub kokainy.
5.7.4. DXM (dekstrometorfan)
DXM jest syntetyczną substancją – pochodną morfiny – używaną
w medycynie jako lek przeciwkaszlowy. W zastosowaniu medycznym
znajduje zastosowanie głównie w postaci bromowodoru. Nie działa na
receptory opioidowe, ma działanie euforyzujące i halucynogenne. Na
rynku narkotykowym funkcjonuje stosunkowo niedawno, głównie jako
składnik leków na kaszel (np. Acodinu). Dawka śmiertelna tej substancji
wynosi ok. 2–25 mg na kilogram ciała biorcy.
91
Po zażyciu powoduje pobudzenie, halucynacje, a przyjmowana
w większych dawkach może powodować zaburzenia równowagi, niezborność, wrażenie utraty tożsamości, kłopoty z mówieniem, możliwość
złych „podróży”. W przypadku przedawkowania może dojść do depresji
układu oddechowego i śmierci. Działanie DXM można porównać do ketaminy oraz PCP. Długotrwałe używanie może powodować:
• pogorszenie pamięci,
• zanik mięśni,
• depresję,
• uszkodzenie wątroby i nerek,
• uzależnienie psychiczne.
W wielu przypadkach użycie tej substancji w celach pozaleczniczych
wystąpiły także: biegunki, wzrost ciśnienia tętniczego, nudności, opóźnienie reakcji na bodźce zewnętrzne, zaburzenia równowagi.
W większych dawkach DXM może powodować tzw. oderwanie od
ciała i depersonalizację.
Podkreślenia wymaga, że DXM trafia głównie do ludzi młodych,
a szczególną jego popularność odnotowuje się w ostatnich latach wśród
nastolatków. Jak sądzimy jest to wynikiem poszerzania się eksperymentów narkotykowych z ogólnie dostępnymi lekami.
W połączeniu z alkoholem lub innymi lekami psychoaktywnymi nasila
się jego działanie toksyczne (Łukasik-Głębocka, 2008). Jedną z ubocznych konsekwencji zażywania DXM są tzw. bad–tripy (złe podróże).
W profilaktyce eksperymentów narkotykowych nastolatków z substancjami podobnymi do działania narkotyków należy zwrócić uwagę na
ujawnianie opakowań po tego typu substancjach.
!
92
W przypadku połączeniu DXM z narkotycznymi lekami
przeciwbólowymi, alkoholem etylowym lub środkami
o działaniu depresyjnym substancja ta może wywołać
depresję układu oddechowego. Przy spożywaniu w połączeniu ze środkami stymulującymi bardzo silnie zwiększa
ciśnienie tętnicze.
5.7.5. PCP (fencyklidyna)
PCP jest środkiem syntetycznym, znanym też jako „anielski pył” od
ang. angel dust.
Formy występowania:
Fencyklidyna jest dostępna w formie płynnej, jako krystaliczny
biały proszek, kryształki lub granulki o różnych kolorach, umieszczanych w kapsułkach lub formowanych w tabletki, czasem
w formie papierosów do palenia. Często zawiera liczne domieszki
(benzen, toluen, fenol), które nasilają objawy zatrucia. Na czarnym rynku dodawana jest również do innych narkotyków w celu
nasilenia ich działania, (np. marihuana nasączana roztworem),
czasem oferowana jest jako inny środek psychoaktywny, np. amfetamina.
Drogi przyjmowania:
PCP używane jest doustnie, donosowo. Odnotowuje się liczne
przypadki palenia jako dodatek do tytoniu a także używania dożylnie.
Działanie
Fencyklidyna działa pobudzająco i halucynogennie. Jej działanie
różni się w zależności od przyjętej dawki.
Niskie dawki wywołują:
• przyspieszony, płytki oddech,
• wyraźny wzrost ciśnienia krwi,
• przyspieszenie tętna.
Pojawiają się obfite poty, drętwienie kończyn i zaburzenia koordynacji ruchów.
Przy dużych dawkach:
• spada ciśnienie,
• tętno i oddech ulega zwolnieniu,
• występują mdłości, wymioty,
• niewyraźne widzenie,
• ślinotok,
• oczopląs,
• drgawki.
Najbardziej charakterystyczne objawy działania PCP na wszystkich etapach użycia:
93
• silne pobudzenie,
• napady wściekłości,
• rozszerzenie źrenic,
• oczopląs,
• amnezja,
• urojenia,
• suchość,
• zaczerwienie skóry.
PCP może powodować także inne przykre doznania, jak niepokój,
dezorientację, lęk i zaburzone myślenie.
Objawy używania
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
biały proszek, kapsułki, tabletki
dziwaczne zachowania, niezborność, chwiejny chód
niekontrolowane ruchy gałek ocznych, rozszerzone źrenice
niewyraźna, bełkotliwa mowa
zaczerwienie skóry, spojówek, poty
gapienie się w przestrzeń „puste spojrzenie”
brak apetytu, apatia
drażliwość, gwałtowne, agresywne zachowania
reakcje trudne do przewidzenia, przesadne
drgawki, lęki, drażliwość.
Skutki używania:
Fencyklidyna jest związkiem silnie uzależniającym zarówno psychicznie, jak i fizycznie. Wzrasta tolerancja. Przez dłuższy okres po zaprzestaniu używania utrzymują
się zaburzenia pamięci, mowy i myślenia. Mogą wystąpić zmiany w osobowości
charakteryzujące się stanami lękowymi, nerwowością, apatią, zamknięciem się
w sobie i wycofaniem. PCP może wywołać także głębokie depresje i stany psychotyczne podobne do schizofrenii.
Zagrożenia
PCP może być przyczyną śmierci na skutek zaburzenia pracy serca i funkcji oddechowych. Podobnie jak po LSD, może wystąpić zjawisko flashbacku, czyli
powracanie przeżytych doznań psychotycznych. Nawet wśród osób używających
narkotyków substancja ma opinię bardzo niebezpiecznej, która powoduje utratę
kontroli nad zachowaniem, utratę zdolności do logicznego myślenia z jednoczesnym poczuciem ogromnej siły, co prowadzi do niepohamowanych napadów agresji
i samookaleczeń. Takie skutki powoduje zwłaszcza narkotyk palony w postaci skręta nasączonego PCP.
94
!
Przyjęcie fencyklidyny w połączeniu z alkoholem lub benzodiazepinami jest
szczególnie niebezpieczne, gdyż powoduje śpiączkę.
5.7.6. Poppers (azotan amylu, azotan butylu)
Głównym składnikiem poppersów jest azotan amylu oraz azotan butylu. Substancja była początkowo używana wyłącznie jako afrodyzjak, a od
pewnego czasu stała się substancją popularną w kręgach bywalców wielkich dyskotek. W medycynie ma zastosowanie jako środek przeciwbólowy
u osób chorobami serca (Kolbowska, Kret, 2007). Analiza używania tych
substancji w celach narkotycznych wskazuje na ich przyjmowanie w celu
zwiększenia doznań seksualnych. Środek bywa oferowany głównie w małych buteleczkach (10–20 ml) pod postacią bezbarwnej lub żółtawej cieczy
(Korczak, 2010). Wiele z substancji określanych umownie jako poppersy
jest oferowanych w sprzedaży internetowej. Odnotowano, że producenci
tego środka stosują różne zabiegi w celu wydłużenia ich trwałości m.in.
poprzez dodawanie różnego rodzaju przeciwutleniaczy.
Formy występowania:
Poppers jest sprzedawany w małych buteleczkach lub szklanych
fiolkach z jasnożółtą lub bezbarwną cieczą. Występuje również
w formie małych, pokrytych siateczką ampułkach, które się rozgniata, aby uwolnić znajdujący się w nich gaz.
Drogi przyjmowania:
W analizie sposobów przyjmowania zauważono: wdychanie oparów substancji znajdującej się w buteleczce; wylewanie zawartości na chusteczkę i wdychanie oparów.
Działanie
Substancja powoduje:
• rozszerzenie naczyń krwionośnych,
• szybszy przepływ krwi w organizmie i mózgu,
• charakterystyczne dreszcze.
95
Efektem działania poppersa jest krótkotrwałe, ale niezwykle intensywne podniecenie, dlatego używany jest jako afrodyzjak. Daje
poczucie niefrasobliwości i zwolnienia czasu.
Powoduje również rozluźnienie i rozkurcz mięśni niezależnie od
woli (zwłaszcza mięśni ściany naczyń i zwieracza odbytu).
Skutki używania
Poppersy mogą powodować liczne fizyczne efekty uboczne:
• zawroty głowy,
• uderzenia gorąca,
• zaczerwienie twarzy,
• zmniejszenie ciśnienia krwi,
• przyspieszenie tętna,
• oszołomienie,
• utratę orientacji.
Objawami przedawkowania są nudności, wymioty, bóle głowy, spadek ciśnienia
krwi, mdlenie, chłód skóry. Nadużywanie może powodować długotrwałe bóle głowy,
osłabiać czasowo funkcjonowanie układu odpornościowego.
Zagrożenia
W przypadku przedawkowania może nastąpić załamanie krążenia i śmierć.
Osoby mające kłopoty z sercem, nadciśnieniem, wątrobą nie powinny używać poppersa, ponieważ istnieje ryzyko poważnych konsekwencji, ze śmiercią włącznie.
W przypadku stosowania poppersa i amfetaminy występuje poważne ryzyko ataku
serca. Wypicie cieczy zamiast wdychania jest bardzo niebezpieczne i może spowodować zejście śmiertelne, ponieważ jest to substancja żrąca.
Poppers jest łatwopalny, co przy nieostrożnym zachowaniu stanowi dodatkowe zagrożenie. Przeprowadzone badania wykazały, że azotan jest rakotwórczy.
5.8. Dopalacze – paranarkotyki
Zjawisko dopalaczy jest jednym z najważniejszych współczesnych
wyzwań profilaktyki nielegalnego używania substancji psychoaktywnych. Zjawisko, które pojawiło się 2–3 lata temu w roku 2010 urosło
do rangi poważnego problemu społecznego, głównie z powodu gwałtownego wzrostu podaży oraz dowiedzionych medycznie konsekwencji
96
zdrowotnych (przypadki śmierci i ostrych zatruć). Szerokie zainteresowanie mediów tą problematyką oraz ogromna kampania informacyjna
producentów i oferentów dopalaczy doprowadziła do szybkiego wzrostu
sprzedaży – sądzimy, że na polskim rynku sprzedano w latach 2009–2010
około miliona porcji tych substancji. Dopalacze stały się tym samym
jednym z najważniejszych produktów rynku substancji psychoaktywnych. Ich popularności sprzyjają także przewartościowania i zmiany na
rynku narkotykowym (wyraźny spadek oferty rynkowej amfetaminy będący skutkiem braku jej prekursorów; powszechna podaż dopalaczy; zainteresowanie ich działaniem). Wprowadzone jesienią 2010 roku zmiany
prawne likwidujące sklepy z dopalaczami doprowadziły do ograniczenia
podaży. Nie ulega jednak wątpliwości, że środki te weszły na rynek nielegalny.
Termin dopalacze nie ma charakteru naukowego, jak i nie jest określeniem precyzyjnym. Przede wszystkim dlatego, że obejmuje bardzo
szerokie spectrum substancji pochodzenia naturalnego i syntetycznego.
Także ich nazwy (indiański wojownik, ekstrakt błękitnego lotosu, zioło
marzeń) utrudniają ich precyzyjne określenie i zakwalifikowanie. Dopalacz, czy dopalacze – termin nieposiadający charakteru naukowego. Stąd
określenia dopalacze używa się potocznie, dla nazwania grupy różnych
substancji pochodzenia naturalnego lub syntetycznego lub ich mieszanek o rzekomym bądź faktycznym działaniu psychoaktywnym, Jak pokazują ostatnie doświadczenia, część z tych substancji ma niebezpieczne
działanie toksyczne a ich konsumpcja prowadzi do zatrucia organizmu
toksynami, często nieznanego pochodzenia, co ogromnie komplikuje interwencje medyczne. Podstawowym problemem w medycznej pomocy
ofiarom dopalaczy jest nieznany skład oraz „sprzeczne działanie” substancji wchodzących w ich skład.
Analizując rynek dopalaczy możemy stwierdzić, iż dzielą się one na
substancje:
• Substancje syntetyczne (legal highs) – działają stymulująco, a efekty ich działania subiektywnie przypominają objawy występujące po
użyciu amfetaminy czy ecstasy. Występują one w postaci proszku,
jednak najczęściej w postaci kapsułek lub tabletek.
• Substancje pochodzenia naturalnego (herbal highs) – substancje
oparte na egzotycznych roślinach (m.in. szałwia wieszcza, kratom,
powój hawajski) grzybach (muchomor czerwony, muchomor plamisty) oraz mieszanki ziół o działaniu psychoaktywnym występujące
pod nazwami „Spice” czy „Sence”. Efekty działania są zróżnicowa97
ne w zależności od typu substancji, indywidualnych cech organizmu
człowieka oraz przyjętej dawki, najogólniej jednak mają działanie
lekko euforyzujące, psychodeliczne oraz halucynogenne (Jędrzejko, Korczak 2009; Korczak, 2010). Występują one w postaci suszu
roślinnego, często aromatyzowanego, także w postaci skrętów lub
sproszkowanego ekstraktu w formie kapsułek, czasem także w postaci świeżych liści. Substancje te najczęściej są palone bądź zażywane
doustnie.
Na podstawie pierwszych doświadczeń toksykologicznych można
wskazać na różnice w działaniu dopalaczy, w odróżnieniu od narkotyków jak i ich specyficzne cechy.
Rys. 15. Specyficzne cechy działania dopalaczy
Dopalacze
•
•
•
•
Jedna porcja „zabezpiecza” kilku biorców
Bardzo szybkie działania (często po 20-30 sekundach)
Działanie krótsze niż narkotyku ale bardzo intensywne
Nieznany skład – poszczególne substancje wywołują często
odmienne stany (radość połączona z agresją; halucynacje ze
strachem)
• Całkowita utrata kontroli zachowania i brak zdolności oceny
sytuacji zewnętrznej
• Silne pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego.
Dopalacze, jak większość substancji psychoaktywnych, działają na
ośrodkowy układ nerwowy i po ich zażyciu zmienia się nastrój i zachowanie człowieka. Część substancji powoduje efekty pobudzające przypominające skutki po użyciu amfetaminy, kokainy lub ecstasy. W grupie substancji pochodzenia naturalnego zachodzi duże zróżnicowanie
w działaniu tych substancji. Często są to mieszanki ziół o działaniu
psychoaktywnym i mogą działać zarówno uspokajająco, jak i psychodelicznie czy halucynogennie. Skutki użycia mogą być zbliżone do np.
działania marihuany, haszyszu czy też LSD.
Jednym z problemów obecności dopalaczy na polskim rynku są liczne mity, wśród których jednym z najniebezpieczniejszych jest twier98
dzenie, że ponieważ długo nie były prawnie zakazane (jako produkty
kolekcjonerski) to są bezpieczne dla zdrowia (lub przynajmniej nieszkodliwe). Osoby handlujące dopalaczami nadal rozpowszechniają informacje jakoby dopalacze były bezpieczną alternatywą dla narkotyków.
W rzeczywistości mamy do czynienia z substancjami lub produktami
o nieznanym składzie i właściwościach psychochemicznych. Handlujący nimi są świadomi niebezpieczeństw jakie może wywoływać ich konsumpcja i dlatego zabezpieczają się przed roszczeniami potencjalnych
ofiar umieszczając na dopalaczach napis: „produkt nie do spożycia przez
ludzi” lub „produkt kolekcjonerski”.
Podobnie jak w przypadku narkotyków, objawy używania zależą od
rodzaju substancji, przyjętej dawki, jak również od cech psychofizycznych danej osoby. Nie ma jednego wzorca reakcji na przyjętą substancję
– tolerowana przez organizm jednego człowieka, dla innego może być
groźną w skutkach trucizną, nawet ze skutkiem śmiertelnym. W zależności od substancji mogą wystąpić:
• zmiany nastroju,
• rozdrażnienie,
• huśtawka nastroju,
• pobudzenie psychoruchowe oraz napady szału, stany depresyjne,
• halucynacje wzrokowo-słuchowe,
• utrata przytomności a także utrata apetytu,
• zaburzanie kontaktu z otoczeniem,
• okresowa utrata słuchu,
• głęboki strach,
• uczucie „oderwania od ciała”,
• bezsenność,
• przekrwienie gałek ocznych,
• wymioty, biegunka.
W obserwacji ofiar zażywania dopalaczy dowiedziono, że wywołują
one zmiany świadomości lub stany pobudzenia, ograniczają zdolność
oceny i kontroli sytuacji, co znacząco zwiększa ryzyko niebezpiecznego
wypadku, odniesienia urazu.
99
Rys. 16. Specyficzne cechy działania dopalaczy
Formy występowania
•
•
•
•
•
•
•
Biały lub kolorowy proszek
Susze roślinne
Barwne lub bezbarwne płyny
o różnej konsystencji
Forma papierosa
Tabletki, kapsułki, listki
Nasiona
Suszone grzybki.
Wraz ze sprzedażą
dopalaczy uruchomiono szeroki rynek
narzędzi do ich używania: fajki, fifki, podgrzewacze, tubki do
wdychania, chusteczki
Jak już wspomnieliśmy, aktualna wiedza na temat ryzyka związanego
z używaniem dopalaczy jest bardzo ograniczona, ale wiele dowodów
wskazuje na to, że przyjmowanie tych substancji wiąże się z poważnym
ryzykiem zdrowotnym, w tym także z uzależnieniem. W Polsce odnotowano już liczne przypadki powikłań zdrowotnych występujących po
zażyciu dopalaczy, które wymagały poważnych interwencji lekarskich
i hospitalizacji. Odnotowano również przypadki śmiertelne. Zagrożenie
związane z używaniem substancji psychoaktywnych jest szczególnie
wysokie w przypadku młodych osób, których organizmy są niezwykle
podatne na wszelkie szkody zdrowotne. Dopalacze mogą być również
substancjami wprowadzającymi dziecko w świat narkotyków. Z analizy zjawiska można wyciągnąć szereg ważnych wniosków związanych
z modelem używania dopalaczy:
• używane są głównie przez biorców w wieku 16–40 lat;
• ich kupowanie w sklepach miało charakter ostentacyjnych manifestacji (głównie przez ludzi młodych 18–25 lat) – młodzi kupcy używali
je dość regularnie;
• zdecydowaną większość przyjmujących dopalacze stanowią chłopcy;
• środki te są częściej przyjmowane grupowo (2–5 osób);
• używane są jako element sobotnio-niedzielnej rekreacji;
• Internet stał się forum wymiany wiedzy na temat dopalaczy, zwłaszcza sposobów ich używania.
100
Problem przeciwdziałania rozpowszechnianiu się dopalaczy ma dwa
aspekty. Pierwszy związany jest z inicjatywami prawnymi eliminującymi
je z polskiego rynku. Mamy bowiem do czynienia z nowym niebezpiecznym zjawiskiem, z którym próbują się mierzyć wszystkie kraje europejskie, ale jak dotychczas żaden kraj nie znalazł skutecznego kompleksowego rozwiązania. W Polsce dokonywane są stałe, najliczniejsze w Europie, zmiany regulacji prawnych wprowadzających substancje używane
w „dopalaczach” na listę substancji kontrolowanych. W toku dwukrotnej
w przeciągu ostatnich 12 miesięcy nowelizacji „Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii” zdelegalizowano w Polsce 27 substancji i roślin oraz
wprowadzano zakaz funkcjonowania sklepów z dopalaczami.
W pierwszej fazie wprowadzono pod kontrolę prawną: BZP, JWH018 oraz 15 roślin najczęściej występujących w składzie „dopalaczy”
(argyreia nervosa, banisteriopsis caapi, calea zacatechichi, catha edulis,
echinopsis pachanoi, kava kava, leonotis leonurus, mimosa tenuiflora,
mitragyna speciosa, nymphea caerulea, peganum harmala, rivea corymbosa, salvia divinorum, tabernanthe iboga, trichocereus peruvianus).
W drugiej fazie zdelegalizowano obrót mefedronem oraz grupę
syntetycznych kanabinoli (mefedron, JWH-073, JWH-398, JWH-250,
JWH-200, CP 47,497 + homologi, HU-210).
Problemem drugim związanym z ograniczaniem zagrożeń narkotykowych jest model profilaktyki szkolnej. Kampania antydopalaczowa
doprowadziła do uruchomienia w polskim szkolnictwie szerokiej kampanii informacyjnej adresowanej do uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Wydaje się, że te działania przyniosą doraźne efekty, ale pokazują one, że cała profilaktyka nowych uzależnień ma ciągle
charakter kampanijny a nie działań systemowych. Poniżej prezentujemy
niektóre zasady niezbędne dla prowadzenia skutecznych kampanii profilaktycznych:
• działania muszą mieć charakter powtarzalny, każdy kolejny rocznik
uczniów powinien być objęty działaniami informacyjno-profilaktycznymi;
• profilaktyka powinna być rozpoczynana na poziomie 4–5 klasy
szkoły podstawowej;
• zajęcia edukacyjne z uczniami powinni prowadzić specjaliści zewnętrzni;
• edukacja i profilaktyka musi obejmować trzy grupy odbiorców: rodzice, uczniowie, nauczyciele;
• profilaktyka musi być oparta o programy wieloletnie.
101
Zagrożenia
Dopalacze, podobnie jak inne substancje psychoaktywne zmieniają świadomość,
upośledzają prawidłowe funkcjonowanie organizmu i mogą stanowić w określonych
sytuacjach duże zagrożenie, np. podczas prowadzenia pojazdu.
W zależności od przyjętej substancji oraz dawki, mogą powodować zaburzenia koncentracji, percepcji i świadomości, nawet do utraty kontroli nad swoimi czynnościami. Wiedza na temat skutków długotrwałego zażywania dopalaczy jest ograniczona,
nie ma też badań nad ich potencjałem uzależniającym, ale wiele wskazuje, że substancje te mogą prowadzić do uzależnienia.
5.9. Leki uspokajające i nasenne
Obserwacja polskiej sceny narkotykowej pozwala na postawienie
tezy, że występują na niej licznie leki nasenne i uspokajające. Ponieważ
są stosunkowo łatwo dostępne, a przy tym legalne, zyskują na popularności. Nierzadko są dodawane i mieszane z innymi narkotykami i alkoholem.
5.9.1. Barbiturany
Barbiturany to pochodne kwasu barbiturowego leki z grupy nasennych
stosowane w lecznictwie w stanach bezsenności oraz jako środki w celu
uspokojenia i wytłumienia stanów lękowych lub psychotycznych. Ze
względu na właściwości uzależniające coraz rzadziej stosowane medycznie. Na czarny rynek większość leków trafia z obiegu legalnego za pośrednictwem recept lekarskich.
Formy występowania
Produkowane są w postaci tabletek, kapsułek, ampułek.
Drogi przyjmowania
Doustnie, domięśniowo, dożylnie.
102
Działanie
W przypadku dawek leczniczych działają uspokajająco, usuwają
napięcie i lęk, poprawiają sen. W większych dawkach powodują
stan jak po upojeniu alkoholem. Ruchy stają się niezborne, występują trudności z utrzymaniem równowagi, mowa jest spowolniona,
bełkotliwa, chwiejność emocjonalna (śmiech i płacz bez widocznej
przyczyny, łatwe reagowanie kłótliwością i wrogością). Większe
dawki powodują spadek ciśnienia krwi, osłabienie oddychania.
Przy przedawkowaniach występują:
• nudności,
• wymioty,
• zaburzenia świadomości,
• dochodzi do stanu śpiączki, trwającego nawet kilka dni i zgonu
z powodu porażenia ośrodka oddechowego.
Objawy używania
• tabletki, kapsułki, ampułki (opakowania po lekach)
• spadek aktywności, zaniedbanie
• wygląd jak po spożyciu alkoholu
• senność, bełkotliwa mowa,
nudności, wymioty
Skutki używania
Barbiturany szybciej i silniej uzależniają niż benzodiazepiny.
Długotrwałe używanie prowadzi do uzależnienia psychicznego i fizycznego. Zwiększa się jednocześnie tolerancja na lek. Podobnie jak w alkoholizmie, stopniowo
obniża się poziom funkcjonowania społecznego, pogarsza się ogólny stan zdrowia.
Następuje spadek aktywności, zaniedbanie, ograniczenie zainteresowań, apatia,
ustawiczna senność, podwójne widzenie, upośledzenie procesów myślowych.
Osoba zażywająca barbiturany przez dłuższy czas traci kontrolę nad emocjami,
staje się agresywna. Objawy odstawienia charakteryzują się drżeniem mięśni, niepokojem, lękiem, bezsennością, zaburzeniami nastroju, emocji i zachowania. Przy
nagłym odstawieniu dużych dawek może dojść do napadów drgawkowych i majaczenia.
103
Zagrożenia
Bardzo duże zagrożenie śmiertelnym przedawkowaniem. Przy przedawkowaniu
lub połączeniu z alkoholem grozi porażenie ośrodka oddechowego prowadzącego
do śmierci. Także nagłe odstawienie po przyjmowaniu dużych dawek może grozić
śmiercią.
5.9.2. Benzodiazepiny
Benzodiazepiny są lekami stosowanymi w celu zmniejszenia napięcia
psychicznego. Działają przeciwlękowo, zmniejszają reakcje agresywne,
ułatwiają zaśnięcie. Są najczęściej zapisywanymi lekami psychotropowymi, często na życzenie samego pacjenta. Na uzależnienie są narażone szczególnie osoby stale żyjące pod wpływem stresu. W diagnozie
medycznej dowiedziono, że wpływ na uzależnienie ma także wiek oraz
wielkość dawki – im niższy tym szybciej uzależnienie może wystąpić.
Formy występowania
Tabletki, kapsułki, pigułki, ampułki do zastrzyków. Zaopatrzenie
tzw. czarnego rynku benzodiazepin w całości pochodzi z legalnych źródeł.
Drogi przyjmowania
Doustnie, domięśniowo, dożylnie.
Działanie
Skutki jednorazowego zażycia wynikają z profilu farmakologicznego danego leku. Może dominować działanie uspokajające lub też
nasenne.
Przy dawkach leczniczych benzodiazepiny:
• zmniejszają napięcie,
• powodują rozdrażnienie,
• łagodzą lęk,
• powodują uspokojenie i odprężenie,
• ułatwiają zasypianie,
• powodują obniżenie napięcia mięśni szkieletowych,
• działają przeciwdrgawkowo.
104
Przy większych dawkach obserwuje się:
• niezborność ruchów,
• zamazaną mowę,
• senny wyraz twarzy.
Liczne leki z tej grupy różnią się czasem i intensywnością działania.
Symptomy używania
•
•
•
•
•
•
tabletki, kapsułki, ampułki (także opakowania po nich)
zmniejszenie aktywności, niezborność
zawroty głowy, stan jak po spożyciu alkoholu
podwójne widzenie
senność, senny wyraz twarzy
bełkotliwa mowa
Skutki używania
Długotrwałe używanie powoduje uzależnienie psychiczne, a także fizyczne oraz
rozwój tolerancji, chociaż w mniejszym stopniu niż w przypadku barbituranów.
Przewlekłe przyjmowanie powoduje:
• zaburzenia nastroju,
• senność,
• apatię,
• zaburzenia pamięci i koncentracji,
• spadek zainteresowań
• zmniejszenie sprawności intelektualnej.
Pojawiają się dolegliwości somatyczne, takie jak osłabienie siły mięśniowej, drżenia kończyn, zawroty głowy, zaburzenia koordynacji ruchowej. Zespół abstynencyjny w przypadku odstawienia powoduje niepokój, nerwowość i irytację, brak energii, skurcze żołądka,
bóle głowy, poczucie rozbicia, bezsenność, a w przypadku niektórych osób mogą wystąpić napady drgawkowe, zaburzenia świadomości, objawy psychotyczne
Zagrożenia
Śmiertelne przedawkowanie występuje rzadziej niż w przypadku barbituranów,
jednak po szybkim przyjęciu dożylnym w dużej dawce może dojść do zatrzymania
oddechu i akcji serca.
Przyjmowanie benzodiazepin w zastrzykach wiąże się z typowym dla tej formy używania narkotyków ryzykiem zakażenia wirusem HIV, zapaleniem wątroby, zatorem
żył. Groźne w skutkach może być mieszanie leków z alkoholem lub innymi środkami
hamującymi układ nerwowy.
Zażywanie benzodiazepin przez kierowców jest niebezpieczne i może być przyczyną wypadków.
105
5.10. Sterydy anaboliczne
Sterydy anboliczne są pochodnymi testosteronu, męskiego hormonu
płciowego. Głównym powodem zażywania sterydów jest chęć zwiększenia siły, kondycji i poprawienia wyglądu poprzez przyrost masy mięśniowej. Popularność sterydów jest związana z promowanym szeroko modelem mężczyzny dobrze zbudowanego. Na ich popularność wpływ ma
bardzo nikła profilaktyka na poziomie szkól średnich i gimnazjalnych oraz
niewiedza rodziców o konsekwencjach ich niekontrolowanego używania.
Formy występowania
Tabletki, kapsułki, koktajle, ampułki, buteleczki z płynem do
wstrzykiwania.
Drogi przyjmowania
Przyjmowane są doustnie lub domięśniowo.
Działanie
Sterydy mają działanie anaboliczne wywierające wpływ na masę
mięśniową, ilość tkanki tłuszczowej i siłę oraz działanie androgeniczne wywierające wpływ na cechy płciowe, takie jak stopień
owłosienia ciała, wysokość głosu, rozwój organów płciowych,
a także na percepcję i sferę psychiczną.
Sterydy przyjmowane są po to, by wywołać skutki anaboliczne, jednak niosą ze sobą niepożądane skutki działania androgenicznego.
Sterdydy przyjmowane przez dłuższy czas i łączone z ćwiczeniami przyspieszają rozwój masy mięśniowej, poprawiają sprawność
fizyczną, rozwijają siłę i wytrzymałość, pozwalają na osiąganie
lepszych wyników sportowych.
Symptomy używania
• szybki przyrost masy mięśniowej - nieproporcjonalny do czasu
ćwiczeń na siłowni
• zmiany w zachowaniu: nerwowość, impulsywność, agresywność lub apatia i depresja
• zmiany skórne (zaczerwienienia, plamy, trądzik)
• bóle głowy, obrzęk twarzy
• nieprzyjemny oddech
106
Negatywne skutki używania
• niepożądane zmiany dermatologiczne: szorstkość skóry, powiększenie porów,
trądzik, rozstępy, przyspieszone łysienie
• zachwianie równowagi hormonalnej: zmniejszenie jąder, zmniejszenie produkcji
plemników, zaburzenia seksualne, przerost gruczołów sutkowych u mężczyzn,
a u kobiet nabieranie cech męskich - nadmierne owłosienie ciała, gruby głos,
zaburzenia miesiączkowania
• wahania ciśnienia krwi, bóle głowy, zniszczenie wątroby
• nieprawidłowa praca nerek prowadzi do obrzęku, kolki nerkowej, gorączki i powiększenia nerek
• zmiany psychiczne: zaburzenia nastroju, apatyczna depresja, myśli samobójcze, gniew, agresja
• wysoki poziom drażliwości, impulsywności, agresja, uczucie depresji
Zagrożenia
Jeżeli sterydy używane są w okresie dojrzewania, często dochodzi do zatrzymania
wzrostu.
Z używaniem sterydów wiąże się ryzyko:
• raka wątroby,
• skłonność do ataków serca, udarów mózgu
• wysoki poziom cholesterolu.
Możliwa jest wystąpienie impotencji i bezpłodności, zaniku jąder, zwiększone prawdopodobieństwo przerostu prostaty i ryzyko wystąpienia raka prostaty.
107
Część szósta
Politoksykomania
Politoksykomania (multiple drug use), to najkrócej rzecz ujmując,
używanie wielu substancji psychoaktywnych przez daną osobę. Występuje jako jedno z zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania opisanych w Międzynarodowej Statystycznej Kwalifikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń
Zachowania w ICD-10). Zaburzenie to diagnozowane jest tylko wtedy,
gdy jest rozpoznane używanie dwóch lub więcej substancji i gdy nie
jest możliwa ocena, która z tych substancji bardziej wpływa na istnienie
zaburzenia. Kategoria ta jest również stosowana wtedy, kiedy trudno jest
z całą pewnością zidentyfikować niektóre lub wszystkie substancje zażywane przez daną osobę.
Identyfikacja używanej substancji psychoaktywnej może być dokonana na bazie informacji od klienta, w analizie laboratoryjnej płynów
ustrojowych, z innych dowodów (posiadane próbki używanej substancji, objawy kliniczne i ich symptomy, informacje od osób trzecich). Dla
dokładnego określenia zjawiska politoksykomani zalecane jest zawsze
potwierdzenie identyfikacji z więcej niż jednego źródła informacji.
Przy analizie omawianego tu problemu zasadne jest wskazanie, że
dwa istotnie różne kryteria definiują politoksykomanię:
¬ kategoria czasu – w tym ujęciu zjawisko definiowane jest w kategorii schematu czasowego, w którym narkotyk jest użyty (będziemy
tu mieli do czynienie zarówno z jednoczesnym użyciem dwóch lub
więcej substancji w tym samym momencie, przy tej samej okazji), jak
i używaniem różnych narkotyków w przebiegu całej „kariery narkotykowej” użytkownika substancji psychoaktywnych,
109
¬ kategoria efektu – w tym ujęciu definicja polidrug odnosi się do skutku czy też wpływu użycia mieszanki różnych substancji. Przyjęcie
danej kombinacji substancji może wzmacniać lub osłabiać efekt użycia innego z narkotyków lub też nowy skutek może zostać wywoływany przez kombinację substancji.
Mówiąc o politoksykomanii należy wskazać na jej zasadnicze, z punktu widzenia osoby uzależnionej, funkcje:
• maksymalizacja efektu użytych substancji,
• uzyskanie balansu /zrównoważonego wpływu substancji,
• kontrola negatywnych efektów,
• substytucja poszukiwanego efektu – skutku.
Obecnie, w świetle badań nad zjawiskiem, nie ulega wątpliwości, że
politoksykomania stała się faktem społecznym i medycznym. W publikacjach dotyczących omawianego zagadnienia stwierdza się, że jest ona
obecnie zjawiskiem bardziej rozpowszechniona niż miało to miejsce
w przeszłości. Co więcej, możemy spodziewać się, że zjawisko politoksykomani będzie narastać, bowiem na rynku nielegalnych narkotyków
znajduje się coraz więcej substancji wieloskładnikowych. Kolejnym
czynnikiem zwiększającym możliwość wystąpienia tego zjawiska jest
łączenie narkotyków i/lub dopalaczy z alkoholem.
Zdaniem badaczy, wpływ na rozwój politoksykomani ma kilka przyczyn:
• szeroka dostępność narkotyków,
• kontekst kulturowy używania narkotyków i substancji działających
podobnie,
• „normalizacja” używania narkotyków,
• powszechna dostępność alkoholu (także dla nieletnich).
Jednocześnie poziom wiedzy naukowej i praktycznej na temat zjawiska używania wielu substancji uznaje się za nieadekwatny do jego
rozpowszechnienia i zagrożeń jakie niesie ono ze sobą.
Badania naukowe dotyczące picia alkoholu przez osoby uzależnione od innych substancji psychoaktywnych wskazują, że jeśli spojrzy się
na indywidualne historie nadużywania substancji psychoaktywnych,
to można stwierdzić, że najczęstszy typ nadużywania wielu substancji
obejmuje problemowe picie alkoholu.
110
Wyniki badań potwierdzają tezę, że osoby nadużywające substancji psychoaktywnych, które jednocześnie piją alkohol w sposób problemowy, są bardziej zaburzone,
a ich problemy pojawiają się we wcześniejszym okresach życia.
Osoby uzależnione od opioidów (heroina, morfina, „kompot”), które
zwykle przyjmują narkotyk o nieznanej im sile i jakości w zastrzykach
oraz zażywają go w połączeniu z konsumpcją innych substancji, często doświadczają konsekwencji przedawkowań i zagrożone są zejściem
śmiertelnym.
Zgony skorelowane z używaniem kokainy, amfetaminy oraz MDMA
(ecstasy) bez współkonsumpcji opiatów lub barbituranów, odnotowywane są stosunkowo rzadko i są zwykle powiązane z przyjmowaniem
innych substancji lub alkoholu. Jednakże upowszechniająca się moda na
różnorodne tzw. „klubowe dragi” utrudnia ocenę niebezpieczeństw wynikających z używania różnych substancji. Dostępne i różnorodne „półlegalne” (oraz zupełnie nielegalne) substancje mogą być zakupywane
przez Internet wraz z „bio-dragami”, takimi jak np. grzyby halucynogenne (magic mashrooms) lub psylocybina.
Dobrze udokumentowane poprzez badania są związki pomiędzy politoksykomanią
a częstszym występowaniem zachowań ryzykownych, takich jak zagrożenie ekspozycją na wirusa HIV, częstsze i obejmujące większe grupy osób dzielenie się sprzętem do podawania dożylnego narkotyków oraz niebezpieczne, związane z używaniem narkotyków, prowadzenie pojazdów samochodowych.
Uzależnienie od substancji psychoaktywnych jest uznawane za czynnik ryzyka sprzyjający rozwojowi pewnych typów zaburzeń mentalnych,
w szczególności u osób o podatnościach przedchorobowych lub o cechach psychopatologicznych. Z drugiej strony psychopatologia może
sama w sobie być czynnikiem ryzyka dla rozwoju uzależnienia lub modyfikatorem zaburzeń związanych z uzależnieniem.
Zjawisko „problemowego” użytkowania wielu narkotyków, jest obecnie rozpoznawane i łączone z częstszymi i głębszymi objawami psychopatologii występującej u osób zaangażowanych w ten wzór narkomanii,
co wyraża się częstszym stawianiem podwójnych diagnoz psychiatrycznych u tego typu pacjentów.
Badania kliniczne wykazały, że politoksykomani gorzej niż użytkownicy pojedynczych substancji wypadają w testach oceniających moż111
liwości neuropoznawcze. Pacjenci z uszkodzeniem sfery poznawczej
stają się wyzwaniem dla dostarczycieli usług leczniczych, gdyż mogą
manifestować symptomy, które są głębsze niż u innych grup chorych,
chroniczne i oporne w swojej naturze na zmianę. Rezultatem tego stanu
rzeczy jest częstsze korzystanie przez ten typ pacjentów z serwisów leczniczych, co skutkuje m.in. wyższymi kosztami ponoszonymi na rzecz
opieki nad nimi.
Część siódma
Ostre zatrucia
– podstawowe pojęcia
Narkomania w swoich wymiarach prawnym – zdrowotnym i społecznym związana jest z wieloma zjawiskami, problemami i następstwami.
Poniżej prezentujemy niektóre z terminów odnoszących się do zatruć
będących następstwem przyjmowania narkotyków.
z BRADYKARDIA – to wolna czynność (praca) serca, poniżej 60
uderzeń na minutę. Może być wywołana przez choroby serca lub jako
wynik niektórych substancji narkotycznych.
z TACHYKARDIA – przyspieszenie akcji serca, w którym częstość
uderzeń przekracza 100 uderzeń na minutę w stanie spoczynku. Częstość uderzeń 120-200/min może szybko doprowadzić do niewydolności serca tłoczącego małą objętość krwi, spadku ciśnienia i zatrzymania czynności serca, zwykle w postaci migotania komór. Tachykardia może być wywołana przez wiele substancji, m.in. amfetaminy
i podobne substancje pobudzające, kokainę. Zauważono, że tachykardia występuje po użyciu niektórych dopalaczy np. na bazie szałwi
meksykańskiej.
z DRGAWKI, NAPADY DRGAWKOWE – napady drżenia wynikające z nieprawidłowego przewodzenia impulsów nerwowych (wyładowania neuronów mózgowych). Napady drgawkowe mogą dotyczyć
całego ciała, jego jednej strony lub tylko niektórych grup mięśniowych (jednej kończyny). W czasie omdlenia mogą towarzyszyć takie
113
objawy jak przegryzienie języka, nietrzymanie moczu, utrata przytomności. Zwykle po napadzie następuje okres snu, a chory często nie
pamięta zdarzenia. Napady drgawkowe mogą być objawem padaczki,
ale również mogą być wywołane przez leki, środki uzależniające.
z HIPERTERMIA – wzrost i utrzymywanie się temperatury ciała powyżej 40 st. C. Stan ten może być spowodowany nadmierną temperaturą otoczenia lub na skutek działania substancji chemicznych,
w tym leków. Zespół zaczyna się zwykle bólem głowy, zawrotami
i uczuciem wielkiego znużenia, potem dochodzi do zaburzeń orientacji i świadomości. Skóra jest zwykle sucha i czerwona, temperatura
ciała wysoka, tętno 160/min, zwiększona częstość oddechów. Zgon
może poprzedzać zespół wstrząsu. Długotrwała hipertermia może
pozostawiać trwałe następstwa w ośrodkowym układzie nerwowym
(OUN).
z WSTRZĄS – bezpośrednio zagrażające życiu zaburzenie krążenia,
w którym dostarczany z krwią do tkanek tlen nie wystarcza na pokrycie ich aktualnego zapotrzebowania. Zespół objawów: bladość
i oziębienie skóry, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, zwiększenie
częstości akcji serca i oddechu, nadmierne pocenie się, zatrzymanie
oddawania moczu i zaburzenia świadomości aż do jej utraty.
z NIEWYDOLNOŚĆ NEREK – może być spowodowana spadkiem
ciśnienia tętniczego poniżej poziomu niezbędnego dla utrzymania
filtracji nerkowej, jak też uszkodzeniem miąższu nerek. Ostra niewydolność nerek objawia się zmniejszająca się stopniowo ilością
moczu, nawet do bezmoczu. Narasta osłabienie, apatia, pojawiają się
nudności i wymioty. Zaburzenia elektrolitowe mogą powodować zaburzenia miarowej czynności serca i bardzo znaczne osłabienie siły
mięśniowej.
z NIEWYDOLNOŚĆ ODDECHOWA – polega na niewystarczającej
wymianie gazów w płucach, niemogącej zapewnić we krwi tętniczej
ciśnień. Może być spowodowana m.in. depresją ośrodka oddechowego na skutek działania substancji chemicznych (opioidy, benzodiazepiny). Objawami ostrej niewydolności oddechowej są: duszność,
pobudzenie i lęk, sinica. W przedłużającej się niewydolności oddechowej chory traci przytomność, aż do głębokiej śpiączki.
114
z ŚPIĄCZKA – stan bardzo głębokiej utraty świadomości, w którym
pacjent nie odpowiada na żadne bodźce. Śpiączka jest ostatnim stopniem zaburzenia świadomości i objawem wielu zatruć spowodowanych m.in. opioidami, barbituranami, benzodiazepinami, antydepresantami.
Część ósma
Narkomania i nowe uzależnienia
– konteksty i problemy
Uzależnienie od narkotyków definiowane jest zwykle jako przewlekła, nawracająca choroba mózgu, która charakteryzuje się kompulsywnym zachowaniem poszukiwawczym i używaniem narkotyków, pomimo obserwowanych szkodliwych konsekwencji. Narkomania uznawana
jest za chorobę mózgu (OUN), ponieważ środki narkotyczne prowadzą
do powstawania medycznie definiowanych zmian w mózgu, z których
niektóre mogą mieć charakter trwały, a inne powracać nawet w wiele
lat po zaprzestaniu zażywania narkotyków. Z wieloletniej diagnozy zjawiska wynika, że zmiany mózgowe wywoływane przez narkotyki mogą
być długotrwałe, a ich konsekwencją (jedną z wielu) są szkodliwe zachowania ludzi. Jednak analizowanie narkomanii tylko w perspektywie
medycznej (somatyczno-psychicznej) jest niewystarczające dla pełnego
zrozumienia etiologii zjawiska jak i konsekwencji.
Podkreślmy w tym miejscu, że obraz współczesnej narkomanii jest
zupełnie odmienny od problemów, z jakimi mieliśmy do czynienia w latach 70. i 80. XX wieku. Po pierwsze zmieniła się podaż narkotyków:
z 4–6 popularnych substancji ich liczba urosła do co najmniej kilkunastu.
Po drugie, zmienił się obraz „narkomana”, który nie jest już tylko stygmatyzowanym młodym człowiekiem, na marginesie społecznym, lecz
coraz częściej jednym z nas, coraz młodszym. Po trzecie, mamy do czynienia z destygmatyzacją tzw. lekkich narkotyków oraz wielomiesięcznym działaniem rynku dopalaczowego, co doprowadziło do powstania
117
szerokiego „frontu” zwolenników legalizacji części substancji psychoaktywnych (głównie marihuany). Można założyć, że będziemy mieli do
czynienia z coraz silniejszym działaniem w tym kierunku.
Rys. 17. Objawy uzależnienia od narkotyków w świetle współczesnych doświadczeń
Podejmowanie stałych starań
w celu zmniejszenia konsumpcji
narkotykw
Planowanie wszelkich działań
z uwzględnieniem konsumpcji
(potrzeby) narkotyków
Zaniki pamięci
Wstrzymywanie się od ważnych
czynności (zadań, obowiązków)
dla zdobycia kolejnej porcji narkotyku
Dalsza konsumpcja pomimo widocznych szkód psychicznych,
fizycznych i społecznych
Wrogie reakcje wobec bliskich
osób
Odmowa uznania występowania
problemu N
Wysoka absencja zawodowa –
szkolna
Wysoka podatność na wypadki
i choroby
Pogorszenie wyników w pracy –
ilościowe i jakościowe
Aby pojawiło się zjawisko narkomanii musi dojść do specyficznej
interakcji między trzema czynnikami: człowiekiem, narkotykiem i środowiskiem (Juczyński, 2006). Każdy z nich ma swoją wagę, wpływy,
siłę. Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, których z nich jest decydujący, choć wydaje się zasadnym poszukiwanie sprawczości (Wojcieszek,
2008) w podaży narkotyków oraz substancji na bazie których one powstają. Co przemawia za taką tezą w świetle naszych praktycznych (zawodowych) doświadczeń:
118
o
o
o
o
w miejscowościach, gdzie dowiedziono mniejszej podaży narkotyków stwierdza się zdecydowanie niższe (nawet o 50-60%) eksperymentowanie z narkotykami (Jędrzejko, Klimczak, 2010);
w miejscowościach, w których nie było sklepów z dopalaczami odsetek gimnazjalistów, którzy mieli z nimi bezpośredni kontakt był
niższy o ponad 72% od miast gdzie takie sklepy działały;
istnieje ścisła zależność pomiędzy eksperymentami narkotykowymi nieletnich a ofertą narkotykową na wielkich dyskotekach oraz
obecnością dealerów. Samodzielne poszukiwanie narkotyków jest
zdecydowanie niższe niż podatność na oferty dealerów;
znacząca likwidacja dostępu do prekursorów (2010) doprowadziła
do gwałtownego zmniejszenia podaży amfetaminy. Coraz częściej
pod nazwą amfetaminy sprzedaje się syntetyczne dopalacze.
Jeśli przyjmiemy takie założenie, to kluczowe znaczenie dla ograniczania problemu narkomanii będzie miała walka z nielegalnym światem przestępczym, co oczywiście nie umniejsza drugiemu z warunków
zmniejszania problemów narkotykowych – profilaktyce.
Analizując powyższe problemy warto również zwrócić uwagę na
inny kontekst problemu narkotykowego, które moglibyśmy określić jako
„pala zagrożeń”.
Zwykło się uważać, że największe zagrożenia narkotykowe występują w pokoleniu 18–25 lat. W tej grupie wiekowej odnotowujemy najwyższe stopnie deklaracji kontaktu narkotykowego, zgłoszeń do poradni
uzależnień oraz leczenia toksykologicznego. Zauważenia wymagają jednak dwa wyraźne trendy:
o poszerzenie się liczby osób mających kontakt z narkotykiem w grupie wiekowej pow. 35 lat;
o wysoki odsetek gimnazjalistów mających za sobą pierwszy eksperyment narkotykowy.
Spojrzenie na problem narkotykowy wymaga jego holistycznego ujęcia, co prowadzi do konieczności wskazania zagrożeń szczegółowych.
Współczesne badania nad problemem narkomanii wskazują na potrzebę jej diagnozy nie tylko w prostej perspektywie biorca–narkotyk.
Wiemy już, że charakter tej choroby czyni ją niezwykle silną w determinowaniu określonych zachowań ludzi oraz generowaniu przyszłych
problemów. Spróbujmy na ten problem spojrzeć w kontekście doświadczeń międzynarodowych badań. Wskazują one na następujące proble119
my (Karch, 1997; Juczyński, 2006; Cekiera, 2004; Jędrzejko, Klimczak,
2010; KbdsPN, 2009):
o matki używające narkotyków lub nielegalnych leków w okresie ciąży narażają swoje dziecko na wystąpienie poważnych komplikacji
zdrowotnych oraz obniżają jego przyszłe zdolności intelektualne.
Dowiedziono, że dzieci narkomanek rodzą się przedwcześnie, są
mniejsze (częstsza niedowaga) wolniej rozwijają się intelektualnie
i częściej popadają w choroby;
o używanie narkotyków w wieku szkolnym ma widoczny wpływ na
wyniki szkolne, relacje z rówieśnikami, szanse na dalszy rozwój
edukacyjny; nastolatki eksperymentujące z narkotykami – uzyskują
niższe wyniki w nauce, częściej wagarują, częściej popadają w konflikty rówieśnicze.
o nowe narkotyki wywołują coraz poważniejsze komplikacje w zakresie stabilności psychicznej (flasbacki) oraz cechują się niezwykle silnym oddziaływaniem;
o substytuty narkotyków (dopalacze) charakteryzują się nierzadko
silniejszym i szybszym działaniem niż narkotyki;
o rosnąca oferta rynkowa substancji psychoaktywnych zdecydowanie
wyprzedza zdolności medycyny dla oceny ich wpływu na zdrowie
i psychikę człowieka;
o narkotyki stały się produktem popularnym we wszystkich warstwach społecznych, zakończyła się era ścisłego związku narkotyków z obszarami marginalizacji i wykluczenia społecznego;
o dominujący model uzależnień w Polsce idzie w kierunku politoksykomanii.
Diagnoza problemu narkotykowego kieruje również naszą uwagę na
typologię najczęściej używanych substancji narkotykowych. Według
najnowszego (KBdsPN, 2009) raportu Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii „Raport Krajowy 2009. Sytuacja narkotykowa
w Polsce” mamy do czynienia ze spadkiem przestępstw narkotykowych
oraz zmniejszeniem się podaży narkotyków „klasycznych”, co jest m.in.
skutkiem skuteczniejszego zwalczania nielegalnej produkcji tych substancji. Istotny wpływ na zmniejszenie produkcji amfetaminy ma także
ograniczony dostęp do jej prekursorów. Ten optymistyczny trend zderza
się z coraz szerszą ofertą innych środków o działaniu podobnym do narkotyków – dopalacze, niektóre leki – oraz wyraźnym trendem do zmniejszania się wieku pierwszych eksperymentów narkotykowych.
120
Spojrzenie na narkomanię jako problem pedagogiczny wymaga także
szerszego odniesienia się do zjawiska, które określamy jako destygmatyzacja marihuany. Jeśli na społeczne oceny pochodnych cannabis spojrzymy w dłuższej perspektywie, to nie ulega wątpliwości, iż narkotyk ten
zyskuje coraz szersze przyzwolenie wraz z równoległym poszerzaniem się
liczby osób głoszących pogląd o potrzebie jego legalizacji. W autorskich
regionalnych badaniach pilotażowych prowadzonych wśród licealistów,
studentów oraz osób w wieku do 25 lat na pytanie: czy jesteś za legalizacją posiadania niewielkich ilości marihuany w latach 2005–20091 (badanie
w 2010 roku przeprowadzone zostanie w grudniu stąd brak danych) uzyskaliśmy następujące wskaźniki odpowiedzi TAK:
2005
11%
2006
13%
2007
17%
2008
23%
2009
29%
Jak widać dynamika zmian jest bardzo duża – obecnie za legalizacją tego narkotyku opowiada się niemal 1/3 populacji młodych Polaków
z województw mazowieckiego, łódzkiego, podlaskiego i świętokrzyskiego. Dane te wskazują na konkretne potrzeby edukacyjne i profilaktyczne.
Zmienia się także obraz polskiego dealera, którym coraz częściej
jest nieletni, zwłaszcza uczniowie szkół ponadgimnazjalnych. W diagnozie tego zjawiska ujawnia się niska świadomość prawna sprawców
przestępstw, jak również konsekwencji zdrowotnych używania narkotyków. W tym obszarze ciągle funkcjonują mity: czystych narkotyków,;
możliwości przerwania brania w dowolnym momencie, braku objawów
uzależnienia jakie wyplują narkotyki. Tymczasem na przykładzie amfetaminy można powiedzieć, że zawartość czystej substancji w oferowanych na rynku porcjach zmniejszyła się już do 27–30% – pozostałą część
stanowią tzw. wypełniacze (m.in. talk, strychnina, mielone szkło, mąka,
środki chemiczne).
Profilaktyka problemów narkotykowych i doplaczowych ukazuje również obraz tej działalności na poziomie szkół. Nasuwają się tutaj interesujące wnioski. Np. wraz ze wzrostem medialnych informacji o dopalaczach szkoły zaczęły gwałtownie poszukiwać możliwości
prowadzenia zajęć z uczniami i nauczycielami, wcześniej jednak tylko
1/3 placówek oświatowych odpowiadała pozytywnie na tego typu ofer1
Populacja badawcza 1000 osób
121
ty szkoleniowe (MCPU 2010). Ujawnia się tutaj jedna z cech polskiej
profilaktyki – kampanijność i reagowanie głównie w sytuacjach rzeczywistego zagrożenia, podczas gdy cechą profilaktyki jest jej prowadzenie
już na etapie potencjalnych zagrożeń.
***
Diagnoza polskich problemów narkotykowych pozwala na jednoznaczne postawienie tezy, że pierwsze eksperymenty narkotykowe są
dobrowolne. Najczęściej ich tłem jest silna presja – zachęta rówieśnicza. Niestety, dość swobodnej i jak wynika z licznych badań szybko podejmowanej decyzji o pierwszym eksperymencie z narkotykiem, nie towarzyszy świadomość zdrowotna. W mazowieckich badaniach (MCPU,
2010) tylko 19% gimnazjalistów i 23% licealistów potrafiło określić rzeczywiste dalekosiężne skutki uzależnień narkotykowych.
Młode pokolenie ma wyraźny problem z uświadomieniem zasadniczych zagrożeń, zwłaszcza faktu, że przyjmowanie narkotyków gwałtownie ogranicza zdolność. Młodzi ludzie nie wiedzą, bo takiej wiedzy
nie dostają w trakcie profilaktyki, iż badania obrazowe mózgu u osób
uzależnionych od narkotyków wskazują na pojawienie się zmian fizycznych w OUN, zwłaszcza w tych obszarach mózgowych, które są
odpowiedzialne za ocenę sytuacji, podejmowanie decyzji, uczenie się
i pamięć oraz kontrolę zachowania. Nikła jest wiedza o tym, ze konsekwencją uzależnienia jest zmiana sposobu działania mózgu, czego konsekwencją są zachowania kompulsywne i destrukcyjne.
W świetle współczesnego dorobku naukowego wiemy, że żaden pojedynczy czynnik nie wpływa decydująco na uzależnienie od narkotyków.
Wiemy już, że jest to skomplikowany splot czynników biologicznych,
cech temperamentu, płci, pochodzenia etnicznego, etapu rozwoju emocjonalnego, środowiska społecznego oraz podaży narkotyków. Część
świata naukowego uznaje, że czynniki genetyczne stanowią u 40–60%
osób zasadniczą podatność na uzależnienie. Z kolei młodzież i osóby
z chorobami umysłowymi są bardziej narażone na nadużywanie narkotyków i narkomanii niż ma to miejsce w całej populacji. Takich danych–wskazówek mamy coraz więcej.
Z analizy przypadków wynika z kolei, że ryzyko nadużywania narkotyków wzrasta znacząco w okresach przejściowych, takich jak zmiana
szkoły, przeprowadzka do nowego miasta (zmiana dzielnicy) lub rozwodu. Jeżeli uda nam się zapobiec negatywnym konsekwencjom takich
122
gwałtownych zmian, będziemy w stanie ograniczyć ryzyko „wyrównywania” napięć poprzez narkotyki i substancje podobnie działające. Możemy zapobiegać narkomanii. Podkreślmy w tym miejscu, że nastolatkowie zmierzają się z coraz to nowymi wyzwaniami i problemami, które
nierzadko przekraczają ich możliwości emocjonalne (problemem polskiego wychowania jest przedwczesne „czynienie dzieci dorosłymi”).
Gdyby szukać próby podsumowania prezentowanej w opracowaniu
problematyki chcielibyśmy wskazać na trzy zasadnicze problemy:
•
rozwój zjawiska narkomanii, będący pochodną głębokiej zmiany
społecznej, jest zagrożeniem wieloletnim, jeśli nie wielodekadowym. Na jego obrazie będą pojawiały się coraz to nowe akcenty
m.in. w postaci nowych substancji psychoaktywnych;
•
przy obecnych trendach będą rosły bieżące i dalekosiężne koszty
uzależnień narkotykowych (koszty leczenia i terapii, koszty związane ze społecznym funkcjonowaniem tych osób, ograniczeniem ich
szans edukacyjnych i zawodowych, niebezpieczeństwa wykonywania pracy pod wpływem narkotyku np. kierowania pojazdem);
•
istnieje potrzeba prowadzenia systematycznej profilaktyki narkotykowo-dopalaczowej (oraz różnych substancji wzmacniających) już
na poziomie starszych klas szkół podstawowych.
Istotnym jest również wskazanie, że nowe problemy narkotykowe
ujawniają się na tle widocznego trendu poszerzania się wielu nowych
uzależnień (New Addiction) nierzadko związanych z cyberprzestrzenią
(infoholizm, interholizm), patologiami w pracy (pracoholizm, skrajne
przemęczenie pracą) oraz dedykowaniem nastolatkom wymogów, którym nie są one w stanie sprostać (silna presja na niezbędność sukcesu
– sukces za wszelka cenę).
123
Część dziewiąta
Rozpoznawanie
zachowań narkotykowych
(paranarkotykowych)
Wprowadzane na rynek narkotyki i paranaroktyki wywołują widoczne zmiany w zachowaniu człowieka oraz jego wyglądzie zewnętrznym.
Często tym zmianom towarzyszą inne sygnały związane z wysokim
prawdopodobieństwem zażycia takiej substancji (zapachy, przedmioty
do używania narkotyków (emblematy promujące narkotyki). Podkreślenia przy tym wymaga, ze współczesny obraz narkomanii (narkomana
– osoby sięgającej po narkotyki) jest daleki od stereotypu znanego z literatury. Często są to osoby aktywne zawodowo, popularne w środowisku, prowadzące skomplikowane pojazdy, wykonujące ważne funkcje
społeczno-zawodowe. Uwaga ta jest o tyle konieczna, ze w ocenie takich
osób skłonni jesteśmy do popełniania znaczących błędów.
Z ogromnego już dorobku terapii i profilaktyki narkotykowej wyprowadzić można szereg wniosków i wskazówek pozwalających lepiej
ocenić stan osoby sięgającej po narkotyki, w tym wstępne określenie
typu i rodzaju środka oraz możliwych konsekwencji zachowania. Prezentując kilka wskazówek praktycznych chcielibyśmy podkreślić, że
najpewniejszym sposobem weryfikacji stanu pod wpływem narkotyków
są testy narkotykowe (wielonarkotykowe), przy czym naszym zdaniem
najskuteczniejsze i najbardziej bezpieczne są testy ślinowe – na uwagę
zasługują zwłaszcza testy wielonarkotykowe. Istnieje jednak wiele nie
125
chemicznych (bezprzyrządowych) sposobów rozpoznawania zachowań
ponarkotykowych. Wiadomo np., że większość narkotyków i substancji
działających podobnie wywołuje zmianę wielkości źrenic (patrz rysunek
poniżej oraz pkt. 9.1 i 9.2).
Spośród licznych wskazówek, jakie otrzymujemy obserwując osobę znajdującą się pod wpływem omawianych w tej pracy substancji, na
uwagę zasługują następujące reakcje (Jędrzejko, Fiałkiewicz, Korczak
2010; Korczak 2010, Szukalski ):
Działanie na organizm Zewnętrzne odznaki Czas działania
człowieka
działania – zmiany
w zachowaniu
• DXM
- halucynacje
- chory nie potrafi
- 4-24 godzin
- problemy
nawiązać kontaktu
z poruszaniem się
z otoczeniem
- uczucie „zniewolenia” - silne zmiany nastroju
oraz pojawiające się
(od apatii do agresji)
stany wrażenia śmierci - widoczne problemy
- silne zawroty głowy
z rytmicznym
oddechem
126
Wpływ na oczy
- źrenice
- zwężenie
źrenic
• GHB – pigułka gwałtu
- mimowolne ruchy
- lekka euforia
- wysoka podatność
- mdłości i wymioty
- silne zaburzenia
na oddziaływanie inne
świadomości (utrata
osoby (poddawanie
kontroli czasu
się)
i przestrzeni)
- zachowania
- zawroty i bóle głowy przypominają często
stan poalkoholowy
(po ustaniu działania)
- zaburzenia oddychania (zaburzenia
równowagi,
zataczanie się,
„pływanie”, problemy
z koordynacją ruchów)
- trudności
z wypowiadaniem się
- osłabiona reakcja
dotykowa, słuchowa
• Azotan amylu (poppersy)
- rozszerzenie naczyń
- widoczne złe
krwionośnych
samopoczucie
- brak orientacji
- szybsza praca serca
przestrzennej
- wyraźny spadek
- gwałtowne napady
ciśnienia krwi
śmiechu
- bóle i zawroty
- mogą wystąpić
głowy (po ustąpieniu
agresywne
pierwszych reakcji)
zachowania seksualne
- euforie
(pożądliwość)
- dezorientacja
przestrzenna
i sytuacyjna
- nudności i wymioty
- tzw. uderzenia gorąca
• Lotne rozpuszczalniki
- zawroty głowy
- stany euforyczne
- przyspieszona akcja
- wyraźny brak
serca
kontaktu z chorym
- omamy i halucynacje - stany podniecenia
- uczucie dzwonienia
i gwałtownych
w uszach
zachowań
- problemy
- przy częstszym
z koordynacją ruchów, zażywaniu widoczne
bełkotliwa mowa,
zmiany skórne (krosty,
- bóle głowy
silne zabarwienia,
przekrwione białka
oczu)
- krwawienia z nosa
- wyczuwalny
zapach substancji
chemicznych
- kilkadziesiąt - tzw. szkliste
minut (długość oczy
zależna od
dawki)
- kilka do
kilkunastu
minut
- nie zauważa
się widocznego
wpływu
- bezpośrednie
skutki
działania do
kilkunastu
minut
- po zażyciu
silnie
przekrwione
oczy
- źrenice lekko
rozszerzone
• Grzyby o działaniu halucynogennym
- brak kontaktu
- halucynacje
z otoczeniem
- silne reakcje cieplne
(odczuwanie gorąca lub - silne zaburzenia
równowagi
zimna)
- stany euforyczne bądź - brak kontaktu
wzrokowego
paniki
- możliwe silne reakcje
- w opowieściach po
fizyczne
ustąpieniu działania
często pojawiają się
opowieści o stanach
„oderwania” od ciała,
kontaktu z istotami
nadprzyrodzonymi
- stany lękowe
• LSD (25)
- halucynacje i urojenia - wyraźne zaburzenia
wzrokowe
wypowiedzi
- omamy w okresie
- wypowiedzi o ucisku
działania substancji
klatki piersiowej
- stany euforyczne
- nielogiczne
- zaburzenia układu
wypowiedzi
mowy
- niezrozumiałe
- wymioty
zachowania
- wyziębienie stóp
- bełkotliwe
i dłoni
wypowiedzi
- silny wpływ na stan
- wyraźny zapach potu
umysłu (gonitwy myśli, - popadanie w panikę,
urojenia wzorkowe)
objawy strachu
- ataki płaczu
• Amfetamina
- pobudzenie
- silne pobudzenie
- trudności
ruchowe
z zasypianiem
- objawy nadmiernej
- wpływa na
potliwości
przyspieszenie pracy
- stany nerwowości
serca (często pojawia
- szybkie mówienie
się arytmia)
– przerywanie
- możliwe omdlenia
wypowiedzi innym
- podwyższenie
osobom
temperatury
- rumieńce na twarzy
- stany euforyczne
- możliwe stany agresji
- szczękościsk
(pojawia się zgrzytanie
zębami)
- stany strachu
- drżenie rąk
- do 24
- możliwe
godzin – silne rozszerzenie
działanie
źrenic
halucynogenne
kilkanaście do
kilkudziesięciu
minut
- 8-12 godzin,
w tym
działanie
bardzo
intensywne do
kilkudziesięciu
minut
- rozszerzone
źrenice słabo
reagujące na
światło
2-4 godzin, ale
może działać
nawet do 12
godzin
- wyraźnie
poszerzone
źrenice; przy
zażywaniu
poprzez tzw.
snifowanie
występuje
zaczerwienienie
brzegów powiek
• Opiaty
- silne spowolnienie
psychoruchowe (aż do
stanów całkowitego
braku kontaktów ze
światem)
- niezdolność do oceny
sytuacji zewnętrznej
- wyniszczenie fizyczne
organizmu
- zaburzenie pacy
układu sercowego
i oddechowego
- wyraźne osłabienie
i stany apatii, oznaki
senności
- brak koncentracji,
trudność ze
zrozumieniem słów
- zmiany skórne
(brązowienie skóry –
zwłaszcza oczodoły),
rany, ropnie, śladu
nakłuć
- próchnica zębów
- mdłosći
• Ecstasy
- silna impulsywność
- silnie pobudza
- duża towarzyskość
- wywołuje zmienne
reakcje (od euforii do
- wyraźne objawy
paniki)
potliwości
- zaburzenia pracy
- silne napięcie
serca (kołatanie,
emocjonalne
przyspieszony puls)
- nadwrażliwość na
bodźce zewnętrzne
- podwyższona
temperatura ciała
- wywołuje stany
psychotyczne
• Cannabis (marihuana, haszysz)
- wpływ zmienny,
- wesołkowatość
osobniczy (euforie
- opóźniona reakcja
i apatie)
na bodźce zewnętrzne
- wyraźny wpływ na
(światło, ruch, dźwięk)
pamięć świeżą
- nadwrażliwość na
- obniżenie koncentracji dotyk
- obniżona zdolność
- obniżona
oceny sytuacji
koncentracja uwagi
- wzrost ciśnienia krwi (np. w rozmowie)
- bóle i zwroty głowy
- zachowania
izolacyjne
- zwiększenie apetytu
- występują mdłości
- mogą wystąpić myśli
paranoidalne
- wysokie ryzyko
zachowań
autoniebezpiecznych
(np. ryzykowne
zachowani seksualne;
brak oceny zagrożeń
komunikacyjnych)
- 4-8 godzin
(działanie
bardzo
intensywne
do 2 godzin,
często
z krótszym
całkowitym
brakiem
kontaktu)
- silne zwężenie
źrenic (słaba
reakcja na
światło)
- opuszczone
górne powieki,
przy dłuższym
używaniu
zabrązowione
oczodoły
- 4-6 godzin
- lekko
(działanie
rozszerzone
bardzo
źrenice
intensywne do
godziny)
- 1-4 godzin
(działanie silne
do 60 minut);
przy podaniu
doustnym
objawy
działania
widoczne
nawet do 12
godzin
- przekrwione
białka oczne;
czasami obrzęk
górnych powiek;
przy silnych
dawkach
powiększone
źrenice
129
• Kokaina
- silan aktywność
- wyraźny wzrost
psychoruchowa
aktywności, silne
pobudzenie w kierunku - objawy urojeń
zachowań agresywnych - widoczne obrzęki
- obniżona zdolnośc
w okolicach nosa
oceny zagrożeń
- podrażnienia brzegu
- zwiększona odporność powiek
- katar i/lub możliwe
na ból (miejscowe
znieczulenia)
krwawienia z nosa
- pobudzenie seksualne - egzemy i krosty
- łuszcząca się skóra
- wzrost ciśnienia
i temperatury ciała
• Benzodiazepiny
- obniżenie aktywności, - problemy
nadmierne w stosunku z kontaktem słownym
- zaburzona
do stanu naturalnego
koordynacja ruchowa
uspokojenie
- bełkotliwa, trudna do
- obniżenie lęku
zrozumienia mowa
- działanie
- wolne reakcje
przeciwdrgawkowe
- trudność
- wyraźna senność
z koncentracją na
- spłycony i wolny
pytaniach, rozmowie
oddech
- zaburzenia pamięci
i myślenia
• Atropina
- wpływ w kierunku
- silne pobudzenie
silnego pobudzenia
psychoruchowe
- wzrost ciśnienia
- trudność z kontaktem
i temperatury ciała
- pojawiające się
- zatrzymywanie
drgawki z wymiotami
wydalania moczu
- zaburzenia widzenia
• Szałwia meksykańska
- brak kontaktu (nie
- zaburzenia
słyszy, nie rozumie)
świadomości
- zataczanie się,
(halucynacje)
przewracanie, szybkie
- stany euforyczne
połączone z zaburzona przechodzenie do
zmiennych stanów
koordynacją ruchową
- zaburzenia widzenia, (euforia, strach,
halucynacje)
słuchu i kontaktu
fizycznego
- brak zdolności oceny
sytuacji
- silne zaburzenia
błędnika
130
- kilkanaście
- zaczerwienione
minut do
brzegi powiek
jednej godziny - silnie
powiększone
źrenice, słabo
reagujące na
światło
- 6 do 24
godzin
(zależnie od
dawki i cech
osobniczych)
- wyraźnie
zmniejszone
źrenice, słabo
reagujące na
światło
- przymrużanie
oczu
- do 4 godzin
- wyraźne
poszerzenie
źrenic, słaba
reakcja źrenicy
na światło
- kilka do
- lekkie
kilkudziesięciu poszerzenie
minut
źrenic
(działanie
intensywne do
5-10 minut)
Obok wyraźnych oznak zewnętrznych (zachowanie, wzrok, reakcja
na kontakt słowny) istnieje możliwość zweryfikowania stanów narkotykowych (paranarkotykowych) na podstawie zachowań chorego (osoby
zaburzonej). Dotyczą one przede wszystkim zdolność reagowania na polecenia oraz zachowań gałek ocznych. Poniżej prezentujemy kilka z najbardziej popularnych niechemicznych (bezprzyrządowych) sposobów
rozpoznawania zachowań narkotykowych (opracowanych na podstawie
doświadczeń, amerykańskiej, polskiej i niemieckiej policji, a także naszej praktyki pracy z osobami sięgającymi po narkotyki).
9.1. Obserwacja zachowań osoby i jej
twarzy
Narkotyki ze względu na zaburzające działanie na ośrodkowy układ
nerwowy wywołują wiele niekontrolowanych przez biorcę reakcji,
szczególnie rozpoznawalnych na jego twarzy. W praktyce medycznej
i policyjnej dowiedziono następujących podstawowych zachowań:
• niemal wszystkie narkotyki wywołują zmianę wielkości źrenic;
• narkotyki prowadzą do zmiany percepcji czasu;
• narkotyki zaburzają oczne reakcje świetlne;
• narkotyki zaburzają zrozumienie słów, zwłaszcza wypowiedzi o złożonym charakterze;
• narkotyki zaburzają koordynację ruchową.
Poniżej prezentuję wyglądy twarzy (mimika, oczy) dające postawę
do stwierdzenia zaburzenia będącego skutkiem działania narkotyku lub
substancji podobnej. Pamiętać jednak
należy, że ostateczne potwierdzenie
jest możliwe dopiero po zastosowaniu
testu lub badania krwi. Stwierdzenie
jednego z poniższych objawów jest
jednak ważne dla policjanta (żandarma, kontrolera ruchu drogowego, instruktora nauki jazdy), bowiem umożliwia podjęcie istotnych dla jego bezpieczeństwa działań.
Większość narkotyków zmienia
ocenę interakcji społecznych, w tym
zwyczajnych relacji kulturowych –
osoba znajdująca się pod wpływem
opiatów lub marihuany może nie
rozumieć gestu ręki wyciągniętej do
powitania, a osoba znajdująca się
pod wpływem kokainy może to potraktować jako zaczepkę lub atak.
Biorca pod wpływem opiatów i leków uspokajających (nasennych)
będzie miał zaburzoną percepcję
zrozumienia słow (nawet do stanu
ich pełnego niezrozumienia przez
bardzo długi czas).
131
Warto również pamiętać o następujących kontekstach użycia narkotyku:
- osoba będąca pod wpływem kokainy i amfetaminy ma znacznie
zmniejszony próg bólu i silnie pobudzony OUN – nie wolno z taka
osobą siłować się (posiada zdolności korzystania z tzw. ukrytych zapasów siły);
- zasadnym jest doprowadzenie osoby znajdującej się pod wpływem
narkotyku do pozycji siedzącej (zmniejszenie zdolności fizycznych,
większa kontrola zachowania, zmniejszenie pobudzenia psychoruchowego),
- pierwsze oznaki mogą być mylące (np. zapach marihuany nie wyklucza agresji, bowiem często do tego narkotyku dodaje się amfetaminę;
nie ma tzw. czystych narkotyków, a coraz większa ich część zawiera
nowe wypełniacze);
9.2. Wygląd twarzy i oczu – tabele poglądowe
132
133
134
135
9.3. Bezprzyrządowe metody rozpoznawania zachowań narkotykowych i paranrkotykowych
1. Sprawdzenie wielkości źrenic i reakcji na światło
•
Badając oczy oceniamy:
• średnicę źrenic,
• reakcję na światło,
• oczopląs,
• zaczerwienienie spojówek,
• łzawienie oczu,
• opadnięcia powieki,
• zaczerwienienie brzegów powiek,
• niechęć zdjęcia okularów przeciwsłonecznych.
•
•
duże średnice źrenic (pow. 6
mm) mogą wskazywać na zażycie substancji pobudzającej
(amfetamina, kokaina, efedryna,
marihuana).
małe źrenice (pon. 3 mm mogą
wskazywać na zażycie marihuany (rzadko) i jej pochodnych
lub jednego z opiatów).
osoba pod wpływem narkotyków
ma opóźnioną reakcję na światło – wplniej zwężaja się źrenice
z po kontakcie z silnym źródłem
światła.
Uwaga: badając oczy należy brać pod uwagę, iż osoba badana może
zażywać krople do oczu np. z atropiną.
136
2. Badania oczu i źrenic
Istniej kilka cech (zachowań) oczu, które mogą świadczyć o przyjmowaniu
narkotyków:
• zaczerwienione białka (palenie marihuany),
• brązowe otocznie oczu - ziemiste (zażywanie opiatów),
• powiększone źrenice (zażywanie amfetaminy lub kokainy),
• silnie zmniejszone źrenice (zażywanie opiatów),
• powiększone źrenice (palenie marihuany),
• silnie zaczerwienione brzegi powiek (snifowanie kokainy lub amfetaminy).
•
badanie oczu polega na skierowanie strumienia światła na źrenice. Przesuwając światło latarki od lewego oka do prawego i odwrotnie, obserwujemy jednocześnie reakcję źrenic (rozszerzanie, zwężanie lub brak reakcji). Takie badanie może dostarczyć
wstępnych wskazówek, co do rodzaju zażytego środka odurzającego.
2.1 Oczopląs poobrotowy:
Badanego zakręca się 5 razy przez 10 sek. wokół osi ciała. Następnie
badający winien unieruchomić palec wskazujący w odległości ok. 20-25
cm przed nosem badanego i zmierzyć czas w sekundach trwania następującego po nim mimowolnego drżenia oka, aż do bezruchu. Normalny
czas drżenia wynosi do 6 sekund. Jeśli, przy maksymalnym wychyleniu
oka, wystąpi silne drżenie tzw. oczopląs poziomy, wówczas może to być
uznane za sygnał, że badany pozostaje pod wpływem środków działających na ośrodkowy układ nerwowy lub znajduje się pod wpływem alkoholu. Uwaga: lekkie drżenie oczu jest naturalne.
2. 2 Oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok
Oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok to drżenie oka przy
nieruchomym spoglądaniu w bok. W tym przypadku mamy do czynienia
z procesem nieświadomym, osoba badana nie może wywierać żadnego
wpływu na jego przebieg. Wpływ alkoholu i leków sprzyja wystąpieniu oczopląsu, który daje się wówczas stosunkowo łatwo zaobserwować
i ocenić. Podczas ruchu gałek ocznych w bok kąt, przy którym rozpoczy137
na się drżenie oczu, zmniejsza się wraz z rosnącym stopniem oddziaływania alkoholu lub leków.
W pierwszej kolejności sprawdza się reakcje oczu przy ruchu w pozycji poziomej. W tym przypadku należy zwracać uwagę na:
¾ skaczące ruchy oczu przy obserwacji przedmiotu (prawe oko, lewe
oko),
¾ silne drżenie oczu (występowanie oczopląsu poziomego) przy maksymalnym odchyleniu (prawe oko/lewe oko),
¾ wczesne drżenie oczu przy kącie odchylenia mniejszym niż 30o.
2.3 Silne drżenie oka
Prosimy osobę o skierowanie gałek ocznych maksymalnie w prawo
lub w lewo. Jeśli przy maksymalnym wychyleniu oka wystąpi silne drżenie tzw. oczopląs poziomy, wówczas może to być uznane za sygnał, że
badany pozostaje pod wpływem środków działających na ośrodkowy
układ nerwowy lub pod wpływem alkoholu. Bardzo lekkie drżenie jest
naturalne. W przypadku wszystkich testów badających oczopląs przy
skierowaniu gałek ocznych w bok należy zwracać uwagę na równomierną reakcję obojga oczu. W przypadku stwierdzenia znacznych różnic
pomiędzy prawym a lewym okiem nasuwa się podejrzenie, że ich przyczyną są wady wzroku.
3. Test Romberga - badanie czynności ruchu i koncentracji
Testy te można prowadzić ze wszystkimi badanymi, niezależnie od ich
i wieku. Celem testu jest sprawdzenie dokładności wewnętrznego „zegara” badanego. Bardzo silnie przyspieszone lub zwolnione poczucie czasu
może wskazywać na spożycie niektórych narkotyków i leków. W badaniu sprawdza się także zmysł równowagi. Zaburzenia uwidaczniają się
w trakcie testu poprzez chwianie głowy lub kołysanie całego ciała.
Przebieg
testu:
138
Aby przeprowadzić badanie poleca się badanemu:
• złączyć stopy i ułożyć ręce po bokach wzdłuż tułowia;
• utrzymać tę pozycję w czasie, gdy udzielane są kolejne instrukcje;
• po sygnale rozpoczęcia testu badany powinien oprzeć głowę na karku i zamknąć oczy. Gdy, jego zdaniem minie 30 sek. winien podnieść
głowę do normalnej pozycji, otworzyć oczy i powiedzieć „stop”. Nie
należy sugerować liczenia do 30, nie wolno jednak tego zabronić.
W trakcie testu należy mierzyć czas, który minął. Po ponownym
otwarciu oczu przez badanego i powiedzeniu słowa „stop” zadaje się mu
pytanie, jak długo pozostawał w tej pozycji. Test można przerwać po 90
sek., gdy nie uczyni tego sam badany.
Ocena
przebiegu
testu
•
•
•
•
•
•
znaczne różnice pomiędzy szacunkowym a rzeczywistym czasem (pow. 30 sek.), mogą świadczyć o stanie Pd wpływem substancji psychoaktywnej;
drżenie całego ciała lub drżenie powiek;
wiotką postawę (niewielkie napięcie mięśniowe);
zachwiania postawy pionowej;
chwianie głowy lub kołysanie całego ciała z boku na bok lub
przód – tył,
mimowolne ruchy całego ciała, zwłaszcza wykonywanie kroków,
w celu utrzymania postawy pionowej.
4. Próba palec-nos
Większość narkotyków i paranarkotyków zaburza koordynację ruchową. Wykorzystując tę wiedzę prosimy badanego, aby stanął przed nami
z opuszczonymi rękoma, złączył stopy, wyprostował sylwetkę i patrzył
przed siebie. Następnie prosimy aby trzymając ręce wzdłuż ciała wyciągnął palce wskazujące obu dłoni a pozostałe zacisnął i zamknął oczy. Po
wykonaniu tych czynności przez badanego wydajemy mu następujące
polecenie:
- proszę na moją komendę „lewa” dotknąć palcem wskazującym lewej
dłoni czubka nosa, a na komendę „prawa” odpowiednio palcem wskazującym prawej dłoni;
- komendę powtarzamy 9 razy obserwując czy palec trafia dokładnie
w czubek nosa.
Jeśli na 9 prób więcej niż 3 będą błędne, oznacza to, że badany znajduje się pod wpływem jakiejś substancji zaburzającej jego koordynację.
139
Dokładna metodyka badania jest następująca - osoba badana powinna
otrzymać w kolejności następujące polecenia:
• złączyć stopy i ułożyć ręce po bokach wzdłuż tułowia,
• obydwie ręce zacisnąć w pięść wyciągając przy tym palce wskazujące,
• głowę lekko oprzeć na karku i zamknąć oczy,
• po otrzymaniu polecenia „lewa” lub „prawa”, przesunąć palec wskazujący
odpowiedniej ręki do czubka nosa i dotknąć go,
• po dotknięciu czubka nosa ułożyć rękę wzdłuż tułowia,
• oczy pozostawić zamknięte do czasu zakończenia testu.
Po zakończeniu badanyy może otworzyć oczy.
Ocena
przebiegu
testu
Charakterystyczne nieprawidłowości występujące podczas
tego testu to:
• chybienie czubka nosa,
• używanie niewłaściwej ręki,
• używanie niewłaściwego palca.
5. Test dziewięciu kroków
Sposób przeprowadzenia testu
Osoba badana stoi na linii (może to być pas ruchu – jeśli warunki na
to pozwalają - lub pobocze, chodnik), jedna stopa ustawiona jest bezpośrednio przed drugą, ręce winny być ułożone po bokach wzdłuż tułowia
– najlepiej przyciągnięte do tułowia. Badany proszony jest o nie rozpoczynanie testu, zanim nie zostaną udzielone wszystkie instrukcje i nie
zostaną one przez niego dobrze zrozumiane.
Uwaga: w tej pozycji można zaobserwować chwianie się lub całkowity brak umiejętności stania w takie postawie, co wskazuje na zaburzenie
OUN oraz błędnika.
Badany otrzymuje następujące polecenia:
• proszę postawić lewą stopę na linii,
• bezpośrednio przed nią postawić prawą stopę,
• w trakcie całego testu trzymać ręce ułożone po bokach wzdłuż tułowia,
• stać w tej pozycji do czasu udzielenia wszystkich instrukcji,
• nie rozpoczynać realizacji testu zanim nie zostanie do tego wezwany,
• po wydaniu polecenia rozpoczynamy test,
• w trakcie wykonywania powyższych czynności badany powinien kierować spojrzenie cały czas na stopy, ręce pozostawić w pozycji wzdłuż
tułowia i głośno liczyć wszystkie kroki.
140
Jeśli w trakcie udzielania instrukcji badany opuści pozycję wyjściową,
wówczas należy zaczekać z kontynuowaniem wyjaśnień, aż przyjmie on
znów pozycję wyjściową. Gdy badany podczas testu zapomni o głośnym
liczeniu kroków, albo o patrzeniu na stopy, wówczas należy mu o tym
przypomnieć. Zadania te stanowią stały element testu.
Metodyka prowadzenia testu jest następująca:• chybienie czubka nosa,
• Na komendę badającego badany wykonuje 9 kroków wzdłuż linii, przy czym
należy stawiać jedną stopę bezpośrednio przed drugą. Badany powinien przy
tym głośno liczyć swoje kroki.
• Po wykonaniu 9 kroków badany wykonuje obrót o 180 stopni, na stopie, którą wykonany został ostatni krok. Badanemu nie wolno przy tym zejść z linii.
Podczas obrotu badanemu wolno wykonać kilka małych pomocniczych kroków drugą stopą.
Ocena
przebiegu
testu
Na fakt zażycia substancji działającej podobnie do alkoholu
mogą wskazywać następujące symptomy:
• zaburzenia równowagi w trakcie wysłuchiwania instrukcji,
• zbyt wczesne rozpoczęcie wykonywania poleceń,
• zatrzymanie się podczas wykonywania testu,
• chwiejny krok w trakcie testu,
• nie ustawienie stóp bezpośrednio jedna przed drugą (trudność
w wykonaniu tej czynności),
• zejście z linii prostej,
• używanie rąk do utrzymania równowagi,
• zaburzenia równowagi podczas wykonywania obrotu,
• nieprawidłowe wykonanie obrotu,
• nieprawidłowa liczba wykonywanych kroków.
Zaprezentowane powyżej testy nie dają całkowitej pewności, co do
stanu ponarkotykowego, ale wskazują na wystąpienie zaburzenia OUN
oraz zdolności psychomotorycznych. Tak jak wskazano wcześniej zasadnym jest ostateczne potwierdzenie stanu testem narkotykowym. Ale
nawet w przypadku jego braku, dają podstawy do podjęcia działań zapobiegawczych i profilaktycznych.
Podkreślmy także, że praktyka oceny zagrożeń ruchu drogowego jednoznacznie wskazuje, iż pojawiają się w nim nowe zagrożenia wynikające z używania przez kierowców z substancji działających podobnie
do narkotyków. Jak wskazano wcześniej są to przede wszystkim tzw.
dopalacze oraz tzw. środki wzmacniająco-pobudzające. Ich sprzedaż
141
w Polsce rośnie gwałtowania, tak jak ich rodzaje i typu, a produkcja
oparta jest o dopuszczone do użycia substancje (kofeina, tauryna, niacyna, witaminy) lub też producenci stosują „kruczki” prawne poprzez
stosowanie opisów typu „Środek kolekcjonerski, nie przeznaczony do
użycia”. Skutkiem jest szybkie pojawienie się mechanizmu uzależnienia, zmuszającego do sięgania po kolejne porcje danej substancji.
142
Załączniki (współpraca Jarosław Korczak)
Amfetamina – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – znaczne
powikszenie renic, zaburzenia
ostroci widzenia.
Uk
ad oddechowy –
skrócony, nieregularny i
przyspieszony oddech.
Uk
ad pokarmowy –
zmniejszenie lub brak
aknienia, moe wystpowa
jad
owstrt , brak potrzeby
uzupe
niania p
ynów,
sucho w ustach.
Uk
ad krenia/ krwionony –
zwikszone cinienie krwi ,
zwenie naczy krwiononych.
Uk
ad wydalniczy – biegunka,
zwikszone wydalanie moczu.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
wzmoona stymulacja, silne
pobudzenie psychoruchowe,
zwikszone wydzielanie dopaminy i
noradrenaliny, zmiany w pracy
komórek nerwowych, bule g
owy.
S
uch – omamy s
uchowe.
Serce – arytmia serca, ko
atanie
serca, bóle wiecowe, moe
prowadzi do zawa
u serca lub
do zapalenie naczy
krwiononych i serca.
Minie – drgawki.
Uk
ad rozrodczy –
podniecenie, pobudzenie
seksualne, erekcja i orgazm
trudny do osignicia,
bezp
odno u kobiet, zanik
cyklu miesiczkowego, zanik
Skóra – wzrost temperatury cia
a,
nadmierna potliwo, przy
d
uszym stosowaniu mog
pojawi si wypryski, wysychanie
b
on luzowych.
Inne uk
ady – uszkodzenie nerek,
wtroby, ledziony, trzustki.
Dawka śmiertelna: dla osoby dorosłej: 5-10 mg na kilogram wagi; dla dziecka: 0,1g
143
Metamfetamina – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – znaczne
powikszenie renic, zaburzenia
ostroci widzenia.
Uk
ad oddechowy –
skrócony nieregularny i
przyspieszony oddech,
duszno*, hipertermia.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
wzmoona stymulacja, silne
pobudzenie psychoruchowe,
zwikszone wydzielanie dopaminy i
noradrenaliny, zmiany w pracy
komórek nerwowych, bule g
owy,
psychozy, nieodwracalne
uszkodzenie drobnych naczy
krwiononych.
S
uch – omamy s
uchowe.
Serce – arytmia serca, ko
atanie
serca, bóle wiecowe, moe
prowadzi do zawa
u serca lub
do zapalenie naczy
krwiononych i serca.
Uk
ad pokarmowy –
zmniejszenie lub brak
aknienia, moe
wystpowa jad
owstrt ,
brak potrzeby uzupe
niania
p
ynów, sucho w ustach.
Uk
ad krenia/ krwionony –
zwikszone cinienie krwi,
nadcinienie ttnicze,
zaburzenia uk
adu krenia.
Uk
ad wydalniczy – biegunka,
zwikszone wydalanie moczu,
skurcze jelit*.
Minie – drgawki.
Uk
ad rozrodczy –
podniecenie, pobudzenie
seksualne, erekcja i orgazm
trudny do osignicia,
bezp
odno u kobiet, zanik
cyklu miesiczkowego, zanik
plemników u mczyzn,
opónienia w rozwoju p
odu.
Skóra – wzrost temperatury cia
a,
nadmierna potliwo, przy
d
uszym stosowaniu mog
pojawi si wypryski, wysychanie
b
on luzowych.
Inne uk
ady – uszkodzenie nerek,
wtroby, ledziony, trzustki.
*objawy odstawienie
Dawka śmiertelna: dla osoby dorosłej:
5-10 mg na kilogram wagi; dla dziecka: 0,1g
144
Kokaina – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – rozszerzenie
renic, wyostrzenie
postrzegania, wytrzesz ga
ek
ocznych.
Nos – sucho luzówek, zmiany
martwicze spojówek.
Uk
ad oddechowy –
przyspieszenie oddechu,
p
ytki oddech*, sucho
w ustach.
Ukad pokarmowy –
naprzemiennie wzrost i
spadek aknienia.
Ukad krenia/ krwionony –
wzrost cinienia krwi, pocztkowe
zwolnienia a nastpni , wzrost
ttna, skurcz naczy
krwiononych.
Centralny Uk
ad Nerwowy – brak
potrzeby snu, silne pobudzenie, bule
g
owy, niepokój, sany lekowe,
anhedonia (utrata zdolnoci do
odczuwania przyjemnoci), udar
mózgu*, okresowe zwenie
drobnych ttnic mózgowych,
zaburzenia mylenia.
Serce – przyspieszenie akcji
serca, zaburzenia akcji serca,
niemiarowo serca, zawa
serca.
Minie – drenie miniowe,
napady drgawkowe.
Uk
ad rozrodczy – pobudzanie
seksualne a do agresji
seksualnej.
Cia
o/Skóra – wzrost temperatury
cia
a, blado pow
ok cia
a,
uczucie robaczków pod skór,
drenie rk, kracowe
wyczerpanie, duszno, potliwo.
Ukad koordynacji ruchu –
stereotypie ruchowe.
* przedawkowanie
** działanie po odstawieniu
Dawka śmiertelna:
w zależności od sposobu użycia, przyjmowana doustnie:
około 120mg, wdychana przez nozdrza i wkładana pod wargę : około 20 mg
145
Crack – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – rozszerzenie
renic, wyostrzenie
postrzegania, wytrzesz ga
ek
Nos – sucho luzówek, zmiany
martwicze spojówek.
Uk
ad oddechowy –
przyspieszenie oddechu,
p
ytki oddech*, sucho
w ustach, podranienie
dróg oddechowych
(zapalenie oskrzeli), stany
zapalne dróg oddechowych,
odma op
ucna, obrzk p
uc,
zarostowe zapalenie
oskrzelików.
Centralny Uk
ad Nerwowy – brak
potrzeby snu, silne pobudzenie, bule
g
owy, niepokój, sany lekowe,
anhedonia (utrata zdolnoci do
odczuwania przyjemnoci), udar
mózgu*, okresowe zwenie
drobnych ttnic mózgowych,
zaburzenia mylenia.
Serce – przyspieszenie akcji
serca, zaburzenia akcji serca,
niemiarowo serca, zawa
.
Minie – drenie
miniowe, napady
drgawkowe.
Uk
ad pokarmowy –
naprzemiennie wzrost
i spadek aknienia.
Uk
ad krenia/ krwionony –
wzrost cinienia krwi, pocztkowe
zwolnienia a nastpnie , wzrost
ttna, skurcz naczy
krwiononych.
Uk
ad rozrodczy – pobudzanie
seksualne - agresja seksualna.
Cia
o/Skóra – wzrost temperatury
cia
a, blado pow
ok cia
a,
uczucie robaczków pod skór,
drenie rk, kracowe
wyczerpanie, duszno, potliwo.
Uk
ad koordynacji ruchu
– stereotypie ruchowe.
* przedawkowanie
** działanie po odstawieniu
Dawka śmiertelna:
w zależności od sposobu użycia, przyjmowana doustnie: około 120mg,
wdychana przez nozdrza i wkładana pod wargę: około 20 mg
146
Heroina – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – silnie zwone
renice bardzo s
abo reagujce
na wiat
o, opadanie powiek,
rozszerzenie renic*.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
depresyjny wp
yw na orodkowy
uk
ad nerwowy, zmniejszenie
odczuwania bólu. os
abienie
zdolnoci koncentracji uwagi,
bezsenno*.
Jama ustna/Mowa: be
kotliwa
mowa, próchnica, utrata zbów,
linotok*.
Uk
ad oddechowy –
hamowanie orodka
oddechowego, wyciek z
nosa*, skurcz oskrzeli, astma.
Ukad pokarmowy –
wymioty*, bóle brzucha*,
nudnoci.
Serce – zak
ócenie rytmu pracy
serca, zwalnianie akcji serca.
Minie – zwiotczenie mini,
spadek masy cia
a, dreszcze*.
Uk
ad rozrodczy - zaburzenia
miesiczki, zwikszone
prawdopodobiestwo
poronienia, bezp
odno.
Uk
ad kostny - ból koci* ,
zaawansowana próchnica
zbów.
Uk
ad wydalniczy – spowolniona
perystaltyka o
dka i jelit,
kurczenie zwieraczy, zmniejszenie
wydzielania moczu*.
Skóra – wzrost temperatury
cia
a, zapalenia skóry, gsia
skórka*, wypryski i ropnie.
Inne uk
ady – zapalenie wtroby,
ó
taczka, HIVw przypadku
podawania drog iniekcji.
* działanie po odstawieniu
Dawka śmiertelna:
długotrwałe zażywanie lub przedawkowanie prowadzi do śmierci,
dla osoby nie używającej dawka śmiertelna wynosi około 120–500 mg; narkomani
przeżywają dawki do 1800 mg.
147
Morfina – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – silnie zwone
renice bardzo s
abo reagujce
na wiat
o, opadanie powiek,
rozszerzenie renic*.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
depresyjny wp
yw na orodkowy
uk
ad nerwowy, zmniejszenie
odczuwania bólu. os
abienie
zdolnoci koncentracji uwagi,
bezsenno*.
Jama ustna/Mowa: be
kotliwa
mowa, próchnica, utrata zbów,
linotok*.
Uk
ad oddechowy –
hamowanie orodka
oddechowego, wyciek z nosa*,
skurcz oskrzeli, astma.
Serce – zak
ócenie rytmu pracy
serca, zwalnianie akcji serca.
Minie – zwiotczenie mini,
spadek masy cia
a, dreszcze*.
Uk
ad pokarmowy –
wymioty*, bóle brzucha*,
nudnoci.
Uk
ad rozrodczy - zaburzenia
miesiczki, zwikszone
prawdopodobiestwo
poronienia, bezp
odno.
Uk
ad kostny - ból koci (po
odstawieniu) , zaawansowana
próchnica zbów.
Uk
ad wydalniczy – spowolniona
perystaltyka o
dka i jelit,
kurczenie zwieraczy, zmniejszenie
wydzielania moczu*.
Skóra – wzrost temperatury cia
a,
zapalenia skóry, gsia skórka*,
wypryski i ropnie.
Inne uk
ady – zapalenie wtroby,
ó
taczka w przypadku podawania
drog iniekcji..
* działanie po odstawieniu
Dawka śmiertelna:
dla zdrowego człowieka: 0,2–0,4 g czystego środka doustnie; 0,1–0,2 g
przy iniekcji podskórnej.
148
Ecstasy – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – rozszerzone
renice, halucynacje wzrokowe.
Uk
ad oddechowy –
obnienie czstoci
oddechów.
Uk
ad pokarmowy – brak
aknienia, brak pragnienia
powodujcy silne
odwodnienie organizmu.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
problemy ze snem, zaburzenia
nastroju.
Serce – bóle w klace piersiowej,
tachykardia, niemiarowo
serca, zapa sercowonaczyniowa.
Minie - sztywnienie
koczyn, wzmoenie
odruchów.
Uk
ad krenia/ krwionony –
uderzenia krwi do g
owy, nag
e
wzrosty cinienia krwi,
wynaczynienia
wewntrzczaszkowe.
Uk
ad wydalniczy – zaburzenia
aktywnoci seksualnej.
Cia
o/Skóra – zlewne poty,
hipertermia (stan podwyszonej
temperatury cia
a).
Inne uk
ady – toksyczne
uszkodzenie wtroby i niewydolno
nerek.
Uwaga: pod nazwą ecstasy sprzedawane są dość
często mieszanki modyfikowane strukturalnie
analogi metaamfetaminy, których szybkość działania czy toksyczność może być mocno zróżnicowana. W skrajnych przypadkach może prowadzić
do śmierci (tabletki „UFO” których zażycie w 2000
roku w Gdańsku było przyczyną śmierci 9 osób).
Dawka śmiertelna:
wielkość dawki śmiertelnej jest nieznana; zażycie pojedynczej dawki może
prowadzić do zachowań o najtragiczniejszych skutkach; odnotowuje się wiele
przypadków śmierci już po zażyciu pierwszej dawki ecstasy.
149
LSD (25) – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – rozszerzone
renice, omamy wzrokowe,
wyostrzenie percepcji barw
(dominuje oran i ó
ty).
Centralny Uk
ad Nerwowy –
zlewanie si dozna p
yncych
z rónych receptorów muzyka
odczuwana jako widzenie, kolory
jako dwik, zaburzenia pamici
i wnioskowania, psychozy.
Uk
ad oddechowy –
przyspieszenie oddechu.
Serce – przyspieszenie akcji
serca.
Minie – drenie miniowe,
wzmoenie odruchów
cignistych.
Uk
ad pokarmowy –
md
oci, bolesne skurcze
o
dka.
Uk
ad krenia/ krwionony –
wzrost cinienia krwi.
Skóra – wzrost temperatury
cia
a, zimne pocce si d
onie.
Niebezpieczeństwem jakie wiąże się z używaniem halucynogenów typu LSD, jest występowanie tzw. „flash back”, zjawiska polegającego na
niespodziewanym nawrocie działania narkotyku
nawet po wielodniowej przerwie w jego używaniu.
Dawka śmiertelna: przyjęcie narkotyku może prowadzić do działań, które
w normalnych warunkach nie zostałyby podjęte, a w konsekwencji do tragicznych
następstw (w tym śmierci). Dawka śmiertelna to 0,1-1 mg na kg ciężaru ciała
150
Grzyby halucynogenne – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – urojenia
wzrokowe, rozszerzenie renic.
Uk
ad oddechowy –
pobudzenie uk
adu
oddechowego,
przypieszony oddech.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
urojenia dotykowe, bóle g
owy, stany
lkowe, psychozy.
S
uch – urojenia s
uchowe.
Uk
ad pokarmowy – bóle
brzucha, nudnoci i
wymioty.
Uk
ad krenia/ krwionony –
przypieszenie ttna, podniesienie
cinienia ttniczego.
Skóra – podwyszona
temperatura i silne poty.
Uk
ad motoryczny –
niezborno ruchów.
Dawka śmiertelna: kilka – kilkanaście gram grzyba
151
Cannabis (marihuana) – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – oczy lekko
przekrwione.
Uk
ad oddechowy –
zwikszenie iloci wydzielin
z nosa, zgrubienie b
ony
luzowej w zatokach,
nawracajce stany zapalne
nosa i gard
a, uporczywy
kaszel, przewlek
e zapalenia
oskrzeli, rozedma p
uc,
asmatyczny oddech,
metaplazja nab
onka,
wysuszenie luzówek jamy
ustnej*.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
zaburzenia CUN, zwikszone ryzyko
wystpienia zespo
ów
paranoidalnych, halucynacje,
upoledzenie pamici, zaburzenia
wyszych procesów mylowych, lk*,
urojenia*, bóle
i zawroty g
owy*.
Serce – wyraane pogorszenie
stanu zdrowia pacjentów
cierpicych na chorob
wiecow.
Uk
ad rozrodczy – zaburzenia
cyklu miesiczkowego u kobiet
(brak owulacji, skrócenie fazy
luteralnej cyklu), u m
odych
kobiet zmniejszenie produkcji
estrogenów przez jajniki,
problemy z osigniciem
orgazmu.
Uk
ad motoryczny –
zaburzenia motoryczne.
Cia
o/Skóra – zwikszone
ow
osienie u kobiet zwizane
z wikszym steniem
testosteronu, u noworodków
których matki pali
y marihuan
stwierdzono nisk mas
urodzinow, zmniejszenie
wydolno i skuteczno uk
adu
immunologicznego.
*w przypadku silnej intoksykacji
Działanie marihuany ma charakter osobniczy, niektóre objawy nie muszą wystąpić lub ich nasilenie
będzie różne.
Dawka śmiertelna: nieokreślona (nie stwierdzono śmiertelnych zejść
po zażyciu marihuany i haszyszu)
152
Benzodiazepiny – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – zwenie renic,
nieostre widzenie.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
t
umienie aktywnoci orodkowego
uk
adu nerwowego, problemy
z zapamitywaniem, zaburzenia snu.
Mowa – be
kotliwa mowa.
S
uch – nadwraliwo na
dwiki.
Ukad oddechowy –
hamowanie orodka
oddechowego.
Uk
ad pokarmowy –
zaburzenia o
dkowe,
utrata aknienia.
Minie - drenie mini,
zwiotczenie mini.
Uk
ad krenia/ krwionony zwolnienie ttna, spadek cinienia
krwi (hipotonia).
Uk
ad kostny – os
abione
wch
anianie wapna z przewodu
pokarmowego powodujce
uwapnienie koci.
Uk
ad wydalniczy – zatrzymanie
moczu, zaparcia.
Skóra – mrowienie, palenie
Uk
ad motoryczny –
spowolnienie ruchów, ataksja.
Inne uk
ady – zmiany
zwyrodnieniowe w narzdach
wewntrznych.
Dawka śmiertelna: ok. 1,5 g (luminal-fenobarbital), tj. około 10 dawek leku;
śmierć następuje po kilkudniowej śpiączce.
153
Barbiturany – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – zwenie
renic, nadwraliwo na
wiat
o.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
t
umienie aktywnoci orodkowego
uk
adu nerwowego.
Mowa: be
kotliwa mowa.
Uk
ad oddechowy –
hamowanie orodka
oddechowego.
Uk
ad pokarmowy –
zaburzenia o
dkowe,
utrata aknienia.
S
uch – nadwraliwo na
dwiki.
Minie – drenie mini,
znaczne os
abienie si
y
miniowej.
Uk
ad krenia/ krwionony –
zwolnienie ttna, spadek cinienia
krwi.
Uk
ad kostny – os
abione
wch
anianie wapna z przewodu
pokarmowego powodujce
uwapnienie koci.
Skóra – obrzki skórne i b
on
luzowych, wypryski skórne.
Uk
ad motoryczny –
zaburzenia koordynacji
ruchów.
Inne uk
ady – zmiany
zwyrodnieniowe w narzdach
wewntrznych.
Mieszanie barbituranów z alkoholem
nasila ich działanie i może prowadzić do śmierci.
154
Lotne rozpuszczalniki – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – halucynacje
wzrokowe, niewyrane widzenie,
przekrwienie oczu.
Centralny Uk
ad Nerwowy – bóle
i zawroty g
owy, stan pobudzenia,
agresywnoci, nieprawid
owa ocena
sytuacji, urojenia, piczka,
uszkodzenia tkanki mózgowej,
zaburzenia funkcji CUN.
Mowa – zaburzenie mowy,
nieprzyjemny zapach z ust,
owrzodzenie jamy ustnej,
wzmoone odksztuszanie
plwocin
S
uch – szum w uszach,
halucynacje s
uchowe.
Uk
ad oddechowy –
krwawienie z nosa,
owrzodzenie nosa,
aspiracja wymiocin do dróg
oddechowych.
Serce – ból w klatce piersiowej,
uszkodzenie narzdu
miszowego serca, zaburzenia
rytmu serca a do jego
zatrzymania.
Uk
ad pokarmowy –
nudnoci, wymioty
(moliwo aspiracji treci
pokarmowej do dróg
oddechowych), zaburzenia
oddychania, brak aknienia
i pragnienia.
Minie – drgawki.
Cia
o/Skóra – spadek wagi
cia
a, rumie na twarzy.
Uk
ad motoryczny –
zaburzenie lub brak
koordynacji ruchów koczyn
i tu
owia, stupor (znaczne
zahamowanie ruchów
i ograniczenie reakcji na
bodce zewntrzne).
Inne uk
ady – uszkodzenie
narzdów miszowych nerek i
wtroby.
W przypadku wdychania lotnych rozpuszczalników może dojść do uduszenia (brak tlenu, zakrztuszenie się treścią żołądkową).
Dawka śmiertelna: nawet przy pierwszej próbie wdychania może dojść do zejścia
śmiertelnego. Dawka zależna od rodzaju środka i czasu przyjmowania.
Niektóre środki już w małych ilościach mogą spowodować trwałe zmiany
w mózgu i drogach oddechowych.
155
Ketamina – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – niewyrane
i podwójne widzenie, omamy,
oczopls, wzrost cinienia
ródga
kowego.
Mowa – zamazana mowa.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
wywo
ywanie narkozy, zaburzenia
pamici operacyjnej, epizodycznej
i somatycznej, obnienie
wraliwoci na otoczenie, parali
reakcji obronnych, zawroty g
owy,
zaburzenia pomici.
Uk
ad oddechowy – obfite
wydzielanie liny mogce
prowadzi do niedronoci
dróg oddechowych, kurcz
krtani.
Serce – bóle w klatce
piersiowej, ko
atanie serca.
Uk
ad pokarmowy –
wymioty*.
Uk
ad krenia/ krwionony –
wzrost cinienia krwi, tachykardia.
Uk
ad motoryczny –
toniczno-kloniczne ruchy
cia
a.
*w przypadku przyjęcia z alkoholem
Ketamina dzięki swoim właściwościom wywoływania narkozy często jest wykorzystywana
jako „pigułka gwałtu” .
156
Fencyklidyna (PCP) – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – niewyrane
widzenie**, oczopls**,
szerokie renice, oczopls
poziomy.
Centralny Uk
ad Nerwowy – silne
pobudzenie, napady agresji, reakcje
psychotyczne, zaburzenia pamici
trudnoci w myleniu, depresja,
amnezja, urojenia, pojawienie si
objawów schizofrenii.
Mowa – trudnoci w mówieniu.
Uk
ad oddechowy – wzrost
czstoci oddechu*, p
ytki
oddech*, zmniejszenie
czstotliwoci oddechu**.
Uk
ad pokarmowy –
md
oci**, wymioty**,
linotok**.
Minie – drgawki**, spadek
masy cia
a.
Uk
ad krenia/ krwionony –
wyrany wzrost cinienia krwi
przyspieszenia ttna*, spadek
cinienia**, spadek ttna**.
Skóra – obfite poty*, sucho
skóry i rumie.
Ukad motoryczny – drenie
koczyn*, zaburzenia
koordynacji ruchów.
*niska dawka
*wysoka dawka
Przyjmowanie fencyklidyny z alkoholem lub benzodiazepinami powoduje wystąpienie śpiączki.
157
GHB/GBL – działanie na organizm człowieka
Centralny Uk
ad Nerwowy –
zawroty i bóle g
owy, depresja CUN,
amnezja*, bezsenno*, zmczenie*,
lki*, pogorszenie nastroju*,
niezdolno do podejmowania
decyzji., brak reakcji na bodce.
Mowa – problemy z logicznym
i wyranym mówieniem.
Uk
ad oddechowy –
zaburzenia oddechowe,
utrata przytomnoci.
Uk
ad pokarmowy –
nudnoci, wymioty.
Serce – Bradykardia (czsto
akcji serca wynosi poniej 50
razy na minut), przyspieszony
puls*.
Minie – drgawki,
rozlunienie misni.
Uk
ad motoryczny – ruchy
mimowolne, trudnoci
z koordynacj.
*po odstawieniu
GHB – jest to substancja wykorzystywana jako „pigułka gwałty”, osoba której podano narkotyk,
traci kontakt ze światem zewnętrznym i łatwo może paść ofiarą gwałtu. Podaniu pigułki towarzyszy utrata amnezja.
158
Pokrzyk wilcza jagoda – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – rozszerzenie
renic, zniesienie reakcji na
wiat
o, wiat
owstrt,
zaburzenia widzenia i wzrost
cinienia ródga
kowego.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
halucynacje, pobudza rdze
przed
uony i wysze orodki
nerwowe, pobudzenie
psychoruchowe, niepokój, piczka*.
Mowa – zwikszone wydzielanie
liny.
Uk
ad oddechowy –
poraenie orodka
oddechowego*,
przyspieszony i sp
ycony
oddech.
Serce – przyspieszenie
czynnoci serca.
Uk
ad pokarmowy –
dzia
anie przeciwwymiotne,
nasilenie przemiany
materii, nudnoci*,
wymioty*
Uk
ad krenia/ krwionony –
rozszerzenie naczy krwiononych,
obnienie cinienia krwi,
podwyszenie cinienia ttniczego.
Skóra – wysoka temperatura
cia
a, skóra i b
ony luzowe s
zaczerwienione i suche,
zmniejszenie wydzielania potu,
reakcje alergiczne i pokrzywka.
*przedawkowanie
159
Bieluń dziędzierzawa – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – rozszerzenie
renic i zniesienie reakcji na
wiat
o, poraenia akomodacji
i zaburzenia widzenia.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
dzia
a pobudzajco na rdze
przed
uony
i kor mózgow (atropina),
niepokój, halucynacje, zaburzenia
wiadomoci
Uk
ad oddechowy –
poraenie orodka
oddechowego, wzrasta
ilo oddechu w cigu
minuty.
Uk
ad pokarmowy –
nudnoci, wymioty i
os
abienie perystaltyki.
Uk
ad krenia/ krwionony –
podwyszone cinienie krwi.
Skóra – hipotermia
(przech
odzenie organizmu),
skóra i b
ony luzowe s suche i
zaczerwienione, zmniejszone
wydzielanie potu.
Uk
ad motoryczny –
pobudzenie psychoruchowe,
ataksja.
160
Lulek czarny – działanie na organizm człowieka
Oczy, renice – rozszerzone
renice.
Centralny Uk
ad Nerwowy –
dzia
anie nasenne, rozczulajce,
zawroty g
owy, halucynacje, iluzje
i delirium, napady agresji*.
Mowa – sucho jamy ustnej.
Uk
ad oddechowy –
rozszerzenie oskrzeli,
szybszy oddech.
Serce – szybszy rytm bicia serca
(nastpnie spowolnienie).
Minie – drgawki, due
pobudzenie ruchowe*.
Uk
ad pokarmowy –
dzia
anie przeciw
wrzodowe.
Cia
o/Skóra – redukcja wysokiej
gorczki, znieczulenie miejscowe,
zaczerwienienie twarzy*.
Uk
ad motoryczny –
zataczanie si, mimowolne
odruchy i utrata panowania
nad cia
em.
* w przypadku użycia większej dawki
161
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Andrzejewska E., O narkomanii wśród młodzieży, PZWL, Warszawa 1983.
Bałandynowicz A., Uczeń, szkoła i przestępczość nieletnich,
(w:) Urban B., (red.) Dewiacje wśród młodzieży: uwarunkowanie i praktyka, UJ, Kraków 2001.
Bołoz W, Ryś M., (red.), Między życiem a śmiercią. Uzależnienia, eutanazja, sytuacje graniczne, Wydawnictwo Uniwersytetu
Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2002.
Borowski K., Używanie substancji psychoaktywnych i inne zachowania problemowe młodzieży gimnazjalnej, „Alkoholizm
i Narkomania”, 18/2005.
Cekiera Cz., Ryzyko uzależnień, Towarzystwo Naukowe KUL,
Lublin 1994.
Cekiera Cz., Toksykomanie. Narkomania - lekomania - alkoholizm - nikotynizm, Wydaw, Lekarskie PZWL, Warszawa 2005.
Chmielewska K., Baran-Furg H., Uzależnienia. Obraz kliniczny i leczenie. Podręcznik dla lekarzy, Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 1999.
Chmielewska K., Baran-Furga H., Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji
psychoaktywnych, Stowarzyszenie Profesjonalistów Psychoterapii i Psychoedukacji „Wspólna”, 2006.
Crocchiolo P., Dzieci w rodzinach z problemami nadużywania narkotyków i alkoholu, „Alkoholizm i Narkomania”, 1112/1992.
Curtis R., Crack, Cocaine and Heroin: Drug Eras in Williamsburg, Brooklyn, 1960-2000, “Addiction Research and Theory”,
New York 1(11)/2003.
Darowski R., Filozofia człowieka, WAM Wydawnictwo, Kraków
2002.
Dimoff T., Carper S., Jak rozpoznać czy dziecko sięga po narkotyki, Elma Books, Warszawa 2000.
Dudek D., Fentanyl – niebezpieczna syntetyczna heroina, Serwis
Informacyjny. Narkomania 4(35)/2006.
163
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
164
Dymek-Balcerek K., Patologia społeczna wśród dzieci i młodzieży, rzeczywistość lat dziewięćdziesiątych, Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego, Radom 2000.
Dziewiecki M., Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Jedność,
Kielce 2001.
Fatyga B., Rogala-Obłękowska J., Style życia młodzieży a narkotyki. Wyniki badań empirycznych, Instytut Spraw Publicznych,
Warszawa 2002.
Gaberle A., Patologia społeczna, WSiP, Warszawa 1991.
Gaś Z. B., Osobowość a agresja w uzależnieniach, Wydawnictwo
WSP, Rzeszów 1987.
Giddens A., Socjologia, PWN, Warszawa 2004.
Górski S., Uwaga rodzice - narkomania!, Instytut Wydawniczy
Związków Zawodowych, Warszawa 1985.
Habrat B., Nowe uzależnienie – ekstazy, „Remedium”, 6/2002.
Hajduk E., Kulturowe wyznaczniki biegu życia, Wydawnictwo
Akademickie Żak, Warszawa 2001.
Hołyst B., Narkomania a przestępczość, PTHP, Warszawa 1993.
Iversen L., Drogen und Medikamente: Geschichte, Herstellung,
Wirkung, Berlin 2008.
Jarosz M., Samozniszczenie. Samobójstwo. Alkoholizm. Narkomania, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1980.
Jędrzejko M., (red.), Narkomania – spojrzenie wielowymiarowe,
Akademia Humanistyczna Pułtusk, Warszawa 2009.
Jędrzejko M., (red.), Prostytucja jako problem społeczny, zdrowotny i moralny, WSH Pułtusk 2006.
Jędrzejko M., Piórkowska K., Leksykon Narkomanii, Akademia
Humanistyczna Pułtusk, Warszawa 2004.
Jędrzejko M., (red nauk.) Narkomania spojrzenie wielowymiarowe, ASPRA JR, Warszawa 2009.
Juczyński Z., Narkomania – poradnik, PZWL, Warszawa 2006.
Karch, S. B., The Drug Abuse Handbook Second Edition, CRCPress, Boca Raton 2006.
Kawula S., Machel H., (red.) Młodzież a współczesne dewiacje
i patologie społeczne – diagnoza, profilaktyka, resocjalizacja,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1999.
Kawula S., Machel H., (red.), Narkomania – HIV/AIDS – zagrożenia społeczne, profilaktyka, terapia i resocjalizacja, Oficyna
Wyd. Pol., Gdańsk 1993.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
Kompendium wiedzy o profilaktyce t. 2. Nadużywanie i nielegalny obrót substancjami uzależniającymi, Biuro ds. Narkomanii, Warszawa 1997.
Kotański M., Ty zaraziłeś ich narkomanią, PZWL, Warszawa
1984.
Kowalczyk S., Podstawy światopoglądu chrześcijańskiego, Wrocławska Księgarnia Archidiecezjalna TUM, Wrocław 1995
Kozaczuk F., (red.), Zagadnienia marginalizacji i patologizacji
życia społecznego, UR, Rzeszów 2005.
Krawczyk W., Nowe narkotyki syntetyczne, Serwis Informacyjny. Narkomania 3(34)/2006.
Kulka Z., Socjodemograficzne aspekty używania przez młodzież substancji psychoaktywnych, „Alkoholizm i Narkomania”
3/1994.
Lopez R., Twój nastolatek. Zdrowie i dobre samopoczucie, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
Łuczak E., Narkomania a środowisko, Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP, Olsztyn 1998.
Malewska M., Narkotyki w szkole i w domu. Zagrożenie, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2004.
Malinowska M., Psychospołeczne uwarunkowania narkomanii:
Strefy cienia, Alma Press, Warszawa 1985.
Maxwell R., Dzieci. Alkohol. Narkotyki, GWP, Gdańsk 2004.
McWhirter J. J., McWhirter B. T., McWhirter A. M., McWhirter
E. H., Zagrożona młodzież, PARPAMEDIA Wydawnictwo Edukacyjne, Warszawa 2005.
Miller F. T., Abrams T., Dulit R., Fyer M., Substance abuse in
borderline personality disorder, “American Journal Drug Alcohol
Abuse”, 19/1993
Muszyńska A., Narkomani sprawcy czynów karalnych, Zakamycze, Kraków 2004.
Niermann I., Sack A., Breites Wissen: Die seltsame Welt der
Drogen und ihrer Nutzer, Berlin 2009.
Niewiadomska, I., Stanisławczyk P., Narkotyki, KUL, Lublin
2004.
Nowak A., Wysocka E., Problemy i zagrożenia społeczne we
współczesnym świecie. Elementy patologii społecznej i kryminologii, Śląsk, Katowice 2001.
Olejnik S., Teologia moralna, ATK, Warszawa 1990.
165
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
166
Parnefjord R., Das Drogentaschenbuch, Georg Thieme Verlag
TG, Stuttgart 2007.
Petrowic S., Narkotyki i człowiek, Iskry, Warszawa 1988.
Podgórecki A., Zagadnienia patologii społecznej, PWN, Warszawa 1976.
Pospiszyl I., Patologie społeczne, PWN, Warszawa 2008.
Prajsner M., Wokół problemów narkomanii, „Remedium”,
6/2001.
Prokosz M., (red.), Dewiacyjne aspekty współczesnego świata,
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2004.
Pstrąg D., Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień, WSP,
Rzeszów 2000.
Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna, APS, Warszawa 2005.
Robson P., Narkotyki, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna,
Kraków 1997.
Rogala J., Narkotyki, KAW, Warszawa 1983.
Rogala-Obłękowska J., Funkcjonowanie rodzin narkomanów –
czynniki ryzyka nałogu, „Problemy Rodziny” 3/1995.
Rogalska-Obłękowska J., Narkotyki w użyciu młodzieży, (w:)
Fatyga B., Rogala-Obłękowska J., Style życia młodzieży a narkotyki, ISP, Warszawa 2002.
Rosenhan D. L., Seligman M. E. P., Psychopatologia, Polskie Towarzystwo Psy-chologiczne, Warszawa 1994.
Ruden R., Byalick M., Żarłoczny mózg Pułapki uzależnień, G+J
Gruner+Jahr Polska, Warszawa 2003.
Sauer O., Weilemann S., Drogen: Eigenschaften - Wirkungen –
Intoxikationen, Schlütersche, Hannover 2000.
Schuckit M., Teoria nadużywania alkoholu i narkotyków – podejście genetyczne, „Nowiny Psychologiczne”, 2/1995.
Sein Anand J., Chodorowski Z., Wiśniewski M., Rozległe toksyczne uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego w przebiegu uzależnienia od rozpuszczalnika „Nitro”, „Alkoholizm i Narkomania”, 15(4)/2005.
Sierosławski J., Ograniczeni używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód zdrowotnych, „Alkoholizm
i Narkomania”, 2(35)/1999.
Sierosławski J., Szymanowski T., Zieliński A., Społeczne znaczenie narkomanii, (w:) Szymanowski T. (red.), Patologia społeczna: wybrane problemy, WSPS, Warszawa 1991.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
86.
Smarzyński H., Narkomania wśród młodzieży. Hippisi, PWN,
Kraków 1974.
Sokołowski M., Pacyfizm, kontestacja, hipisi, (w:) Mistycy i narkomani, W. Michalewski, Ethos, Olsztyn 1992.
Sołtysiak T., (red.), Zjawiska patologii społecznej. Uwarunkowania, rozmiary, profilaktyka, prognozy, WSP, Bydgoszcz 1995.
Stan problemu narkotykowego w Europie. Sprawozdanie roczne
2009”, Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, 2010.
Staniaszek M., Nowe prawo w zakresie zapobiegania narkomanii, (w:) „Alkoholizm i Narkomania” 11-12/1992.
Staniaszek M., Substancje uzależniające i typy uzależnień, PTP,
Warszawa 1987.
Stankowski A., Narkomania - narkotyki - narkomani. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1988.
Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003.
Szajewski J., Feldman R., Glińska-Serwin R. Leksykon ostrych
zatruć, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.
Szczepska-Pustkowska M., Narkomania – egzystencja na pograniczu życia i śmierci, (w:) Żebrowski J., Zjawiska patologii
społecznej i zachowań dewiacyjnych młodzieży, GTN, Gdańsk
2001.
Szmerd-Sisicka E., O narkotykach prawie wszystko, „Remedium” 5/2001.
Szukalski B., Narkotyki. Kompendium wiedzy o środkach uzależniających, IPiN, Warszawa 2005.
Szymanowski T. (red.), Patologia społeczna: wybrane problemy,
WSPS, Warszawa 1991.
Szymańska J., Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 2000.
Szymańska J., Zanim zostaną narkomanami, (w:) Zanim w szkole będzie źle…, K. Ostrowska, J. Tatarowicz (red.), Centrum
Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa
2004.
Ślusarczyk B., Narkomania. Problemy prawno-kryminologiczne,
Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1991.
167
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
168
Światowa Organizacja Zdrowia, Leksykon terminów psychiatria
i zdrowie psychiczne, IPiN, 2001.
Thile Z., Zgirski L., Toksykomanie. Zagadnienia społeczne i kliniczne, PLWZ, Warszawa 1976.
Urban B., (red.), Dewiacje wśród młodzieży, UJ, Kraków 2001.
Urban B., Stanik. J., M., (red.), Resocjalizacja t. 1., 2., PWN,
Warszawa 2007.
Urban B., Zachowania dewiacyjne młodzieży, UJ, Kraków
2000.
Urban B., Zmienność kryteriów zachowań dewiacyjnych, „Auxium Sociale”, 1(25)/1995.
Vetulani J., Narkotyki bez dydaktyki, Polityka, 37/2006.
Walancik M., Aktualne przejawy patologii i dewiacji społecznej.
Wybrane konteksty, AKAPIT, Toruń 2009.
Walancik M., Zjawiska patologii społecznej w środowisku wojskowym, „Pedagogika Społeczna”, 2(28)/2008.
Wojnarowska B., Używanie substancji psychoaktywnych, (w:)
Wojnarowska B., Young K., Internet addiction; The emergence
of new clinical disorder. Dostępne: www.netaddiction.com/articles/newdisorders.htm Second European Conference on Gambling and Policy Issues.
Wojtyła K., Osoba i czyn, KUL, Lublin 1994.
Wolniewicz-Grzelak B., Okulicz-Kozaryn K., Pisarska A., Program Zapobiegania Narkomanii Odlot, zeszyt 7. Substancje uzależniające”, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1996.
Woroniecki J., Katolicka etyka wychowawcza, KUL, Lublin
2000.
Wójcik M., Młodzież i narkotyki, „Remedium” 11/2001.
Young people and drugs. Care and treatment, Council of Europe,
Warszawa 2006.
Zgirski L., Toksykomanie w praktyce lekarskiej, PZWL, Warszawa 1988.
Zieliński A., Obraz współczesnej narkomanii w Europie, (w:)
Kojder A., Kwaśniewski J., Między autonomią a kontrolą, UW,
Warszawa 1992.
Autorzy
Mariusz Jędrzejko, doktor habilitowany, profesor Szkoły
Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, dyrektor Mazowieckiego Centrum Profilaktyki Uzależnień. Pedagog i socjolog zajmujący się zagadnieniami współczesnych uzależnień chemicznych i niechemicznych (infoholizm, dopalacze, nowe substancje uzależniające, wpływ
narkotyków na zachowania kierowców). Doradca naukowy programu przeciwdziałania agresji przez sport oraz
samorządowego programu „Zagrajmy o sukces”, autor
koncepcji programu edukacyjnego „Zaburzenia wychowawcze XXI wieku” realizowanego. Twórca pojęcia „dopalacze” i pierwszych naukowych analiz na ten temat.
Autor ponad 40 opracowań naukowych i popularno-naukowych dotyczących .
m.in. narkomanii, dopalaczy oraz infoholizmu.
Piotr Stefan Jabłoński, doktor nauk medycznych, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, magister pedagogiki
(Wydział Pedagogiczny UW) studia podyplomowe zarządzanie w ochronie zdrowia (Wydział Nauk Ekonomicznych UW), specjalista terapii uzależnień. Doktorat z nauk
medycznych uzyskał na Uniwersytecie Medycznym w
Poznaniu. Adiunkt na Wydziale Nauk Humanistycznych
SGGW.
Od 1999 Dyrektor Krajowego Biura do Spraw Przeciwdziałania Narkomanii, Przewodniczący stałych Korespondentów Grupy Pompidou Rady Europy w latach
2007-2010. Członek Zarządu i Komitetu Wykonawczego
Europejskiego Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii w Lizbonie. Ekspert
w programach twinningowych Unii Europejskiej w Chorwacji, Rumunii, Turcji oraz w
krajach Azji Centralnej. Autor i współautor kilkudziesięciu opracowań dotyczących
169