Pałac - Szkoła Podstawowa w Zalesiu

Transkrypt

1
HISTORIA ZALESIA
NA TLE
RODU STABLEWSKICH
/zezwalam na kopiowanie po podaniu źródła i autora pracy/
Opracowanie: Władysław Hałas
Zalesie 2003
2
Rozdział I Wieś Zalesie Wielkopolskie
1. Warunki geograficzne - położenie, klimat, gleba, środowisko
Pod względem przynależności administracyjnej wieś Zalesie Wielkopolskie
usytuowana jest w gminie Borek Wielkopolski liczącej prawie 7900 mieszkańców.
Gmina ta położona jest w południowej części Niziny Wielkopolskiej,
w województwie wielkopolskim, w powiecie gostyńskim.
Powierzchnia gminy wynosi 127 km2 (12758 ha), a w jej skład wchodzą 22
sołectwa oraz 35 miejscowości1. Zalesie Wlkp., liczące około 563 mieszkańców
należy do jednych z większych miejscowości tej gminy2. Wieś ta jest siedzibą
sołectwa w skład, którego wchodzą trzy osady: Zalesie, Wygoda oraz Zacisze.
Pod względem geograficznym miejscowość ta usytuowana jest na
zachodnim krańcu Wysoczyzny Kaliskiej, 2 kilometry na wschód od drogi
krajowej nr 12 Leszno – Jarocin oraz 1 kilometr na wschód od linii kolejowej
również Leszno – Jarocin.
Przez wieś przepływa rzeczka Dąbrówka, która stanowi jeden z nielicznych
cieków wodnych na omawianym terenie. Należy podkreślić, że gmina Borek
Wlkp., nie posiada naturalnych zbiorników wodnych, gdyż na jej obszarze nie ma
tu ani jednego jeziora. Z powyższych względów tereny te należą do najmniej
nawodnionych w powiecie gostyńskim. W najbliższym czasie sytuację tę ma
poprawić zbiornik retencyjny, który powstaje w rejonie Jeżowa na rzece Pogonie.
Na terenie gminy nie ma również większego zwartego zalesienia, a lasy
stanowią jedynie 15,2 % jej powierzchni. Również okolice Zalesia ubogie
są w większe obszary leśne. Na terenie wsi przeważają gleby wysokich klas
bonitacyjnych, które zaliczane są do II oraz III klasy. Spotyka się też gleby klasy
IV oraz V i VI, które wymagają jednak od rolników wysokiej kultury rolnej.
Należy nadmienić, że użytki rolne zajmują 78,2% gruntów całej gminy, które
w znacznej mierze znajdują się w rękach 756 gospodarzy indywidualnych3.
Z powyższej liczby 45 gospodarstw znajduje się na terenie Zalesia, a ich
średnia wielkość nie odbiega od średniej gminy i wynosi ok. 7,8 ha.
Pod względem warunków klimatycznych obszar gminy Borek Wlkp.,
oraz samego Zalesia odznacza się średnią temperaturą roczną wynoszącą 8 0C
i bardzo niskim poziomem opadów atmosferycznych4. Do warunków
geograficznych, które wypada wymienić, należy zaliczyć jeszcze ukształtowanie
terenu. Na terenie wsi różnica względna wysokości wynosi ok. 15 metrów,
a bezwzględna wysokość waha się od 110 do 125 m n.p.m5.
1
Miasto i gmina Borek Wielkopolski., pod red., Edmunda Wolskiego., Poznań 2003., s. 4
Tamże., s. 44
3
Tamże., s. 4
4
J. Koczorowska., B. Latosińska., M. Matuszewska., M. Szmańda ., Borek i okolice. Szkice z dziejów (1392-1992),
Borek 1992., s. 126
5
Mapa topograficzna Polski M-33-11 Krotoszyn., Warszawa 1991
2
3
Mówiąc o Zalesiu wypada zastanowić się nad pochodzeniem nazwy tej
miejscowości. „Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce”6 podaje 272
miejscowości o nazwie Zalesie.
Ustalenie etymologii nazwy wsi jest trudne. Najbardziej prawdopodobne
wydaje się topograficzne pochodzenie nazwy wsi i może oznaczać miejsce
położone „za lasem”. Świadczyć o tym mogą nieliczne zachowane połacie lasów,
które w przeszłości stanowiły zapewne ogromne obszary borów.
Obecnie w zwięzły sposób postaram się ocenić tutejsze środowisko w innym
niż geograficzne ujęciu.
Współczesna literatura podaje wiele rozwiązań środowiska. Można je
rozpatrywać z różnych punktów widzenia. Bardzo prostą i przystępną definicję
tego pojęcia podaje „Słownik języka polskiego”: „Zespół ludzi połączonych
wspólnotą warunków życia, rodzajem pracy”7. W zależności od przyjętego
kryterium, środowisko można podzielić na biologiczne, socjologiczne,
geograficzne, wychowawcze itp. Obok tego przyjął się podział na środowisko
naturalne i kulturowe 8 .
Zalesie jest wsią rolniczą bardzo dobrze zmechanizowaną. Budynki
mieszkalne oraz gospodarcze są w bardzo dobrym stanie. Nie widać stodół
drewnianych, ani pochylających się. Mieszkańcy dbają o swoje obejścia jak
również park maszynowy, który jest im pomocny w ciężkiej pracy na roli. Rolnicy
wzajemnie sobie pomagają w użyczaniu kombajnów czy innego sprzętu,
co pozwala na sprawną zbiórkę płodów rolnych z pól.
Warunki klimatyczne na obszarze wsi należy uznać za korzystne dla zdrowia
i prac na roli. Miejscowość jest dość dobrze zazieleniona. Na gruntach rolnych
uprawia się na nich głównie pszenicę i buraki cukrowe.
W Zalesiu można zauważyć wiele dobrze utrzymanych przydomowych
sadów oraz ogródków, które są bogato ukwiecone różnymi roślinami
od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Teren ten jest czysty ekologicznie
ze względu na brak w pobliżu dużych ośrodków miejskich z rozwiniętym
przemysłem. Głównym zajęciem większości mieszkańców jest praca na roli.
Pod względem walorów krajobrazowych miejscowość jest atrakcyjna,
zarówno, jeśli chodzi o nią samą jak też pobliskie okolice ze szczególnym
uwzględnieniem doliny rzeczki Dąbrówki. Obecnie na terenie wsi został
rozwiązany jeden z większych problemów, jakim był staw, z którego stojąca woda
wydzielała nieprzyjemny zapach. Latem 2003 roku spuszczono wodę i powyższy
zbiornik wodny oczyszczono.
Miejscowość posiada stację kolejową, przystanek autobusowy, pocztę oraz
dwa punkty sprzedaży artykułów spożywczych. Warunki mieszkaniowe należy
zaliczyć do zadawalających i ciągle ulegają dalszej poprawie.
6
Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce., Ministerstwo Administracji Gospodarki Terenowej i Ochrony
Środowiska. Główny Urząd Statystyczny., Warszawa 1982., T. III., s .708-713
7
Słownik języka polskiego., pod red., Witolda Doroszewskiego., Warszawa 1964., s.1280-1281
8
Nowa encyklopedia powszechna PWN., T. III., Warszawa 1992., s. 618
4
W ostatnim czasie dość duża liczba młodych ludzi wyprowadziła się
do miasta, a na wsi pozostali tylko ich rodzice lub dziadkowie. Proces migracji
młodego pokolenia ze wsi do miasta sprawił, że w ten sposób postępuje stopniowo
starzenie się tutejszej społeczności wiejskiej
Mieszkańców stać na jakościowo bardzo dobre wyżywienie, a ich ubiór jest
schludny i czysty. Wymienione przed chwilą zjawisko może być argumentem
do potwierdzenia tezy, iż sytuacja finansowa omawianej społeczności wiejskiej
jest zadawalająca. Oczywiście są wyjątki, gdyż nie wszyscy mieszkańcy posiadają
taki sam status majątkowy.
Pod względem wykształcenia rysuje się następujący obraz tej społeczności
lokalnej. Przeciętny mieszkaniec ukończył szkołę zawodową, niemniej nie brak
jest ludzi młodych, którzy ukończyli szkołę średnią, a także wyższą. Niestety są
również osoby, które zakończyły swą edukację na poziomie szkoły podstawowej.
Wypada nadmienić, że na terenie Zalesia funkcjonuje nieprzerwanie
od połowy XIX wieku szkoła podstawowa, która w życiu mieszkańców odgrywa
bardzo ważna rolę. W chwili obecnej jest ona na terenie wsi nie tylko miejscem dla
realizacji procesu dydaktyczno – wychowawczego, ale również jedynym centrum
życia kulturalnego.
Miejscem pracy większości mieszkańców w Zalesiu są gospodarstwa
indywidualne. Istniejące tutaj Państwowe Gospodarstwo Rolne zostało
zlikwidowane. Starsi pracownicy PGR, a później Gospodarstwa Rolnego Agencji
Własności Rolnej Skarbu Państwa przeszli na wcześniejszą emeryturę, a młodzi
znaleźli pracę w Gostyniu lub Borku Wlkp.
Miejscowość posiada ciekawy materialny dorobek kulturowy w postaci
5 obiektów wpisanych na listę wojewódzkiego konserwatora zabytków.
Pod względem życia kulturalnego widoczny jest brak zespołów
artystycznych, niemniej utrzymuje się nadal obchodzenie Święta Ludowego,
dożynek oraz „chodzenie z niedźwiedziem” w okresie Wielkanocy. Czytanie gazet
i czasopism jest u wielu mieszkańców okazjonalne. Rzadko również ludzie czytają
książki, a jeszcze rzadziej zakupują książki do własnej biblioteczki. Na terenie wsi
mieszkańcy nie mają możliwości wypożyczania książek, mogą jedynie korzystać
z większych bibliotek w miejscowościach sąsiednich. Stosunkowo większe są
potrzeby słuchania radia i oglądania programów telewizyjnych.
Dla kultury językowej znamienne jest zanikanie gwary na rzecz języka
literackiego i to przede wszystkim pod wyraźnym wpływem wzrastającego
wykształcenia ogólnego. Obecnie gwarę słyszy się przeważnie u ludzi starszych.
Każda prawie rodzina posiada własny środek lokomocji, toteż wielu
mieszkańców przemieszcza się w celu skorzystania z wytworów kultury, bibliotek,
szeregu atrakcji, których człowiek potrzebuje do własnego rozwoju. Najczęściej
mieszkańcy przybywają do Gostynia i Borku Wielkopolskiego.
Na terenie miejscowości jest kilka rodzin zrekonstruowanych. Za pewną
normę można uznać rodzinę z dwójką lub trójką dzieci, a rodziny z większym
potomstwem są wyjątkiem. Sytuację materialną tych rodzin można uznać za dobrą.
5
Stan zdrowia mieszkańców wsi jest zadawalający. Średnia długość życia nie
odbiega od średniej krajowej. Wśród mieszkańców nie widać drastycznych
zachowań patologicznych, choć nie można powiedzieć, że pewne ich objawy nie
istnieją. Na przykład spotyka się ludzi spożywających w nadmiernej ilości alkohol.
Młodzi rodzice są przeciętnie w wieku od 30 do 45 lat i posiadają
przeważnie średnie wykształcenie, choć zdarzają się przypadki, co już
zaznaczyłam wcześniej, gdzie oboje rodziców ma jedynie wykształcenie
podstawowe.
Na podstawie obserwacji widać zacierające się coraz bardziej różnice
między wsią, a miastem.
Mieszkańcy wsi wiele zrobili w celu podniesienia swojej stopy życiowej.
Człowiek nie tylko żyje pracą, ale wszelkim dobrym słowem, kontaktem ze sztuką,
językiem artystycznym.
Zdarzają się rodziny, w których ludzie pochłonięci pracą na roli zapominają
o duchowych doznaniach płynących ze spotkań z kulturą. Ludzie młodzi
w przeważającej większości zdają sobie jednak sprawę z otaczającej
rzeczywistości i robią wszystko, żeby środowisko było im przyjazne, by
następował wszechstronny rozwój ich i całej rodziny.
2. Właściciele Zalesia do 1803 roku
Początki osadnictwa na terenie dzisiejszego Zalesia są trudne do ustalenia.
Jak podaje Andrzej Hanyż w przewodniku „Ziemia gostyńska”9w latach 1923 –
1925 w wyniku prowadzonych prac archeologicznych odkryto w pobliżu tej
miejscowości ciałopalne cmentarzysko co świadczyć może o istnieniu na tym
terenie osady już w czasach przedhistorycznych. Powyższy stan rzeczy nie
znajduje jednak potwierdzenia w innej dostępnej literaturze.
W opracowaniu „Borek i okolice. Szkice z dziejów (1392 – 19920)10
znajdujemy informacje o istnieniu na tym terenie w czasach pierwszych Piastów
dwóch osad: Zalesia i Zalewa. Obie osady należały najprawdopodobniej
do pobliskiego grodu książęcego w Grabonogu i wykonywały świadczenia na jego
rzecz.
Możliwym wydaje się kolonizacja Zalesia na prawie niemieckim w XIII
11
wieku , która odcisnęła swe piętno na rozplanowaniu i wyglądzie wsi, widocznym
do chwili obecnej. Należy jednak podkreślić, że pierwsze wzmiankowane źródło
o Zalesiu pochodzi dopiero z 1400 roku 12.
9
A. Hanyż ., Ziemia gostyńska, Poznań 1967., s. 83
J. Koczorowska.,B. Latosińska., M. Matuszewska., M. Szmańda ., Borek i okolice…, s. 126
11
J. Leśny., Najdawniejsza przeszłość (do połowy XV w.) w: Dzieje ziemi gostyńskiej., pod red., Stanisława
Sierpowskiego., Poznań 1979., s. 59
12
Majątki…, pod red., Jana Skuratowicza., s. 174
10
6
Kolejnym znaczącym etapem rozwoju Zalesia i Zalewa było włączeni ich
w XIV wieku w skład dóbr rycerskich13. W ten sposób obie osady stały się
własnością rycerskiego rodu Wężyków 14.
W 1510 roku na Zalewie powstaje folwark, a Zalesie jest nadal wsią
chłopską15.Od tego mniej więcej okresu tj. początków XVI wieku obie osady
zaczęto prawdopodobnie określać wspólna nazwą Zalesie16.
Jak w świetle swych badań podaje Władysław Stachowiak17 w 1616 roku
właścicielem Zalesia był jakiś Żniński najprawdopodobniej również dziedzic
Borku. Według innych opracowań w wymienionym roku właścicielem był Marcin
Głuchowski18. Powyższy fakt jest na kolejne prawie dwa wieki ostatnią informacją
dotyczącą właścicieli Zalesia. Następne dwa wieki stanowią więc białą kartę
w dziejach tej miejscowości.
W drugiej połowie XVII wieku wieś wraz z pobliskim Borkiem przeszła we
władanie rodziny Nieświatowskich lecz dokładna data tego wydarzenia jest trudna
do ustalenia. Wiadomo jednak, że w 1793 roku właścicielem Zalesia był Józef
Kalesanty Nieświatowski, który odziedziczył Zalesie po śmierci ojca jako
niepełnoletni. Brak pełnoletności sprawił, że miał wyznaczonego opiekuna
w osobie kasztelana Piotra Krzyżanowskiego. Osoba kasztelana doprowadziła
majątek w wyniku nieudolnego gospodarowania do olbrzymich długów. Pozornie
opiekun niepełnoletniego właściciela majątek powiększał gdyż nabywał kolejne
miejscowości. Działania te jednak powodowały zaciąganie znacznych długów,
które w wyniku zmieniającej się sytuacji politycznej doprowadziły do obniżenia
wartości ziemi i zmusiły w ten sposób Józefa Nieświatowskiego
do wydzierżawienia, a po kilku latach sprzedaży majątku w Zalesiu. Zaistniałą
sytuację najlepiej skomentował Józef Nieświatowski w napisanym przez siebie
wierszu19:
„Nieszczęsny, co go ojce w małoletnim stanie,
Pomarli, a opiekun dał złe wychowanie.
Wszyscy go odzierają, każdy do się garnie,
Taki musi być głupi i nikczemnieć marnie.”
W ten sposób majątek w 1803 roku stał się własnością rodu Stablewskich.
za kwotę 400 000 złotych. Warto zaznaczyć, że z ogólnej wysokości długów
Józefa Nieświatowskiego wynoszących 1 215 039 złotych na Zalesie przypadała
kwota 354 306 zł20. Jak więc widać majątek został sprzedany z minimalnym
13
Miasto i gmina…, pod red., Edmunda Wolskiego., s. 44
J. Leśny., Najdawniejsza…, s.77.
15
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Gostyń., W. Stachowsk., Dzieje wsi powiatu gostyńskiego (maszynopis
pracy)., brak numeracji stron
16
A. Hanyż., Ziemia…, s.83
17
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Gostyń., W. Stachowski., Dzieje wsi…, brak numeracji stron
18
Majątki…, ,pod red., Jana Skuratowicza., s. 174
19
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Gostyń., W. Stachowski., Dzieje wsi…, brak numeracji stron
14
20
Tamże
7
zyskiem co zapewne nie poprawiło w znaczący sposób sytuacji finansowej byłego
właściciela.
3. Życie gospodarcze, społeczne i polityczne Zalesia do 1803 roku
Do końca XVI wieku sytuacja chłopów z obszaru obecnego powiatu
gostyńskiego nie była najgorsza. Wymiar pańszczyzny utrzymywał się
na poziome, który nie stanowił przeszkody dla rozwoju gospodarstw chłopskich.
Pierwsza połowa XVII wieku to okres, w którym mieszkańcy wsi
gostyńskiej zaliczali się w większości do ludzi zamożnych. Na podstawie ogólnej
położenia chłopów ziemi gostyńskiej można wnioskować, że podobna sytuacja
istniała w Zalesiu.
Sytuacja ta zaczęła zmieniać się od drugiej połowy XVII wieku, kiedy
to duże zniszczenia zostały dokonane przez potop szwedzki. Zniszczenia
te sprawiły, że szlachta chciała bardzo szybko odbudować swoje gospodarstwa
i z tego względu zwiększyła znacznie wymiar pańszczyzny. Takie postępowanie
doprowadziło do znacznego rozwarstwienia chłopstwa.
Mimo wszystko bogatych chłopów spotykamy nawet w tych czasach kiedy
pańszczyzna przybrała największy wymiar tj. w czasach saskich. Potwierdzeniem
tego faktu może być kmieć z Zalesia Józef Dorsz, który w 1727 roku ofiarował
kościołowi w Starym Gostyniu wotum w postaci odlanego w srebrze posągu konia.
Przejawy zamożności są jednak coraz rzadsze, gdyż pojawia się dużo
chłopów, nie posiadających pełnorolnego gospodarstwa. W odniesieniu
do drugiej połowy XVIII wieku należy stwierdzić, że los chłopów uległ dalszemu
pogorszeniu.
Znacznemu zmniejszeniu uległ odsetek kmieci w stosunku do całej ludności
wiejskiej. Wynikało to zapewne z dużego obłożenia tej grupy ludności
obowiązkiem pańszczyźnianym. Następną grupę ludności stanowili półkmiecie,
którzy gospodarowali na połowie lub mniejszej części łana. Najliczniej wśród
mieszkańców wsi reprezentowani byli w omawianym czasie zagrodnicy,
chałupnicy i komornicy.
Z tych najliczniej reprezentowanych grup wywodziła się siła najemna, która
z konieczności była zatrudniana w gospodarstwach kmiecich. Grupy te nie
stanowiły jednak warstwy społecznej znajdującej się w najgorszej sytuacji21.
W najgorszym położeniu znajdowała się czeladź folwarczna, która była
upośledzona materialnie i w dodatku posiadała często liczne potomstwo.
Nie mamy danych dotyczących bezpośrednio potomstwa czeladzi w Zalesiu lecz
można przyjąć, że zbliżona ona była do średniej na ówczesnej gostyńskiej wsi
i wynosiła np. dla kmieci 1 – 3 dzieci, chałupników 1 – 4 dzieci, natomiast dla
służby folwarcznej wahała się od 3 – 6 dzieci22.
21
22
J. Leśny., Najdawniejsza…, s.106-108
Tamże., s.110
8
Pod koniec stycznia 1793 roku nie czekając na zatwierdzenie przez sejm
Rzeczypospolitej granic jej II rozbioru wojska pruskie wkroczyły
do Wielkopolski23. Ziemie te nazywano Prusami Południowymi. W większości
okolice Gostynia weszły w skład nowo utworzonego powiatu krobskiego24.
Po wybuchu powstania kościuszkowskiego wojska pruskie opuściły
Wielkopolskę w marcu 1794 roku, do której powróciły dopiero
w październiku tego samego roku25.
Władze pruskie na zajętych ziemiach nie wprowadziły jednak
w porównaniu z czasami Rzeczypospolitej zasadniczych zmian.
W wyniku wprowadzenia jednak różnorodnych restrykcji pogorszyło się
dość znacznie położenie ekonomiczne i społeczne większości społeczeństwa,
a zwłaszcza właścicieli ziemskich oraz chłopów. Na szlachtę nałożono znaczne
obciążenia finansowe.
Właścicieli ziemskich zachęcano do lepszego traktowania chłopów oraz
zakazano im pobierania od nich dodatkowych opłat. Zostały zwiększone
świadczenia chłopów wobec państwa przy jednoczesnym utrzymaniu
dotychczasowych powinności wobec panów.
Chcąc mieć lepszy wgląd w stosunki chłopskie, władze pruskie wprowadziły
urząd sołtysa, wybieranego przez gromadę za zgodą właściciela wsi,
zatwierdzanego przez landrata26.
Wróćmy jednak na chwilę do Insurekcji Kościuszkowskiej, która na ziemi
wielkopolskiej odbiła się szerokim echem, a zwłaszcza fakt otwartej walki
Prusaków z polskim powstaniem.
Społeczeństwo Wielkopolski, ziemi gostyńskiej oraz Zalesia nie stało
na uboczu tych wydarzeń. We władzach na Poznańskie udzielał się Piotr Zaremba
z Zalesia, który „był komisarzem u insurgentów”. Po upadku powstania
rozpoczęły się represje pruskie wobec uczestników powstania lub
za sympatyzowanie z powstańcami. Wśród sądzonych był również wymieniony
wcześniej Piotr Zaremba, który otrzymał najwyższy wymiar kary27.
Okres po Powstaniu Kościuszkowskim to czas znacznych trudności.
Pruskie restrykcje, lata nieurodzajów, klęski głodu, epidemie chorób oraz drożyzna
to obraz ówczesnej wsi.
Dość częste były też licytacje majątków szlacheckich. W celu wyznaczenia
podatku od faktycznego dochodu wszystkie majątki szlacheckie zostały
sklasyfikowane pod względem ich wartości. Majątek w Zalesiu zaliczony został
do grupy najzamożniejszych28.
23
S. Jankowiak ., W okresie rozbiorów (1793-1918) w: Dzieje ziemi gostyńskiej., pod red., Stanisława
Sierpowskiego., Poznań 1979., s.181
24
S. Jankowiak., W okresie…, s. 183
25
A. Hanyż., Ziemia…, s. 12
26
S. Jankowiak ., W okresie…, s. 183
27
Tamże., s.195
28
Tamże., s 184-185
9
Powyższe wydarzenia, a szczególnie pruski fiskalizm spowodowały
znaczne obniżenie wartości ziemi. Fakt ten potwierdzają liczne zawiadomienia
o dzierżawie lub dobrowolnej sprzedaży. W latach 1803 – 1806 wydzierżawiono
wiele majątków. Sytuacja ta nie ominęła Zalesia, kiedy to majątek został w 1803
roku wydzierżawiony na 6 lat Kajetanowi Okszy Stablewskiemu 29.
29
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Gostyń., W. Stachowski., Dzieje wsi…,
brak numeracji stron
10
Rozdział II Wkład Stablewskich do dorobku ogólnonarodowego
1. Stablewscy jako właściciele Zalesia
Ponieważ Stablewscy są herbu Oksza na wstępie kilka słów należy
poświęcić opisowi tego herbu.
Wygląd herbu jest następujący - w polu czerwonym oksza srebrna w słup.
W klejnocie nad hełmem w koronie taka sama oksza wbita w hełm.
Rys. 1 Herb Oksza
Źródło: M. Paszkiewicz., J. Kulczyki ., Herby rodów
polskich., Londyn 1990
Pierwsza wzmianka o nim w źródłach pisanych pochodzi z 1411 roku
i stanowi ją zapiska sądowa, lecz znacznie starsza jest pieczęć z tym herbem
pochodząca z 1320 roku. Aktem unii horodelskiej herb ten został przeniesiony na
Litwę. Opisano go w „Klejnotach Długoszowych”, a do najstarszych zabytków
architektonicznych, na których widnieje należy zaliczyć polichromie w klasztorze
franciszkanów w Krakowie z lat 1436-1455. Herb ten najbardziej
rozpowszechniony był na ziemiach: kaliskiej, krakowskiej i sandomierskiej.
Używało go co najmniej 85 rodzin30.
Ród Stablewskich wywodzi się z miejscowości Stablewice, położonej
w okolicy Chełmży na Ziemi Chełmińskiej. Ziemia Chełmińska (Pojezierze
Chełmińskie) leży między dolinami Drwęcy, Osy i Doliny Dolnej Wisły.
Występują tu wzniesienia morenowe, które nie przekraczają 150 m n.p.m.,
30
M. Paszkiewicz., J. Kulczyki ., Herby rodów…, s. 113
11
a znajdujące się tu jeziora są niewielkie. Powierzchnia lasów jest mała, ponieważ
obecnie przeważają na tym terenie pola uprawne31.
Administracyjnie Stablewice obecnie położone są w gminie Unisław
Pomorski w powiecie chełmińskim, w województwie kujawsko – pomorskim.
Gmina Unisław zajmuje powierzchnię 72,15 km2 i liczy 6700 ludności.
W samych Stablewicach mieszka 390 mieszkańców32.
Jak podaje Kazimierz Śmigiel we „Florian Stablewski. Arcybiskup
gnieźnieński i poznański (1841-1906)33, rodzina Stablewskich przybyła
do Wielkopolski w 1660 roku. Stało się to za sprawą Jerzego Stablewskiego. Takie
przenoszenie się szlachty nie było w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej
rzadkością34.
Za protoplastę rodu w Wielkopolsce należy jednak uznać Adama
Stablewskiego, jednego z dwóch synów Jerzego, ponieważ linia po drugim
z synów ze względu na bezpotomną śmierć wnuka dość szybko wymarła.
W tym miejscu należy powiedzieć, że wśród Stablewskich daje się
zauważyć z jednej strony dość często bezpotomną śmierć, a z drugiej dużą
wielodzietność. Pod względem wielodzietności szczególne miejsce zajmuje
pierwszy właściciel dóbr zaleskich Kajetan Oksz Stablewsk, który z Różą
Korytowską herbu Mora doczekał się dziewięcioro dzieci. Wśród tak licznego
potomstwa znalazło się siedmiu synów i dwie córki.
Nie był to jednak odosobniony przypadek tak licznego potomstwa. Cała linia
genealogiczna rodu od Jerzego Stablewskiego poczynając, a na ostatnim
właścicielu Zalesia Kazimierzu Stablewskim kończąc jest bardzo rozbudowana,
co potwierdza słowa o wielodzietności i wielu związkach wśród tego rodu.
Znając już korzenie Stablewskich oraz interesujące nas w szczególny
sposób odgałęzienie z Zalesia wypada kilka zdań napisać o stanie ich posiadania.
Ród Stablewskich posiadał w Poznańskiem liczne majątki: Zalesie
w powiecie krobskim z pałacem, kilkoma folwarkami – ogółem 6000 mórg; Linie
w powiecie łukowskim – 5000 mórg; Mościejewo – 3000 mórg; Szlachcin
i Nietrzanowo w powiecie śremskim – 1700 mórg; Wilkowo Niemieckie pod
Lesznem z kilkoma folwarkami – 7500 mórg; Smolice i Raszewy z pałacem
i pięknym ogrodem w powiecie krobskim – 3650 mórg; Tworzymirki w powiecie
śremskim – 1000 mórg.
Dokonując zsumowania powyższego stanu posiadania widać, iż w rękach
Stablewskich znajdowało się około 35000 mórg ziemi. Do tego należy dodać
jeszcze jedną kamienicę w Poznaniu przy ulicy Królewskiej.
Gałąź rodu Stablewskich, w których posiadaniu znajdowało się do czasów
II wojny światowej Zalesie została zapoczątkowana przez wspomnianego już
Kajetana Okszę Stablewskiego, który wydzierżawia majątek w 1803 roku, a osiada
31
Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski., pod red., Marii Ireny Mileskiej., Warszawa 1983., s. 90
WWW. .powiat-chelmno.pl/gminy/gm-u.htm
33
K. Śmigiel ., Florian Stablewski., Arcybiskup…, s.11-13
34
D. Chłapowski., Potworowscy. Kronika rodzinna., Warszawa 2002., s.8
32
12
tutaj na stałe w 1808 roku wraz z żoną Różą z Korytowskich35. W skład dóbr
zaleskich wchodził jeszcze majątek Dąbrówka z folwarkiem Ustronie36.
Mapa 1 Zalesie i okoliczne miejscowości
Źródło: Archiwum Szkoły Podstawowej w Zalesiu. Mapa obwodu szkolnego
Kajetan Stablewski stał się właścicielem Zalesie na gruncie ogólnych
trudności, które przeżywała w tamtym okresie cała gostyńska wieś.
Kajetan administrował majątkiem do 1830 roku, kiedy to właścicielem
zostaje Karol Stablewski i jego żona Kordula Stablewska z Sczanieckich.
W 1838 roku kończy swój żywot mając 81 lat Kajetan Oksza Stablewski.
W chwili śmierci ojca Karol Stablewski liczy niespełna 47 lat. Nowy właściciel
umiera w krótkim czasie po śmierci swego ojca. Wydarzenie to nastąpiło 25 maja
1843 roku. Ponieważ dzieci Karola w dniu jego śmierci były bardzo młode z tego
35
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Gostyń.,W. Stachowski ., Dzieje wsi powiatu gostyńskiego (maszynopis
pracy)., brak numeracji stron
36
A. Kwilecki., Ziemiaństwo…, s. 4
13
względu administracją majątku zajęła się wdowa Kordula Stablewska, która była
wzorem matki i pani domu.
Późniejszy właściciel Zalesia Stanisław Stablewski w chwili śmierci ojca
miał 11 lat37. Administratorem majątku został dopiero po upływie 13 lat
tj. w 1855 roku. Warto nadmienić, że za specjalną dyspensa papieską ożenił się
ze swoją kuzynką Stanisławą Sczaniecką38, która została właścicielką majątku
21 lutego 1904 roku po śmierci w wieku 77 lat swego męża Stanisława.
Stanisława Stablewska zarządzała majątkiem przez dwa lata do 2 stycznia
1906 roku, kiedy to cały majątek przejął jej syn Kazimierz Stablewski, który był
ostatnim właścicielem Zalesia39.II wojna światowa położyła kres wielkiej
własności ziemskiej w Polsce.
Fot. 1 Stanisława Stablewska
Źródło: Zbiory własne (Stefana Pawlaka)
37
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Gostyń., W. Stachowski ., Dzieje wsi..., brak numeracji stron
Tamże
39
Tamże
38
14
Fot. 2 Kazimierz Stablewski
2. Społeczne, gospodarcze, polityczne i kulturalne dokonania
Stablewskich na tle ziemiaństwa wielkopolskiego
Odwrót Napoleona i wkroczenie późną jesienią 1806 roku kawalerii
rosyjskiej sprawiło, że mieszkańcy Gostynia i okolicy znowu byli nękani
wojennymi kontrybucjami i gwałtami stacjonujących wojsk40.
Na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego z 1815 roku ziemia
gostyńska, w tym wieś Zalesie przeszła ponownie pod panowanie pruskie. Kajetan
Oksza Stablewski w 1821 roku utworzył folwark Wygodę. Zakładanie nowych
osad było w tym okresie dość częstym zjawiskiem wśród ziemiaństwa, ponieważ
obawiając się uwłaszczenia, o którym krążyły różne wieści, chcieli w ten sposób
wyprowadzić chłopów na obrzeża swoich posiadłości41. Folwark Wygoda właśnie
na takim obrzeżu posiadłości Stablewskiego był usytuowany.
40
41
S. Jankowiak., W okresie…, s. 201-202
Tamże., s. 207
15
Nie zatarły się jeszcze w ludzkich sercach wspomnienia okresu
napoleońskiego, a już wielu ochotników z Wielkopolski wzięło udział w kolejnym
zrywie niepodległościowym, jaki wybuchł w Królestwie Polskim w listopadzie
1830 roku.
Biernym wobec tych wydarzeń nie pozostał również Karol Stablewski, który
został właścicielem Zalesia jeszcze za życia swego ojca Kajetana Stablewskiego42.
Nowy właściciel gościł w swoim dworze zaprzyjaźnionych działaczy, wśród
których byli między innymi: Karol Marcinkowski, Dezydery Chłapowski, Maciej
Mielżyński, Gustaw Potworowski, Józef Szułdrzyński, Tertulian Koczorowski43.
W Zalesiu bywał również Napoleon Orda słynny akwarelista i rysownik
zaprzyjaźniony z Chopinem, twórca wielu rysunków przedstawiających widoki
miast i zabytków architektury z różnych stron polski44.
Na podstawie powyższego wykazu postaci widać, że do rodzinnej siedziby
Stablewskich garnęły się najprzedniejsze umysły, arystokraci ducha i rodu.
W Zalesiu przy okazji różnych uroczystości rodzinnych oraz w chwilach
doniosłych dla ojczyzny, radzono zapewne nad dobrem kraju.
Niestety Karol Stablewski, który żywo odczuwał każdą krzywdę narodową
i był gotów do poświęceń dla Polski, patrzeć musiał z żalem jak jego dwaj bracia
Tadeusz i Józef oraz siostra żony sławna patriotka Emilia Sczaniecka podążali
do Warszawy w celu wzięcia udziału w Powstaniu Listopadowym.
Osobiście z powodu rozwiniętej ciężkiej choroby, nie mógł im towarzyszyć
jednak z daleka na wszelkie sposoby słał im pomoc materialną przekazując na ten
cel rodzinne srebra, klejnoty, rzeczy wartościowe. W tych trudnych dla Polaków
czasach wszelkie cele narodowo-społeczne znajdują w Karolu hojnego opiekuna.
O jego głębokim patriotyzmie mogą świadczyć słowa, które wyrzekł brat
Józef, dzielny żołnierz, gdy znaleziono go raz po wyczerpującym marszu
uśpionego ze znużenia na posterunku: „Strzel mi w łeb - nie chcę zrobić wstydu
Karolowi”45. Powyższe stwierdzenie świadczy o autorytecie, jaki posiadał Karol
wśród swego rodzeństwa. Niemożność uczestnictwa w powstańczych walkach
sprawiła, że Karol z tego powodu przeszedł całą gehennę moralnych i fizycznych
cierpień. Być może dlatego, gdy umilkły na dłuższy czas surmy bojowe, starał się
na wszystkie strony ulżyć doli rozbitków powstańczych i tym co na tułaczce
z daleka od kraju smutne pędzą życie46.
Upadek powstania był jednocześnie początkiem represji wobec jego
uczestników, które nie ominęły również braci Karola. Józef Stablewski
po powrocie na ziemie zaboru pruskiego został skazany na 8 miesięcy więzienia
i konfiskatę majątku, a Tadeusz na 6 miesięcy oraz również konfiskatę majątku 47.
42
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Gostyń., W. Stachowski., Dzieje wsi..., brak numeracji stron
A. Kwilecki ., Ziemiaństwo..., s. 4
44
A. Żalki ., Od A do Z w leksykonie Panoramy Leszczyńskiej w: „Panorama Leszczyńska”., 1982., nr 30., s. 12
45
I. Stablewska ., Karol Oksza Stablewski w: „Kronika Gostyńska”., Gostyń 1930., T. II., nr 6., s. 137
46
Tamże., s. 139
47
W. Stachowiak ., Uczestnicy powstania listopadowego w: „Kronika Gostyńska”.,Gostyń 1930., T. II., nr 7.,
s. 156-157
43
16
W tym czasie na wszystkich ziemiach polskich wchodzących w skład zaboru
pruskiego uległ wzmocnieniu kurs germanizacyjny, który doprowadził
do znacznego ograniczenia możliwości legalnych działań Polaków. Tak jak w całej
Wielkopolsce taki i na ziemi gostyńskiej modne stało się w tym czasie hasło
„pracy organicznej”.
Do grupy czołowych „organiczników” w tamtym okresie należeli Karol
i Erazm Stablewscy. Współdziałali przy zakładaniu Kasyna Gostyńskiego
w 1835 roku, Poznańskiego Bazaru w 1838 roku, Towarzystwa Naukowej Pomocy
w 1840 roku oraz innych instytucji48.
Przywiązując dużą wagę do rozwoju swego majątku ziemskiego około 1840
roku Karol Stablewski powiększył go o wieś Drogoszewo, która już wcześniej była
najprawdopodobniej folwarkiem wchodzącym w skład dóbr rycerskich Zalesia.
Należy w tym miejscu zaznaczyć, że od tego momentu, aż do 1945 roku wieś
pozostawała w rękach Stablewskich49.
Włączając się aktywnie w życie polityczne Karol Stablewski w styczniu
1841 roku został wybrany jednogłośnie przez ziemiaństwo powiatu gostyńskiego
na posła do sejmu prowincjonalnego. Po jego śmierci deputowanym był do 1847
roku
Gustaw
Potworowski.
Obydwaj
wyżej
wymienieni
należeli
do najaktywniejszych posłów w sejmie. Stablewski np. wnioskował zniesienie
przepisów prawa, czyniących różnice między szlachtą a warstwami
nieszlacheckimi. Potworowski wnioskował natomiast rozbudowę dróg bitych
w Księstwie i wprowadzenie języka polskiego w gimnazjum leszczyńskim. Król
pruski wszystkie te wnioski jednak odrzucał50.
Realizując postanowienia dekretu uwłaszczeniowego Karol Stablewski
przeprowadził w swoim majątku w 1842 roku uwłaszczenie chłopów w wyniku
którego wszystkie grunta skomasowano i oddzielono chłopskie od folwarcznych.
Efektem tego procesu było powstanie stosunkowo dużych gospodarstw chłopskich,
które w pierwszych latach po uwłaszczeniu borykały się z licznymi kłopotami
wynikającymi z zadłużenia i pruskiego ucisku fiskalnego51.
Przeprowadzone przez Stablewskiego uwłaszczenie miało jeszcze inny
ważny wymiar, gdyż przy dokonywaniu pomiarów gruntu wyznaczano ziemię dla
istniejących lub mających powstać szkół. Również dziedzic Zalesia przeznaczył
gromadzie ziemię na uposażenie szkoły.
Przyjrzyjmy się jak wyglądało pod tym względem Zalesie na tle innych
wybranych pobliskich miejscowości.
48
S. Jankowiak ., W okresie..., s. 227-228
50
Tamże., s. 217
51
Tamże., s. 210
49
17
TABELA 2
Wielkość gruntów przeznaczonych na uposażenie szkół w procesie
uwłaszczeniowym w wybranych miejscowościach
Miejscowość
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Bodzewo
Zalesie
Brzezie
Gola
Kunowo
Siedlec
Gostyń
Wycisłowo
Powierzchnia
morgi
pręty
3
174
6
137
8
73
8
74
9
0
9
25
14
0
20
146
Źródło: Zestawienie własne autorki na podstawie danych zawartych w: F. Glura., Z dziejów
szkolnictwa i oświaty w gostyńskiem., Gostyń 1993., s. 16 oraz Biblioteka Publiczna
Miasta i Gminy Gostyń., W. Stachowski., Dzieje wsi powiatu gostyńskiego., brak
numeracji stron
Na podstawie zestawienia zawartego w powyższej tabeli widać,
że właściciel Zalesia nie należał do najhojniejszych.
Innym efektem procesu uwłaszczeniowego było zwiększenie się liczby
ludności bezrolnej, która pozbawiona ziemi związała się w trwały sposób z dobrze
postawionymi gospodarstwami folwarcznymi. Nadmiar rąk do pracy, który nagle
pojawił się spowodował, że ludność bezrolna znajdowała zatrudnienie również
u bogatych chłopów52.
Proces uwłaszczeniowy był ostatnim znaczącym dokonaniem Karola
Stablewskiego, ponieważ jego działalność przerwała śmierć w 1843 roku 53.
Przedwczesna śmierć Karola nie pozwoliła na dokończenie również jednego
z jego innych zamierzeń, którym było utworzenie nowej osady na cześć wielkiego
generała i polityka francuskiego Marie Jozephata Fayette. Mimo, że w 1918 roku
rozplanowano ziemię pod nową osadę; w 1830 roku naniesiono na mapę,
a 23 kwietnia 1831 roku nastąpiła regulacja prawna, to dopiero 5 września 1844
roku ostateczna decyzja o utworzeniu osady została sfinalizowana przez Kordulę
Stablewską, wdowę po Karolu.
Osadę tworzyło 4 chałupników z Zalesia, którzy za stałą opłatą rocznej
renty, czyli czynszu w gotówce w wysokości 14 talarów, płaconego w dwóch
rocznych ratach na św. Marcina i św. Wojciecha objęli na własność Lafajetowo.
52
53
S. Jankowiak., W okresie..., s. 210-211
18
Właściciel z Zalesia pobudował każdemu budynki mieszkalne i gospodarcze
odpowiadające wielkości gruntów, a 179 prętów przeznaczył na wyposażenie
sołtysa54.
W ten sposób Stablewscy podobnie jak inni ziemianie obecnego powiatu
gostyńskiego przyczynili się nie pierwszy raz do rozwoju osadnictwa na tych
ziemiach.
Z pośród wielu przedstawicieli rodu Stablewskich mających swe korzenie
w Zalesiu dla szerszego obrazu powyższego rodu wypada wspomnieć jeszcze
o sześciu pozostałych synach Kajetana Stablewskiego.
Erazma zaliczano do najlepszych rolników i ogrodników. Był członkiem
wielu stowarzyszeń gospodarczych. W swym majątku założył jedną z pierwszych
cukrowni w Wielkopolsce. Od wczesnej młodości zajmował się polityką.
Już w okresie studiów na uniwersytecie berlińskim prowadził nielegalną
działalność polityczną, za którą został skazany na trzy miesiące twierdzy. Jako
przedstawiciel patriotycznego ziemiaństwa nie stał na uboczu wydarzeń
politycznych. Był dyrektorem Ligi Polskiej na powiat wschowski, a w latach
czterdziestych i pięćdziesiątych trzykrotnie zasiadał w sejmie pruskim; dwa razy
w Izbie Posłów, jeden raz w Izbie Panów. W swoich przemówieniach sejmowych
bronił praw ludności polskiej. Ożenił się z Melanią z Wilkońskich, która w posagu
wniosła dobra Dłoń, Smolice i Czeluścin. Sam Erazm dokupił dzięki dobrej
gospodarce Długą Golinę w powiecie rawickim oraz Wilkowo Niemieckie
w powiecie wschowskim.55 Gdy podupadł na zdrowiu podzielił majątek między
synów, a ci, żyjąc ponad stan, sprzedali swoje dobra lub stracili na licytacjach.
W wyniku takiego postępowania po Erazmie Stablewskim i jego dużych liczących
łącznie około sześciu tysięcy hektarów majątkach nie pozostała w rodzinie ani
jedna morga ziemi. Współpracował z tak znanymi ziemianami z powiatu
gostyńskiego jak Mielżyński i Potworowski
Melchior i Antoni byli podobnie jak Tadeusz i Józef oficerami wojsk
polskich. Wiemy, że Melchior umarł bezdzietnie natomiast Antoni był
właścicielem Wolenicy i radcą Ziemstwa Kredytowego56. Za udział
w wydarzeniach z 1848 roku został osadzony w fortecy, gdzie musiał
odpokutować swoje winy wobec państwa pruskiego. Po wyjściu przeniósł się
do Krakowa, w którym jego zdaniem można było oddychać „polskim
powietrzem”. Niestety władze austriackie podejrzewały go o popieranie powstania
styczniowego i zmusiły do opuszczenia zaboru austriackiego. Powrócił
do Poznania, w którym zakończył swój żywot.
Józef jak już zaznaczyłam wcześniej był oficerem wojsk polskich. Brał
udział w wojnie polsko-rosyjskiej w 1831 roku i za swoje męstwo został
54
Informator Dożynkowy., Leszno 1977
K. Śmigiel., Florian Stablewski., Arcybiskup …, s.13-14
56
55
19
odznaczony krzyżem Virtuti Militari. Stanowił wzór dobrego syna ojczyzny,
pracowitego, dobrego obywatela oraz wzorowego katolika57.
Onufry był żołnierzem napoleońskim i uczestniczył w wyprawie Napoleona
na Moskwę. W wojsku dosłużył się stopnia podpułkownika. Był żonaty z Emilią
z Kurowskich. Był dziedzicem Duszna pod Trzemesznem, który to majątek utracił.
Miał dwóch synów- Hipolita oraz Kajetana. Hipolit zginął w powstaniu
styczniowym. Gałąź po Onufrym wygasła, ponieważ drugi jego syn, Florian
wybrał stan duchowny, w którym doszedł aż do godności arcybiskupiej. Za sprawą
arcybiskupa uległ dalszemu podniesieniu prestiż rodu Stablewskich
w Poznańskiem58.
Przyjrzyjmy się bliżej osobie Floriana Stablewskiego będącej chyba
najwybitniejszą postacią tego rodu.
Florian Aleksander Stablewski urodził się 16 października 1841 roku we
Wschowie jako syn Onufrego Stablewskiego. Rodzina księdza, choć wywodząca
się z zaleskiego rodu była niezamożna. Z tego względu edukacja Floriana
przebiegała nie bez zakłóceń i chcąc kontynuować naukę musiał się starać
o stypendia. Zamiłowania przyszłego arcybiskupa koncentrowały się na historii
i języku polskim co świadczy o wychowaniu w duchu patriotycznym. Florian
Stablewski realizując zamiar poświęcenia się posłudze kapłańskiej zgłosił się
w 1861 roku do Seminarium Duchownego w Poznaniu59. Przebywając w czasie
wakacji w Zalesiu jako kleryk udał się z krewnymi do pobliskich Strzelec
Wielkich stanowiących w tamtych czasach parafię dla Zalesia. Został poproszony
przez tamtejszego proboszcze do wygłoszenia kazania. Po krótkim zastanowieniu
podjął się tego zadania, a w murach strzeleckiego kościoła już nigdy nie słyszano
równie pięknych i podniosłych słów. Jak pisze Irena Stablewska: „Ludzie stali
zdumieni , przyglądając się młodziutkiemu kaznodziei, który błyskawicznie porwał
proste ich serca i rzucił je pod stopy Chrystusowi ”60. Po pięciu latach otrzymał
święcenia kapłańskie z rąk biskupa Stefanowicza. Początki posługi kapłańskiej
były bardzo trudne, gdyż został wysłany do parafii Torzewo, w której panowała
cholera. Nie przestraszył się jednak tej choroby i ofiarnie spełniał swoje obowiązki
kapłańskie niosąc pociechę religijna chorym. W 1867 roku ksiądz Stablewski
otrzymał posadę nauczyciela religii w Śremie. Oprócz nauczania w szkole
Stablewski pracował na polu społecznym. Założył Kasę OszczędnościowoPożyczkową, zrzeszał miejscowych rzemieślników w Towarzystwie
Przemysłowym i wygłaszał dla nich wykłady. W latach 1873-1891 był
proboszczem we Wrześni. Jego kazania odznaczały się patosem i temperamentem,
gdyż był obdarzony talentem znamienitego mówcy. Jednym z elementów jego
działalności było zakładanie bractw i stowarzyszeń. Opiekował się i brał czynny
udział w działaniach towarzystw rzemieślniczych, przemysłowych i rolnych. Praca
57
K. Śmigiel ., Florian Stablewski., Arcybiskup …, s.14
A. Kwilecki., Ziemiaństwo..., s. 4
59
K. Śmigiel ., Florian Stablewski., Arcybiskup …, s.19
60
I. Stablewska ., W pamiętną rocznicę w: „Kronika Gostyńska”., Gostyń 1932., T. IV., nr 3., s. 34
58
20
księdza Stablewskiego została wnet zauważona i doczekała się uznania poprzez
obdarzenie go funkcją rotmistrza dekanalnego i egzaminatora prowincjonalnego.
Ponadto otrzymał wysokie odznaczenie protonotariusza apostolskiego. Już jako
proboszcz Wrześni został wybrany w 1876 roku na posła do Sejmu Pruskiego
Właśnie ta działalność przyniosła Florianowi Stablewwskiemu największe
uznanie. Pracę parlamentarzysty przypadającą na czasy Kulturkampfu, wykonywał
ks. Stablewski bezinteresownie i dla dobra narodu. W sejmie tym występował
z ramienia Koła Polskiego. Brał on aktywny udział w pracach komisji spraw
szkolnych, prawa kościelno-politycznego, parlamentarnej61. Występował
z żądaniem zachowania języka polskiego, jako języka wykładowego
w szkołach. Irena Stablewska tak wspomina postać Floriana: „Mowy księdza
prałata ciskały gromy druzgocące wrogów, płakały bólem rozbitków losu,
spętanych żelazną obręczą praw antypolskich, gorzał świętym ogniem miłości
ojczyzny i zapału w obronie ich najdroższych skarbów”62. W jego mowach
uwidaczniało się bardzo szerokie pole widzenia problemu w aspekcie politycznym,
kościelnym, i międzynarodowym63 Z powyższego widać, że Florian Stablewski
walczył o każdy kawałek ziemi ojczystej, o byt i prawo narodu, o pacierz i szkołę
polską. W walce tej toczonej z zaborcą nie było trupów lecz było olbrzymie
zwycięstwo moralne. Jako osoba duchowna w swym działaniu wierzył
najprawdopodobniej w Bożą opiekę i sprawiedliwość dziejową64.
Zasługi księdza Florian Stablewski zostały szybko dostrzeżone i sprawiły,
że stał się jednym z głównych kandydatów na stanowisko arcybiskupa
gnieźnieńsko – poznańskiego. Konsultacje w tej sprawie między rządem
niemieckim, a kościołem polskim trwały bardzo długo. Ostatecznie 12 stycznia
1892 roku ksiądz Florian Stablewski zasiadł na prastarej stolicy jako spadkobierca
prymasów polskich65.
25 września 1892 roku Florian Oksza Stablewski przybył do Zalesia, gdzie
został entuzjastycznie powitany przez mieszkańców. Po raz wtóry zawitał
do Zalesia 28 marca 1894 roku w drodze do Krobi. Powitanie było wspaniałe,
a w głównej roli wystąpił sołtys Michał Roszak, który recytował własne wiersze.
Przetłumaczone i zamieszczone w dziennikach niemieckich sprawiły, że sprawa
trafiła później do prokuratury w Lesznie. Dzielny sołtys potrafił się obronić66.
Florian Stablewski rządząc swoimi archidiecezjami w niezwykle trudnych
czasach, zasłużył się dla nich wielce. Wznowił kongregacje dziekanów, które
wydawały dekrety dotyczące dyscypliny i obyczajów. Dążył do powiększenia
szeregów duchowieństwa i w trosce o ich poziom wiedzy teologicznej dzięki
61
K. Śmigiel ., Florian Stablewski., Arcybiskup..., s. 38
I. Stablewska ., W pamiętną ..., s. 5
63
64
I. Stablewska ., W pamiętną ..., s. 36
65
66
I. Stablewska., W pamiętną…, s. 36-37
62
21
swoim skutecznym staraniom wznowił po kilkuletniej przerwie wydawanie
„Przeglądu Kościelnego”67.
Dużą uwagę poświęcał misjom parafialnym, na których zakończenie chętnie
przybywał udzielając jednocześnie sakramentu bierzmowania. Chciał wzmocnienia
aktywności kościoła poprzez działalność organizacji kościelnych. Zaangażowany
był także w budowę nowych parafii kościołów, których za jego posługi na stolicy
arcybiskupiej powstało około dwudziestu68.
Zasługą Stablewskiego są także narodziny w 1897 roku Drukarni
i Księgarni Św. Wojciecha w Poznaniu po nabyciu upadającego Kuriera
Poznańskiego. Będąc arcybiskupem nie zaprzestał swej działalności społecznej
i często w listach duszpasterskich niejednokrotnie wzywał do poprawy stosunków
społecznych i gospodarczych. Udzielał poparcia kółkom rolniczym, bankom
ludowym69.
Bronił praw dziatwy polskiej do nauki religii w języku ojczystym. Niestety
kiedy wybuchł strajk dzieci we Wrześni nie podjął zdecydowanych działań
i ograniczył się tylko do pisania pism interwencyjnych do władz pruskich, które
w efekcie okazały się nie skuteczne. W późniejszym okresie zmienił swą postawę
na bardziej aktywna, co wpłynęło na podniesienie napięcia społecznego
i rozszerzenie strajku szkolnego70.
W okresie swej posługi arcybiskupiej odnowił i przyozdobił Katedrę
Poznańską.
Związany z Zalesiem przez swego dziadka nigdy nie zapomniał
o rodzinnych korzeniach. Zalesie było świadkiem niejednej chwili jego życia,
chwil ciężkich zmagań z losem i chwil triumfu, gdy jako arcypasterz zjawiał się
w powiecie gostyńskim by święcić, przemawiać i błogosławić.
Targany długoletnią chorobą zmarł 24 listopada 1906 roku71 i został
pochowany w odnowionej za jego czasów kaplicy Serca Jezusowego przy
Katedrze w Poznaniu72.
67
K. Śmigiel ., Florian Stablewski., Arcybiskup..., s. 98-99
Tamże., s.121
69
Tamże., s.123
70
Tamże., s.155
71
Tamże., s.177
72
I. Stablewska ., W pamiętną…, s. 40
68
22
Fot. 3 Florian Oksza Stablewski (1841-1906)
Źródło: K. Śmigiel ., Florian Stablewski., Arcybiskup
gnieźnieński i poznański 1841-1906
Obraz dzieci Kajetana Okszy Stablewskiego nie byłby pełny bez
wspomnienia również o jego córkach. Tekla wyszła za dyrektora Ziemstwa
Kredytowego – Kurczewskiego. Druga córka Eleonora poślubiła Teodora
Żychlińskiego73.
Wróćmy jednak do czasów pierwszej połowy XIX wieku kiedy to na okres
po śmierci Karola Stablewskiego przypadło powstanie z 1848 roku. Wybuch
rewolucji 18 marca 1848 roku w Berlinie odbił się w Wielkopolsce szerokim
echem.
Gostyńskie znalazło się w grupie najaktywniejszych ośrodków dla spraw
narodowych. Na omawianym terenie nie zanotowano początkowo większych
zbrojnych wystąpień przeciwko władzom pruskim. Dopiero aktywność
powstańców w samym Gostyniu zaniepokoiła władze pruskie. Początkiem akcji
zbrojnej był napad Prusaków na Gostyń w dniu 18 kwietnia 1848 roku. Doszło
do walk 74.
73
74
23
Wojsko pruskie z zemsty, że w czasie siewów było zmobilizowane,
dokonało aresztowań i rewizji połączonych z brutalnymi rabunkami w licznych
okolicznych wsiach. W początkach czerwca najazd taki przeżyło Zalesie będące
własnością Stablewskich. Prusacy dopuścili się tutaj poważnych ekscesów
polegających na grabieży i dewastacji. W czasie tych zajść nie było w Zalesiu
właściciela, ani też głównego administratora75.
Wychowanie patriotyczne wyniesione z rodzinnego domu przejawiające się
zaangażowaniem w sprawy narodowe spowodowało, że synowie Karola, choć byli
jeszcze małoletni, wzięli czynny udział w wydarzeniach 1848 roku. Starszy syn
Stefan, maszeruje jako wolontariusz z Nowego Miasta do Miłosławia, a młodszy,
zaledwie szesnastoletni Stanisław, późniejszy właściciel Zalesia idzie bić się pod
Książ76.
Wychowany więc w najlepszym duchu patriotycznym, doświadczony przez
wydarzenia 1848 roku stał się Stanisław Stablewski najwybitniejszym z synów
Karola. Przez swoje wyrobienie obywatelskie szybko zdobył zaufanie
społeczeństwa Wielkopolskiego. Pracą i poświęceniem imponował nawet wrogom,
którzy powierzali mu najwyższe urzędy, jakie Polak mógł osiągnąć. Wszedł
do
sejmiku
prowincjonalnego
i
piastował
długie
lata
godność
wiceprzewodniczącego, był posłem na Sejm Pruski i dyrektorem generalnym
Ziemstwa Kredytowego w Poznaniu77.
Zaledwie w 15 lat od wydarzeń z 1848 roku Polacy kolejny raz przystąpili
do zbrojnego czynu mającego dać im niepodległość.
Powstanie Styczniowe z 1863 roku nie spowodowało wielkich zmian
w strukturze wsi ponieważ zasadnicze przeobrażenia dokonane zostały
w okresie wspomnianej wcześniej reformy uwłaszczeniowej.
Lata po 1863 roku były dla wielkopolskiej wsi okresem utrwalania się
stosunków kapitalistycznych, a przede wszystkim były okresem walki
o utrzymanie polskiego stanu posiadania ponieważ skutek przeprowadzonego
wykupu lub wyroków sądowych w ręce niemieckie przeszła wtedy część polskich
majątków obszarniczych78.
Majątek w Zalesiu pozostał w polskich rękach i dlatego do wybuchu
I wojny światowej możemy zaobserwować jego dość dynamiczny rozwój, który
z całą pewnością odbywał się między innymi za pieniądze uzyskane z procesu
uwłaszczenia.
W tym czasie około 1875 roku pola majątku w Zalesiu zostały zdrenowane.
Zakupiono nowoczesne narzędzia i maszyny rolnicze, postawiono nowe budynki
gospodarcze, zwiększono pogłowie inwentarza żywego, zwłaszcza pociągowego,
stosowano na szeroką skalę sztuczne nawożenie gleb, płodozmian, rozwijano
produkcję nasienną. Gospodarstwo specjalizowało się między innymi w hodowli
75
W. Stachowski., Rok 1848 w Gostyniu i okolicy w: „Kronika Gostyńska”., Gostyń 1931., T. III., nr 3., s. 86-89
W. Stachowski ., Rok 1848 w Gostyniu i okolicy w: „Kronika Gostyńska”., Gostyń 1931., T. III., nr 4., s. 82-84
77
78
S. Jankowiak ., W okresie..., s. 235
76
24
bydła rasy holenderskiej oraz w mleczarstwie79. Należy wspomnieć również,
iż na terenie majątku działała cegielnia oraz browar80.
Powyższe zmiany uzależnione były w pewnym stopniu od powierzchni
gruntów, jakie dany majątek obejmował. Pod względem swej wielkości
poszczególne majątki w powiecie gostyńskim były dość zróżnicowane,
a dla zobrazowania powyższego zagadnienia porównywalne i najszersze dane
posiadamy z 1881 roku. Przy zestawieniu ogólnej powierzchni gruntów widać,
że Zalesie należało do jednych z największych majątków ziemskich
na interesującym nas obszarze.
Odrzucając majątki, które wtedy nie leżały w granicach powiatu
gostyńskiego tj. Szelejewo oraz Karolew pozycja Zalesia staje się jeszcze bardziej
znacząca spośród uwzględnionych w zestawieniu zawartym w aneksie 3. Najlepiej
wypada Zalesie w zestawieniu powierzchni gruntów ornych, w którym zajmuje
3 miejsce, a przy pominięciu Szelejewa nawet 2 miejsce. Gorzej sytuacja wygląda
przy pozostałych gruntach, gdyż pod względem powierzchni łąk plasuje się na 27
miejscu, powierzchni lasów również na 27 miejscu. Pastwisk według danych
z tamtego okresu majątek w Zalesiu nie posiadał. Tak znacząca pozycja majątku
w Zalesiu w zakresie ogólnego areału gruntów została utrzymana przez następne
14 lat, do chwili wyłączenia Dąbrówki wraz z folwarkiem Ustronie w 1895 roku
z dóbr Zalesie.
W ten sposób Dąbrówka stała się samodzielnym majątkiem przypisanym
na Jana Stablewskiego o powierzchni 531 ha, z czego 365 ha stanowiły pola, 10 ha
łąki, 8,8 ha pastwiska a 100 ha lasy. Majątek zmienił właściciela w 1907 roku,
kiedy to Dąbrówka przeszła na własność Zygmunta Stablewskiego. Natomiast
w 1926 roku Dąbrówka przeszła na własność jego siedmiu synów81.
Mimo znacznych trudności, które były charakterystycznym zjawiskiem
dla gostyńskiej wsi, w tym Zalesia w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku
było przede wszystkim stałe umacnianie się gospodarstw chłopskich82.
Dużą rolę w tym zakresie odegrały kółka rolnicze powstałe w powiecie
gostyńskim w latach 1875-1909. Dzięki nim wśród chłopów zwłaszcza tych
bogatych rozszerzała się hodowla bydła rasowego, zakładano pasieki i szkółki
drzew owocowych. Zachęcano do stosowania nawozów sztucznych
i przeprowadzania melioracji gruntów. Zachodzące zmiany w pewnym zakresie
odzwierciedla stan inwentarza wsi oraz dworu, który ukazują dwie poniższe tabele.
79
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Gostyń., W. Stachowski w: ., Dzieje wsi..., brak numeracji stron
81
Tamże., s. 51
82
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Gostyń., W. Stachowski w:., Dzieje wsi..., brak numeracji stron
80
25
TABELA 3
Stan inwentarza wsi Zalesie w latach 1900, 1909, 1910
Lp. Rok Konie Bydło Owce Świnie Kozy Gęsi Kaczki Kury Ule
1 1900
45
200
216
20 101
14
478
29
2 1909
67
217
413
Źródło: Zestawienie własne autorki na podstawie danych zawartych w opracowaniu Władysława
Stachowskiego „Dzieje wsi powiatu gostyńskiego” znajdującego się w Bibliotece
Publicznej Miasta i Gminy Gostyń
TABELA 4
Stan inwentarza dworu w Zalesiu w latach 1900, 1909, 1910
Lp.
1
2
3
Rok Konie Bydło Owce Świnie Kozy Gęsi Kaczki Kury Ule
1900
76
218
795
157
9
36
60
488
2
1909
84
235
1
198
1910
94
238
314
Na podstawie tabeli 3 oraz 4 widać wyraźnie wzrost hodowli w majątku oraz
wsi Zalesie, choć nie wszystkie dane są pełne. W przypadku dworu trudna
do przyjęcia wydaje się np. jedna owca w 1909 roku. Mimo zastrzeżeń,
co do wiarygodności wielu liczb nastąpił jednak dający się zauważyć wzrost
trzody chlewnej, co jest zgodne z ówczesną tendencją, która polegała na zamianie
owczarni na chlewnię lub oborę. Widoczna jest też mała różnica między stanem
inwentarza dworu i wsi, co potwierdza tendencję o stałym umacnianiu się
gospodarstw chłopskich.
Przyjrzyjmy się jak wyglądała sytuacja stanu inwentarza innych dóbr
ziemskich powiatu gostyńskiego w 1913 roku, dla których posiadamy podobnie
jak w wypadku ich powierzchni porównywalne dane. Porównajmy w wybranych
obszarach hodowli majątek Stablewskich z innymi dobrami. Widać, że pod
względem ogółu inwentarza Zalesie usytuowane było w pierwszej połowie
zestawienia i zajmowało 24 miejsce. W poszczególnych hodowlach sytuacja
wyglądała zróżnicowanie. W zakresie hodowli koni zajmowało 9 miejsce. Pod
względem hodowli krów 12 miejsce. Natomiast w zakresie hodowli trzody
chlewnej lokowało się na 17 miejscu.
W znacznej mierze ogólną pozycję majątku w całościowym stanie
inwentarza obniżyła rezygnacja w 1909 rok z hodowli owiec.
26
Równie ciekawy jest w aspekcie porównawczym rozwój demograficzny
poszczególnych majątków.
Demografia poszczególnych majątków najpełniej możliwa jest
do zobrazowania również na podstawie danych z 1881 roku). Niestety
nie posiadamy danych z 1881 roku dotyczących w tej materii Zalesia, co utrudnia
dokonanie dokładnej analizy porównawczej.
Mimo wszystko dane te dają pewien obraz rozwoju czynnika
demograficznego w zestawieniu ilościowym potencjału ludzkiego majątku
w Zalesiu w początkowych latach XX wieku co obrazuje tabela 5.
TABELA 5
Liczba mieszkańców Zalesia w latach 1900, 1905, 1910, 1921
Lp. Rok Ogółem Dwór Wieś Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety
\dwór\
\dwór\
\wieś\
\wieś\
1 1900
508
190 318
2 1905
568
235 333
108
127
150
183
3 1910
626
264 362
124
160
163
199
4 1921
236
108
128
Widoczny jest wzrost liczby mieszkańców w przypadku wsi oraz dworu.
Proces ten trwał do 1910 roku. Dane wobec dworu z pierwszych lat powojennych
ukazują dość znaczny ubytek wobec stanu sprzed wojny. Brak danych dotyczących
wsi uniemożliwia dokonanie w tym względzie dokładnej analizy porównawczej.
Obraz ówczesnej wsi nie byłby pełny bez kilku słów o proletariacie rolnym.
Powyższa grupa mieszkańców wsi stanowiła na początku XX wieku około 40%
gospodarstw domowych. Zaliczano do niego stałą czeladź dworską, „parobków”
u bogatych chłopów, komorników i tzw. wolnych najemników dniówkowych.
Sytuacja materialna tej grupy ludności była najtrudniejsza. Głodowe
wynagrodzenie i mieszkanie w nędznych „czworakach” zmuszało wielu z nich
do emigracji. Emigrowano najczęściej za ocean do Stanów Zjednoczonych lub
do Niemiec, głównie do Westfalii83.
83
27
Fot. 4 Czworaki w Zalesiu
Kiedy w płomieniach stanął cały kontynent europejski, właścicielem
majątku był już od ośmiu lat Kazimierz Stablewski. Kiedy do Zalesia dotarła wieść
o rozpoczęciu działań wojennych na froncie prusko-rosyjskim w 1914 roku
i ofensywie wojsk carskich właściciele Zalesia szykowali się do opuszczenia
zagrożonej Wielkopolski. Jednak na początku działań wojennych powyższego
zamierzenia nie zrealizowali, a w końcu 1914 rok odstąpili od tej myśli
ostatecznie84.
Pierwsza wojna światowa przyczyniła się do dużego regresu gospodarczego
Wielkopolski, choć tereny te nie były bezpośrednio objęte działaniami wojennymi.
Skutki wojny dały się również odczuć mieszkańcom Zalesia. Mobilizacja
i późniejsze stałe zaciągi do armii pruskiej oderwały wielu mieszkańców od ich
codziennych zajęć. Brak mężczyzn spowodował, że do pracy zatrudniano kobiety
i młodocianych. Zdarzało się, że w gospodarstwach pracowali sporadycznie jeńcy
wojenni85. Sytuacja taka miała miejsce w Zalesiu, gdzie do pracy w majątku zostali
skierowani jeńcy rosyjscy.
84
85
K. Maćkowiak ., Palma…, s. 14
S. Jankowiak ., W okresie..., s. 270
28
Fot. 5 Jeńcy rosyjscy zatrudnieni przy pracach polowych
Źródło: Zbiory własne ( Stefana Pawlaka)
Zatrudnianie jeńców wojennych nie rozwiązało jednak trudnej sytuacji
biorąc pod uwagę straty, jakie poniósł dwór w wyniku wojny. Trudno oszacować
powyższe straty, ponieważ nie posiadamy danych z lat 1914-1918 i z tego względu
musimy się oprzeć wyłącznie na danych zawartych wcześniej w tabeli 4.
Na podstawie danych z 1910 oraz 1921 roku widać, że liczba mieszkańców
zatrudnionych w dworze zmniejszyła się o 28 osób. Nie znamy sytuacji
bezpośrednio z okresu wojennego.
Skutkiem niedoboru siły roboczej, braku nawozów sztucznych, zwierząt
pociągowych i części do maszyn było obniżenie się plonów. Rekwizycje zboża
i paszy na cele wojenne powodowały spadek pogłowia bydła i innych zwierząt
hodowlanych. Poznańskie stało się bazą żywnościową Rzeszy oraz dostarczała
sporą liczbę żołnierzy na front86. Powołania do wojska nie ominęły również
mieszkańców Zalesia.
Zawarta 11 listopada 1918 roku konwencja rozejmowa nie zmieniła sytuacji
Wielkopolski, gdyż ziemie te nadal wchodziły w skład Rzeszy87. Rezultatem takiej
decyzji był wybuch w Poznaniu w dniu 27 grudnia 1918 roku powstania.
W powiecie gostyńskim powstanie wybuchło z 6 na 7 stycznia 1919 roku88.
Na uboczu tych wydarzeń nie stali mieszkańcy Zalesia na czele z jego
właścicielem. Stefan Baronowski będący administratorem majątku Stablewskich
przejął dozór nad koleją oraz pocztą w Zalesiu, która mieściła się na dworcu, gdyż
86
Tamże., s. 273
Z. Kaczmarek ., W drugiej Rzeczypospolitej (1918-1939) w: Dzieje ziemi gostyńskiej., pod red., Stanisława
Sierpowskiego., Poznań 1979., s. 279
88
Tamże., s. 282
87
29
naczelnikiem dworca był zacięty hakatysta Prasser, a pocztą kierowała jego córka.
Obowiązkiem Baranowskiego było kontrolowanie poczty i rozmów
telefonicznych. Następnie nadzór nad pocztą Baranowski przekazał swemu bratu
Janowi, a nad dworcem synowi gospodarza z Zalesia Janowi Bielskiemu. Na apel
Stefana Baranowskiego powstał również oddział liczący 154 ochotników, który
tworzyli wszyscy mężczyźni. Powyższy oddział w dniu 6 stycznia 1919 roku udał
się do strzelnicy gostyńskiej, gdzie po dokonaniu spisu ludzi gotowych do dalszej
akcji. Wybrano tylko 17 samotnych ochotników. Reszta oddziału wróciła
do domu i czekała na dalsze rozkazy. Ćwiczenia oddziału odbywały się
na podwórzu i łące dworskiej. Wymienioną wcześniej liczbę 17 ochotników
wysłano na front pod Poniec. W wyniku walk 3 osoby poległy. Pierwszy poległ
Walenty Kaźmierczak, którego ciało przewieziono do Zalesia i złożono
w uroczyście przybranym pokoju dominalnym, a następnie pochowano z honorami
wojskowymi na cmentarzu w Strzelcach Wielkich. W kilka dni później w walkach
powstańczych poległ Walenty Gała i został również pochowany z wszelkimi
należnymi honorami na cmentarzu w Strzelcach Wielkich.
Fot. 6 Tablica nagrobna z pomnika Powstańców
Wielkopolskich w Strzelcach Wielkich
Źródło: Zbiory własne (Władysława Hałasa)
Ostatnia ofiarą walk powstańczych z Zalesia był Jan Heinych, którego pochowano
w Gostyniu. Kazimierz Stablewski tak jak jego poprzednicy w minionych
dziesięcioleciach wspierał powstańców materialnie. Wielokrotnie dostarczał
na front żyto, pszenicę i tuczniki. Wsparł również powstańców finansowo
przeznaczając gotówkę na zakup broni od byłych żołnierzy frontowych, którą
następnie odesłano do komendy w Gostyniu89. Zastanawia brak zgodności dat
89
S. Baranowski ., Wspomnienia z akcji powstańczej w Zalesiu w: „Kronika Gostyńska”., Gostyń 1935., T. VII.,
nr 4., s. 63-64
30
podanych przez Stefana Baranowskiego, a danymi na tablicy nagrobnej
poległych powstańców znajdującej się na cmentarzu w Strzelcach Wielkich.
W dniu 16 lutego 1919 roku działania powstańcze zostały zawieszone.
Z dawna wymarzona niepodległość przyniosła jednak ze sobą wydarzenia, które
napawały niepokojem. Najpierw grupa przybyłych z Westfalii w 1921 roku
chłopów, przejęła kierowanie nad wiecem rządowym dla miejscowych chłopów.
Później zawitała do majątku Kazimierza Stablewskiego Komisja Parcelacyjna
sprowadzona petycjami tychże samych ludzi. Wreszcie w żniwa 1922 roku
podgostyńskie wsie ogarnął tzw. „czarny strajk”. W dobrach zaleskich trwał
od 5 do 15 sierpnia90. Właściciele majątków wzywali na pomoc wojsko.
Ze stacjonującego w Grabonogu oddziału wojska wysłano patrole ułanów, które
pilnowały łamistrajków91.
Ira Stablewska, siostra Kazimierza Stablewskiego tak wspomina ten okres:
„Na każdym wozie turkoczącym o przyspieszonym tempie siedział ułan z karabinem
u boku”92. Z inspiracji właścicieli majątków zorganizowano ekipy żniwiarzy,
którzy pracowali na polach. Wspólnymi siłami obszarnictwa i wojska strajk rolny
w 1922 roku został stłumiony93.
W okresie międzywojennym powiat gostyński miał charakter wybitnie
rolniczy, a Zalesie było jednym z 70 majątków ziemskich94. Wśród tych majątków
były jednak dość znaczne różnice pod względem ich wielkości, które obrazuje
na wybranych przykładach tabela 6.
TABELA 6
Zestawienie wybranych majątków powiatu gostyńskiego
pod względem ich wielkości w 1926 roku
Majątek
Właściciel
1.
2.
3.
4.
Pępowo
Szelejewo
Siedmiorogów
Łęka Wielka
5.
6.
7.
Pogorzela
Kosowo
Zalesie
8.
Gola
Gert Oertzen
Stanisław Karłowski
Maria Mycielska
Krzysztof
Mielżynski
Stefan Tyszkiewicz
Gustaw Potworowski
Kazimierz
Stablewski
Edward Potworowski
Lp.
90
Z. Kaczmarek., W drugiej…, s. 316
Tamże., s. 317
92
K. Maćkowiak., Palma..., s. 15
93
Z. Kaczmarek ., W drugiej…, s. 318
94
Tamże., s. 304
91
Narodowość Obszar
(ha)
Przemysł
Niemiec
Polak
Polak
Polak
2987 Gorzelnia
1782 Gorzelnia
1334
1319 Gorzelnia
Polak
Polak
Polak
1150 Gorzelnia
1132
916 Gorzelnia
Polak
902 Gorzelnia
31
9.
10.
11.
Dusina
Pijanowice
Podrzecze
12.
Grabonóg
Jan Kurnatowski
Ulryk Conze
Stanisław
Taczanowski
Dobrogost Lossow
Polak
Niemiec
Polak
856
391
315
Polak
307
Źródło: Zestawienie własne autorki na podstawie: M. Libicki., Dwory i pałace wiejskie
w Wielkopolsce. Przewodnik., Poznań 1999
Na podstawie powyższego tabelarycznego zestawienia widać, że majątek
w Zalesiu z powierzchnią gruntów 916 ha w 1926 roku zaliczał się nadal
do większych, choć w żaden sposób nie mógł się równać z Szelejewem, którego
właścicielem był ziemianin niemieckiego pochodzenia Gert Oertzen oraz
właścicielami narodowości polskiej, których powierzchnia posiadanych gruntów
w znaczny sposób przekraczała 1000 ha. Również uwidacznia się ukierunkowanie
większości majątków na produkcję spirytusu co można wywnioskować dzięki
funkcjonowaniu w wielu z nich gorzelni. Rozwój przemysłu spirytusowego
związany był zapewne ze zwiększeniem areału uprawy ziemniaka.
Gorzelnia w Zalesiu nie była więc przypadkiem odosobnionym podobnie jak
nie uwzględnione w zestawieniu cegielnie, które istniały w wielu majątkach.
Nadmienić należy, że przy wznoszeniu nowych zabudowań folwarcznych istniało
duże zapotrzebowanie na powyższy materiał budowlany, a funkcjonowanie
cegielni obniżało w znaczny sposób koszty ponoszone na rozbudowę
i unowocześnianie majątków.
Mimo nierównej glebie uprawiano: pszenicę, jęczmień, owies, ziemniaki,
groch Wiktoria oraz specjalizowało się w reprodukcji uznanych nasion buraków
cukrowych95.
W Zalesiu zarejestrowana była obora bydła mlecznego rasy nizinnej czarnobiałej odznaczana kilkakrotnie na Powszechnej Wystawie Krajowej w 1928 roku.
Na powyższej wystawie Zalesie otrzymało 1 złoty medal, 2 srebrne, 1 brązowy,
państwowy list pochwalny, a osobno jeszcze za opasy 1 złoty medal, 2 srebrne
i 250 złotych nagrody96. Wydajność mleka u bydła była w Zalesiu bardzo wysoka,
a przez pewien czas majątek ten był największym dostawcą mleka do mleczarni
gostyńskiej, gdyż dostarczał przeszło 1000 litrów dziennie. Wysokiej klasy była
również chlewnia rasy ostrouchej oraz hodowane tu konie remontowe97.
Na początku XX wieku w niektórych polskich pałacach pojawiło się
oświetlenie elektryczne w wyniku zainstalowania małych elektrowni na prąd stały.
Spośród polskich właścicieli ziemskich w Wielkopolsce pierwszą małą
elektrownię w 1901 roku założył Jan Żółtowski w Ujeździe98.
95
Majątki..., pod red., Jana Skuratowicza., s. 174
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Gostyń., W. Stachowski ., Dzieje wsi...,brak numeracji stron
97
Tamże
98
W. Molik ., Życie codzienne…, s. 158
96
32
W 1914 roku przynajmniej 105 folwarków było zelektryfikowanych, gdzie
prąd był dostarczany z wielkopolskich elektrowni. Oprócz tego w 205 majątkach
funkcjonowały małe elektrownie na prąd stały, w których prądnice poruszano siłą
turbin wietrznych, lokomobili i motorów spalinowych. Niestety większość
zelektryfikowanych majątków znajdowała się w niemieckich rękach, choć
z dobrodziejstwa elektryczności mogło korzystać również kilkudziesięciu polskich
ziemian99.
Do grupy majątków posiadających w okresie międzywojennym własną
elektrownię zaliczało się również Zalesie. Właściciel Zalesia w latach
dwudziestych i trzydziestych unowocześnił folwark, a jednym z przejawów
unowocześnienia była właśnie wspomniana elektrownia.
Fot. 7 Widok pomieszczenia elektrowni
Budynki gospodarcze były w bardzo dobrym stanie. Właściciel wybudował
dwa nowe spichlerze, stajnię fornalską oraz domy dla robotników.
W miejsce zlikwidowanej karczmy założono sklep towarów spożywczych. Drogi
były w bardzo dobrym stanie, a na ich utrzymanie Stablewski przeznaczał dużo
pieniędzy100. Podniesienie gospodarstwa do wysokiego poziomu w okresie
międzywojennym przez Kazimierza Stablewskiego było możliwe dzięki
zatrudnieniu bardzo dobrego administratora, jakim był wspomniany już wcześniej
Stefan Baranowski101.
99
Tamże., s. 159-160
101
A. Kwilecki ., Ziemiaństwo…, s. 4
100
33
Rozwój Zalesia został zahamowany po wkroczeniu na teren powiatu
gostyńskiego wojsk hitlerowskich i zorganizowaniu nowej administracji, która
zaczęła realizować politykę planowego wyniszczenia narodu. Wobec tutejszej
ludności stosowano politykę wysiedlenia i egzekucji. Kilku mieszkańców oddało
życie w obozach koncentracyjnych i niemieckich więzieniach. Zanotowano
również przypadki śmierci w wyniku bohaterskich walk we wrześniu 1939 roku102.
Ciekawe i dość niezwykłe były losy właściciela majątku i jego rodziny
w czasie II wojny światowej. W 1939 roku Kazimierz Stablewski był już
schorowany i rzadko opuszczał swój pokój. Nie miał męskiego potomka. Wspólnie
z nim mieszkały dwie niezamężne siostry Emilia i Gabriela Stablewskie oraz
przebywała tam również trzecia, zamężna siostra, Julia Bronikowska. Po zajęciu
wsi przez Niemców, nabywca tego majątku - baron Engelhardt z Kurlandii nie
wysiedlił byłego właściciela z Zalesia. Pozostawił ich w pałacu. Kazimierz
Stablewski i Julia Bronikowska zmarli w czasie okupacji, a Engelhardt poniósł
koszt pogrzebu i zezwolił na pochowanie ich w rodzinnym grobowcu103.
Fot. 8 Grobowiec rodziny Stablewskich
w Strzelcach Wielkich
102
Archiwum Szkoły Podstawowej w Zalesiu., Kronika Szkoły Podstawowej w Zalesiu z lat 1945- 2002., brak
numeracji stron
103
34
Obecnie przyjrzyjmy się rozwojowi kulturalnemu Zalesia w latach 18081945, który dokonywał się w ścisłym powiązaniu z przemianami społecznymi,
gospodarczymi i politycznymi. Zobaczmy jaki był wpływ Stablewskich
na całokształt życia kulturalnego oraz jaką trwałą spuściznę na tym polu
działalności po sobie zostawili. Na wstępie spróbujmy jednak wyjaśnić samo
pojęcie kultury, które ulegało ciągłym zmianą i nadal nie jest przez wszystkich
rozumiane jednakowo. Współcześnie kulturze przypisuje się szerokie znaczenie.
Wg Wincentego Okonia: „Kultura to ogół stworzonych przez ludzi wartości
naukowych, społecznych, artystycznych i technicznych oraz procesy tworzenia tych
wartości”104. Natomiast w „Słowniku języka polskiego” pod redakcją Witolda
Doroszewskiego znajdujemy takie wyjaśnienie tego terminu: „Całokształt
materialnego i duchowego dorobku ludzkości, wytworzonego w ogólnym rozwoju
historycznym lub w jego określonej epoce”105.
Przytoczmy jeszcze jedną definicję tego pojęcia zawartą w „Nowej
encyklopedii powszechnej PWN”: „Kultura obejmuje to wszystko co
w zachowaniu się i wyposażeniu członków społeczeństw ludzkich stanowi rezultat
zbiorowej działalności”106. Widać wyraźnie, że są to definicje zbieżne, które
z całokształtu życia danego społeczeństwa pozwalają wybrać obszary zaliczane
do kulturalnego dorobku danej grupy ludzi. Spróbujmy więc przyjrzeć się temu
zagadnieniu w odniesieniu do Zalesia.
Widocznym kulturalnym dorobkiem Zalesia są budowle, wśród których
do najcenniejszych należy zaliczyć neorenesansowy pałac wzniesiony w 1875 roku
dla ówczesnego właściciela dóbr Stanisława Stablewskiego być może przez bardzo
wziętego i zdolnego architekta tych czasów Stanisława Hebanowskiego. Możliwe,
że wzniósł go inny budowniczy, ale niewątpliwie wzorując się na kilka lat
starszym pałacu zimnowodzkim projektu wyżej wymienionego architekta107.
Budowa pałacu w Zalesiu przypadła na okres dynamicznego przyrostu
nowych siedzib, całkowitej przebudowy starych siedzib oraz kreowania nowych
stylów. Na przełomie XIX i XX wieku w Wielkopolsce można się doszukać ponad
400 realizacji pałacowych lub dworskich108. Wszystkie z nich stanowią ciekawe
obiekty architektoniczne świadczące często o pozycji danego rodu. Zjawisko
wznoszenia nowych i przebudowy starych rezydencji na podstawie wybranych
miejscowości ukazuje tabela 7.
104
W. Okoń ., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1987., s. 229
Słownik języka polskiego., pod red., Witolda Doroszewskiego., Warszawa 1964., s. 1280-1281
106
Nowa encyklopedia powszechna PWN., T. III., Warszawa 1992., s. 618
107
M. Libicki ., Dwory…, s. 310
108
W. Molik ., Życie codzienne..., s.109
105
35
TABELA 7
Style wybranych rezydencji ziemiańskich znajdujących się na terenie
obecnego powiatu gostyńskiego
Lp.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Miejscowość
Gola
Rokosowo
Podrzecze
Dusina
Kosowo
Łęka Wielka
Zimnowoda
Zalesie
Szelejewo
Data powstania
1827
1847
ok.1848
1865
1866
1870-1875
1874
1875
1908
Styl
klasycystyczny
neogotycki
neogotycki
neorenesansowy
neorenesansowy
neogotycki
neorenesansowy
neorenesansowy
neoklasycystyczny
Źródło: Zestawienie własne autorki na podstawie: W M. Libicki., Dwory i pałace wiejskie
w Wielkopolsce. Przewodnik., Poznań 1999.
Ukazane w tabeli rezydencje powstały głównie w końcowej fazie procesu
uwłaszczeniowego lub po jego zakończeniu co świadczy, iż zbudowano
je najprawdopodobniej za pieniądze uzyskane z powyższej reformy. Daje się
zauważyć dużą różnorodność stylów odzwierciedlającą aktualne tendencje w tym
zakresie. Widać również, że dwór w Zalesiu powstał stosunkowo późno wobec
podobnych budowli w innych miejscowościach, lecz różnice czasowe są bardzo
minimalne.
Fot. 9 Pałac w Zalesiu w okresie międzywojennym
36
Budynek jest zwrócony na wschód, murowany, piętrowy z niskim
mezzaninowym drugim piętrem, podpiwniczony nakryty dwuspadowymi niemal
płaskimi dachami, wzniesiony na planie zbliżonym do prostokąta,
z trzema
ryzalitami od frontu. Stwarzają one wrażenie trzech oddzielnych korpusów
połączonych jedynie łącznikami. Ryzality zwieńczone są trójkątnymi frontonami.
Stanowią one detal architektonicznie ozdobny, lecz mniej jak gdyby subtelny.
Wśród nich środkowy ryzalit jest najbardziej okazały, zawiera w obu fasadach
wejścia do pałacu: frontowe i ogrodowe. Wejście główne poprzedzone jest
gankiem o czterech kolumnach podtrzymujących taras pierwszego piętra109. Na osi
budynku znajduje się sień, a za nią salon, w którym do dzisiaj zachował się piękny
parkiet taflowy. Obok znajdowały się: tak zwany mały salon, pięknie zdobiona
jadalnia i gabinet właściciela110. Z salonu prowadzi wyjście na taras i do parku111.
Pałac został 23 lutego 1973 roku wpisany do rejestru zabytków112. Budowla
ta jest okazała, lecz znajduje się obecnie w złym stanie.
Fot. nr 10 Obecny wygląd pałacu w Zalesiu
Warto w tym miejscu nadmienić, że budowla ta nie była pierwszym
budynkiem wzniesionym na tym miejscu. Piwnice pałacu pokazują bowiem system
wcześniejszych konstrukcji113.
109
M. Ratajczak., Dwory i pałace –Zalesie w: „ABC”., 1997., nr 4., s. 5
111
112
Ogłoszenie Agencji Własności Rolnej skarbu Państwa Oddział w Poznaniu w: „Gazeta Poznańska”., 2002., nr
117., s. 17
113
M. Ratajczak ., Dwory..., s. 5
110
37
Umeblowanie wielkopolskich rezydencji wiejskich przeważnie nie tworzyło
jednorodnej całości, pochodziło z wielu epok i było zróżnicowane stylowo114.
Zapewne pałac w Zalesiu nie różnił się pod tym względem od innych posiadłości
ziemian wielkopolskich lecz nie posiadamy w tej materii informacji.
Upływający czas, a zwłaszcza okres po II wojnie światowej sprawił,
że nic z dawnego umeblowania nie ocalało.
Wiadomo jednak, że pałac mieścił w sobie wiele pamiątek narodowych,
a zwłaszcza pamiątek odnoszących się do Wielkopolski. Najcenniejszym skarbem
były liczne listy dr Karola Marcinkowskiego, Emilii Sczanieckiej i wielu innych
ludzi, którzy w połowie XIX wieku odegrali znaczącą rolę w Poznańskiem.
W pałacu znajdował się rzekomo sztucer, z którego miał strzelać Tadeusz
Kościuszko i szable powstańcze, z których jedna była po Sczanieckim i wiele
innych, które dzisiaj byłyby ozdobą nie jednego muzeum115.
Być może wszystkie te pamiątki znajdowały się w miejscach nazwanych
przez Witolda Molika „miejscami trofealnymi”. Były to odpowiednio
zaaranżowane wnętrza, gdzie gromadzono dzieła sztuki i pamiątki, przy doborze
których bardziej decydowały wartości historyczne i narodowe niż artystyczne 116.
Duży salon zdobiła piękna kryształowa lampa (pająk), która zakupiona
została od ss. Sercanek w Pradze. Również biblioteka w pałacu Stablewskich była
zasobna w stare druki, zwłaszcza w druki odnoszące się do dziejów Wielkopolski
i stanowiące nieocenione źródło dla jej historii117.Wszystkie te pamiątki zniszczyła
wojna, a zwłaszcza okres powojenny. Jeśli nawet coś ocalało to z upływem czasu
znalazło się w rękach prywatnych i wszelki ślad po tej materialnej spuściźnie rodu
Stablewskich zaginął.
Wypada wspomnieć, że za czasów Stanisława Stablewskiego nowy pałac
gościł arcybiskupa Floriana, późniejszych arcybiskupów gnieźnieńskich
i poznańskich, wielu ziemian, działaczy społecznych oraz ludzi kultury118.
Starszą budowlą jest oficyna dworska z 1835 roku wzniesiona w stylu
późnoklasycystycznym prawdopodobnie na miejscu starego dworu dla Kajetana
Stablewskiego.
114
W. Molik ., Życie codzienne.., s. 129-130
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Gostyń., W. Stachowski ., Dzieje wsi...,brak numeracji stron
116
W. Molik ., Życie codzienne..., s. 149
117
118
115
38
Fot. 11 Obecny wygląd oficyny dworskiej
Usytuowana jest w północnej części parku, na granicy z podwórzem.
Budynek jest murowany, otynkowany z elewacją frontową zwróconą w kierunku
południowym, jednokondygnacyjny, wysoko podpiwniczony, nakryty dachem
czterospadowym z trójkątnym przyczółkiem od frontu. Budynek wzniesiony został
na planie prostokąta o dwutraktowym układzie wnętrz, z sienią na osi 119. Oficyna
podobnie jak pałac została wpisana 23 lutego 1973 roku do rejestru zabytków120.
Wymienione budowle usytuowane są w parku krajobrazowym
o powierzchni 5,92 ha. Park został założony w I połowie XIX wieku zgodnie
z ówczesną modą polegającą na tworzeniu tego typu założeń parkowych. W 1875
roku przedzielono go drogą na dwie części. We wschodniej części znajduje się
duży staw z wyspą., na której jednak wbrew panującej wówczas tendencji nie
wzniesiono ażurowej altany, romantycznej groty lub innej tego typu budowli.
Główny wjazd na teren parku prowadzi przez trójprzelotową bramę z 3 ćw. XIX
wieku.
119
120
Ogłoszenie Agencji Własności…, s. 17
39
Fot. 12 Trójprzelotowa brama wjazdowa z 3 ćw. XIX wieku
Wśród drzewostanu znajdujemy stare okazy dębów szypułkowatych, jesionu
wyniosłego i buków121. Wymieniona wcześniej brama została wpisana do rejestru
zabytków 31 maja 1994 roku, natomiast park został wpisany do tego rejestru
31 maja 2002 roku122.
W powiecie gostyńskim parki dworskie obejmowały zwykle obszar kilku
hektarów. Mimo wszystko dość duża była grupa parków nie przekraczających
powierzchni dwóch hektarów. Duże parki tworzyły mniejszą grupę i w zasadzie
znajdowały się przy rezydencjach wielkich właścicieli ziemskich, gdyż założenie
i utrzymanie okazałego parku wymagało dużych nakładów finansowych co dla
wielu ziemian było zbyt dużym obciążeniem123. Park przy rezydencji Stablewskich
w Zalesiu o powierzchni wynoszącej 5,92 ha można więc zaliczyć do dużych.
Ważną rolę w życiu większości ziemian w Wielkopolsce odgrywało życie
religijne. Z tego powodu w majątkach głównie bogatych ziemian i arystokracji
wznoszono kaplice. Były to budowle różnej wielkości znajdujące się wewnątrz,
przylegające do głównego budynku lub wolno stojące w pobliżu niektórych
rezydencji124 Zalesie będące własnością Stablewskich przez długi okres czasu nie
posiadało własnego miejsca kultu religijnego. Dopiero wychowany w duchu
umiłowania ojczyzny zbudował Kazimierz Stablewski w 1921 roku na terenie
majątku w pobliżu swego pałacu kaplicę pod wezwaniem Najświętszego Serca
Jezusa, jako wotum wdzięczności za ocalenie Zalesia z pożogi I wojny
121
Ogłoszenie Agencji Własności…, s. 17
123
W. Molik ., Życie codzienne..., s. 165-166
124
Tamże., s. 160
122
40
światowej125. Powyższy fakt potwierdza odnaleziony w czasie rozbiórki kaplicy
akt erekcyjny.
Na podstawie starych fotografii, widać, że kaplica była bardzo ciekawa
pod względem architektonicznym, gdyż została zbudowana w stylu zakopiańskim.
Wewnątrz znajdował się ołtarz, który wykonany był na wzór głównego
ołtarza Katedry Poznańskiej. Wnętrze kaplicy ozdobiono obrazami malarza
Jackowskiego126.
W tym miejscu wypada nadmienić, że kaplica została rozebrana mimo
sprzeciwu miejscowego środowiska w 1983 roku.
Fot. 13 Kaplica w Zalesiu z 1921 roku
Innym ciekawym elementem religijnym jest znajdująca się na terenie parku
grota Matki Bożej z Lourdes, która została zbudowana z kamienia polnego
w 1921 roku przez Franciszka Snelę z Zalesia na terenie posiadłości Stablewskiego
za jego zgodą, również jako kolejne wotum wdzięczności od mieszkańców
za odzyskanie przez Polskę niepodległości127.
Na terenie wsi znajduje się również kilka figur, z których żadna nie
przedstawia jednak większej wartości artystycznej. Na uwagę zasługuje wyłącznie
usytuowana w centrum miejscowości figura Św. Jana Chrzciciela. Starsi
mieszkańcy Zalesia pamiętają, że znajdował się na niej napis „Śp. Jan Stablewski
prosi o modlitwę”, co może świadczyć o fundatorze tej figury.
125
S. Drygas ., Historia parafii Zalesie Wielkopolskie w: „Życie parafialne”., 1994., nr 13-14., s. 13-14
M. Ratajczak., Dwory…, s. 5
127
S. Drygas., Historia parafii. Zalesie Wielkopolskie w: „Życie parafialne”., 1993., nr 16., s. 4
126
41
Fot. 14 Kamienna grota Matki Bożej z Lourdes
Fot. 15 Figura Jana Chrzciciela
42
Przyjrzyjmy się teraz kilku wybranym formom uczestnictwa społeczności
Zalesia w życiu kulturalnym, które kultywowane były lub narodziły się w czasach
gdy właścicielami tej miejscowości byli Stablewscy. Należy stwierdzić, że mimo
rolniczego charakteru tej miejscowości przeważały tu formy działalności
kulturalnej i uczestnictwa w kulturze typowe dla rozwiniętych ekonomicznie
ośrodków wiejskich. Oczywistym jest fakt, że przekazywane od stuleci z pokolenia
na pokolenie tradycyjne zwyczaje i obrzędy są odzwierciedleniem naszej duchowej
i społecznej kultury. W ciągu wieków uzyskiwały one nowe formy i oprawę,
przekształcając się w zabawy ludowe nadające wsi wiele uroku.
Do tradycji ludowej kultywowanej w Zalesiu należał „Wieniec” czyli
wiejskie żniwne święto. Przed żniwnym świętem wiejskie dziewczyny układały
pod daną melodię krótkie wierszyki będące pochwałą dla dziedzica oraz
administratora. Krytyce poddawani byli sąsiedzi choćby byli lepsi pod względem
gospodarowania. Taki był ogólny zwyczaj tworzenia pieśni wieńcowych. Obrzęd
zaczynał się popołudniu uroczystym pochodem, w którym uczestniczyli wszyscy
mieszkańcy wsi. Na początku korowodu z tradycyjnymi dudami i skrzypcami szli
muzykanci. Dalej szedł przodownik niosąc na głowie tradycyjny wieniec dla pana.
Drugi wieniec niosła na rękach dla pani domu najlepsza pracownica. Pochód
wieńcowy zatrzymywał się przed dworem, gdzie na werandzie siedział dziedzic
w otoczeniu gości. W tym momencie rozpoczynał się śpiew pieśni wieńcowych.
Po pieśniach wręczano wieńce, przemawiał dziedzic i rozpoczynała się zabawa
taneczna128. Jednym z punktów tej uroczystości było wspólne zdjęcie uczestników
tego święta z właścicielem majątku.
Fot.16 Wieniec w Zalesiu
128
M. Szyperski., Wieniec i pieśni wieńcowe w Wygodzie pod Borkiem w:„Kronika Gostyńska” ., Gostyń 1931.,
T. III., nr 6., s.107-112
43
Tradycja ta kultywowana jest nadal, choć sam przebieg wieńca zwanego
dzisiaj dożynkami uległ pewnym przeobrażeniom.
Kontakt z kulturą był również możliwy dzięki wycieczkom. W okresie
międzywojennym dziedzic Zalesia Kazimierz Stablewski organizował liczne
wyjazdy dla pracowników swego majątku129.
Fot. 17 Wycieczka pracowników majątku w Zalesiu do Gdyni
Ważnym wydarzeniem dla podniesienia kultury rolnej było utworzenie
w Zalesiu w 1897 roku Kółka Rolniczego130. Odgrywało ono ogromną rolę
w rozwoju ówczesnych gospodarstw chłopskich. Działalność Kółka obejmowała
różne kwestie związane z gospodarką rolną. Na zebraniach dzielono się swoimi
doświadczeniami, zapoznawano się z nowymi metodami pracy i rodzajami kultur.
Członkowie Kółek zwiedzali różnego rodzaju wystawy poświęcone rolnictwu,
dzięki czemu mieli możliwość bezpośredniego zapoznania się z wieloma
nowościami z tej dziedziny gospodarki.
Prawdą niewygodną dla Wielkopolan lecz nie dającą się zaprzeczyć jest fakt
wyraźnego pozostawania Poznańskiego na obrzeżach zasadniczych wydarzeń
literackich. Wiadomym jest, że wiodącymi ośrodkami polskiego życia
intelektualnego i kulturalnego w XIX wieku były Kraków i Warszawa. Na tym tle
Poznań wypada niestety dość słabo. Do skromnego dorobku literackiego, który
jednak powstał przyczyniła się w pewnym zakresie Irena Stablewska.
129
129
Tamże
44
Z opisu życia i twórczości Ireny Stablewskiej zawartego w książce „Palma
na Saharze”131 wynika, iż urodziła się 28 maja 1864 roku jako córka Stanisława
Stablewskiego i Stanisławy ze Sczanieckich Stablewskiej. Po odebraniu
starannego wychowania domowego rozpoczęła naukę w Krakowie u Urszulanek,
a następnie u Sercanek w Pradze. Mury szkolne opuściła w 1881 roku. W swych
licznych podróżach po kraju i zagranicy spotykała się z wybitnymi ludźmi
np. Heleną Modrzejewską i Kazimierzem Przerwa-Tetmajerem. Debiut literacki
Ireny Stablewskiej nastąpił w 1893 roku. Pierwszą powieść „ Pod rodzinnym
gniazdem” wydała w 1896 roku. Powieść i poezja nie były przy tym jedynym
rodzajem twórczości. Chętnie próbowała swych sił w małych formach
prozatorskich. W miarę przekazywania do druku kolejnych tekstów, krystalizował
się stopniowo profil artystyczno-ideowy pisarki. Lokalizuje ona akcję swych
utworów przede wszystkim na wsi wielkopolskiej, obrazuje dzieje ludzi z niej
pochodzących, bądź mający z nią ścisły związek. Pragnie odzwierciedlić w swej
twórczości najważniejsze problemy społeczno-ekonomiczne opisywanego
środowiska. Dydaktyzm nakierowany jest na propagowanie idei solidaryzmu
społecznego oraz mobilizowanie do obrony polskiego stanu posiadania. Sporo
uwagi poświęca też problemom emancypacji kobiet. Irena Stablewska angażowała
się bardzo mocno w życie kulturalne swego najbliższego regionu np. wygłaszając
wykłady. Na początku lat trzydziestych tempo pracy Stablewskiej wyraźnie
osłabło. Najbardziej wpłynęła na to postępująca utrata wzroku. Umarła w Zalesiu
4 stycznia 1939 roku po trwającej kilka miesięcy chorobie i została pochowana
w rodzinnym grobowcu w Strzelcach Wielkich. Pisarka pozostawiła po sobie dość
bogatą spuściznę. Nie da się jednak dorobku Ireny Stablewskiej w żadnym
przypadku przecenić. Powołam się na słowa Krzysztofa Maćkowiaka oceniające
dorobek literacki Ireny Stablewskiej: „Artystycznie przeciętny, miejscami wręcz
słaby, ideowo w skali globalnej również mało atrakcyjny. Pozostaje jednak cząstką
naszych wspólnych dziejów, świadectwem przeszłości, współtworzącym gmach
narodowej historii” 132.
131
132
K. Maćkowiak., Palma..., s. 33
Tamże., s. 54
45
Fot. 18 Irena Stablewska (Ira)
Źródło: Palma na Saharze., K. Maćkowiak
Zalesie było od dawna cichą placówką oświaty ludowej. Stanisław
Stablewwki jeden za najgorliwszych pionierów pracy społecznej, bardzo ją
popierał. W czasach najcięższej walki z falą germanizacji, przez blisko pół wieku,
aż do wybuch I wojny światowej, w tajemnicy przed czujnym okiem pruskiej
policji dwór ściągał liczną rzeszę dziatwy na naukę katechizmu i polskiego
języka133.
Również Kazimierz Stablewski dbał rozwój szkolnictwa w Zalesiu. Fakt ten
potwierdzają liczne zapiski w Księdze Protokołów Rady Szkolnej Miejscowej,
w której od 1906 do 1919 roku widnieje sześciokrotnie podpis Kazimierza
Stablewskiego. W następnych latach przedstawicielem dziedzica w tym organie
był administrator majątku Stefan Baronowski, który pełnił funkcję
przewodniczącego tego ciała nadzorującego pracę szkoły. Jako dowód troski
dziedzica o szkołę przytoczę jeden zapis z powyższego protokółu: „ Jaśnie
Wielmożny Pan Stablewski ofiarował ze swej strony także jeden obraz narodowy
Do biblioteki Jaśnie Wielmożny Pan Stablewski ofiarował z swojej biblioteki kilka
książek stosownych dla młodzieży”134.
/-/Władysław Hałas
133
134
M. Szyperski., Wieniec i pieśni wieńcowe…, s.107-112
Archiwum Szkoły Podstawowej w Zalesiu., Księga protokółów Rady Szkolnej Miejscowej z lat 1906-1937

Pałac - Szkoła Podstawowa w Zalesiu

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zalesie Dolne nr 9 - Towarzystwo Przyjaciół Zalesia Dolnego

Zalesie Dolne nr 4 - Towarzystwo Przyjaciół Zalesia Dolnego