POL / ENG - Studia Poradoznawcze

Transkrypt

Studia
Poradoznawcze
Journal
of Counsellogy
2014
Copyright © by Dolnośląska Szkoła Wyższa
Copyright © by Naukowe Towarzystwo Poradoznawcze
Wrocław 2014
Czasopismo dostępne: www.dsw.edu.pl/studia-poradoznawcze
Rada naukowa
Annamaria Di Fabio (Włochy), Berndt‑Joachim Ertelt (Niemcy), Jean Guichard (Francja),
Gaby Jacobs (Holandia), Spyros Kriwas (Grecja), Robert Kwaśnica (Polska),
Laura Nota (Włochy), Mark Savickas (USA), Ewa Solarczyk‑Ambrozik (Polska),
Bogusław Śliwerski (Polska), Bożena Wojtasik (przewodnicząca) (Polska),
Richard A. Young (Kanada)
Zespół redakcyjny
Alicja Kargulowa (redaktor naczelny)
Elżbieta Siarkiewicz (z‑ca redaktora naczelnego)
Anna Bilon (sekretarz redakcji)
Witold Gidel (redaktor techniczny)
Wojciech Sitek (redaktor statystyczny)
Lista recenzentów
Doreen Admiraal (Holandia), Nancy Arthur (Kanada), Maria Czerepaniak-Walczak (Polska),
Olga Czerniawska (Polska), Jean-Pierre Dauwalder (Szwajcaria), Piotr Dehnel (Polska),
Maria Eduarda Duarte (Portugalia), Ted Fleming (Irlandia),
Bogusława Dorota Gołębniak (Polska), Wojciech Horyń (Polska), Jerzy Kochanowicz (Polska),
Lucyna Kopciewicz (Polska), Stefan Kwiatkowski (Polska), Mieczysław Malewski (Polska),
Frans Meijers (Holandia), Maria Mendel (Polska), Władysław Misiak (Polska),
Małgorzata Olejarz (Polska), Anna Paszkowska-Rogacz (Polska), Katarzyna Popiołek (Polska),
Eugenia Potulicka (Polska), Małgorzata Sekułowicz (Polska), Teresa Maria Sgaramella (Włochy),
Dan Stanescu (Rumunia), Agnieszka Stopińska-Pająk (Polska),
Maria Straś-Romanowska (Polska), Gayle Sulik (Stany Zjednoczone)
Korekta językowa
Zofia Smyk (język polski)
Patrycja Poniatowska (język angielski)
Projekt okładki
Anna Mikoda‑Antoniewicz
ISSN 2299-4971
Adres redakcji
Dolnośląska Szkoła Wyższa
ul. Strzegomska 55
53‑611 Wrocław
tel. 71 356 15 00
e‑mail: [email protected]
www.wydawnictwo.dsw.edu.pl
Copyright © by Dolnośląska Szkoła Wyższa
Copyright © by Naukowe Towarzystwo Poradoznawcze
Wrocław 2014
Journal available at: www.dsw.edu.pl/studia-poradoznawcze
Editorial Advisory Board
Annamaria Di Fabio (Italy), Berndt-Joachim Ertelt (Germany), Jean Guichard (France),
Gaby Jacobs (the Netherlands), Spyros Kriwas (Greece), Robert Kwaśnica (Poland),
Laura Nota (Italy), Mark Savickas (US), Ewa Solarczyk-Ambrozik (Poland),
Bogusław Śliwerski (Poland), Bożena Wojtasik (chairman) (Poland),
Richard A. Young (Canada)
Editors
Alicja Kargulowa (editor in chief)
Elżbieta Siarkiewicz (vice editor in chief)
Anna Bilon (editorial assistance)
Witold Gidel (typesetting)
Wojciech Sitek (statistical editor)
Reviewers
Doreen Admiraal (the Netherlands), Nancy Arthur (Canada),
Maria Czerepaniak-Walczak (Poland), Olga Czerniawska (Poland),
Jean-Pierre Dauwalder (Switzerland), Piotr Dehnel (Poland), Maria Eduarda Duarte (Portugal),
Ted Fleming (Ireland), Bogusława Dorota Gołębniak (Poland), Wojciech Horyń (Poland),
Jerzy Kochanowicz (Poland), Lucyna Kopciewicz (Poland), Stefan Kwiatkowski (Poland),
Mieczysław Malewski (Poland), Frans Meijers (the Netherlands), Maria Mendel (Poland),
Władysław Misiak (Poland), Małgorzata Olejarz (Poland), Anna Paszkowska-Rogacz (Poland),
Katarzyna Popiołek (Poland), Eugenia Potulicka (Poland), Małgorzata Sekułowicz (Poland),
Teresa Maria Sgaramella (Italy), Dan Stanescu (Romania), Agnieszka Stopińska-Pająk (Poland),
Maria Straś-Romanowska (Poland), Gayle Sulik (USA)
Proofreading
Zofia Smyk (Polish language)
Patrycja Poniatowska (English language)
Cover design
Anna Mikoda-Antoniewicz
ISSN 2299-4971
The Address
University of Lower Silesia
ul. Strzegomska 55
53-611 Wrocław
tel. 71 356 15 00
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwo.dsw.edu.pl
Spis treści
I. Studia i rozprawy
Annamaria Di Fabio
Poradnictwo kariery i psychologia pozytywna w XXI wieku.
Nowe konstrukty i sposoby oceny skuteczności działań doradczych . . . . . . . . . . . 13
Maria Eduarda Duarte
Poradnictwo w konstruowaniu życia. Cele, procesy, instrumenty . . . . . . . . . . . . . 41
Elżbieta Siarkiewicz
Moc słowa. Możliwości identyfikowania wypowiedzi
performatywnych w poradniczych praktykach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
II. Komunikaty z badań i opinie
Ewa Rzechowska
Pięćdziesięciolatek w obliczu zagrożenia utratą pracy,
czyli o czym powinien wiedzieć doradca. Perspektywa psychologiczna . . . . . . . . . . 75
Barbara Skałbania
Poradnia psychologiczno-pedagogiczna jako miejsce o wielu znaczeniach . . . . . . . 106
III. Rekomendacje dla praktyki poradnictwa
Aneta Słowik
Przesłania dla poradniczej praktyki na kongresie IAEVG/AIOSP w Montpellier . . . . 123
Magdalena Czochara
Szanse i ograniczenia poradnictwa specjalistycznego dla osób bezdomnych w Polsce 136
IV. Recenzje
Anna Walulik CSFN
Alicja Czerkawska, Poradnictwo egzystencjalne.
Założenia – inspiracje – rozwiązania praktyczne.
Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej. 2013, s. 203. . . . . 157
Krzysztof T. Konecki
Joanna Kłodkowska, Radzenie sobie pracowników ze zmianami w organizacji.
Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, 2014 s. 291. . . . . . 160
6
Studia Poradoznawcze 2014
V. Aktualności i kronika
Laura Nota, Johannes Katsarov
European Doctoral Programme in Career Guidance and Counselling (ECADOC), Sprawozdanie z Pierwszej Europejskiej Letniej Szkoły, Padwa, Włochy, 15-20 września 2014
roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Violetta Drabik-Podgórna
28. Międzynarodowy Kongres Psychologii Stosowanej (ICAP 2014)
8-13 lipca 2014 w Paryżu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Agnieszka Dragon
Spotkanie naukowe Katedry UNESCO,
Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 3-4 czerwca 2014 r. . . . 174
Joanna Górna
Doradztwo zawodowe dla osób w wieku 50 + wobec przemian i wyzwań rynku pracy.
Międzynarodowa Konferencja Naukowa, Częstochowa, 8-9 maja 2014 r. . . . . . . . . 178
Martyna Pryszmont-Ciesielska
Kolokwium habilitacyjne Edyty Zierkiewicz,
Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego . . . . . 183
Michał Mielczarek
Doktorat Anny Bilon:
Poradnictwo kariery w Holandii – założenia, organizacja, perspektywy aplikacji w Polsce,
Wydział Nauk Pedagogicznych, Dolnośląska Szkoła Wyższa,
Wrocław, 20 stycznia 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Contents
I. Studies and Dissertations
Annamaria Di Fabio
Career counselling and positive psychology in the 21st century:
New constructs and measures for evaluating the effectiveness of intervention . . . . . 193
Life-designing: Objectives, processes, instruments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Performative utterances in counselling practice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
II. Research Reports
Ewa Rzechowska
50+ workers at risk of redundancy, or what counsellors should know:
A psychological perspective . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Barbara Skałbania
The psychological-pedagogical counselling centre and its multiple meanings . . . . . 278
III. Recommendations for Counselling Practice
Aneta Słowik
Lessons for counselling practice at the IAEVG /AIOSP congress in Montpellier . . . . 293
Magdalena Czochara
Specialist counselling for the homeless people in Poland: Chances and limitations . . 306
IV. Reviews
Anna Walulik, CSFN
Alicja Czerkawska, Poradnictwo egzystencjalne. Założenia – inspiracje – rozwiązania
praktyczne (Existential counselling. Assumptions – inspirations – practical solutions),
Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław 2013 . . . . . . . . . 325
Joanna Kłodkowska, Radzenie sobie pracowników ze zmianami w organizacji
(Coping with changes in the organisation), Wydawnictwo Naukowe
Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, 2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
8
Journal of Counsellogy 2014
V. News and Chronicles
European Doctoral Programme in Career Guidance and Counselling (ECADOC):
Information on the First Summer School on Career Guidance
and Counselling in Padua, 15-20 September, 2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333
From Crisis to Sustainable Well-Being, 28th International Congress
of Applied Psychology (ICAP 2014), 8-13 July, 2014, Paris . . . . . . . . . . . . . . . . 336
Agnieszka Dragon
Seminar of the UNESCO Chair of Lifelong Guidance and Counselling,
Institute of Pedagogy, University of Wrocław, Wrocław 3-4 June, 2014 . . . . . . . . . 342
Joanna Górna
Vocational Counselling for People Aged 50 and Over: Changes and Challenges
in the Labour Market. International Conference, Czestochowa, 8-9 May, 2014 . . . . 346
Habilitation colloquium of Edyta Zierkiewicz, Faculty of Historical
and Pedagogical Sciences, University of Wroclaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
Michał Mielczarek
Anna Bilon’s doctoral viva: Poradnictwo kariery w Holandii – założenia, organizacja,
perspektywy aplikacji w Polsce (Career counselling in the Netherlands: Assumptions,
organisation, prospects of application in Poland), Faculty of Education,
University of Lower Silesia, Wroclaw, 20 January 2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
About the Authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
2014
Studia
Poradoznawcze
Annamaria Di Fabio
Poradnictwo kariery i psychologia pozytywna w XXI wieku.
Nowe konstrukty i sposoby oceny skuteczności działań doradczych
Poradnictwo w konstruowaniu życia. Cele, procesy, instrumenty
Moc słowa. Możliwości identyfikowania wypowiedzi performatywnych
w poradniczych praktykach
ISSN 2299-4971
Annamaria Di Fabio
University of Florence
Poradnictwo kariery i psychologia pozytywna
w XXI wieku. Nowe konstrukty i sposoby oceny
skuteczności działań doradczych
W erze ponowoczesności jednostki stają wobec nowych wyzwań związanych
z kierowaniem własną karierą i życiem, wynikających ze złożoności współczesnego świata pracy. W tym artykule zostanie omówione znaczenie zasobów jednostki
znane w psychologii pozytywnej, oraz nowa koncepcja nazwana Pozytywne Całożyciowe Kierowanie Sobą i Relacjami (Positive Lifelong Self and Relational Management (PLS&RM).) (Di Fabio, 2014g). W artykule rozważany jest również problem odpowiedzialności w poradnictwie kariery i związane z tym kwestie oceny
skuteczności realizowanych w nim działań, w kontekście psychologii pozytywnej.
Zamieszczone są także propozycje nowych wytycznych dla poradnictwa XXI wieku
i opis aktualnych miar jego efektywności z uwzględnieniem perspektywy ilościowej
i jakościowej w tych pomiarach.
Poniższy tekst jest wersją rozszerzoną artykułu w języku angielskim.
Słowa kluczowe: poradnictwo kariery, psychologia pozytywna, ocena
skuteczności interwencji/działań, odpowiedzialność, pozytywne
zarządzanie/kierowanie życiem.
Wprowadzenie
W erze ponowoczesnej społeczeństwa stają się coraz bardziej złożone i niestabilne.
Nieustannie zmienia się świat pracy. W związku z tym wymaga się od jednostek
radzenia sobie z rosnącą liczbą tranzycji w życiu zawodowym (Savickas, 2011a).
Podczas gdy w XX wieku pracownicy rozwijali kariery w ramach stabilnych organizacji, w XXI wieku płynne organizacje są coraz bardziej płynne. Kariera już
nie jest powiązana z organizacją, ale w coraz większym stopniu jest sprawą samego
pracownika (Duarte, 2004). Pracownicy muszą samodzielnie podejmować decyzje
dotyczące trajektorii ich kariery dużo częściej niż w przeszłości. Zgodnie z Marka Savickasa (2011a) formułą osobistego sukcesu, zainteresowania, wartości i cele
stanowią fundamenty kariery, dzięki którym jednostki mogą osiągać udane życie
(Di Fabio, 2014d) adekwatnie do osobistego odczucia jego sensu. W XXI wieku
14
zatrudniani pracownicy muszą więc nieustannie pogłębiać swoją wiedzę i rozwijać
umiejętności, wykazywać się elastycznością, utrzymywać wysoki poziom zdolności do bycia zatrudnionym (employability), muszą być otwarci na zmiany i rozwijać zdolności adaptacyjne, niezbędne w procesie konstruowania kariery (Savickas,
2011a). Zatem, w XXI wieku nie możemy już dłużej odwoływać się do mechanizmów poziomego lub pionowego rozwoju kariery, ale musimy mówić o kierowaniu
nią (Savickas, 2011a, 2013) przez jednostki, które ponoszą pełną odpowiedzialność
za kształtowanie własnego życia oraz za podejmowane decyzje związane z karierą.
W procesie kierowania karierą nie wybieranie czy podejmowanie decyzji, ma bowiem kluczowe znaczenie, ale konstruowanie tożsamości (Savickas, 2011). Pojęcie
Ja (Self) stało się dziś fundamentalne. Samokonstruowanie jest osiągane poprzez
społeczne konstruowanie i współkonstruowanie siebie we współpracy z grupą społeczną i społeczeństwem (Savickas 2011b,). Co więcej, w epoce postmodernistycznej dostrzegamy charakterystyczną deregulację ścieżek życia i rosnący pluralizm
obu – zarówno zawodowych, jak i osobistych – trajektorii (Guichard, 2013; Savickas, 2013). Kwestią fundamentalną staje się więc rozważanie wzajemnych relacji
między aktywnością zawodową i innymi sferami życia jednostki (Guichard, 2004,
2009). Mając to na uwadze, Savickas z zespołem badaczy (2009) opracowali paradygmat projektowania życia (Life Design Approche) jako całożyciowy, holistyczny,
kontekstualny i prewencyjny paradygmat psychologii zawodowej i poradnictwa
kariery. Zgodnie z tym paradygmatem wyzwania związane z kierowaniem karierą
(Savickas, 2011a) i kierowaniem/zarządzaniem życiem (Guichard, 2013) są ściśle
ze sobą połączone i nie mogą być traktowane oddzielnie.
Dla doradców kariery wyzwaniem staje się przechodzenie od pomocy ludziom
w rozwijaniu ich karier, do wspierania ich w konstruowaniu życia, uwzględniającego pracę i relacje międzyosobowe (Richardson, 2012) jako główne społeczne
konteksty. Praca to z natury rzeczy relacyjne działanie (Blustein, 2011), w którym
każda decyzja, doświadczenie i interakcje ze światem pracy są przez ich pryzmat
rozumiane, oraz są pod ich wpływem i poprzez nie kształtowane. Z tego wynika,
że przesunięcie z projektowania kariery do projektowania życia ma także charakter
działania relacyjnego – co naturalne (Di Fabio, 2014d) – a ludzie są w pełni odpowiedzialni za obrany kierunek, zarówno w życiu zawodowym, jak i osobistym
(Guichard, 2013).
Perspektywa psychologii pozytywnej
Przy udzielaniu pomocy w konstruowania współczesnych karier, w sytuacji, charakteryzującej się niepewnością i ciągłymi zmianami, niezbędne jest przyjęcie perspektywy prewencyjnej (Hage i in., 2007;. Kenny & Hage, 2009) skoncentrowanej
na promowaniu zasobów potrzebnych do pozytywnego rozwoju (Di Fabio, 2014f;
Kenny, 2014). Programy profilaktyczne skupiają się na zwiększaniu czynników
15
zapobiegawczych, które podnoszą prawdopodobieństwo osiągnięcia pozytywnych
wyników i redukują czynniki ryzyka (Hage i in., 2007;. Kenny & Hage, 2009). Perspektywa prewencyjna jest bardziej skuteczna, gdy działania na rzecz zwiększania
zasobów są połączone z wysiłkami na rzecz ograniczania ryzyka (Hage i in., 2007,
Kenny & Hage, 2009) tak, aby budować mocne strony jednostki (Di Fabio, 2014e,
2014f; Di Fabio, Bernaud, i Loarer, 2014; Di Fabio & Kenny, 2011; Di Fabio & Saklosfke, 2014a, 2014b).
Mając na uwadze promowanie zasobów jednostki, psychologia pozytywna
koncentruje się przede wszystkim na zagadnieniu dobrostanu (well-being) i zdrowiu psychicznym, wykorzystując salutogenetyczny, a nie patogenetyczny model
zdrowia (Antonowsky, 1987a,b). Z perspektywy tej psychologii rozróżniamy także
dobrostan hedonistyczny i eudajmonistyczny (Ryan & Deci, 2001; Ryff & Singer,
2008,; Waterman i in., 2010). Podejście hedonistyczne koncentruje się na szczęściu
i określa dobrostan w kategoriach osiągania przyjemności i unikania bólu. Eudajmonistyczne podejście skupia się na sensie i samorealizacji, a określając dobrostan,
uwzględnia stopień pełnego funkcjonowania jednostki (Ryan & Deci, 2001). Można również wyróżnić subiektywne poczucie dobrostanu (SWB; Kahneman, Diener,
& Schwarz, 1999) oraz dobrostan psychiczny jako taki (PWB; Ryff & Singer, 2008).
Subiektywne poczucie dobrostanu wskazuje na podejście hedonistyczne i składa się
z komponentów: afektywnego, który charakteryzuje przewaga występowania pozytywnych emocji nad negatywnymi oraz poznawczego – oceny odnoszącej się do satysfakcji życiowej. Do dobrostanu psychicznego odnosi się podejście eudajmonistyczne, w którym określa się go, uwzględniając stosunek do optymalnego funkcjonowania i samorealizacji jednostki, koncentrując się na jej zasobach i mocnych
stronach (Waterman i in., 2010).
W podejściu hedonistycznym uznaje się pozytywny afekt, czyli doraźne zadowolenie z życia. Pozytywny afekt odnosi się do doświadczanych przez jednostki
pozytywnych uczuć (Watson, Clark & Tellegen, 1988). Eudajmonistyczne zadowolenie z życia jest natomiast definiowane jako globalna poznawcza opinia na temat
życia poszczególnych osób. Uwzględnia się w tej ocenie/opinii nie tylko aspekt
emocjonalny, ale podnosi się także aspekty poznawcze. Pozytywny afekt i zadowolenie z życia są powiązane z zarządzaniem karierą. Pozytywny afekt odnosi się
do adaptacji zawodowej i optymizmu (Rottinghaus, Day & Borgen, 2005), a także
do poczucia własnej skuteczności w kontekście podejmowania decyzji związanych
z karierą (Betz, Hammond, & Multon, 2005; Rottinghaus, Jenkins, & Jantzer, 2009).
Zadowolenie z życia jest związane z takimi zmiennymi kierowania/zarządzania karierą, jak adaptacyjność kariery (Maggiori, Johnston, Krings, Massoudi & Rossier,
2013) i zatrudnialność (De Cuyper, Van Der Heijden & De Witte, 2011).
W eudajmonistycznym ujęciu dobrostanu podkreśla się znaczenie, jakie dla
jednostki i społeczeństwa mają złożone i znaczące cele, widziane zarówno w wymiarze ogólnospołecznym, jak i lokalnym (Delle Fave, 2014; Waterman i in.,
2010). Zdaniem Carmelo Vázqueza, Gonzalo Hervása i Samuela M.Y. Ho (2006)
16
w definiowaniu eudajmonistycznego dobrostanu najbardziej istotne i komplementarne są trzy modele: Wielowymiarowy model dobrostanu psychicznego (multidimensional model of psychological well-being) Carol Ryff (Ryff, 1995), Model trzech
sposobów osiągania szczęścia Martina Seligmana (Seligman, 2002) oraz Motywacyjny model dobrostanu Edwarda Deciego i Rycharda Ryana (teoria automotywacji JM)
(Deci & Ryan, 2000). Te modele wyznaczają trzy wymiary dobrostanu.
Rozbudowany Wielowymiarowy model dobrostanu psychicznego Ryff (1995) posiada sześć eudajmonistycznych wymiarów: samoakceptację; tworzenie jakościowych więzi z innymi; poczucie autonomii w myśleniu i działaniu; zdolność kierowania złożonymi środowiskami tak, aby dostosować osobiste potrzeby i wartości;
poszukiwanie znaczących celów i poczucia sensu w życiu; ciągły wzrost i rozwój
jednostki jako osoby. Zgodnie z wielowymiarowym modelem Ryff dobrostan związany jest z subiektywnym postrzeganiem sukcesu zawodowego (Wiese, Freund &
Baltes, 2002), tożsamością zawodową i opiniami dotyczącymi kariery (Strauser, Lustig & Ciftci, 2008). Z kolei w Modelu trzech sposobów osiągania szczęścia Seligmana
(Seligman, 2002) podkreśla się trzy aspekty: przyjemne życie, włączając w to wzrost
pozytywnych emocji dotyczących przeszłości, teraźniejszości i przyszłości; zaangażowane życie, oznaczające włączenie do działania osobistego potencjału, w celu
wypracowania większej ilości pozytywnych doświadczeń w codziennej praktyce;
sensowne (meaningful) życie, włączając w to nadawanie znaczeń i wytyczanie celów, wykraczających poza dotyczące siebie. Natomiast zgodnie z Motywacyjnym
modelem dobrostanu Deciego i Ryana (Deci & Ryan, 2000) zdrowe funkcjonowanie psychiczne wymaga spełnienia dwóch warunków: odpowiedniego zaspokojenia podstawowych potrzeb psychologicznych (czyli autonomii, relacji, kompetencji) oraz posiadania umiejętności określania celów spójnych z własnymi interesami
i wartościami.
Jednocześnie eudajmonistyczne ujęcie dobrostanu określają zmienne związane
z kierowaniem karierą i życiem. Na przykład dobrostan zgodnie z modelem Ryff
(1995) jest związany z postrzeganiem subiektywnego sukcesu łączącego się z karierą (Wiese, Freund & Baltes, 2002), tożsamością i opiniami dotyczącymi rozwoju
kariery zawodowej (Strauser, Lustig & Ciftci, 2008). Dobrostan według modelu Seligmana (2002) jest przede wszystkim powiązany z postrzeganiem zbalansowanego
życia (Sirgy & Wu, 2009) i sensownej/wartościowej pracy (Dik, Duffy & Eldridge,
2009). W końcu dobrostan według Deciego i Ryana (2000) jest związany z koncepcją samozgodności (self concordance), dzięki której ludzie czują, że dążą do osiągnięcia swoich celów, dlatego że te są dopasowane do podstawowych interesów
i wartości, a nie dlatego, że inni mówią, iż powinni je osiągnąć.
Z perspektywy Pozytywnego Rozwoju Młodzieży (Positive Youth Development
PYD; Catalano, Berglund, Ryan, Lonczak, & Hawkins, 2004; Kenny, Di Fabio, &
Minor, 2014; Kozan, Di Fabio, Blustein, & Kenny, 2014; Lerner i in., 2005), koncepcji, która koncentruje się na rozwoju mocnych stron młodych ludzi i ich potencjale – niezbędnym przy aktywnym stawianiu przez nich czoła złożoności epoki
17
postmodernistycznej – zasoby osobiste uważa się za czynniki ochronne (Di Fabio
& Kenny, w druku). Natomiast w koncepcji Pozytywnego Rozwoju Dorosłych (PAD;
Commons, 2002; Helson & Srivastava, 2001) podkreśla się, że indywidualny pozytywny rozwój rozpoczyna się w późnym okresie dojrzewania i trwa przez całe życie.
To podejście skupia się na zdolności jednostek do dostosowania się do zmian i życiowych wyzwań, poprzez poprawę jakości życia (Commons, 2002, Helson & Srivastava, 2001). Z perspektywy innej koncepcji – Pozytywnego Całożyciowego Rozwoju (PLD; Colby & Damon, 1992) – pomyślny całożyciowy rozwój jednostki bazuje
na pozytywnych cechach jej samej oraz na jej mocnych stronach, które pozwalają
jednostce na indywidualne osiągnięcia, a także na utrzymywanie optymalnego stanu zdrowia i określonej jakości życia (Colby & Damon, 1992).
Aktualna refleksja na temat konstruowania kariery (Savickas, 2013) i kierowania życiem (Guichard, 2013) za podstawowe wyzwanie w optymalnym radzeniu
sobie ze złożonością świata uważa całożyciowe zarządzanie sobą. W ramach tego
została wprowadzona nowa idea Pozytywnego Całożyciowego Kierowania Sobą
i Relacjami (PLS&RM; Di Fabio, 2014f), która podkreśla dialektykę Ja w relacjach
(Di Fabio, 2014 f). Koncepcja Pozytywnego Całożyciowego Kierowania Sobą i Relacjami odnosi się do rozwoju mocnych stron poszczególnych osób, potencjału
i różnorodnych talentów, w perspektywach rozwoju człowieka przez całe życie (lifespan perspective) i pozytywnej dialektyki Ja w relacjach. Koncepcja Pozytywnego Całożyciowego Kierowania Sobą i Relacjami dostrzega ważną rolę dwóch kluczowych postmodernistycznych metakompetencji: adaptacyjności (Savickas, 2001,
2013) i poczucia tożsamości (Guichard, 2005, 2013). Mają one zasadnicze znaczenie dla osiągnięcia tożsamościowej (identitarian) celowej świadomości (Di Fabio,
2014b, f) w zakresie wyrażania Autentycznego Ja (Di Fabio, 2014b, f). Ta nowa perspektywa odnosi się do wspierania efektywnego i całożyciowego osobistego i relacyjnego zarządzania w licznych osobistych i zawodowych tranzycjach oraz złożonych wyzwaniach życia w XXI wieku.
Koncepcja Pozytywnego Całożyciowego Kierowania Sobą i Relacjami
(PLS&RM) wyłoniła się z psychologii pozytywnej (Seligman, 2002; Seligman &
Csikszentmihalyi, 2000) i jest zgodna z teoriami rozwojowo-kontekstowymi (Kenny,
2007; Lerner, 2001), koncepcją konstruowania kariery (Savickas, 2005), modelem
samokonstruowania i konstruowania życia (Guichard, 2005, 2013) oraz relacyjną
teorią pracy (Blustein, 2011). Jest to koncepcja, która integruje idee pozytywnego
całożyciowego kierowania życiem, pozytywnego całożyciowego kierowania samym sobą oraz pozytywnego całożyciowego kierowania relacjami. Pierwszy konstrukt jest zoperacjonalizowany przez Indeks Szczęścia Pembertona (PHI; Hervás &
Vázquez, 2013) oraz Skalę Autentyczności (Authenticity Scale – AS, Wood, Linley,
Maltby, Baliousis, & Joseph, 2008). Drugi konstrukt może zmierzyć Skala Własnego Kapitału Wewnętrznej Przedsiębiorczości (Intrapreneurial Self-Capital Scale)
(ISC; Di Fabio, 2014c), Inwentarz umiejętności adaptacyjnych związanych z karierą
(Career Adapt-Abilities Inventory) (Savickas & Porfeli, 2012) oraz Skala refleksyjności
18
w projektowaniu życia (Di Fabio, w druku e). Trzeci konstrukt ocenia się poprzez
Kwestionariusz cech inteligencji społeczno-emocjonalnej (TEIQue wywiadu; Petrides
& Furnham, 2004, Bar-On EQ-I, Bar-On, 1997), wielowymiarową Skalę postrzegania wsparcia społecznego (MSPSS; ZIMET, Dahlem, ZIMET, i Farley, 1988) oraz Skalę pozytywnego zarządzania relacjami (Di Fabio, w druku i). Pozytywne zarządzanie
relacjami określają odpowiednio takie wymiary, jak szacunek, troska i powiązanie
z innymi, bycie akceptowanym przez innych i relacje z sobą samym.
Koncepcja Pozytywnego Całożyciowego Kierowania Sobą i Relacjami
(PLS&RM) jest zdecydowanie prewencyjną perspektywą (Hage i in., 2007;. Kenny
& Hage, 2009). Rozważania, dotyczące zarówno tego, jakie znaczenie ma budowanie indywidualnych mocnych stron (Di Fabio, w prasie h; Di Fabio & Blustein 2010;
Di Fabio & Kenny, 2011, 2012a; Di Fabio & Palazzeschi 2012; Di Fabio, Palazzeschi,
& Bar-On, 2012; Di Fabio, Palazzeschi, Asulin-Perec & Gati, 2013;. Kenny i in.,
2014), jak i potencjału relacyjnego (Blustein, 2009, 2011; Di Fabio & Kenny, 2012b)
są podstawowe w odniesieniu do promowania pozytywnego całożyciowego zarządzania sobą oraz zachowania dobrej kondycji/dobrego samopoczucia (Di Fabio &
Kenny, w druku).
Odpowiedzialność i ocena efektywności interwencji w XXI wieku
W XXI wieku działania w zakresie poradnictwa zawodowego są w zasadzie poradnictwem projektowania życia (Savickas i in., 2009), a jego głównym celem jest ułatwianie jednostkom uważnej refleksji w dążeniu do osiągania w miarę stabilnego
poczucia tożsamości po to, aby z sukcesem można było dostosować się do ciągle
zmieniającego się życia i miejsc pracy (Guichard, 2005, 2013; Savickas, 2005, 2013).
Z tego względu w aktualnych pragmatycznych praktykach stosuje się narrację (Savickas, 2001, 2005, 2011a, 2013) – czego wyrazem jest poradnictwo narracyjne (Savickas, 2011a) oraz dialogowa interakcja (Guichard, 2013) – aby pomóc w radzeniu
sobie z wyzwaniami płynnego społeczeństwa. Celem stosowania narracji w poradnictwie jest umożliwienie jednostkom przepracowania swoich problemów, dzięki
zdolności do refleksyjnego konstruowania celu ważnego dla siebie i społeczeństwa
(Savickas, 2011a; Guichard, 2013). Świadomość tego wymaga od doradcy „przesunięcia narracyjnego” w podejściu do aktywności zawodowej jednostki i ponownego
zdefiniowania jej jako osoby opowiadającej, tworzącej narracje, zamiast traktowania jako posiadacza niezmiennych cech (Savickas, 2005). Podczas gdy w modernistycznym poradnictwie kariery i w poradnictwie zawodowym – zgodnie z dominującym paradygmatem (Holland, 1997) – wykorzystywano tradycyjnie model
dopasowania jednostki do środowiska, paradygmat postmodernistyczny domaga
się oceny opisowej, narracyjnej oraz działań pomocowych, wykorzystujących opowieści i narracje (Savickas, 2011a). Doradców związanych z Poradnictwem w konstruowaniu życia (life design) prosi się, aby pomogli klientom nadać sens własnemu
19
życiu osobistemu i zawodowemu, poprzez konstruowanie własnego Ja jako opowieści (Guichard, 2013; Savickas, 2005, 2011a; Savickas i in., 2009). Przyglądając się
XXI-wiecznemu poradnictwu z perspektywy narracyjnej, widzimy, że przedstawia
się ono jako proces, w którym kariera konstruowana jest przez narracje i opowieści,
stanowiące narzędzia konstruowania tożsamości (Hartung, 2010b, 2013; Hartung
& Subich 2011; Rehfuss, 2009; Savickas, 2011a; Savickas i in., 2009).
W tych teoretycznych ramach działań pomocowych w XXI wieku Jean Guichard
(2013) wyodrębnia trzy główne rodzaje interwencji: informację, doradztwo/poradnictwo i dialog. Celem informacji jest umożliwienie ludziom zdobycia znaczących
i wiarygodnych wiadomości, dotyczących świata pracy. Poradnictwo ma na celu
zwiększenie szans zatrudnialności klientów poprzez promowanie adaptacyjnego
zawodowego projektu samego siebie. Dialog zaś ma na celu pomóc osobom w konstruowaniu sensu ich własnego życia. Wykorzystanie dialogu w działaniach pomocowych służy wspieraniu klientów w nadawaniu indywidualnego charakteru przyszłym perspektywom, które obecnie nadają sens ich życiu. Doradcy starają się pomóc osobom radzącym w ich rozważaniach nad tym, co chcą osiągnąć w różnych
sferach własnego życia, jakie cele stawiały sobie w przeszłości, a co chcą osiągnąć
w przyszłości (Guichard, 2013). W trakcie interwencji w ramach dialogowego poradnictwa kariery osoby konstruują swoje życie poprzez narrację, i uważa się je za
w pełni odpowiedzialne za przyszły kierunek rozwoju własnego życia. Omówione
powyżej typy zróżnicowanych interwencji są umieszczone na osi kontinuum i nie
wykluczają się wzajemnie (Di Fabio, w prasie f).
Struktura kryzysu gospodarczego XXI wieku nakazała wzięcie odpowiedzialności za zapewnienie optymalnych działań pomocowych dotyczących konstruowania kariery, bez straty ograniczonych dostępnych zasobów (Whiston, 1996,
2001). Odpowiedzialność w tym przypadku oznacza przykładanie większej wagi
do sprawdzenia skuteczności interwencji pomocowych (Whiston, 2001). W analizach poradnictwa zawodowego badanie skuteczności interwencji pomocowych jest
tradycyjnym tematem badań (Brown i in., 2003; Di Fabio, Bernaud & Kenny, 2013;
Heppner & Heppner, 2003; Oliver & Spokane; 1988; Whiston, Brecheisen & Stephens, 2003; Whiston, Sexton & Lasoff, 1998). Wcześniej do oceny skuteczności nie
było wymagane zastosowanie wielu środków, wywodzących się z różnych perspektyw (Whiston, 2008). Susan Whiston (2008) zwraca uwagę na wartościowe połączenie takich sposobów oceny, jak: kombinacja wskaźników wydajności z ilościowymi miarami autosprawozdań, służących ewaluacji przez klientów własnej skuteczności w podejmowaniu decyzji związanych z karierą oraz własnych zdolności
do podejmowania decyzji dotyczących kariery. Dotychczas często wykorzystywane
były jedynie miary ilościowe.
Ale Poradnictwo w konstruowaniu życia jest w swej naturze jakościowe. Jakościowe sposoby oceny takiego działania koncentrują się na wskaźnikach dotyczących zmian, wyłaniających się w narracji (Blustein, Kenna, Murphy, Devoy,
i DeWine, 2005). Aby zwiększyć prawomocność oceny skuteczności interwencji,
20
ostatnio wprowadza się więc nową ilościowo-jakościową perspektywę, która łączy
dwie różne możliwości oceniania (Di Fabio, 2012; Maree, 2012). Wynikiem takiego podejścia jest ewolucja w ocenianiu skuteczności, która przechodzi od ewaluacji z wykorzystaniem jedynie wyników ilościowych do korzystania z [wyników i]
opowieści, jako podstawy oceny interwencji w konstruowanie kariery (Di Fabio,
2014f). Ta nowa perspektywa ewaluacji opiera się na wykorzystaniu w ocenie skuteczności interwencji poradniczej określonych instrumentów jakościowej oceny,
w połączeniu z instrumentami ocen ilościowych (Di Fabio, 2012; Maree, 2012).
Takie podejście staje się niezbędne, gdyż nowy narracyjny paradygmat wymaga
jakościowej oceny skuteczności działań pomocowych w zakresie narracyjnego poradnictwa kariery (Di Fabio, 2012, 2013; Di Fabio & Maree, 2013b; Rehfuss, 2009;
Rehfuss & Di Fabio, 2012), ponieważ tradycyjne narzędzia ilościowe nie są w stanie
zmierzyć jakościowych zmian w autonarracjach (Rehfuss & Di Fabio, 2012).
Współczesne modele interwencji w zakresie kariery stworzyły zatem potrzebę
wypracowania nie tylko instrumentów oceny jakościowej, umożliwiających dostrzeganie zmian, opisanych przez klientów w narracji, ale także przyczyniły się do rozwoju określonych narzędzi badań narracyjnych. Narzędziem takim jest np. Autobiografia dotycząca przyszłej kariery (Future Career Autobiography) (FCA; Rehfuss,
2009), której celem jest odkrycie w narracjach jakościowych zmian u osób radzących
się przed spotkaniem z doradcą poradnictwa zawodowego i po spotkaniu. W ślad za
Autobiografią dotyczącą przyszłej kariery (FCA) (Rehfuss, 2009), zostały opracowane inne „narracyjne” narzędzia, służące do pomiaru skuteczności poradnictwa w zakresie konstruowania życia. Dwa z nich to System kodowania wyników innowacyjnego poradnictwa kariery (Career Counseling Innovative Outcomes – CCIO; Di Fabio,
w druku a) i Jakościowa miara elastyczności życiowej (Life Adaptability Qualitative
Measure – LAQuM; Di Fabio, w druku d). Jednakże – co trzeba powiedzieć – nadal
wymaga się stosowania ilościowych sposobów pomiaru, które są bardziej spójne niż
jakościowe narracyjne podejście w pomaganiu i określaniu celów pomocy. Powoduje to konieczność uzasadniania słuszności stosowania technik wykraczających poza
tradycyjne sposoby pomiaru, w celu sprawdzenia skuteczności działań pomocowych
dotyczących planowania kariery, w warunkach zwiększonej sprawności klienta w samodzielnym podejmowaniu decyzji związanych z karierą i w sytuacji zmniejszania
się trudności w podejmowaniu takich decyzji (Whiston, 2008; Di Fabio, 2014f). Jest
to dobra okazja, aby rozważyć sposoby pomiaru, które ocenią rdzeń autoewaluacji,
czyli: pozytywną samoocenę; zdolność do adaptacji jako gotowość jednostek pod
względem zasobów do stawania wobec przewidywanych zadań, związanych z rozwojem kariery i zawodowych tranzycji; oraz zatrudnialność jako indywidualne postrzeganie własnych szans na rynku pracy.
Z punktu widzenia psychologii pozytywnej sugeruje się uwzględnianie nadal
zmiennych ilościowych, zarówno w bardziej tradycyjnej perspektywie hedonistycznej, jak i nowej, obiecującej perspektywie eudajmonistycznej (Ryan & Deci, 2001;
Ryff i Singer, 2008; Waterman, i in., 2010). W odniesieniu do bardziej tradycyjnej
21
perspektywy hedonistycznej efekty działań pomocowych są postrzegane jako pozytywny i negatywny afekt, związany z pozytywnymi i negatywnymi emocjami
(Watson, Clark & Tellegen, 1988) oraz zadowoleniem z życia, czyli jako składnik
oceny poznawczej (Diener i in., 1985). W kontekście tradycyjnej perspektywy eudajmonistycznej wyniki interwencji poradniczej są oceniane za pomocą zmiennych
ilościowych, które określają dobrostan w kategoriach znaczenia i samorealizacji
(Waterman i in., 2010). Te wyniki, uznawane w psychologii pozytywnej, powinny
być jednak możliwe do porównania z efektami działań doradczych ujawnianymi
w zakresie poradnictwa narracyjnego, którego celem jest pomoc osobie radzącej się
w konstruowaniu własnego „sensownego” życia (Savickas, 2011a; Guichard, 2013),
zgodnego z jej autentycznym Ja (Di Fabio, 2014b, w druku f).
Aby lepiej ocenić skuteczność interwencji poradniczej związanej z karierą, zostały opracowane wskazówki dotyczące rozumienia odpowiedzialności w poradnictwie XXI wieku. Owe wytyczne to:
1.Filar Odpowiedzialność (Di Fabio, 2014f; Whiston, 1996, 2001). W XXI wieku
kwestią fundamentalną jest postępowanie zgodne z zasadą odpowiedzialności, czyli zwracanie uwagi na koszt usług, skuteczność interwencji poradniczej
i wspieranie dobrych praktyk badaniami (Whiston, 1996, 2001).
2. Uważny wybór kryteriów oceny służących ewaluacji skuteczności poradnictwa
kariery: skuteczne wyniki w odniesieniu do różnych interwencji poradniczych,
stosowanie wielu miar/wskaźników wywodzących się z różnych perspektyw
(Di Fabio, 2014f; Whiston, 1996, 2008). Ważne, aby wybierając strategię ewaluacji różnych rodzajów interwencji poradniczej, uwzględniać ich spodziewane
rezultaty (Di Fabio, 2014f). Istotne jest również, aby docenić wartość łączenia
wielu perspektyw, jak na przykład subiektywnych czynników oceny i bardziej
konkretnych wskaźników obiektywnych (Whiston, 2008).
3. Nowy paradygmat, a tym samym nowe perspektywy w XXI wieku: rozwój oceny działań w zakresie poradnictwa kariery od wyników oceny psychometrycznej, do wyników pochodzących z opowieści (Di Fabio, 2014f; Maree & Di Fabio,
w druku; McMahon & Patton, 2012). To podejście pokrywa się z ideą wskazówki z punktu 1. i można je podsumować jako przejście od „rezultatów/wyników
opowieści” (from „scores to stories”) (McMahon & Patton, 2012) do bardziej
zrównoważonego podejścia, charakteryzowanego przez przejście od pojęcia
„wyniki” do „wyniki i opowieści” (Di Fabio, 2014f; Maree & Di Fabio, w druku).
W perspektywie XXI wieku jakościowe podejście jest niezbędne, aby móc dokonywać ewaluacji interwencji doradczych, realizowanych w ramach poradnictwa narracyjnego (Rehfuss, 2009; Rehfuss & Di Fabio, 2012).
4. Iść w przyszłości od tradycji ku innowacji w perspektywie ilościowej i jakościowej (Di Fabio, 2012, 2014f; Di Fabio & Maree, 2013a; Maree, 2012). Ponieważ jakościowa modalność ma zasadnicze znaczenie w ocenie interwencji doradczych realizowanych w ramach poradnictwa narracyjnego (Rehfuss,
2009; Rehfuss & Di Fabio, 2012), pożądane byłoby zintegrowanie jakościowego
22
5.
6.
7.
8.
i ilościowego podejścia w ocenianiu (Di Fabio, 2012). Aby ocenić skuteczność
interwencji narracyjnego poradnictwa kariery, najbardziej wskazane jest połączenie nowych narzędzi badań jakościowych służących do odkrywania/dostrzegania zmian wskazanych w narracji z nowymi ilościowymi sposobami pomiaru (Di Fabio, 2012; Di Fabio & Maree, 2013a; Maree, 2012).
Potrzeba nowych jakościowych środków do odczytywania/wykrywania zmian
opisanych w narracji (Hartung, 2010a, 2010b, 2013; Rehfuss, 2009; Rehfuss &
Di Fabio, 2012). Szerokie zastosowanie narracyjnego poradnictwa kariery doprowadziło do potrzeby stosowania narzędzi badań jakościowych w celu dostrzeżenia i odczytania zmian, jakie zaszły po „narracyjnych działaniach doradczych” (Rehfuss, 2009; Rehfuss & Di Fabio, 2012).
Potrzeba rozpatrzenia nowych ilościowych dowodów dotyczących efektów, które będą bardziej adekwatne do nowych XXI-wiecznych działań pomocowych
w zakresie poradnictwa narracyjnego i konstruowania życia (Di Fabio, w druku
b). Ważne, aby opracowywać i wykorzystywać ilościowe narzędzia oceny. Powinny one pomóc w poznaniu rozwoju autentycznego Ja i odkryciu sensowności własnego życia, co jest oczekiwanym wynikiem postmodernistycznej narracyjnej interwencji poradniczej (Di Fabio, w prasie, b).
Potrzeba nowej metodyki działań poradniczych, które są zgodne z zasadami
odpowiedzialności (mniejsze koszty + skuteczność) (Di Fabio, 2012; Di Fabio
& Maree, 2012, 2013; Whiston, 1996, 2001). Jest potrzebna nowa metodologia
służąca ocenie równowagi między zmniejszeniem kosztów doradztwa kariery i utrzymaniem jego efektywności (Di Fabio & Maree, 2012). Jedną z możliwych koncepcji oceniania jest wykorzystanie „siły widowni” (Di Fabio & Maree,
2012), która została zastosowana przez członków grupy Poradnictwo w konstruowaniu życia (Life Design counseling group) – wchodzących w indywidualne interakcje, ale także słuchających innych uczestników jako publiczności, która nie
ingeruje bezpośrednio w relację doradcy z klientem (Di Fabio & Maree, 2012).
Ta metodyka badań i działań różni się od tradycyjnych działań grupowych tym,
że uczestnicy współdziałając indywidualnie z doradcą zawodu, tworzą także publiczność i obserwują sesje indywidualne innych członków grupy (Di Fabio &
Maree, 2012). To podejście pozwala na uzyskanie dostępu do takiej [poradniczej
– przypis tłumacza] usługi większej liczbie klientów – ta usługa oferowana osobno byłaby droższa (Di Fabio & Maree, 2012). Z kolei to, co jest bardziej opłacalne, jest zgodne z perspektywą odpowiedzialności (Whiston, 1996, 2001).
Potrzebne są różne kryteria dotyczące wyników, aby ocenić cele interwencji
poradniczych, których podstawę stanowi nowa systematyka, zaproponowana
przez Guicharda (informacje, wskazówki, dialog) (2013), i aby ocenić skuteczność tych działań pomocowych (Di Fabio, w druku b). Niezbędna jest konceptualizacja wyników, prowadząca do tego, aby były one zgodne z proponowanymi przez Guicharda w jego systematyce celami interwencji poradniczej, które
różnią się od tradycyjnych celów działań pomocowych. Według tej systematyki
23
informacje umożliwiają ludziom odnalezienie znaczących i wiarygodnych wiadomości dotyczących świata pracy. Poradnictwo pomaga rozwijać zdolności
związane ze zdobywaniem zatrudnienia, tak aby klienci mogli konstruować
adaptacyjny zawodowy projekt samych siebie. Dialogowa interwencja poradnicza pomaga człowiekowi w konstruowaniu sensu jego własnego życia. Dialogowe konstruowanie życia pomaga klientom w interioryzacji tych przyszłych perspektyw, które obecnie nadają sens ich życiu, oraz w zastanowieniu się nad tym,
co chcą osiągnąć w różnych obszarach i fazach swego życia (Guichard, 2013).
9. Perspektywa pozytywnej psychologii jest potrzebna w procesie zarządzania
karierą i życiem na podstawie „pozytywnych” informacji, „pozytywnego” poradnictwa oraz „pozytywnego” dialogu, aby zwiększać indywidualne mocne autodopasowanie (Di Fabio, 2014f). W ramach psychologii pozytywnej informacje przekształcają się w „pozytywne” informacje, poradnictwo przekształca się
w „pozytywne” poradnictwo oraz dialog przekształca się w dialog „pozytywny’.
Psychologia pozytywna kładzie nacisk na wyjątkowość, autentyczność i celowość ludzkich działań (Di Fabio, 2014f, w druku).
10. W związku z tym, aby sprawdzić skuteczność interwencji poradniczej, konieczne jest uwzględnienie celów określanych w psychologii pozytywnej (Di Fabio,
2014g, w druku) Niezbędne jest przy tym traktowanie wyników zgodnie zarówno z podejściem hedonistycznym (Watson, Clark & Tellegen, 1988), jak i eudajmonistycznym (Ryan & Deci, 2001; Ryff & Singer, 2008; Waterman i in., 2010).
Powyższe wskazówki powinny być wykorzystane do ewaluacji działań pomocowych realizowanych w ramach poradnictwa kariery w XXI wieku, ponieważ prowadzi to do przestrzegania zasad odpowiedzialności i jest przykładem pozytywnej
profilaktyki.
Nowe jakościowe narzędzia ewaluacji skuteczności
interwencji doradczej dotyczącej kariery w XXI wieku
W tej części zostaną opisane wypracowane w ostatnim czasie narzędzia jakościowe, służące ocenie skuteczności narracyjnych interwencji doradczych. Nowe narzędzia wzbogacają podejścia w ewaluacji wykorzystującej tradycyjne sposoby oceny.
Jednym z nowych narzędzi jest Autobiografia Przyszłej Kariery (Future Career Autobiography – FCA; Rehfuss, 2009). Narzędzie FCA składa się z arkusza papieru
z instrukcją „Proszę użyć tej strony, aby napisać krótki akapit o tym gdzie, masz
nadzieję znaleźć się w życiu, i co planujesz, robić zawodowo za pięć lat od tej chwili” (Rehfuss, 2009). Arkusz FCA podaje się przed narracyjnym spotkaniem poradniczym dotyczącym planowania kariery i po nim.
Zastosowanie Arkusza… pozwala na porównanie wytworzonych narracji
i umożliwia dostrzeżenie ośmiu tematów, jakie mogą zostać poruszone w toku
24
narracji podjętej podczas spotkania z doradcą w ramach poradnictwa kariery. Te tematy to: 1) Określenie i eksploracja ogólnych obszarów życia i pragnień; 2) Głębsze
sprecyzowanie ogólnych zainteresowań; 3) Tematy nieokreślone, trudne do sprecyzowania; 4) Tematy pomijane/ignorowane, ale ważne dla ukierunkowania życia;
5) Tematy niejasne wymagające wyostrzenia ich/wyjaśnienia; 6) Tematy dotyczące
spraw zbyt trudnych, by znaleźć nadzieję na ich pokonanie; 7) Tematy wskazujące
na fiksację, uniemożliwiające otwarcie się; i 8) Stagnacja.
System kodowania wyników innowacyjnego poradnictwa kariery (Career Counseling Innovative Outcomes – CCIO; Di Fabio, w druku a) został opracowany po przeprowadzeniu badań narzędziem System Kodowania Momentów Innowacyjnych,
używanym w psychoterapii (Gonçalves, Ribeiro, Mendes, Matos & Santos, 2011)
i został zastosowany w poradnictwie konstruowania kariery (Cardoso, Silva Gonçalves & Duarte, 2014). Mimo że, System Kodowania Momentów Innowacyjnych, służy do monitorowania procesu zmiany w trakcie interwencji psychoterapeutycznej
(Gonçalves i in., 2011) oraz podczas interwencji w zakresie Poradnictwa konstruowania kariery (Cardoso i in., 2014), CCIO jest narzędziem stworzonym do analizy
konkretnych narracji, budowanych przed interwencją w Poradnictwie konstruowania życia i po niej. CCIO składa się z następujących siedmiu pytań problemowych,
które zadaje się zarówno przed jak i po interwencji doradczej: 1) W jaki sposób
ta interwencja jest dla Ciebie przydatna? 2) Jakie są Twoje główne zasoby, które
mogą Ci się przydać? 3) Jakie są główne przeszkody, które możesz napotkać? 4) Jak
myślisz, kto może być Tobie pomocny? 5) Jak sądzisz, co może być dla Ciebie przydatne? 6) Jakie są Twoje główne wyzwania, którym musisz stawić czoła? 7) Jakie
główne cele masz nadzieję osiągnąć?
Narracje, wywoływane przez zadanie powyższych pytań, zostają zakodowane
za pomocą systemu pięciu kategorii (Gonçalves i in., 2011). Tych pięć kategorii to:
(kategoria pierwsza) Działania w odniesieniu do czynności lub określonych zachowań, ułatwiających rozwiązywanie problemów; (kategoria druga) Refleksja dotycząca procesów myślowych, które wskazują zrozumienie czegoś nowego, co przyczynia
się do stworzenia nowego punktu widzenia w odniesieniu do problemu. Składa się
ona z dwóch różnych typów: refleksja typu I dotyczy wytworzenia się dystansu wobec problemu(ów), natomiast refleksja typu II koncentruje się na zmianie; (trzecia
kategoria) Protest – dotyczy momentów krytyki, które oznaczają pewnego rodzaju
konfrontację zarówno z sobą, jak i z innymi. Jest on podzielony na dwa rodzaje:
protest typu I odnosi się do krytykowania problemów, podczas gdy protest typu II
dotyczy pojawienia się nowych stanowisk wobec problemu; (kategoria czwarta) Re-konceptualizacja dotyczy opisu procesu na poziomie metapoznawczym, co oznacza, że klienci nie tylko wyrażają „konkretne” myśli i zachowania, które pojawiają
się poza narracją, ale także udowadniają, że rozumieją ukryty proces narracji; (kategoria piąta) Dokonywana zmiana dotyczy wyznaczania kolejnych, nowych celów,
doświadczeń, działań i projektów klientów, spodziewanych lub realnych.
25
Jakościowa miara elastyczności życiowej (Life Adaptability Qualitative Measure
– LAQuM; Di Fabio, w druku d) to nowy instrument służący jakościowej ocenie
skuteczności interwencji w zakresie Poradnictwa w Projektowaniu Życia. Głównym
zadaniem tego narzędzia jest jakościowa ocena adaptacyjności kariery i szczególny pomiar przedstawionych w narracji zmian lub braku zmian w życiu jednostki,
w perspektywie upływu czasu (Maree, 2007; Rehfuss 2009; Savickas, 2005). LAQuM
składa się z 12 pisemnych pytań, w tym z trzech pytań przypisanych do każdego
wymiaru (troski, kontroli, ciekawości, ufności) pochodzących z Inwentarza umiejętności adaptacyjnych związanych z karierą (Career Adapt-Abilities Inventory) –
wersja międzynarodowa 2.0 (Savickas & Porfeli, 2012).
Tych 12 pisemnych pytań to:
Troska: 1a) Co oznacza dla Ciebie być zorientowanym na swoją przyszłość? 1b) Czy
uważasz, że jesteś ukierunkowany na własną przyszłość? 1c) Dlaczego?
Kontrola: 2a) Co oznacza dla Ciebie wziąć odpowiedzialność za swoją przyszłość? 2b) Czy uważasz, że ponosisz odpowiedzialność za swoją przyszłość?
2c) Dlaczego?
Ciekawość: 3a) Co oznacza dla Ciebie, że jesteś ciekaw własnej przyszłości? 3b) Czy
uważasz, że jesteś ciekawy własnej przyszłości? 3c) Dlaczego?
Zaufanie: 4a) Co oznacza dla Ciebie mieć zaufanie do własnych umiejętności?
4b) Czy uważasz, że masz zaufanie do swoich umiejętności, aby zbudować swoją przyszłość? 4c) Dlaczego?
Porównanie i analizę narracji, czyli odpowiedzi na powyższych 12 pytań przed
spotkaniem doradczym i po nim, przeprowadza się za pomocą 24 wskaźników jakościowych, które odnoszą się do każdego z czterech wymiarów adaptacyjności kariery (troski, kontroli, ciekawości i zaufania) z Inwentarza umiejętności adaptacyjnych związanych z karierą – wersja międzynarodowa 2.0 (Savickas & Porfeli, 2012),
a w systemie kodowania LAQuM są one organizowane w pięciu kategoriach jakościowej analizy zmian. System kodowania LAQuM pozwala na ocenę zmiany lub
braku zmian dla każdego wymiaru adaptacyjności kariery, w odniesieniu do różnych
poziomów refleksyjności (refleksyjności wzrastającej, refleksyjności poprawionej/
zrewidowanej, refleksyjności otwartej, refleksyjności udoskonalonej i bez zmian).
Nowe ilościowe instrumenty ewaluacji skuteczności interwencji
doradczej dotyczącej kariery w XXI wieku
W tym punkcie zostaną przedstawione niektóre nowe instrumenty pomiarów
ilościowych, służące do ewaluacji skuteczności działań poradniczych z zakresu poradnictwa kariery XXI wieku. Instrumenty te umożliwiają dokonywanie pomiarów
bardziej zbieżnych z pomiarami wyników i celów działań pomocowych w podejściu
związanym z konstruowaniem życia (Life Design Approach, Savickas i in., 2009).
26
Skala autentyczności (Authenticity Scale) (Wood, Linley, Maltby, Baliousis & Joseph, 2008; wersja włoska – Di Fabio, 2014a). Ta skala operacjonalizuje konstrukt
autentyczności, zdefiniowany przez Godfreya Barretta-Lennarda (1998, s. 82), który przedstawia trzyczęściowy model autentyczności, zakładając: „spójność między
trzema poziomami (a) podstawowym doświadczeniem człowieka, (b) jego symbolizowaną świadomością, oraz (c) jego zewnętrznym zachowaniem i komunikacją”.
Model uwzględnia konflikt pomiędzy rzeczywistym doświadczeniem (prawdziwą
Jaźnią, włącznie z rzeczywistymi stanami fizjologicznymi, emocjami i schematycznymi przekonaniami) a aspektami doświadczeń reprezentowanych przez świadomość poznawczą. Pierwszy aspekt autentyczności koncentruje się na nieuchronnym niedopasowaniu między świadomością i rzeczywistymi doświadczeniami
w danej chwili, które określa się jak autoalienację. Jeśli idealna kongruencja nie
jest możliwa, przedłużenie niedopasowania może prowadzić do zakłócenia zdrowia psychicznego. Autoalienacja jest bowiem subiektywnym doświadczaniem nieznajomości siebie i brakiem poczucia kontaktu z własnym prawdziwym Ja. Drugi
aspekt autentyczności dotyczy spójności między doświadczaniem jako świadomym
postrzeganiem i zachowaniem. Ten aspekt jest określany jako autentyczne życie
i dotyczy przyjętych zachowań oraz wyrażanych emocji, które są spójne ze świadomością stanów fizjologicznych, emocji, przekonań i procesów poznawczych.
Autentyczne życie jest to samotne bycie w większości sytuacji i życie według własnych wartości i przekonań. Trzeci aspekt autentyczności określa zaakceptowanie
wpływów zewnętrznych i dotyczy stopnia akceptacji wpływu innych i tego, jak się
uważa, że w jakimś stopniu powinniśmy spełniać oczekiwania innych. Zatem zgodnie z modelem Barretta-Lennarda (1998) autentyczność ma trzy wymiary: autoalienacji, autentycznego życia oraz akceptacji wpływu zewnętrznego. Aby ocenić autentyczność została opracowana Skala autentyczności (Wood i in., 2008). Narzędzie
to składa się z 12 elementów z formatem odpowiedzi ułożonym na 7-punktowej
skali Likerta (od 1 = nie opisuje mnie w ogóle, do 7 = opisuje mnie bardzo dobrze).
Skala ma trzy wymiary: autoalienacji, autentycznego życia oraz akceptacji wpływu
zewnętrznego. Włoska wersja Skali autentyczności (Di Fabio, 2014a) stanowi prawidłowe i niezawodne narzędzie do mierzenia autentyczności, uwzględniające włoski
kontekst życia.
Kwestionariusz sensu życia (Meaning in Life Questionnaire) (Steger, Frazier,
Oishi & Kaler, 2006; włoska wersja – Di Fabio, 2014d). Kwestionariusz sensu życia
ocenia sensowność konstruktu życia (Steger i in., 2006), jeśli definiuje się poczucie
sensu i znaczenia życia w perspektywie swego istnienia. Michael F. Steger i in. (2006)
uważają, że sensowność życia jest to wielowymiarowy konstrukt o dwóch głównych
wymiarach: (1) obecności sensu, co oznacza subiektywne poczucie, iż czyjeś życie
jest sensowne; (2) poszukiwania sensu w odniesieniu do motywacji i orientacji,
w kierunku znalezienia sensu w życiu. Aby ocenić sensowność życia, został opracowany Kwestionariusz sensu życia (Steger i in., 2006). Składa się on z 10 elementów
z formatem odpowiedzi ułożonym na 7-punktowej skali Likerta (od 1 = absolutnie
27
nieprawdziwe, do 7 = absolutnie prawdziwe). Kwestionariusz pozwala na wykrywanie obydwu wymiarów sensowności życia: obecność sensu i poszukiwanie sensu.
Włoska wersja Kwestionariusza sensu życia (Di Fabio, 2014d) to ważne i niezawodne
narzędzie do mierzenia sensowności, mające na względzie kontekst włoski.
Miara sensu życia (Meaningful Life Measure) (Morgan & Farsides, 2009; włoska wersja – Di Fabio, 2014e). Oceniany Miarą sensu życia konstrukt sensowności życia powstał na podstawie definicji Viktora Frankla (1963), który sugerował,
że ludzie są silnie zmotywowani, aby znaleźć osobiste jego znaczenie, to znaczy,
aby zrozumieć istotę swego życia, poczuć, że życie jest istotne, ważne, wartościowe
oraz celowe. Ta struktura opiera się również na nowszej definicji Gary’ego T. Rekera
(2000, s. 41), który opisuje sensowność życia jako „wielowymiarową konstrukcję
składającą się z rozpoznania porządku, spójności i celu w swoim istnieniu, dążeniu
i osiągnięciu wartościowych celów i towarzyszącemu temu poczuciu spełnienia”.
Postrzega je jako wielowymiarową konstrukcję, w której sensowność życia ma pięć
wymiarów (Morgan & Farsides, 2009): ekscytujące życie, czyli entuzjastyczne nastawienie na to, że życie jest fascynujące, ciekawe i wciągające; spełnione życie, czyli
poczucie, że osobiste cele są osiągane lub spełniane; życie oparte na zasadach, czyli
na posiadaniu osobistej filozofii lub ramy tożsamości, dzięki którym rozumie się
życie; celowe życie, czyli poczucie posiadania jasnych celów i intencji; wartościowe
życie, jako nieodłączne poczucie wartości tego, że się żyje.
Aby dokonać ewaluacji sensowności życia, opracowano Miarę sensu życia
(Morgan & Farsides, 2009). Składa się ona z 23 elementów z formatem odpowiedzi
ulokowanych na 7-punktowej skali Likerta (od 1 = nie zgadzam się, do 7 = zdecydowanie się zgadzam). Skala pozwala odkryć pięć wymiarów sensowności życia:
ekscytujące życie, spełnione życie, życie zgodne z zasadami, celowe życie, wartościowe życie. Włoska wersja Miary sensu życia (Di Fabio, 2014e) stanowi istotne
i wiarygodne narzędzie do mierzenia sensowności życia we włoskim kontekście.
Skala poczucia spójności (Sense of Coherence Scale) (Antonovsky, 1987b; włoska
wersja – Di Fabio, w druku j). Poczucie spójności jest zdefiniowane jako „ogólna
orientacja, która wyraża stopień, w jakim posiada się wszechobecne, trwałe, jednak dynamiczne poczucie pewności, że (1) bodźce pojawiające się na trajektorii
życia, a pochodzące od wewnętrz i/lub z zewnętrznego środowiska są uporządkowane, przewidywalne i możliwe do wyjaśnienia; (2) dostępne są zasoby, aby sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce; oraz (3) te bodźce/żądania są wyzwaniami, godnymi inwestycji i zaangażowania (Antonovsky, 1987b, s. 19). Poczucie spójności jest ważnym zasobem radzenia sobie w procesie ochrony zdrowia
(Antonovsky, 1987b). Zyskało ono powszechną uwagę, a w odniesieniu do zdrowia
i choroby zostało poddane wielu badaniom (patrz Antonovsky, 1993). Aby ocenić
poczucie spójności, opracowano Skalę poczucia spójności (Antonovsky, 1987a,b).
Narzędzie składa się z 29 elementów z formatem odpowiedzi w postaci 7-punktowej skali Likerta (1 = z pewnością nie będzie zrobione, do 7 = na pewno będzie zrobione). Włoska wersja Skali poczucia spójności (Di Fabio, w druku j) jest
28
ważnym i wiarygodnym narzędziem do pomiaru poczucia spójności, dostosowanym do włoskich warunków.
Skala rdzenia samooceny (CSES; Judge, Erez, Bono & Thoresen, 2003; włoska
wersja – Di Fabio & Busoni, 2009). Optymalny rdzeń samooceny oznacza pozytywną samoocenę przy ocenianiu własnej skuteczności i miejsca występowania kontroli, a także brak pesymizmu (Judge i in., 2003). Aby dokonać ewaluacji rdzenia samooceny opracowano Skalę rdzenia samooceny (Judge i in., 2003). Narzędzie składa się z 12 elementów z formatem odpowiedzi ulokowanym na 5-punktowej skali
Likerta (1 = nie zgadzam się, do 5 = zdecydowanie się zgadzam).Włoska wersja
skali rdzenia samooceny (Di Fabio & Busoni, 2009) jest aktualnym i wiarygodnym
narzędziem do pomiaru rdzenia samooceny, uwzględniającym włoski kontekst.
Skała egzystencji (Längle, Orgler & Kundi, 2003; włoska wersja opracowana
przez Di Fabio, w druku, c). Egzystencja jako taka, oceniana jest według Skali egzystencji (Längle, Orgler & Kundi, 2003) i opiera się na modelu obejmującym cztery
poziomy poszukiwania sensu życia przez jednostkę (Längle, 1988). Alffried Längle
zaproponował system czterech kolejnych kroków, prowadzących do realizacji egzystencjalnego potencjału, który jest subiektywnie odczuwany jako „znaczące życie”.
Pierwszy krok w poszukiwaniu sensu jest nazwany Autodystansem i polega na postrzeganiu obiektów na świecie, takimi jakie są. W drugim etapie, zwanym Własną „transcendencją”, osoba dostrzega jakościowy związek między obiektami oraz
między obiektami i nim/nią samym/samą. W trzecim etapie, nazwanym Wolnością
następuje wybór spośród różnych opcji i jednostka eliminuje pewne możliwości
na rzecz innych. Czwarty etap, zwany Odpowiedzialnością, odnosi się do podejmowania decyzji i uzupełnia egzystencjalne działanie. Pierwsze dwa etapy są ściśle
związane z „Ego” i rozwojem osobowości. Łączą się one w czynnik osobowości (P-czynnik). Dwa kolejne, odnoszą się do egzystencjalnego obszaru i łączą się w czynnik egzystencjalny (E-czynnik). Skala egzystencji została opracowana, aby ocenić
egzystencjalne spełnienie (Längle, Orgler & Kundi, 2003). Narzędzie składa się z 46
elementów z formatem odpowiedzi umieszczonych na 5-punktowej skali Likerta
(od 1 = absolutnie tak, do 5 – nie w ogóle). Skala ma dwa wymiary i cztery subwymiary: P-czynnik (Autodystansowy + Autotranscendentny) i E-czynnik (Wolność
+ Odpowiedzialność). Włoska wersja Skali Egzystencji (Di Fabio, w druku c) jest
ważnym i wiarygodnym narzędziem do mierzenia egzystencjalnego spełnienia,
z uwzględnieniem włoskiego kontekstu.
Skala odwagi studenta (Woodard & Pury 2007; włoska wersja przystosowana dla
studentów przez Di Fabio & Palazzeschi, 2014). Odwaga jest określona jako „dobrowolne chęci do działania – »z« lub »bez« różnych poziomów lęku, w odpowiedzi na zagrożenie – aby osiągnąć ważny, być może moralny, rezultat lub cel (…)
Działanie należy uznać za odważne, gdy widoczne są dwa ogólnie przyjęte składniki odwagi: zagrożenie i wartościowy lub ważny rezultat” (Woodardem & Pury,
2007, s. 136-137.). Odwaga jest określana w odniesieniu do różnych dziedzin życia, na przykład: odwaga pracy/odwaga zatrudnienia; odwaga oparta na systemie
29
przekonań, patriotyczna/religijna; odwaga społeczna i moralna; odwaga odnosząca
się do własnej niezależności/rodziny (Woodard & Pury, 2007). Aby ocenić odwagę, została stworzona Skala odwagi (Woodard & Pury, 2007). Narzędzie to składa
się z 23 elementów z formatem odpowiedzi umieszczonych na 5-punktowej skali
Likerta (od 1 = nie zgadzam się, do 5 = zdecydowanie się zgadzam). Skala ma strukturę czterech czynników: odwaga pracy/zatrudnienia; odwaga patriotyczna/religijna
oparta na przekonaniach; odwaga zagrożona przez system społeczny/odwaga cywilna, odwaga bazująca na poczuciu niezależności/rodzinie. Włoska wersja Skali odwagi studentów (Di Fabio & Palazzeschi, 2014) została przystosowana do użycia przez
licealistów. Składa się z 12 elementów, ma trzy wymiary (odwaga pracy/zatrudnienia; odwaga społeczna/moralna; odwaga niezależna/rodzinna), stanowi ważne i niezawodne narzędzie do pomiaru odwagi uwzględniając kontekst kulturowyWłoch.
Trójwymiarowa skala mądrości (Ardelt, 2003; włoska wersja opracowana przez
Di Fabio & Bucci, 2014). Mądrość uważana jest za wielowymiarowy konstrukt,
który jest określany na różne sposoby, na przykład jako „forma zaawansowanych
funkcji poznawczych” (Dittmann-Kohli & Baltes, 1990, s. 54), „doświadczenie
w przeżywaniu oraz określaniu sensu życia” (Baltes & Staudingera, 2000, s. 124),
lub przekształcanie intrapersonalnych, interpersonalnych i transpersonalnych doświadczeń w kształtowaniu osobowości i wysiłku w dążeniu do poznania (Achenbaum & Orwoll 1991). Monika Ardelt (2003) zdefiniowała mądrość jako integrację
wymiarów: poznawczego, refleksyjnego i emocjonalno/afektywnego. Wymiar poznawczy mądrości „odnosi się do umiejętności danej osoby, związanych z głębokim
zrozumieniem życia, czyli zrozumieniem znaczenia i sensu zjawisk oraz zdarzeń,
w szczególności w odniesieniu do spraw intrapersonalnych i interpersonalnych”
(Ardelt, 2003, s. 278). Wymiar refleksyjny dotyczy „stopnia, w jakim ludzie starają
się przezwyciężyć subiektywność, patrząc na prognozy zjawisk i wydarzeń z różnych perspektyw i starając się unikać obwiniania innych ludzi lub okoliczności za
ich obecną sytuację” (Ardelt, 2003). Wymiar emocjonalny dotyczy „obecności pozytywnych emocji i zachowań wobec innych bytów, takich jak uczucia, akty sympatii i współczucie, oraz braku obojętnych lub negatywnych emocji oraz zachowań
wobec innych” (Ardelt, 2003, s. 278-279). Aby ocenić mądrość, opracowano Trójwymiarową skalę mądrości (Ardelt, 2003). Narzędzie to składa się z 39 elementów
z formatem odpowiedzi umieszczanych na 5-punktowej skali Likerta (od 1 = nie
zgadzam się, do 5 = zdecydowanie się zgadzam). Skala ta zawiera trzy wymiary mądrości: poznawczy, refleksyjny i emocjonalny. Włoska wersja Trójwymiarowej skali
mądrości (Di Fabio & Bucci, 2014) stanowi istotne i wiarygodne narzędzie do pomiaru poziomu mądrości.
Indeks Pembertona (Pemberton Index) (Hervás & Vázquez, 2013; włoska wersja
przystosowana dla studentów przez Di Fabio, w druku g). W tym narzędziu wyróżniono dwa rodzaje dobrostanu: dobrostan zapamiętany i dobrostan doświadczany
(Hervas & Vázquez, 2013). Zapamiętany dobrostan opiera się na pamięci uczestników i opinii o ich życiu, obejmując: ogólny dobrobyt związany z ogólną satysfakcją
30
z życia; eudajmonistyczny dobrostan, które dotyczy optymalnego funkcjonowania
psychologicznego; hedonistyczny dobrostan, który dotyczy stanu emocjonalnego
w aspekcie częstości pozytywnego i negatywnego jego wpływu na życie codzienne; oraz osobiście odbierany dobrostan życia społecznego w stosunku do ogólnego
poczucia dobrostanu życia w społeczeństwie, które to społeczeństwo promuje optymalne funkcjonowanie psychologiczne. Doświadczany dobrostan ocenia chwilowe
stany emocjonalne i uczucia innych osób w czasie rzeczywistym, nie odnosząc się
do wspomnień tych stanów. Indeks Pembertona stworzono do oceny zapamiętanego
i doświadczanego dobrostanu (Hervás & Vázquez, 2013). Indeks Pembertona obejmuje 11 pozycji z formatem odpowiedzi ulokowanych w 11-punktowej skali Likerta
(od 0 = całkowicie nie zgadzam się, do 10 = całkowicie się zgadzam), powiązanych
z różnymi dziedzinami zapamiętanego dobrostanu (dobrobytu) (ogólnego, hedonistycznego, eudajmonistycznego i społecznego) i 10 punktów z dychotomicznym
formatem odpowiedzi (tak/nie) odnoszących się do doświadczanego dobrostanu
(czyli pozytywnych i negatywnych emocji, które prawdopodobnie miały miejsce
dzień wcześniej). Suma tych elementów tworzy połączony indeks dobrostanu. Włoska wersja Indeksu Pembertona, przystosowana dla studentów (Di Fabio, w druku
g) jest ważnym i niezawodnym narzędziem do pomiaru zapamiętanego dobrostanu
i doświadczanego dobrostanu, z uwzględnieniem kontekstu włoskiego.
Wnioski
Po opisaniu złożoności świata pracy i wyzwań, przed którymi stoją dziś jednostki,
w tym tekście podkreślono znaczenie zasobów jednostek, akcentowane w psychologii pozytywnej, wyznaczającej przejście od Pozytywnego rozwoju młodzieży (Positive Youth Development) (Catalano i in., 2004; Di Fabio & Kenny, w druku; Kenny
i in., 2014;. Lerner i in., 2005) do rozwoju dorosłych (Gmin, 2002;. Helson & Srivastava, 2001) i „pozytywnego” rozwoju przez całe życie (Colby & Damona, 1992).
Kulminacyjnym osiągnięciem takiego podejścia jest nowy model Pozytywnego
Całożyciowego Kierowania Sobą i Relacjami (Di Fabio, 2014f). Z perspektywy
prewencyjnej (Hage i in., 1997; Kenny & Hage, 2009) celem interwencji poradniczych dotyczących kariery w XXI wieku, jest zwiększenie mocnych stron jednostki
i zmniejszenie ryzyka wystąpienia negatywnych skutków działań. Musimy brać pod
uwagę, że wyzwania epoki ponowoczesnej powodują przesunięcia w życiu społecznym, dotyczące również interwencji poradnictwa kariery i dające podstawy opowiadaniu narracji (Savickas, 2011). Celem nowych narracyjnych działań poradniczych jest wspieranie osób w przepracowaniu ich problemów, rozwijaniu zdolności
refleksyjnych dotyczących siebie i kontekstów swojego życia oraz znalezienie sensu
swojego prawdziwego Ja (Di Fabio, 2014b, w prasie f) w nieustannie rozwijającym
się procesie autodopasowania (Di Fabio, 2014b, w druku f). Szczególnie w okresie
kryzysu gospodarczego, gdy mamy do czynienia z ograniczonymi zasobami, ważne
31
jest, aby zmaksymalizować stosunek kosztów/korzyści zgodnie z zasadą odpowiedzialności (Whiston, 1996, 2001). Znaczenie zmniejszania kosztów interwencji
w rozwój kariery, ewaluacja skuteczności interwencji poradniczych i wykorzystanie
najlepszych praktyk wspieranych przez badania, wyłaniają się jako decydujące.
Ten artykuł miał też podkreślić znaczenie wykorzystania podejścia ilościowego
i jakościowego do badania ważności wyników dotyczących oceny skuteczności interwencji poradniczej w XXI w wieku, ale również wskazać znaczenie wprowadzenia perspektywy psychologii pozytywnej. W artykule przedstawione zostały zatem
pewne pozytywne wskazówki, uwzględniające kwestie odpowiedzialności w obecnych czasach. Podkreślono w nim również korzyści wynikające z zastosowania nowych narzędzi jakościowych w celu odkrywania zmian, poprzez badania narracji
i nowe wykorzystanie rezultatów badań z użyciem narzędzi ilościowych, bardziej
spójnych z celami i charakterem działań poradniczych w XXI wieku. Szczególnie
jednak zaakcentowano korzyści wynikające z zastosowania nowych narzędzi narracyjnych, które są odpowiednie do odkrywania zmian jakościowych uchwytnych
w autonarracji (Di Fabio, 2014f). Ponadto wskazano, iż korzyści, wynikające z zastosowania nowych ocen ilościowych, wiążą się z koniecznością rozpoznania spójności, zgodnie z systematyką zaproponowaną przez Guicharda (informacje, dialog,
poradnictwo) (2013). Te narzędzia mierzą różnorodne zmienne, takie jak autentyczne Ja i sensowność własnego życia, które mają zasadnicze znaczenie w konstruowaniu celowej Jaźni (Di Fabio, 2014b; Guichard, 2013) i przyszłego celowego życia
(Di Fabio, w druku f; Guichard, 2013). W ostatnich badaniach dotyczących skuteczności dialogowej interwencji poradniczej w zakresie narracyjnego konstruowania
życia, podejścia stworzonego na podstawie teorii Guicharda (2005, 2013), Savickasa (2005, 2013); Davida L. Blusteina (2011), za pomocą projektu badań z grupą
kontrolną, stwierdzono wzrost poziomu spójności w obszarze rdzenia samooceny
i autentyczności (Di Fabio, w prasie, b). Z perspektywy prewencyjnej (Di Fabio &
Kenny, w druku; Hage i in., 2007; Kenny & Hage, 2009) wzrost tych wymiarów,
będący rezultatem narracyjnych działań poradniczych, może świadczyć o osiągnięciu większej osobistej sprawności w projektowaniu życia, wskazywać na bardziej
zbieżne i autentyczne planowanie przyszłości oraz określanie bardziej spójnych
celów, prowadzących do bardziej satysfakcjonującego i urozmaiconego, intencjonalnie zaprojektowanego życia. Takie podejście jest zgodne z uwzględnianiem tego,
jak klient definiuje cel i sens życia, ponieważ to jest kluczowym, oczekiwanym rezultatem działań poradnictwa kariery (Dik i in., 2014). Interwencje w zakresie poradnictwa kariery XXI wieku wymagają nowych metod i narzędzi służących ocenie
skuteczności interwencji poradniczych, zgodnie z perspektywą psychologii pozytywnej (Seligman, 2002; Seligman & Csikszentmihalyi, 2000;. Vázquez i inni, 2006)
oraz perspektywą prewencyjną (Hage i in., 2007; Kenny & Hage, 2009).
Przekład z języka angielskiego Joanna Minta
32
Bibliografia
Achenbaum, W. A., & Orwoll, L. (1991). Becoming wise: A psycho-gerontological interpretation of the Book of Job. The International Journal of Aging and Human Development,
32(1), 21-39.
Antonowsky, A. (1987a). The salutogenic perspective: Toward a new view of health and illness. Advances, 4, 47-55.
Antonovsky, A. (1987b). Unraveling the mystery of health: How people manage stress and stay
well. San Francisco: Jossey-Bass.
Antonovsky, A. (1993). The structure and properties of the Sense of Coherence Scale. Social
Science & Medicine, 36, 725-733.
Ardelt, M. (2003). Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale. Research
on Aging, 25(3), 275-324.
Baltes, P. B., & Staudinger, U. M. (2000). Wisdom: A metaheuristic (pragmatic) to orchestrate mind and virtue toward excellence. American Psychologist, 55(1), 122-136.
Bar-On, R. (1997). The emotional intelligence inventory (EQ-i): Technical manual. Toronto,
ON, Canada: Multi-Health Systems.
Barrett-Lennard, G. T. (1998). Carl Rogers’ helping system: Journey and substance. London,
England: Sage.
Betz, N. E., Hammond, M. S., & Multon, K. D. (2005). Reliability and validity of five-level
response continua for the Career Decision Self-Efficacy Scale. Journal of Career Assessment, 13(2), 131-149.
Blustein, D. L. (2006). The psychology of working: A new perspective for counseling, career
development, and public policy. Mahway, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Blustein, D. L. (2011). A relational theory of working. Journal of Vocational Behavior, 79,
1-17.
Blustein, D. L., Kenna, A. C., Murphy, K. A., DeVoy, J. E., & DeWine, D. B. (2005). Qualitative research in career development: Exploring the center and margins of discourse
about careers and working. Journal of Career Assessment, 13(4), 351-370.
Brown, S. D., Ryan Krane, N. E., Brecheisen, J., Castelino, P., Budisin, I., Miller, M., &
Edens, L. (2003). Critical ingredients of career choice interventions: More analyses and
new hypotheses. Journal of Vocational Behavior, 62, 411-428.
Cardoso, P., Silva, J. R., Gonçalves, M. M., & Duarte, M. E. (2014). Innovative moments
and change in Career Construction Counseling. Journal of Vocational Behavior, 84(1),
11-20.
Catalano, R. F., Berglund, M. L., Ryan, J. A. M., Lonczak, H. S., & Hawkins, J. D. (2004).
Positive youth development in the United States: Research findings on evaluations of
positive youth development programs. Annals of the American Academy of Political and
Social Science, 591, 98-124.
Colby, A., & Damon, W. (1992). Some do care: Contemporary lives of moral commitment.
New York, NY: Free Press.
Commons, M. L. (2002). Introduction: Attaining a new stage. Journal of Adult Development, 9(3), 155-157.
33
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The «what» and «why» of goal pursuits: Human needs and
the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11, 227-268.
Delle Fave, A. (2014). Counseling e psicologia positiva: Oltre la frammentazione, verso la
sinergia [Counseling and positive psychology: Beyond fragmentation, towards the synergy]. Counseling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni, 7, 239-241.
De Cuyper, N., Van der Heijden, B. I., & De Witte, H. (2011). Associations between perceived employability, employee well-being, and its contribution to organizational success: a matter of psychological contracts? The International Journal of Human Resource
Management, 22(07), 1486-1503.
Diener, E. D., Emmons, R. A., Larsen, R. J., & Griffin, S. (1985). The satisfaction with life
scale. Journal of personality assessment, 49(1), 71-75.
Di Fabio, A. (2012, July). Narratabililty and career construction: Empirical evidence of intervention effectiveness. State-of-the-Science Invited Lecture in the field of Psychology
of Counseling presented at the International Congress of Psychology (ICP) 2012, Cape
Town, South Africa.
Di Fabio, A. (2013). Applying career construction in group-based contexts with adults. In
A. Di Fabio & J. G. Maree (Eds.), Psychology of career counseling: New challenges for
a new era. Festschrift in honour of Prof. Mark Savickas (pp. 83-99). New York, NY: Nova
Science.
Di Fabio, A. (2014a). Authenticity Scale: un primo contributo alla validazione della versione
italiana [Authenticity Scale: A first contribution to validation of the Italian version].
Counseling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni, 7, 231-238.
Di Fabio, A. (2014b). Due meta-competenze chiave narrative per la nuova consapevolezza
identitaria purposeful nel XXI secolo [Two key narrative meta-competences for the
new, purposeful identitarian awareness in the 21st century]. Counseling. Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni, 7, 133-141.
Di Fabio, A. (2014c). Intrapreneurial Self-Capital: A new construct for the 21st century. Journal of Employment Counseling, 51, 98-111.
Di Fabio, A. (2014d). Meaning in Life Questionnaire: Un contributo alla validazione della versione italiana con studenti di scuola superiore [Meaning in Life Questionnaire:
A contribution to the validation of the Italian version with high school students]. Counseling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni, 7, 317-325.
Di Fabio, A. (2014e). Meaningful Life Measure: primo contributo alla validazione della versione italiana [Meaningful Life Measure: First contribution to the validation of the Italian Version]. Counseling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni, 7, 307-315.
Di Fabio, A. (2014f, August). Problématiques de recherche et intervention dans le domain du
conseil et de l’orientation : De la tradition à l’innovation [Problems of research and intervention in the area of guidance and career counseling: from tradition to innovation].
Invited Keynote at the XVIII World Congress of the Work and Organizational International Association AIPTLF (Association Internationale de Psychologie du Travail de
Langue Française, AIPTLF), University of Florence, Florence, Italy.
Di Fabio, A. (in press a). Career Counseling Innovative Outcomes (CCIO). Un nuovo
strumento qualitativo per la verifica dell’efficacia degli interventi di career counseling
[Career Couseling Innovative Outcomes (CCIO). A new qualitative tool to verify the
34
effectiveness of career counseling intervention]. Counseling. Giornale Italiano di Ricerca
e Applicazioni.
Di Fabio, A. (in press b). “Constructing my Future Purposeful Life”: A new Life Construction intervention. In A. Di Fabio & J.-L. Bernaud (Eds.), The Construction of the Identity
in 21st Century: A Festschrift for Jean Guichard. New York, NY: Nova Science.
Di Fabio, A. (in press c). Existence Scale: Un primo contributo alla validazione della versione italiana [Existence Scale: A first contribution to validation of the Italian version].
Counseling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (in press d). Life Adaptability Qualitative Measure (LAQuM): A narrative instrument for evaluating counseling intervention effectiveness. In J. G. Maree & A. Di
Fabio, A. (Eds.), New horizons in career counselling: Converting challenges into opportunities. Rotterdam, The Netherlands: Sense. Di Fabio, A. (in press e). Life Project Reflexivity Scale: Psychometric Properties. Counseling.
Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (in press f). The new purposeful identitarian awareness for the twenty-first
century: Valorize themselves in the Life Construction from youth to adulthood and late
adulthood. In A. Di Fabio & J.-L. Bernaud (Eds.), The Construction of the Identity in 21st
Century: A Festschrift for Jean Guichard. New York, NY: Nova Science.
Di Fabio, A. (in press g). Pemberton Index: Un contributo alla validazione della versione
italiana per studenti [Pemberton Index: A contribution to validation of the Italian version for students]. Counseling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (in press h). Positive psychology: Gainful employment and life. Counseling.
Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (in press i). Positive Relational Management Scale. Psychometric Properties.
Counseling. Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (in press j). Sense of Coherence Scale: Un primo contributo alla validazione
della versione italiana [Sense of Coherence Scale: A first contribution to validation of
the Italian version]. Counseling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A., Bernaud, J.-L., & Kenny, M. E. (2013). Perceived career counselor relational
and technical behaviors and outcomes among Italian university students. Journal of Career Assessment, 21, 190-199.
Di Fabio, A., Bernaud, J.-L., & Loarer, E. (2014). Emotional intelligence or personality in resistance to change? Empirical results in an Italian health context. Journal of Employment
Counseling, 51, 146-157.
Di Fabio, A., & Blustein, D. L. (2010). Emotional intelligence and decisional conflict styles:
Some empirical evidence among Italian high school students. Journal of Career Assessment, 18(1), 71-81.
Di Fabio, A., & Bucci, O. (2014). Three-Dimensional Wisdom Scale: Primo studio di validazione della versione italiana [Three-Dimensional Wisdom Scale: First study of validation of the Italian version]. Counseling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni, 7,
335-342.
Di Fabio, A., & Busoni, L. (2009). Proprietà psicometriche della versione italiana della
Core Self-Evaluation Scale (CSES) con studenti di scuola secondaria [Psychometric
35
properties of the Italian version of the Core Self-Evaluation Scale (CSES) with high
school students]. Counseling. Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni, 2, 73-83.
Di Fabio, A., & Kenny, M. E. (2012a). The contribution of emotional intelligence to decisional styles among Italian high school students. Journal of Career Assessment, 20, 404-414.
Di Fabio, A., & Kenny, M. E. (2012b). Emotional intelligence and perceived social support
among Italian high school students. Journal of Career Development, 39, 461-475.
Di Fabio, A., & Kenny, M. E. (in press). The contributions of emotional intelligence and
social support for adaptive career progress among Italian youth. Journal of Career
Development.
Di Fabio, A., & Maree, J. G. (2012). Group-based Life Design Counseling in an Italian context. Journal of Vocational Behavior, 80, 100-107.
Di Fabio, A., & Maree, J. G. (2013a). Career construction and life design: Heralding a new
beginning to career counseling in the 21st century. In A. Di Fabio & J. G. Maree (Eds.),
Psychology of career counseling: New challenges for a new era. Festschrift in honour of
Prof. Mark Savickas (pp. 1-13). New York, NY: Nova Science.
Di Fabio, A., & Palazzeschi, L. (2012). Incremental variance of the core self-evaluation construct compared to fluid intelligence and personality traits in aspects of decision-making. Personality and Individual Differences, 53, 196-201.
Di Fabio, A., & Palazzeschi, L. (2014). Student Courage Scale: Proprietà psicometriche della
scala per rilevare il coraggio negli studenti [Student Courage Scale: Psychometric properties of the scale to measure courage in students]. Counseling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni, 7, 327-334.
Di Fabio, A., Palazzeschi, L., & Bar-On, R. (2012). The role of personality traits, core selfevaluation and emotional intelligence in career decision-making difficulties. Journal of
Employment Counseling, 49, 118-129.
Di Fabio, A., Palazzeschi, L., Asulin-Peretz, L., & Gati, I. (2013). Career indecision versus
indecisiveness: Associations with personality traits and emotional intelligence. Journal
of Career Assessment, 21, 42-56.
Di Fabio, A., & Saklofske, D. H. (2014a). Comparing ability and self-report trait emotional
intelligence, fluid intelligence, and personality traits in career decision. Personality and
Individual Differences, 64, 174-178.
Di Fabio, A., & Saklofske, D. H. (2014b). Promoting individual resources: The challenge of
trait emotional intelligence. Personality and Individual Differences, 65, 19-23.
Di Fabio, A., & Maree, J. G. (Eds.), (2013b). Psychology of Career Counseling: New challenges
for a new era. Festschrift in honour of Prof. Mark Savickas. New York, NY: Nova Science.
Dik, B. J., Duffy, R. D., Allan, B. A., O’Donnell, M. B., Shim, Y., & Steger, M. F. (2014). Purpose and Meaning in Career Development Applications. The Counseling Psychologist.
Doi: 0011000014546872.
Dik, B. J., Duffy, R. D., & Eldridge, B. M. (2009). Calling and vocation in career counseling:
Recommendations for promoting meaningful work. Professional Psychology: Research
and Practice, 40(6), 625-632.
Dittmann-Kohli, F., & Baltes, P. B. (1990). Toward a neofunctionalist conception of adult
intellectual development: Wisdom as a prototypical case of intellectual growth. In
36
C. N. Alexander & E. J. Langer (Eds.). Higher stages of human development. Perspectives
on adult growth (pp. 54-78). New York, NY: Oxford University Press
Duarte, M. E. (2004). O indivíduo e a organização: Perspectivas de desenvolvimento. [The
individual and the organization: Perspectives of development]. Psychologica (Extra-Série), 549-557.
Frankl, V. (1963). Man’s search for meaning (Rev. Ed.). London: Hodder & Stoughton.
Gonçalves, M. M., Ribeiro, A. P., Mendes, I., Matos, M., & Santos, A. (2011). Tracking novelties in psychotherapy process research: The innovative moments coding system. Psychotherapy Research, 21(5), 497-509.
Guichard, J. (2004). Se faire soi [To make oneself Self]. L’Orientation Scolaire et Professionnelle, 33, 499-534.
Guichard, J. (2005). Life-long self-construction. International Journal for Educational and
Vocational Guidance, 5, 111-124.
Guichard, J. (2009). Self-constructing. Journal of Vocational Behavior, 75, 251-258.
Guichard, J. (2013, June). Forms of reflexivity and transformations of systems of subjective
identity forms during life designing dialogues. Lecture presented at the SIO International
Conference “Life Designing and career counseling: Building hope and resilience”, Padua, Italy.
Hage, S. M., Romano, J. L., Conyne, R. K., Kenny, M., Matthews, C., Schwartz, J. P., & Waldo, M. (2007). Best practice guidelines on prevention practice, research, training, and
social advocacy for psychologists. The Counseling Psychologist, 35, 493-566.
Hartung, P. J. (2010a). Career assessment: Using scores and stories in life designing. In J. K.
Maree (Ed.) Career counselling: Techniques that work (pp. 1-10). Cape Town, South Africa: Juta & Company, Ltd.
Hartung, P. J. (2010b). Identifying life-career themes with the career story interview. In J. K.
Maree (Ed.) Career counselling: Techniques that work (pp. 161-166). Cape Town, South
Africa: Juta & Company, Ltd.
Hartung, P. J. (2013). Career as story: Making the narrative turn. In W.B. Walsh, M. L. Savickas, & P. J. Hartung (Eds.), Handbook of vocational psychology (4th ed.). New York, NY:
Routledge.
Hartung, P. J., & Subich, L. M. (Eds.). (2011). Developing self in work and career: Concepts,
cases, and contexts. Washington, DC: APA Books.
Helson, R., & Srivastava, S. (2001). Three paths of adult development: conservers, seekers,
and achievers. Journal of Personality and Social Psychology, 80(6), 995-1010.
Heppner, M. J., & Heppner, P. P. (2003). Identifying process variables in career counseling:
A research agenda. Journal of Vocational Behavior, 62, 429-452.
Hervás, G., & Vázquez, C. (2013). Construction and validation of a measure of integrative
well-being in seven languages: The Pemberton Happiness Index. Health and Quality of
Life Outcomes, 11(1), 66.
Holland, J. L. (1997). Making vocational choices: A theory of personalities and work environments (3rd ed.). Odessa, FL: Psychological Assessment Resources.
Judge, T. A., Erez, A., Bono, J. E., & Thoresen, C. J. (2003). The Core Self-Evaluations Scale:
Development of a measure. Personnel Psychology, 56(2), 303-331.
37
Kahneman, D., Diener, E., & Schwarz, N. (Eds.). (1999). Well-being: The foundations of hedonic psychology. New York, NY: Russell Sage Foundation.
Kenny, M. E. (2007, December). Positive youth development and social justice in U.S. urban
schools. Invited address at the XI Simposio Internacional e Multidisciplinar do Centro
de Psicopedagogia da Univeridade de Coimbra, Portugal.
Kenny, M. E. (2014, June). Fostering positive youth development by enhancing contextual assets. Invited Keynote at the 7th Italian Conference on Positive Psychology “Positive psychology and the challenge of complexity”, University of Florence, Florence, Italy.
Kenny, M. E., Di Fabio, A., & Minor, K. (2014). Emotional intelligence: School-based research and practice in Italy. In M. J. Furlong, R. Gilman, & E. S. Huebner (Eds.), Handbook of positive psychology in the schools (2nd ed., pp. 450-464). New York, NY: Routledge, Taylor and Francis.
Kenny, M. E., & Hage, S. M. (2009). The next frontier: Prevention as an instrument of social
justice. The Journal of Primary Prevention, 30, 1-10.
Kozan, S., Di Fabio, A., Blustein, D. L., & Kenny, M. E. (2014). The role of social support and
work-related factors on the school engagement of Italian high school students. Journal
Längle, A., (1988) Wende ins Existentielle. Die Methode der Sinnerfassung. In A. Längle
(Ed.). Entscheidung zum Sein. Viktor Frankls Logotherapie in der Praxis (pp. 40-52). Munich, Germany: Piper.
Längle, A., Orgler, C., & Kundi, M. (2003). The Existence Scale: A new approach to assess
the ability to find personal meaning in life and to reach existential fulfillment. European
Psychotherapy, 4(1), 135-151.
Lerner, R. M. (2002). Concepts and theories of human development (3rd ed.). Mahwah, NJ:
Lawrence Erlbaum Associates.
Lerner, R. M., Lerner, J. V., Almerigi, J. B., Theokas, C., Phelps, E., Gestsdottir, S., … & von
Eye, A. (2005). Positive Youth Development, Participation in community youth development programs, and community contributions of fifth-grade adolescents findings
from the first wave Of the 4-H study of Positive Youth Development. The Journal of
Early Adolescence, 25(1), 17-71.
Maggiori, C., Johnston, C. S., Krings, F., Massoudi, K., & Rossier, J. (2013). The role of career
adaptability and work conditions on general and professional well-being. Journal of Vocational Behavior, 83(3), 437-449.
Maree, J. G. (Ed.). (2012). Complete your thesis or dissertation successfully: Practical guidelines. Cape Town: Juta.
Maree, J. G., & Di Fabio, A. (Eds.). (in press). New horizons in career counselling: Converting
challenges into opportunities. Rotterdam, The Netherlands: Sense.
McMahon, M., & Patton, W. (2002). Using qualitative assessment in career counseling. International Journal for Educational and Vocational Guidance, 2, 51-66.
Morgan, J., & Farsides, T. (2009). Measuring meaning in life. Journal of Happiness Studies,
10(2), 197-214.
Oliver, L. W., & Spokane, A. R. (1988). Career-intervention outcome: What contributes
to client gain? Journal of Counseling Psychology, 35, 447-462.
38
Petrides, K. V., & Furnham, A. (2004). Technical manual of the trait emotional intelligence
questionnaire (TEIQue). London, England: University of London, Institute of Education.
Rehfuss, M. C. (2009). The Future Career Autobiography: A narrative measure of career intervention effectiveness. The Career Development Quarterly, 58(1), 82-90.
Rehfuss, M., & Di Fabio, A. (2012). Validating the Future Career Autobiography as a measure of narrative change. Journal of Career Assessment, 20, 452-462.
Reker, G. T. (2000). Theoretical perspectives, dimensions and measurement of existential
meaning. In G. T. Reker & K. Chamberlain (Eds.), Exploring existential meaning: Optimising human development across the life span (pp. 39-55). Thousand Oaks, CA: Sage.
Richardson, M. S. (2012). Counseling for work and relationship. The Counseling Psychologist, 40(2), 190-242.
Rottinghaus, P. J., Day, S. X., & Borgen, F. H. (2005). The Career Futures Inventory: A measure of career-related adaptability and optimism. Journal of Career Assessment, 13(1),
3-24.
Rottinghaus, P. J., Jenkins, N., & Jantzer, A. M. (2009). Relation of depression and affectivity
to career decision status and self-efficacy in college students. Journal of Career Assessment, 17(3), 271-285.
Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2001). To be happy or to be self-fulfilled: A review of research
on hedonic and eudaimonic well‐being. In S. Fiske (Ed.), Annual Review of Psychology
(Vol. 52, 141‐166). Palo Alto, CA: Annual Reviews.
Ryff, C. D. (1995). Psychological well-being in adult life. Current directions in psychological
science, 99-104.
Ryff, C. D., & Singer, B. H. (2008). Know thyself and become what you are: A eudaimonic
approach to psychological well-being. Journal of Happiness Studies, 9, 13-39.
Savickas, M. L. (2001). Toward a comprehensive theory of career development: Disposition,
concerns and narratives. In F. T. L. Leong & A. Barak (Eds.), Contemporary models in
vocational psychology: A volume in honor of Samuel H. Osipow (pp. 295-320). Mahwah:
NJ: Lawrence Erlbaum.
Savickas, M. L. (2005). The theory and practice of career construction. In S. D. Brown
& R. W. Lent (Eds.), Career development and counseling: Putting theory and research
to work (pp. 42-70). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
Savickas, M. L. (2011a). Career counseling. Washington, DC: American Psychological
Association.
Savickas, M. L. (2011b). The self in vocational psychology: Object, subject and project. In
P. J. Hartung & L. M. Subich (Eds.), Developing self in work and career: Concepts cases,
and contexts (pp. 17-33). Washington, DC: American Psychological Association.
Savickas, M. L. (2013, September). Life Designing. What is it? Invited Keynote at IAEVG
International Conference, Montpellier, France.
Savickas, M. L., Nota, L., Rossier, J., Dauwalder, J.-P., Duarte, M. E., Guichard, J.,…& van
Vianen, A. E. M. (2009). Life designing: A paradigm for career construction in the 21st
century. Journal of Vocational Behavior, 75, 239-250.
39
Savickas, M. L., & Porfeli, E. J. (2012). Career Adapt-Abilities Scale: Construction, reliability,
and measurement equivalence across 13 countries. Journal of Vocational Behavior, 80,
661-673.
Seligman, M. E. P. (2002). Positive psychology, positive prevention, and positive therapy. In
C. R. Snyder & S. J. Lopez (Eds.), Handbook of positive psychology (pp. 3-9). New York,
NY: Oxford University Press.
Seligman, M. E., & Csikszentmihalyi, M. (2000). Positive psychology: An introduction. Washington, DC: American Psychological Association.
Sheldon, K. M., Elliot, A. J., Ryan, R. M., Chirkov, V., Kim, Y., Wu, C., … & Sun, Z. (2004).
Self-concordance and subjective well-being in four cultures. Journal of Cross-Cultural
Psychology, 35(2), 209-223.
Sirgy, M. J., & Wu, J. (2009). The pleasant life, the engaged life, and the meaningful life:
What about the balanced life? Journal of Happiness Studies, 10(2), 183-196.
Steger, M. F., Frazier, P., Oishi, S., & Kaler, M. (2006). The meaning in life questionnaire: Assessing the presence of and search for meaning in life. Journal of counseling psychology,
53(1), 80-93.
Strauser, D. R., Lustig, D. C., & Çiftçi, A. (2008). Psychological well-being: Its relation
to work personality, vocational identity, and career thoughts. The Journal of Psychology,
142(1), 21-35.
Vázquez, C., Hervás, G., & Ho, S. (2006). Intervenciones clinicas basadas en la psicologia
positiva: Fundamentos y aplicaciones [Clinical interventions based on positive psychology: Foundations and applications]. Psicología Conductual, 14, 401-432.
Waterman, A. S., Schwartz, S. J., Zamboanga, B. L., Ravert, R. D., Williams, M. K., Bede
Agocha, V., … & Donnellan, M. B. (2010). The Questionnaire for Eudaimonic WellBeing: Psychometric properties, demographic comparisons, and evidence of validity.
The Journal of Positive Psychology, 5, 41-61.
Watson, D., Clark, L. A., & Tellegen, A. (1988). Development and validation of brief measures of positive and negative affect: the PANAS scales. Journal of Personality and Social
Psychology, 54(6), 1063-1070.
Whiston, S. C. (1996). Accountability through action research: Research methods for practitioners. Journal of Counseling & Development, 74, 616-623.
Whiston, S. C. (2001). Selecting career outcome assessments: An organizational
scheme. Journal of Career Assessment, 9(3), 215-228.
Whiston, S. C. (2008). Principles and applications of assessment in counseling (3rd ed.). Belmont, CA: Brooks/Cole.
Whiston, S. C., Brecheisen, B. K., & Stephens, J. (2003). Does treatment modality affect career counseling effectiveness? Journal of Vocational Behavior, 62, 390-410.
Whiston, S. C., Sexton, T. L., & Lasoff, D. L. (1998). Career-intervention outcome: A replication and extension of Oliver and Spokane (1988). Journal of Counseling Psychology, 45,
150-165.
Wiese, B. S., Freund, A. M., & Baltes, P. B. (2002). Subjective career success and emotional
well-being: Longitudinal predictive power of selection, optimization, and compensation. Journal of Vocational Behavior, 60(3), 321-335.
40
Wood, A. M., Linley, P. A., Maltby, J., Baliousis, M., & Joseph, S. (2008). The authentic personality: A theoretical and empirical conceptualization and the development of the Authenticity Scale. Journal of Counseling Psychology, 55(3), 385-399.
Woodard, C. R., & Pury, C. L. (2007). The construct of courage: Categorization and measurement. Consulting Psychology Journal: Practice and Research, 59(2), 135-147.
Zimet, G. D., Dahlem, N. W., Zimet, S. G., & Farley, G. K. (1988). The Multidimensional
Scale of Perceived Social Support. Journal of Personality Assessment, 52(1), 30-41.
ISSN 2299-4971
University of Lisbon
Poradnictwo w konstruowaniu życia.
Cele, procesy, instrumenty
Założeniem niniejszego artykułu jest przedstawienie refleksji nad poradnictwem
kariery. Autorka zakłada trzy główne cele. Pierwszym z nich jest próba wskazania
luki pomiędzy teorią poradnictwa kariery a rzeczywistością poradniczą. Drugim
jest omówienie niektórych teoretycznych rozważań, które są obecnie przedmiotem
debat skupionych wokół nowego paradygmatu konstruowania życia (life designing)
i jego relacji z działaniami poradniczymi: omówienie poradnictwa jako procesu
nieustannych interakcji, który pomaga w rozwiązywaniu problemów, lokuje podejmowanie decyzji w obrębie usystematyzowanej i realistycznej ramy oraz umożliwia
połączenie potrzeb jednostki z wymaganiami kontekstu, w którym działa ona, rozwija się i żyje. Z tego powodu model konstruowania życia jest holistyczny i kontekstowy oraz pełni rolę profilaktyczno-ochronną. Trzeci z celów to opis procesu
poradnictwa z punktu widzenia paradygmatu konstruowania życia (life designing):
z teoretycznych rozważań wyłania się wykorzystywanie konkretnych metod i technik interwencji, wspierających rozwój wiedzy o sobie samym (self-knowledge),
sprzyjających, bądź opóźniających proces podejmowania decyzji. Zamiast wyników testów lub interpretacji profilów osobowościowych, to narracje i działania podejmowane przez jednostki są centralnym punktem ogniskującym aspekty metodyczne i metodologiczne. Istniejące techniki i narzędzia są „rekonfigurowane” przy
użyciu ich w podejściu charakterystycznym dla społecznego konstrukcjonizmu.
Ten sposób postrzegania poradnictwa kariery zilustrowany jest studium przypadku
omówionym po prezentacji zarysu metod zgodnych z paradygmatem „Poradnictwo w konstruowaniu życia” (Life Designing Counselling). W konkluzjach podane
zostały niektóre z wyzwań, jakie stoją przed współczesnymi doradcami, zainteresowanymi kwestiami omówionymi w artykule.
Słowa kluczowe: poradnictwo kariery, przygotowanie zawodowe doradców
Wprowadzenie
Obserwacja realnych zmian, w tym zmian w „naturze” pracy i zatrudnienia, prowadzi do wniosku, że i tradycyjne metody pracy poradnictwa kariery muszą
ulec modyfikacji, co w szczególności dotyczy sposobu prowadzenia wywiadów
42
(rozumianych jako narzędzie psychologiczne) w trakcie procesu poradniczego.
Owe modyfikacje wskazują na istotne przeobrażenia w obszarze, w którym pracują
lub będą pracować doradcy kariery.
„Poradnictwo w konstruowaniu życia” (life designing counselling) – nowy paradygmat praktyki poradnictwa kariery – wymaga od radzącego się refleksji nad swoim „ja” i środowiskiem, otwartości na komunikaty zwrotne oraz swoistej zdolności
do wyobrażenia sobie możliwych „ja” (Savickas, Nota, Rossier, Dauwalder, Duarte,
Guichard, Soresi, Van Esbroeck; Van Vianen, 2009). Z tego powodu również i doradcy powinni zdobyć nowe kompetencje, co stanowi dla nich swoiste wyzwanie.
Charakter ciągłych zmian oraz wiążące się z tym wymagania stawiane działaniom
poradniczym (zwłaszcza wywiadom prowadzonym w trakcie procesu poradniczego) powodują konieczność konstruowania relacji w oparciu o indywidualne narracje i opowieści oraz współtworzenia dialogu, który umożliwia radzącym się ekspresję emocji, ujawnienie swego życia, odkrycie przesłanek dla jego zmiany oraz
identyfikację najbardziej znaczących elementów „ja”.
W paradygmacie „Poradnictwo w konstruowaniu życia” cały proces pomocowy oparty jest na współkonstruowaniu tożsamości i takim radzeniu, w którym
każda strona (doradca i osoba radząca się) oddziałuje i reaguje na drugą. Sukces
tego rodzaju relacji opiera się na właściwym przygotowaniu zawodowym doradcy.
Część wyzwań stojących przed doradcami zainteresowanymi tymi kwestiami zostanie omówiona w studium przypadku, gdzie podkreślone zostaną również kluczowe
kompetencje doradcze (to, do czego doradca jest bądź powinien być zdolny).
Model interwencji w paradygmacie „Poradnictwo w konstruowaniu życia”
określają trzy główne założenia.
Pierwszym z nich jest swoiste podejście do narracyjności (Savickas M. L.,
Nota L., Rossier J., Dauwalder J.-P., Duarte M. E., Guichard J., Soresi S., Van Esbroeck R., 2009) i wsłuchiwanie się w opowieści radzącego się (podczas spotkania poradniczego) w poszukiwaniu ich znaczenia. Drugim założeniem jest takie szkolenie
doradców, w którym procesowi konstruowania życia przypisuje się aktywne i dynamiczne znaczenie (Duarte, 2009a). Trzecie zaś związane jest głównie z kwestiami
tożsamości: podkreśla wyzwanie, jakim jest poszukiwanie siebie samego, odkrywanie, kim się jest, jakie oczekiwania stawiają inni, itd.
W konkluzji postaram się wskazać, jak myśli te łączą się ze sobą.
Identyfikowanie luki pomiędzy teorią poradnictwa kariery
a rzeczywistością poradniczą
Tradycyjne poradnictwo kariery wyrosło z epistemologii pozytywistycznej, jednakże tradycyjna koncepcja poradnictwa może dziś być zwodnicza, ponieważ opiera
się na dążeniu do modyfikacji postępowania radzącego się zgodnie z wcześniej
zdefiniowanym modelem. Widoczne jest to w próbach dopasowania wyników
43
obserwacji empirycznych do propozycji teoretycznych, przy czym mniej uwagi poświęca się tu jasności pojęciowej. Jednakże obecnie stosowanie takiego podejścia
w działaniach poradniczych jest chybione i bezcelowe, gdyż w świecie „płynnej”
nowoczesności od jednostki wymaga się otwartości i elastyczności, by mogła ona
stawić czoło „sztucznej” technologii. Rozziew pomiędzy teorią a praktyką poradnictwa wciąż się utrzymuje, dlatego między innymi, że nadal stosowane są poprzednio skonstruowane modele. Poradnictwo kariery, widziane jako proces obiektywny,
który musi być oceniany naukowymi metodami zbierania danych, nie przystaje już
do nowej rzeczywistości. Jak pisze Alicja Kargulowa (2012), „daje się zauważyć,
że w działaniach doradców nadal dominuje wcześniej wytworzona, a nie zawsze
zweryfikowana w refleksyjnym namyśle” wiedza (Kargulowa, 2012, s. 30).
Oczywiście, powszechnie uznaje się, że wiedza jest fundamentalna dla poznania rozwoju zarówno jednostek, jak i całych społeczeństw. Znany jest również fakt,
że wiedza upowszechniana jest dzięki technologii. Ale to kapitał intelektualny, który kreuje wartości i w którym zakorzenione są zarówno zmiany strukturalne w gospodarce, jak i systemy komunikacji i wiedzy, przyczynia się do paradygmatycznej
zmiany w poradniczych koncepcjach i praktykach. Istotą tej zmiany jest odejście
od wąskiej analitycznej perspektywy logicznego pozytywizmu posługującego się
wynikami testów i przyjęcie stanowiska konstruktywistycznego, w którym działania poradnictwa kariery postrzega się jako (krytyczny) proces indywidualnego
nadawania znaczeń.
Podążając za myślą Immanuela Kanta (1781/1996) oraz jego krytyką empiryzmu i racjonalizmu możemy wskazać na rozróżnienie, ale i pokrewieństwo, między
krytycyzmem a krytyką. Krytycyzm oznacza krytyczną analizę możliwości, źródeł,
wartości, praw i ograniczeń racjonalnej wiedzy. Jest to stanowisko filozoficzne,
zgodnie z którym zasada jest niezależna od osoby lub – przede wszystkim – od wrażenia zmysłowego i ograniczeń, które nakłada ono na wiedzę. Z drugiej strony,
krytyka – która oryginalnie wywodzi się z łac. critica, zaczerpniętego z greckiego
wyrażenia kritikê tékne, czyli „sztuka sądzenia/rozstrzygania” – oznacza zdolność
do oddzielenia, oceny i decydowania. Jest aktem dobrowolnym należącym do sfery
postępowania jednostki, jest rozumowaniem, które określa, jak odróżnić prawdę
od fałszu. W skrócie – jest to akt umysłu wynikający z wątpliwości co do „prawdziwości” danej sytuacji (Duarte, 2012).
Wracając do poradnictwa, możemy powiedzieć, że poradnictwo kariery wciąż
pozostaje pod wpływem tradycji empiryzmu i jest to jeden z powodów ciągłego rozdźwięku pomiędzy teorią a praktyką. Teorie i praktyki, które pojawiły się do końca
XX wieku i odpowiadały ówczesnym uwarunkowaniom, nie są adekwatne do nowej, zmiennej, rzeczywistości. Obecnie nie dąży się do wyznaczania paradygmatycznych norm, czy standardów: zamiast tego, wcześniejsze teorie poddaje się krytycznemu oglądowi z uwzględnieniem kryteriów nowej rzeczywistości XXI wieku.
W „erze komunikacji satelitarnej (…) rola usieciowionego poradnictwa wymaga (…) zbiorowego wysiłku zarówno badaczy, jak i refleksyjnych praktyków”
44
(Kargulowa, 2012, s. 31). Chciałabym podkreślić i wzmocnić to twierdzenie. W takim zbiorowym wysiłku badacze lub praktycy mogą porównywać, na przykład,
działania poradnicze osadzone w teoriach i technikach przewidywania wypracowanych w czasach stabilności środowiska i zatrudnienia – np. teorię rozwojową Donalda Supera (Super, 1990) oraz wyrastające z niej modele interwencji – z teoriami,
które umieszczają jednostkę w procesie ciągłych zmian, w społecznym, ekonomicznym i kulturowym kontekście, a przy tym – w zgodzie z krytyczną perspektywą
– sprawdzić, które z nich mają większy potencjał tworzenia wartościowych modeli
poradnictwa we współczesnym społeczeństwie, charakteryzującym się niepewnością na rynku pracy. Psycholodzy rozwojowi chcą bowiem ustalić, jak wyposażyć
jednostkę w zbiór instrumentów, który ostatecznie pozwala jej antycypować decyzje. Natomiast w nowym podejściu konstruktywistycznym (Savickas, 2005) psycholodzy koncentrują się na procesie konstruowania – lepiej współ-konstruowania
(co-construction) – jako źródle zmian tożsamości, wzmocnień zaradności i satysfakcji jednostki.
Jednocześnie – mówiąc krótko – badacze i praktycy, dostrzegając rozdźwięk
pomiędzy teoriami poradnictwa a rzeczywistością, zadają sobie pytanie, czy model
interwencji oparty na podejściu „Poradnictwo w konstruowaniu życia” jest w stanie
z powodzeniem ten rozdźwięk zlikwidować. W tym wypadku „powodzenie” zdaje się zależeć od opanowania umiejętności wypracowania indywidualnej narracji
i ciągłej jej analizy. Oznacza ono również zdefiniowanie sensu tej narracji poprzez
analizę informacji, które są indywidualnie przetwarzane. Na powodzenie składa się
również nazwanie kontekstu i poszerzenie wiedzy o nim, a także zrozumienie indywidualnych motywacji i uważne spojrzenie na każdą jednostkę.
Działania poradnicze w „Poradnictwie w konstruowaniu życia”
„Poradnictwo w konstruowaniu życia” wychodzi z pięciu założeń dotyczących ludzi
i ich życia zawodowego: (1) możliwości osadzone są w kontekście, (2) procesy są dynamiczne, (3) rozwój jest nielinearny, (4) perspektywy są wielorakie, a (5) wzorce
są z gruntu osobiste (Savickas i in., 2009).
W „Poradnictwie w konstruowaniu życia” sam proces konstruowania i prowadzenia relacji, ponieważ występują w niej wzajemne interakcje obu uczestniczących
w nim stron, jest współtworzeniem narracji. Powodzenie tego rodzaju relacji zależy
od poziomu specjalistycznego wyszkolenia doradcy. W porównaniu z tradycyjnym
podejściem poradniczym, najistotniejsza różnicą jest to, że w „Poradnictwie w konstruowaniu życia” uznaje się, iż jednostki konstruują swoje „ja” na podstawie postrzegania tego, jak inni na nie reagują. Owi inni nie są oddzieleni od radzących się
jednostek i nie są „poza nimi”. Dzięki temu jednostka wykorzystuje spostrzeżenia
i uwagi na temat swojego „ja”, by zbudować swoje rozumienie życia, w tym również
rozumienie życia zawodowego (Guichard, 2009).
45
W założeniach poradnictwa kariery, jakim jest „Poradnictwo w konstruowaniu życia”, podkreśla się, że poradnictwo jest procesem nieustannych interakcji.
Proces ten nierozerwalnie łączy się z emocjami i uczuciami uczestników i pomaga
jednostce w rozwiązaniu problemu. Sam proces podejmowania decyzji sytuuje ją
w usystematyzowanej i realistycznej ramie, która pozwala na połączenie potrzeb
jednostki z wymaganiami kontekstu, w którym działa ona, rozwija się i żyje (Duarte, 2011). Dlatego też „Poradnictwo w konstruowaniu życia” ma charakter całożyciowy, holistyczny i kontekstowy oraz pełni funkcję profilaktyczno-ochronną
(Savickas i in., 2009).
„Całożyciowość” oznacza, że poradnictwo nie tylko umożliwia ludziom jednorazowe zdobycie umiejętności radzenia sobie z konkretną zmianą w konkretnym momencie życia, ale pozwala ustalać, jakie umiejętności i wiedzę jednostka
powinna zdobywać, aby rozwijać się przez całe życie. Oznacza to, że w poradnictwie należy wziąć pod uwagę cały szereg dodatkowych kwestii, a w szczególności
to, jakimi metodami można owe umiejętności radzenia sobie osiągnąć, jacy specjaliści mogą wspierać jednostki, jaką rolę pełni w tym środowisko jednostki, oraz
jaki moment jest najbardziej odpowiedni na interwencję. „Holistyczne” podejście
zawiera w sobie założenie wspierania i pomagania jednostkom, których problemy
dotyczą wszelkich rodzajów „kombinacji” problemów zawodowych lub osobistych.
Jest to podejście do konstruowania życia jako całości, a nie podejście, które zakłada
działanie doradcy tylko w sytuacjach problemowych lub łączących się z koniecznością podjęcia decyzji zawodowych. Nie traktuje również kariery jako czegoś,
co wiąże się wyłącznie z pracą.
Jako podejście „kontekstualne”, „Poradnictwo w konstruowaniu życia” szczególną wagę przywiązuje do środowiska i kontekstu życia jednostki. Wszystkie konteksty i środowiska są ważne, zarówno te z przeszłości, jak i te teraźniejsze. Eksplorowanie wszystkich ról życiowych i wszystkich zapamiętanych wydarzeń jest
niezbędne w procesie samokonstruowania.
Niektóre studia przypadków potwierdzają przydatność i adekwatność przedstawianego modelu, potwierdzając możliwość wykorzystywania go w działaniach
poradniczych. Jest to bowiem model wyjaśniający, interpretujący raczej niż eksploracyjny czy opisowy. Pozwala on zrozumieć, wewnętrzną zmienność jednostki
i uchwycić ważność zmiennych kontekstowych, a w szczególności uwzględnić społeczno-kulturowe konteksty, które mogą sprzyjać definiowaniu roli doradcy. Ważną
pracę na tym polu wykonali już Anna Bilon i Józef Kargul (2012) analizując rolę,
jaką odgrywa kontekst w zrozumieniu wypowiedzi słownych.
Program badań związanych z działaniami poradniczymi w paradygmacie „konstruowanie życia” kluczową rolę przypisuje badaniom „oddolnym”. Wychodzi się
z założenia, że warunki i okoliczności, w których „konstruowanie życia” umożliwia
redefinicję tożsamości zawodowej osoby radzącej się (uznanej za nierozerwalnie
związaną z procesami społecznymi typowymi dla danej kultury) najpełniej uchwycić można poprzez nagromadzenie studiów przypadków. Analiza poszczególnych
46
„przypadków” może pomóc w rozumieniu ważnych dla klientów punktów odniesienia, przynajmniej tych, które są opisywane przez doradców. Analiza dyskursu,
badania narracyjne lub etnograficzne to również propozycje metodologicznych
podejść, które mogą okazać się istotne i możliwe do wykorzystania w „Poradnictwie w konstruowaniu życia” (Savickas, 2012). Tego rodzaju analizy mogą pomóc
w szczególności w zrozumieniu wpływu uwarunkowań kulturowych na proces
konstruowania kariery (career construction). Dzięki zastosowaniu badań międzykulturowych i podejściu etnograficznemu w badaniach nad karierą (career studies)
mogą poczynić ogromny krok na przód i precyzyjniej oraz dogłębniej uchwycić
wpływ aspektów kulturowych na wielorakie kwestie poradnictwa kariery.
Powinniśmy również prowadzić badania umożliwiające zidentyfikowanie procesów, które leżą u podstaw problemów stanowiących obszar działania „Poradnictwa w konstruowaniu życia”, zwłaszcza w odniesieniu do ról zawodowych. Warto
zauważyć jednak, że bezpośrednia ocena tych procesów nie jest łatwym zadaniem,
ponieważ procesy takie są przeważnie doraźne, nieznane lub niedostępne. Z tego
względu pożądane jest prowadzenie badań łączących różne metody oraz wypracowanie strategii badawczej czerpiącej informacje z różnych dziedzin nauki. Takie
posunięcia zwiększyłyby trafność „zewnętrzną” wyników, gdyż podobne dane pozyskiwane byłyby z różnych źródeł. Jednocześnie zaś w tak skonstruowanych badaniach uzyskiwano by wielowymiarowe dane, co w efekcie umożliwiłoby uchwycenie problemu w całej jego złożoności. Promowanie różnorodnych perspektyw,
technik i metod w badaniu i uprawianiu poradnictwa przyczynia się do polepszenia
i poszerzenia rozumienia zmiennej dynamiki konstruowania indywidualnych, osadzonych w różnych kontekstach projektów życia.
Krótko mówiąc, perspektywa współ-konstruowania (co-construction perspective) jest zintegrowana z paradygmatem konstruowania życia, a w konsekwencji
działania poradnicze budowane są wokół procesu samokonstruowania się jednostki. Co jest zatem głównym problemem?
Zasadniczym wyzwaniem tak dla doradców jak i dla radzących się jest nadanie takiej czy innej koncepcji rzeczywistych kształtów i wykorzystanie jej, w tej
urzeczywistnionej formie, jako instrumentu konstruowania. Wymaga to przede
wszystkim motywacji, niezbędnym warunkiem skonstruowania czegokolwiek jest
motywacja właśnie – motywacja prowadząca do działania. W skrócie, model sam
nie precyzuje, jakie strategie zastosować w jego implementacji. Istnieje tylko decyzja o implementacji, wyborze i zaangażowaniu się. Zawsze, gdy uwaga skupia się
na implementacji, rozumianej jako umiejętność lub kompetencja, zachodzi duże
prawdopodobieństwo zlekceważenia nieracjonalnych i „nieformowalnych” aspektów kondycji ludzkiej (Duarte, 2010). Zapomina się wówczas, że wszystkie formuły
oraz wszystkie opisy są tylko konceptami, słowami, ideami i teoriami.
Co w takim razie umożliwia urzeczywistnienie działania poradniczego? Odpowiedzią jest: zaangażowanie, wytrwałość i podjęcie zobowiązania. Są one podyktowane osobistym wyborem jednostki, a nie decyzją o naturze strategicznej. Teorie
47
i koncepcje, które jednostka pragnie urzeczywistnić, i każde faktycznie istniejące jednostkowe „ja” należą do dwóch różnych światów: nawet jeśli uznamy, że coś
można opisać, czy oznacza to automatycznie, że owo coś już istnieje? Na przykład
w relacji doradcy z klientem tym, co naprawdę się liczy, są historie życia, a nie koncepcje. Innymi słowy, istota ludzka nie jest ideą. Jest człowiekiem, ponieważ żyje,
a to, co żyje, może zniknąć (z pola widzenia – przypis tłumacza), jeśli zostanie przekształcone w bezcielesną ideę. Dlatego też powodzenie może zależeć od tego, czy
uda się sprawić, by coś zaistniało, a więc od konstruowania lub – lepiej – współ-konstruowania rzeczywistości. A do konstruowania potrzebujemy wizji (Duarte, 2012).
Podsumowując należy podkreślić, że powyższa krótka analiza teoretycznych
rozważań nad modelem i jego powiązaniami z działaniem poradniczym pokazuje,
iż niezbędny jest namysł nad cechami i umiejętnościami każdej jednostki. Chodzi
o to, żeby jednostka ta mogła trwać i rozwijać się, nie tracąc przy tym, ani swego
konkretnego miejsca, ani funkcji czynnego i ważnego ogniwa w historycznym łańcuchu, z którego się wyłania. Dzięki zdobytej wiedzy oraz własnym doświadczeniom i ich interpretowaniu może ona podtrzymać ciągłość tego łańcucha i przedłużyć go w przyszłość.
Metody i techniki działań poradniczych
Przechodząc do trzeciego z celów niniejszego artykułu, skupię się teraz na analizie
procesu poradnictwa z perspektywy konstruowania życia, a więc na konstruowaniu
i prowadzeniu procesu poradniczego, w którym każda ze stron oddziałuje i reaguje
na drugą. To, czy nawiązana w tym procesie relacja zakończy się powodzeniem,
zależy od specjalistycznego przygotowania doradcy. W porównaniu z tradycyjnym
podejściem poradniczym, najbardziej istotną różnicą jest tu to, że – jak pisałam
wcześniej – „Poradnictwo w konstruowaniu życia” uznaje, iż jednostki konstruują
swe „ja” na podstawie postrzegania tego, jak inni na nie reagują. Owi inni nie są oddzieleni od tych jednostek i nie są „poza nimi”. Dzięki temu jednostka wykorzystuje
spostrzeżenia swojego „ja”, by zbudować swoje rozumienie życia, w tym rozumienie
życia zawodowego (Guichard, 2009).
Z perspektywy konstruowania życia klient nie jest jednostką od doradcy całkowicie oddzieloną. Może on kształtować zachowania doradcy tak samo, jak doradca
może kształtować zachowania klienta. Budowana relacja ma charakter współzależności i nic, co staje się w niej dostrzegalne i co dzieje się z jednym uczestnikiem, nie
pozostaje bez znaczenia dla drugiego. Nie sposób więc nie zauważyć, że tożsamość
jest społecznym procesem konstrukcji – wyłania się ona z powstałego kontinuum
i podąża w nowych kierunkach, w miarę jak budowane są kolejne międzyosobowe
relacje i wyłaniają się nowe tożsamościowe konstrukty.
Nasuwa się zatem pytanie, jak w ogóle można myśleć, że zbiorowy dobrostan
(collective well-being) wymaga, aby jednostki wyrzekły się własnej osobowości
48
i dały się uwięzić w ciasnych ramach społecznych, wbrew własnej woli i naturze, zamknąć w sztywnej przestrzeni, która z jednej strony jest funkcjonalna, ale z drugiej
warunkuje i ogranicza kreatywność? W tym kontekście sens poradnictwa może być
postrzegany jako powstawanie rzeczywistego „ja”: chodzi w nim o to, aby zrozumieć, w jaki sposób ludzie interpretują i wyrażają rzeczywistość oraz jak odgrywają
i wypełniają zadania, które ich społeczny kontekst stawia przed nimi. Celem procesu poradniczego jest rozpoznanie znaczeń, które jednostki nadają temu kontekstowi i zrozumienie, jak te wyobrażenia oddziałują na siebie w ich osobistej historii
(Duarte, 2012).
Podsumowując, sens poradnictwa to integracja trzech szerokich obszarów:
(1) osobowości w aspekcie różnicy cech indywidualnych; (2) procesu harmonizowania ze sobą struktur w celu wypracowania umiejętności dostosowawczych (rozwój zachodzi na drodze dostosowywania się do różnych kontekstów); i (3) analizy
tematów życia w poszukiwaniu motywacji (Duarte 2009b). Głównym wyzwaniem
dla poradnictwa jest scalenie perspektywy samokonstruowania wpisanej w paradygmat konstruowania życia z procesem samo/współ/konstruowania.
Ani w teorii, ani w praktyce nie sposób wyróżnić i zdefiniować wszystkich
aspektów społecznego systemu. Dlatego ważne jest nie tylko działanie, ale także refleksja nad tym działaniem. Z punktu widzenia doradcy, w praktyce poradniczej istotne jest uczenie się, pozostawanie w milczeniu i słuchanie. Wyzwaniem
jest również stworzenie takich warunków, by klient mógł afirmować siebie samego,
czuć się komfortowo i odczuwać, że jest aktywnym twórcą procesu i przyczynia się
do konstrukcji wspólnoty (Duarte, 2009b). A zatem doradcy kariery muszą współ-konstruować swój styl uprawiania poradnictwa tak, by scalić swą niepowtarzalną
historię życia z narracją i istotną treścią swej profesji. Oznacza to, iż muszą oni dopasować swoje życie do swojej profesji, a profesję do swojego życia.
Model działania poradniczego preferowany w „Poradnictwie w konstruowaniu
życia” przewiduje, że proces udzielania pomocy składa się z sześciu etapów (Savickas, i in., 2009), określonych przez doświadczenia klienta i od nich zależnych.
W pierwszym etapie doradca i klient wypracowują formułę „przymierza roboczego” (sporządzają kontrakt), co jest warunkiem niezbędnym do ustalenia faktycznego problemu klienta. Na tym etapie, w pierwszej kolejności, powinny zostać wyrażone oczekiwania klienta wobec pomocy udzielanej przez doradcę.
Na etap drugi składa się mapowanie i analiza systemu subiektywnych form tożsamości klienta (Guichard, 2009) w celu uchwycenia, jak klient postrzega siebie samego w różnych obszarach swojego życia. Rozpatruje się przy tym zarówno teraźniejszość, jak i przeszłość, a także oczekiwania klienta wobec przyszłości.
Celem trzeciego etapu jest otwarcie i poszerzenie perspektyw życiowych klienta. Dokonuje się to poprzez transformację, która zachodzi dzięki temu, że historia życia klienta zostaje ponownie opowiedziana. To, co niedopowiedziane, zostaje
wyartykułowane, a to, co ukryte, zostaje wydobyte na powierzchnię, a tym samym
pozwala osiągnąć większy stopień obiektywności i jasności.
49
Etap czwarty obejmuje umożliwienie klientowi wpisania swego problemu
w nowo opowiedzianą wersję swej historii. Etap ten uważa się za zakończony, gdy
klient jest w stanie dokonać syntezy dotychczasowych osiągnięć i stworzyć plan
działania, oparty na oczekiwaniach, które zgodne są z jego możliwym nowym „ja”.
W etapie piątym dokonuje się uszczegółowienia i selekcji przewidywanych
działań tożsamościowych. Służy to opracowaniu konkretnego planu działania zawierającego jasno zdefiniowane cele, wśród których ważne miejsce zajmuje włączenie się w nowe doświadczenia oraz stworzenie możliwości opowiedzenia nowej
historii bliskim klienta.
Z kolei szósty etap poświęcony jest dokonywaniu krótko- i średnioterminowych działań następczych (follow-up).
W celu zilustrowania powyższych rozważań przedstawiam poniżej studium
przypadku, w którym działanie poradnicze przeprowadzono w oparciu o wskazania modelu konstruowania życia w poradnictwie kariery. W studium tym zostaną
również zaprezentowane kluczowe kompetencje doradcy (to, do czego jest on zdolny), podkreślone przez Jean-Pierre’a Dauwaldera i Jeana Guicharda (2011).
Studium przypadku
Jan (imię fikcyjne) jest 44-letnim uczestnikiem procesu poradnictwa. Jan jest żonaty i ma dwoje dzieci: 10-letnią córkę i 7-letniego syna. W wieku 25 lat ukończył ekonomię i znalazł pracę w firmie konsultingowej, gdzie pracował 10 lat. Gdy na świat
przyszło jego pierwsze dziecko, Jan zdecydował się podjąć pracę w banku, ponieważ gwarantowała mu ona „spokojniejszy styl życia i stabilizację”. W ostatnim czasie Jan poprosił o udzielenie mu bezpłatnego urlopu, ponieważ nie był już w stanie
radzić sobie z „codzienną rutyną i presją wywieraną przez dyrektora”. Do doradcy
zwrócił się, ponieważ nie był pewien, jaki kierunek może nadać swojemu życiu. Był
natomiast pewien, że nie może wrócić do tego samego działu w banku. Poprosił,
by doradca towarzyszył mu w wyborze dalszych kroków. To jego żona była osobą,
która zachęcała go do szukania pomocy.
Procedura
Wszystkie sesje poradnicze zostały nagrane za zgodą Jana. Każda z nich trwała około godziny i odbywała się w tym samym miejscu. W ciągu trzech miesięcy odbyło
się 12 sesji. Jedna z nich zaliczona została do pierwszego etapu w opisanym powyżej
modelu, cztery zaliczono do etapu drugiego, dwie do etapu trzeciego, trzy do etapu
czwartego, a jedną do etapu piątego. Jedna z sesji była etapem szóstym, rozumianym jako pierwsza „sesja następcza”.
50
Etap pierwszy: pomoc klientowi w uświadomieniu sobie ważnych sfer życia
Na pierwszej sesji, podczas której Jan powiedział: „chciałbym, żeby nadała pani
inny kierunek mojemu życiu”, wyjaśniono mu, że to nie doradca ponosi odpowiedzialność za wprowadzenie zmian czy jakiekolwiek decyzje z tym związane. Naświetlono mu też ideę „przymierza roboczego” (kontraktu – przypis tłumacza) wraz
z zadaniami stającymi zarówno przed Janem, jak i przed doradcą. Zadaniem doradcy było stymulowanie Jana do pracy poprzez zadawanie pytań, które zachęcają
do dzielenia się historią własnego życia. Zadaniem Jana natomiast było odpowiadać
na nie i refleksyjnie podchodzić do zadawanych pytań. Odpowiedzi udzielane przez
Jana i jego reakcje miały zaś stać się przedmiotem wspólnej analizy ukierunkowanej na dookreślenie kontekstów, w które uwikłane były poszczególne problemy.
Ustalono zatem następujące cele procesu pomocowego:
◆◆ wyjaśnienie i zrozumienie, co oznacza słowo „kierunek” (życia – przypis
tłumacza) i w jakim kontekście będzie ono używane;
◆◆ identyfikacja głównych ról życiowych klienta, w których czuje się on mniej
lub bardziej usatysfakcjonowany;
◆◆ rozpatrzenie różnych opcji zatrudnienia niezwiązanych z wykształceniem
klienta.
Klient został poproszony o opisanie swojego typowego dnia. Okazało się, iż zazwyczaj poza podstawową pracą, wypełnia go wykonywanie kilku zadań związanych z pracą dodatkową (konsultacjami). Poza tym, w dniach wolnych od pracy
w banku, Jan odprowadzał dzieci do szkoły, odbierał je stamtąd i często chodził
poćwiczyć na siłowni. Ponadto wspomniał, że bardzo lubi pracować jako konsultant w Afryce, gdzie, jak powiedział, „zawsze jestem mile witany. Mam też tam grupę przyjaciół i czuję, że naprawdę pomagam nie tylko ludziom, ale też rozwijającym się krajom”. Okazało się, iż Jan lubi spędzać czas z ludźmi oraz styl życia, jaki
umożliwiała mu praca konsultanta. Najbardziej nie podoba mu się zaś perspektywa
powrotu do pracy w banku, gdzie przytłacza go codzienna rutyna i aroganckie nastawienie szefa.
Podsumowanie etapu pierwszego: identyfikacja problemu i jego głównych
kontekstów
Jan stał się świadomy dwóch kontekstów, w których występowały jego trudności
związane z pracą. W jednym z nich trudności, z którymi się borykał, dotyczyły
głównie radzenia sobie z rutynowym rozkładem dnia pracy oraz koniecznością wypełniania poleceń wydawanych przez osobę, której nie szanował i nie podziwiał.
W drugim natomiast problemem było to, iż Jan uważał pracę w banku za bezużyteczną, ponieważ, jak powiedział, „praca wykonywana w banku nie daje oczywistych rezultatów”.
51
Pierwszy etap, jak wspomniano, koncentruje się na wypracowaniu kontraktu,
jako że jest on istotny dla identyfikacji głównych obszarów i kontekstów, w których
pojawiają się problemy klienta. Na tym etapie klient powinien jasno sformułować
oczekiwania, jakie ma wobec całego procesu pomocy. Doradca już na pierwszej
sesji powinien jasno określić, w jakim zakresie jego pomoc jest możliwa. Wobec
tego – jak widać – kompetencjami, jakie na tym etapie powinien posiadać doradca,
są kompetencje operacyjne oraz społeczne i komunikacyjne (Dauwalder, Guichard,
2011). Przykłady wykorzystania kompetencji operacyjnych przez doradcę to:
a) klaryfikowanie oczekiwań klienta,
b) ustalenie zakresu i kontraktu działań,
c) przeprowadzenie wywiadu,
d) dokonywanie syntez,
e) ustalenie planu działania.
Niektóre z niezbędnych kompetencji interpersonalnych to:
a) umiejętność budowania relacji,
b) umiejętność budowania atmosfery zaufania i poufności,
c) bycie dostępnym dla klienta.
Drugi etap: analiza aktualnego systemu subiektywnych form tożsamości
Według Guicharda formę tożsamości można zdefiniować jako „określony sposób
postrzegania siebie i innych w pewnym kontekście” (Guichard, 2009, s. 253). Korzystając z tej definicji można rzec, że w przypadku Jana podjęto dialog, w trakcie
którego rozpoczął on opis siebie samego, nie tylko w teraźniejszości, lecz również
sięgając do przeszłości. Jan wyraził także swoje oczekiwania wobec przyszłości.
Poszukiwanie związków pomiędzy przeszłością Jana, tj. wyborem kierunku
studiów i uczelni pod wpływem presji rodziny, a wagą, jaką przywiązuje on do interakcji („istotna dla mnie jest praca z ludźmi”) i do możliwości jasnego dostrzegania rezultatów własnej pracy („po pracy lubię rozmawiać o tym, co osiągnąłem”)
oraz analiza powiązań pomiędzy jego własnymi doświadczeniami a oczekiwaniami
(„zawsze preferowałem pracę w terenie, a nie pracę za biurkiem ze stertą papierów”), ujawniły dysonans pomiędzy jego możliwym „ja” a jego obecną rolą pracowniczą. Podobny dysonans ukazał się także pomiędzy jego pracą poza bankiem
a pracą w samym banku („kiedy jestem w banku, czuję się nieszczęśliwy i bardzo
chcę stamtąd wyjść, ale kiedy, np. szkolę ludzi, czuję się dobrze”). „Ja”, które Jan
przyjął, było mniej lub bardziej zbieżne z oczekiwaniami jego rodziny, a w szczególności rodziców, podczas gdy jego inne możliwe „ja” to „ja” działające w innej
dynamice – „ja” pracownika nawiązującego bliższy kontakt i wchodzącego w interakcje z ludźmi. Jan lubi swoje życie rodzinne, kocha swoją żonę i dzieci. Lubi także
przyjmować gości w swoim domu. Interesuje się sportem, w szczególności rugby,
oraz polityką, o której lubi dyskutować z przyjaciółmi. W dzieciństwie idolem Jana
był słynny portugalski doktor.
52
Podsumowanie etapu drugiego: rama tożsamości powiązana z wysokim
pochodzeniem społecznym
Presja, jaką odczuwał Jan ze strony swoich rodziców, ma źródła w jego pochodzeniu społecznym. Sposoby zachowania i działania Jana są rozbieżne z tymi, które
wpojono mu w domu w procesie wychowania (ojciec Jana jest ekonomistą i kieruje
własną firmą; matka Jana jest odnoszącym sukcesy prawnikiem; brat Jana jest z wykształcenia sędzią). Mapowanie form tożsamości i sposobów organizacji własnego „ja” oraz funkcji pełnionych przez niego w świecie pracy uwidoczniło, że cechy,
na podstawie których Jan definiuje samego siebie, są wzajemnie niezborne. Rozbieżność istnieje też pomiędzy polem jego zawodowych działań, jego osobowością
i niektórymi marzeniami, których nigdy nie zrealizował.
Drugi etap – jak pisałam – zakłada mapowanie i analizę systemu subiektywnych form tożsamości klienta (Guichard, 2009) w celu uchwycenia, jak klient postrzega siebie samego w różnych obszarach swojego życia. Na tym etapie rozpatruje
się teraźniejszość i przeszłość, a także oczekiwania klienta wobec przyszłości. Jakie
zatem kompetencje powinien posiadać doradca, by móc go wesprzeć na tym etapie
procesu poradniczego? Oto kilka przykładów:
1. kompetencje operacyjne: czyli dokonywania identyfikacji obszarów, które
należy eksplorować; wybierania odpowiednich metod ewaluacji; prowadzenia wywiadów; dokonywania syntez; doradzania i wspierania klienta
w procesie;
2. kompetencje społeczne (interpersonalne): budowania relacji; tworzenia atmosfery zaufania i poufności; bycia dostępnym dla klienta; ewaluacji własnej pracy i siebie samego; ustalania priorytetów; radzenia sobie ze stresem
i konfliktami.
Etap trzeci: otwieranie perspektyw
Wykorzystując podejście konstruktywistyczne i metody opracowane przez Marka
Savickasa (2005) doradca na nowo opowiedział historię przedstawioną przez klienta, posługując się nagraniami z poprzednich sesji. Opowieść ta zawierała następujące podsumowania: Jan wybrał ekonomię zamiast kierunku, który pozwoliłby mu
pracować z ludźmi (np. medycyna lub psychologia), sprzyjać dążeniu do zawodowej stabilizacji raczej niż do osobistej satysfakcji. Jan bardziej starał się zdobyć
złudne uznanie społeczne (akceptację) niż rozwijać własne umiejętności. Bardziej
liczyło się dla niego bezpieczeństwo oferowane przez organizację niż wysiłek konstruowania własnych projektów. Wszystkie te czynniki złożyły się na wybór wynikający raczej z poczucia obowiązku niż z osobistych skłonności.
Jan rzeczywiście przyznał, że chciał być lekarzem, ale nigdy nikomu o tym marzeniu nie powiedział. Zauważył również, iż błędnie zakładał, że praca w banku
może przynieść mu więcej szczęścia, gdyż umożliwi mu częstsze spędzanie czasu
z dziećmi i większe zaangażowanie się w życie rodzinne. Ujawnił również, że ukrył
53
przed rodziną fakt, iż w wyniku ataku paniki na myśl o powrocie do pracy w banku, musiał udać się do lekarza, co stało się powodem złożenia podania o urlop
bezpłatny.
Ponowne rozpatrzenie nowej wersji historii życia, opowiedzianej przez doradcę, sprawiło, że Jan przestał postrzegać swą biografię jako opowieść, w której jest
on „człowiekiem, który zawiódł w pracy”, a zaczął w niej widzieć historię człowieka,
który sam musi odkryć, w jaki sposób może pełnić swoją rolę zawodową. Zaowocowało to decyzją o tym, że rozważy on zatrudnienie na innym stanowisku w banku (prawdopodobnie zmieni oddział) i utrzyma swoją pozycję konsultanta, dzięki
której – jak powiedział – „zarabia dużo pieniędzy z każdego projektu” i ma więcej
wolnego czasu, by skupić się na innych aspektach życia. Perspektywy te zostały wypracowane i przyjęte jako optymalne w trakcie dialogu, który nieustannie odnosił
się do opowiedzianej od nowa i zaakceptowanej przez Jana opowieści.
Podsumowanie etapu trzeciego:
Zwieńczeniem trzeciego etapu było zrewidowanie historii życia Jana, która wciąż
pozostała otwarta. Otwartość tej opowieści oznaczała, że można było do niej dodać różne, nowe elementy. W trakcie następnych sesji Jan dzielił się z doradcą tymi
„elementami”, a doradca pomagał mu je objaśnić i poddać obiektywnemu oglądowi. Celem kolejnych rewizji było stworzenie i rozpatrzenie coraz to nowych sposobów interpretowania fragmentów biografii. Główną kwestią wypracowaną w tej fazie było zidentyfikowanie różnych „ja”, dostrzegalnych w ponownie opowiedzianej
historii, zrozumienie posiadanych przez Jana umiejętności i rozwijanie tych z nich,
które umożliwiały przekształcenie własnego obrazu Jana jako pracownika.
Głównym celem trzeciego etapu – jak już wspomniano – jest otwarcie i rozszerzenie perspektyw klienta. Dokonuje się to poprzez transformację, która zachodzi
dzięki temu, że historia życia klienta zostanie ponownie opowiedziana. To, co niedopowiedziane zostaje wyartykułowane, to, co ukryte, zostaje wydobyte na powierzchnię, pozwalając na osiągnięcie większej obiektywności i jasności.
Ponownie pojawia się pytanie, jakie kompetencje potrzebne są doradcy na tym
etapie. Oto kilka przykładów:
1. kompetencje operacyjne: sporządzania bilansu sytuacji; analizowania i interpretowania potrzeb klientów; prowadzenia wywiadów; dokonywania
syntez; dokonywania ewaluacji postępów projektu; dokonywania ewaluacji
efektów przekazu.
2. kompetencje społeczne i interpersonalne: utrzymywania osobistej równowagi; przestrzegania deontologii zawodowej; bycia dostępnym dla klienta;
autorefleksji; bycia elastycznym i zdolnym do dostosowania się; radzenia
sobie ze stresem i konfliktami.
54
Etap czwarty: wpisanie problemu w nową opowieść
Reinterpretacja sytuacji klienta prowadzi również do reinterpretacji jego oczekiwań i możliwych skutków pozostawania w obecnej sytuacji. Na tym etapie Jan powiedział: „Ostatecznie nie jestem aż tak złym pracownikiem, po prostu pracuję nie
tam, gdzie trzeba”. Kolejnym efektem było dostrzeżenie przez niego nowych perspektyw i zdobycie nowych form tożsamości, prowadzących do nadania nowego
znaczenia słowom „kierunek życia”. Zaznaczyć należy, że nowe znaczenie tych słów
wskazuje zarówno na bariery, jak i na sposoby pokonywania tych barier, i łączy się
z wewnętrznymi zmaganiami powiązanymi z procesami decyzyjnymi klienta.
Koniec końców, Jan zrozumiał, dlaczego nie podjął studiów medycznych. Spowodowane było to jego lenistwem i brakiem chęci, by podjąć wysiłek niezbędny
do uzyskania ocen umożliwiających przyjęcie na medycynę. Jednak, co należy podkreślić, Janowi najłatwiej było obwiniać rodzinę i akcentować wywierane przez nią
naciski.
W obecnym momencie życia Jana jego dążenia do spełnienia marzeń bezwarunkowo wspierała jego żona. Mimo wszystko uznał on, że z wielu powodów
na tym etapie nie może już zostać lekarzem. Wśród wymienionych przez niego
powodów znalazły się: wymagania stawiane kandydatom na studia medyczne, powody osobiste i ogromny wysiłek, jaki musiałby włożyć w studiowanie („właściwie
to nigdy nie lubiłem się uczyć i sądzę, że mogę znaleźć inną alternatywę”). Wobec
tego jeszcze raz poddano analizie jego subiektywne formy tożsamości, aby określić
przeszkody oraz ocenić wsparcie, na które mógł liczyć w realizacji nowych celów.
Omówione zostały również i inne możliwości realizowania się w obszarze opieki
zdrowotnej.
Główne problemy Jana powiązane z pracą zostały w ten sposób poddane nowemu oglądowi, uwzględniającemu w jaki sposób i za jakiego pracownika Jan siebie postrzegał przez cale życie. Gdy Jan stwierdził, że „możliwe jest bym robił inne
rzeczy i robił je w inny sposób”, postanowiono, że inne możliwe działania zostaną
omówione podczas następnej sesji.
Podsumowanie etapu czwartego:
Na tym etapie określono, jak i jakich zmian trzeba dokonać w pracy zawodowej
klienta, aby nie obniżył się poziom jego zadowolenia z wykonywania obowiązków.
Wybrano także nową tożsamość, w której treści „stare” (w postaci ewentualnego
powrotu do tego samego rodzaju pracy) łączyły się z „nowymi” tak, aby opracować
działania wspierające radzenie sobie klienta w pracy.
Czwarty etap – przypomnijmy – umożliwia klientowi wpisanie swego problemu w nowo opowiedzianą wersję swej historii. Etap ten uważa się za zakończony,
gdy klient jest w stanie dokonać syntezy dotychczasowych osiągnięć i stworzyć plan
działania, oparty na oczekiwaniach i wyrażający jego możliwe nowe „ja”.
55
Niezbędne kompetencje doradcy na tym etapie są podobne, jak na poprzednim, czyli są to:
1. kompetencje operacyjne: sporządzanie bilansu sytuacji; analizowania i interpretowania potrzeb; przeprowadzenia wywiadu; syntezy; oceny zaawansowania projektu; oceny efektu wprowadzania komunikatów zwrotnych;
oceny procesu pomagania; elastycznego reagowania na sytuację;
2. kompetencje społeczne i osobiste: utrzymania osobistej równowagi; przestrzegania deontologii zawodowej; dostępności dla klienta; ewaluacji własnego postępowania; elastyczności i adaptacyjności; radzenia sobie ze stresem i konfliktami; zarządzania czasem; ustalania priorytetów.
Etap piąty: konkretyzacja działań i urzeczywistnienie tożsamości
Etap ten rozpoczął się od skonstruowania planu działania. Jan był przekonany,
że będzie w stanie angażować się w aktywne poszukiwanie rozwiązań. Doradca
opowiedział mu jego historię ponownie, a robiąc to podkreślił dwa istotne punkty:
obecne przeżycia Jana i jego obecne pragnienia.
Korzystając z wyżej wymienionych punktów, sporządzono następnie tabelę zawierającą dwie kolumny, w których zostały napisane krótkie zdania, takie, jak:
1. obecnie przeżycia: „Nie chcę powrócić do tego samego oddziału w banku”,
2. obecnie pragnienia: „Chcę kontynuować pracę w zakresie doradztwa i podjąć dalsze kształcenie”.
Jan jasno wykazał gotowość zaangażowania się w nowe doświadczenia. Po rozmowie o możliwościach pracy w dziedzinie ochrony zdrowia, zaczął przeglądać
oferty średniookresowych kursów i zapisał się na wstępne szkolenie z zakresu fizjoterapii. W trakcie rozmów powracano również do celów wyznaczonych na pierwszej sesji. Autorefleksja Jana oraz proces interpretacji wcześniejszych doświadczeń,
pozwoliły mu ocenić te aspekty obecnego życia, w których czuł się mniej lub bardziej zadowolony, a przy tym uświadomić sobie palącą potrzebę zaangażowania się
w nowe działania.
Podsumowanie etapu piątego:
Na tym etapie wybranych zostało wiele działań, których realizacji klient powinien
się podjąć. Należało do nich na przykład złożenie do kierownika działu kadr podania o przeniesienie Jana do innego działu, ustalenie daty zapisania się na szkolenie oraz opowiedzenie nowej historii rodzicom. Jan sporządził także listę głównych
cech swojej nowej tożsamości, zawierającą cechy, takie, jak np. pozytywne nastawienie i oczekiwanie przyjemności z powodu rozpoczęcia kursu fizjoterapii.
Pod koniec tego etapu, doradca przekazał Janowi pisemną kopię ustalonego
planu działania.
56
W etapie piątym – jak już pisałam wcześniej – dokonuje się uszczegółowienia
i wyboru przewidywanych działań tożsamościowych. Służy to opracowaniu konkretnego planu działania zawierającego jasno zdefiniowane cele, wśród których
ważne miejsce zajmuje włączenie się w nowe doświadczenia oraz stworzenie możliwości opowiedzenia bliskim swojej nowej historii.
Niezbędne kompetencje doradcy na tym etapie są takie same jak na poprzednich, nie wymagają zatem powtórzenia.
Działania następcze jako etap szósty
Pierwsza sesja tego etapu odbyła się po miesiącu. Jan był nastawiony entuzjastycznie i częściowo zrealizował ustalony plan działania. Ostatecznie nie złożył podania
o przeniesienie do innego działu w banku, ponieważ chciał spróbować przedłużyć
urlop bezpłatny na kolejne sześć miesięcy. Zauważył, że uczenie się nowych rzeczy
daje mu wiele przyjemności, choć czasem połączenie nauki z życiem rodzinnym
i pracą doradczą przysparza wielu trudności. Zdecydowano, że kolejna sesja odbędzie się za dwa miesiące.
Wnioski
Zaprezentowane studium przypadku ilustruje możliwość korzystania z omówionego modelu działań poradniczych opartego na paradygmacie konstruowania życia,
w którym przeważa podejście objaśniające, interpretacyjne raczej niż eksploracyjne
lub opisowe. Podejście to przyznaje pierwszeństwo wewnętrznej zmienności klienta,
a nie usiłuje wpasować go w normatywny wzorzec. Biorąc pod uwagę kontekstualne
zmienne przypadku skupiono się bardziej na konkretnych problemach, np. na możliwości uzyskania bezpłatnego urlopu w Portugalii, stwierdzając, ze zasadniczą kwestią jest nadal utrzymanie zatrudnienia w ramach tego samego stosunku pracy.
Aby jednak zweryfikować przydatność modelu „Poradnictwo w konstruowaniu
życia” konieczne są dalsze studia przypadków. Wynika to m.in. z założeń programu
badawczego dla działań poradniczych w nurcie konstruowania życia, który szczególnie podkreśla rolę badań oddolnych. Warunki i okoliczności, w których „konstruowanie życia” umożliwia redefinicję tożsamości zawodowej osoby radzącej się
(uznanej za nierozerwalnie związaną z procesami społecznymi typowymi dla danej
kultury), najpełniej uchwycić można poprzez nagromadzenie studiów przypadków. Analiza poszczególnych „przypadków” może pomóc w rozumieniu ważnych
dla klientów i doradców punktów odniesienia. Tego rodzaju analizy mogą pomóc
w szczególności w zrozumieniu wpływu uwarunkowań kulturowych na proces
konstruowania kariery. Dzięki zastosowaniu badań międzykulturowych i podejściu
etnograficznemu, badania nad karierą mogą poczynić ogromny krok na przód oraz
precyzyjniej i dogłębniej uchwycić wpływ aspektów kulturowych na szersze kwestie
poradnictwa kariery.
57
Krótko mówiąc, powinniśmy prowadzić badania umożliwiające zidentyfikowanie procesów, które leżą u podstaw problemów stanowiących obszar działania
„Poradnictwa w konstruowaniu życia”, zwłaszcza w odniesieniu do ról zawodowych
(Duarte, 2009b). Jednakże bezpośrednia ocena tych procesów nie jest łatwym zadaniem, ponieważ – jak już wspomniano – procesy takie są przeważnie doraźne,
nierozpoznane lub badawczo niedostępne. Z tego względu pożądane jest prowadzenie badań łączących różne metody, wypracowanie strategii badawczej czerpiącej informacje z różnych dziedzin nauki i zwiększenie trafności „zewnętrznej” wyników
pozyskiwanych z różnych źródeł. Umożliwiłoby to uchwycenie problemu w całej
jego złożoności. Promowanie różnorodnych perspektyw, technik i metod w badaniu i uprawianiu poradnictwa przyczynia się do polepszenia i poszerzenia rozumienia zmiennej dynamiki konstruowania indywidualnych, osadzonych w różnych
kontekstach projektów życia.
Kończąc zadam pytanie, czy konieczne jest zbudowanie modelu szkolenia doradców kariery? Prezentowane analizy wskazują, że aby budować modele kształcenia doradców (lub samokonstruowania się doradcy), należy zawsze pamiętać o kilku kwestiach. Konstruowany model kształcenia powinien uwzględniać:
◆◆ kto jest aktorem w poradnictwie;
◆◆ jaką strukturę dla modelu należy przyjąć;
◆◆ jaką strategię definiowania modelu zastosować;
◆◆ na jakich procesach się skupić i jakie cele sobie postawić.
W celu rozpatrzenia tych kwestii niezbędne staje się zidentyfikowanie trudności opracowania planu szkolenia i praca nad jego szczegółami (Duarte, 2009b).
Warto także mieć przy tym na uwadze, że głównym celem poradnictwa jest, przede
wszystkim, pomaganie ludziom w procesie konstruowania życia.
Przekład z języka angielskiego Anna Bilon i Patrycja Poniatowska
Bibliografia
Bilon, A., & Kargul, J. (2012). Socio-cultural contexts for defining the role of counsellors.
Studia Poradoznawcze/Journal of Counsellogy, 265-287.
Dauwalder, J-P., & Guichard, J. (2011, May). What competencies do career practitioners need
to help clients design and develop their careers and life? Joint presentation at 2nd Conference of ERASMUS NICE Programme, Heilderberg, Germany.
Duarte, M. E. (2009a). The psychology of life construction. Journal of Vocational Behavior,
75 (3), 259-266.
Duarte, M. E. (2009b). Um século depois de Frank Parsons: escolher uma profissão ou apostar na psicologia da construção da vida? [A century after Frank Parsons: Choosing
a profession or bet in the psychology of life construction?]. Revista Brasileira de Orientação Profissional, 10 (2), 05-14.
58
Duarte, M. E. (2010, March). Career counseling: objectives and instruments. Paper presented at Invited Symposium Life designing: A paradigm for career construction on the 21st
century. Colloque International, Paris, INETOP- CNAM.
Duarte, M. E. (2011, September). Life designing and theories of career counseling. Paper
presented at Invited Symposium Life designing: New development and the applications of
the paradigm. International Conference Vocational Designing and Career Counseling,
University of Padova, Italy.
Duarte, M. E. (2012). Reflections on the training of career counselors. Cypriot Journal of
Educational Sciences. 7(4), 265-275.
Guichard, J. (2009). Self- constructing. Journal of Vocational Behavior, 75 (3), 251-258.
Kant, I. (1996). The critique of pure reason. (W. S. Pluhar, Trans.). Indianapolis, IN: Hackett
Publishing Co. (Original work published 1781).
Kargulowa, A. (2012). Counselling in the satellite communication era. Studia Poradoznawcze/Journal of Counsellogy, 201-215.
Savickas, M. (2005). The theory and practice of career construction. In S. Brown & R. Lent
(Eds.), Career development and counseling: Putting theory and research to work (pp. 4270). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
Savickas, M. (2012). Life desing: A paradigm for career intervention in the 21st century.
Journal of Counseling & Development, 90, 13-19.
Savickas, M., Nota, L., Rossier, J., Dauwalder, J-P., Duarte, M. E., Guichard, J., Soresi, S., Van
Esbroeck, R., & Van Vianen, A. (2009). Life designing: A paradigm for career construction in the 21st century. Journal of Vocational Behavior, 75 (3), 239-250.
Super, D. (1990). A life-span, life-space approach to career development. In D. Hall (Ed.),
Career development in organizations (2nd ed., pp. 197-261). San Francisco, CA:
Jossey-Bass.
ISSN 2299-4971
Moc słowa. Możliwości identyfikowania wypowiedzi
performatywnych w poradniczych praktykach
Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na rolę i znaczenie słów oraz wypowiedzi,
które pojawiają się w formalnej i nieformalnej poradniczej praktyce. Autorka koncentruje się na wypowiedziach, które mogą mieć charakter performatywny, a więc
sprawczy. Odwołuje się do koncepcji Johna Austina, nawiązuje do tych naukowych
refleksji, w których wyraźnie zaznaczana jest moc i rola, jaką odgrywa język w organizowaniu i konstruowaniu świata społecznego, a więc do teorii i filozofii języka,
językoznawstwa, socjolingwistyki, etnografii, antropologii słowa. W artykule tym
ukazany został obszar działań doradców jako szczególny, społecznie konstruowany świat, w którym wypowiedzi mogą stać się skutecznymi działaniami. Analiza
wypowiedzi doradców, terapeutów, osób radzących się pozwoliła autorce na wyodrębnienie czterech typów wypowiedzi, które mają charakter performatywny: 1. wypowiedzi wskazujące na moc i wolę walki z trudnościami; 2. wypowiedzi kryjące
bezsilność lub bezradność radzącego się lub doradcy; 3. wypowiedzi stanowiące
symboliczną broń w walce z tym, co postrzegane jest jako słabość; 4. wypowiedzi
będące językiem instytucji. W tekście tym wskazano, iż wypowiedzi performatywne w poradniczych praktykach pojawiają się jako swoista procedura, przyjęty/
uznany zwyczaj bądź jako jednorazowa autorska konstrukcja, mająca czasami jednorazowego adresata.
Słowa kluczowe: poradnicza praktyka, praktyki werbalne, wypowiedzi
performatywne, działanie, kontekst, skuteczność
W tekście tym zamierzam zwrócić uwagę na siłę i znaczenie słów oraz na sprawczość wypowiedzi, które pojawiają się w różnych poradniczych praktykach, w takich działaniach, których celem jest pomoc i wsparcie. Będę starała się pokazać,
w jaki sposób właśnie poprzez język, poprzez słowo, poprzez tekst, praktyka poradnicza może być/jest realizowana. Mam tu na myśli praktykę poradniczą mającą charakter formalny/profesjonalny oraz praktykę nieformalną, realizowaną poza
profesjonalnymi instytucjami.
Artykuł ten odwołuje się do koncepcji poradnictwa rozumianego jako jeden
z wielu procesów życia społecznego, do obrazu poradnictwa postrzeganego jako
60
dynamiczna przestrzeń społeczna, która „staje się”, przestrzeń, w której konstruowane są różnorodne wzajemne relacje między ludźmi i w której jest reprodukowane oraz podtrzymywane społeczne życie1. Taki sposób kreślenia obrazu poradnictwa coraz częściej nawiązuje do tych naukowych refleksji, w których wyraźnie
zaznaczana jest moc i rola, jaką odgrywa język w organizowaniu i konstruowaniu
świata społecznego, a więc do teorii i filozofii języka, językoznawstwa, socjolingwistyki, etnografii, antropologii słowa.
Do badań prowadzonych nad językiem często i chętnie odwołują się psycholodzy (przykładem może tu być Jacques-Marie Lacan, który będąc silnie związany z teorią i praktyką psychoanalizy, mając swój udział w „rzymskim raporcie”,
w swoich pracach sięga do językoznawstwa i antropologii strukturalnej); historycy (Hayden White – postrzegany jako postmodernista, konstruktywista, narratywista – który, uznając, iż myślenie o świecie ma charakter narracyjny, proponuje,
by spojrzeć na historię jak na „dzieło literackie,” zakłada, że historia dostępna jest
właśnie poprzez język); pedagodzy i socjolodzy edukacji (Basil Bernstein, znany
socjolog edukacji, skierował swoje zainteresowania na obszar wychowania, kształcenia, na przestrzeń szkoły, analizując język socjalizacji pierwotnej oraz identyfikując kody językowe); socjolodzy (Pierre Bourdieu – definiując i analizując kapitał
społeczny, kulturowy, symboliczny, identyfikował kompetencje językowe związane
ze statusem społecznym, wskazywał na reprodukcję tego statusu, utrwalanego między innymi przez szkołę – właśnie dzięki językowi, poprzez który podtrzymywana
jest dominacja); etnolodzy (Claude Lévi Strauss uznał język za zjawisko społeczne, za prawdziwy przedmiot badań naukowych, poprzez który można poznawać
także to, co niewidoczne, nieuświadamiane). Przyjmuję więc za wieloma badaczami, iż język odgrywa znaczącą rolę w organizowaniu i konstruowaniu społecznego
świata2 i próbuję w tym artykule przyjrzeć się, jak język organizuje i konstruuje poradnicze praktyki. Praktyki poradnicze, rozumiane właśnie jako działanie społeczne „poprzez które” i „w których” realizowana jest pomoc i wsparcie. Spróbuję pokazać, jak ważna jest w tych praktykach wypowiedź/słowo oraz jak w interpretacji
doradców, radzących się bądź badaczy poradniczych praktyk czasami wypowiedź/
słowo „stają się” poradniczym działaniem, jak „stają się” performatywne.
1
Koncepcje poradnictwa, do których sięgam w tym artykule, opisywane są przez Alicję Kargulową
z punktu widzenia antropologii społecznej oraz antropologii kulturowej. Zgodnie z nimi, uznaje
się, iż można poradnicze praktyki traktować jako szczególny proces usytuowany w konstruującym
się/stającym się życiu społecznym (odwołanie do teorii strukturacji, do koncepcji „stającego się”
społeczeństwa Anthony’ego Giddensa) i ujmować poradnicze działania jako jeden z wymiarów/jeden z rodzajów czy nawet fragmentów interakcji, całego zespołu stosunków, które wiążą jednostki
ze sobą. Zob. Kargulowa, 2004, oraz „Studia Poradoznawcze/Journal of Counsellogy” 2012 i 2013.
2
Porównaj zbiór tekstów, który traktuje o zwrocie lingwistycznym identyfikowanym w filozofii społecznej wydany pod redakcją Lotara Rasińskiego. To zbiór, który ukazuje wielowymiarowość zwrotu
lingwistycznego, jego interdyscyplinarność, wskazuje na różną jego tradycję oraz na różne źródła,
a przywołane są w nim wypowiedzi: Clauda Lévi Straussa, Normana Malcolma, Ludwiga Wittgensteina, Jacques’a Derridy, Johna Austina (Rasiński, red., 2009).
61
Werbalna poradnicza praktyka rozumiana jako zwyczaj społeczny
Myślę, że można zaryzykować stwierdzenie, iż każda poradnicza praktyka jest realizowana poprzez wypowiedź – ustną lub pisemną – zawsze opiera sią na słowie.
I praktyka poradnictwa rozumianego jako działalność formalna, instytucjonalna
(porady indywidualne, grupowe, konsultacje, opisy diagnostyczne, rozmowy terapeutyczne, naprawcze), i ta poradnicza praktyka, która jest realizowana w świecie
mediów, w społecznościach wirtualnych (poradniki, prasa, radio, Internet, społecznościowe fora internetowe, blogi, posty), jak i praktyka poradnicza osadzona w codzienności w drobnych, niejednokrotnie ulotnych, nieformalnych zdarzeniach,
które bywają posądzane o trywializm i powierzchowność – wszystkie posługują się
słowem, odpowiednim tekstem, charakterystyczną – z punktu widzenia kulturowego obyczaju – wypowiedzią. Te poradnicze praktyki osadzone w codzienności
są bez wątpienia warunkiem istnienia społecznej zbiorowości, tworzą one szczególną solidarność małych społeczności lokalnych, koncentrujących się wokół tego,
co nazywamy „wspólnotą losu” czy „podzielanym doświadczeniem” (pomoc sąsiedzka, koleżeńska, nieformalne grupy wsparcia) – wypracowują niejednokrotnie
specyficzny kod językowy, rytuał słowny, uruchamiający i konstruujący poradnicze
działanie. Być może te poradnicze praktyki, będące przecież czasami odpowiedzią
na czyjeś wołanie o pomoc i wsparcie, a czasami odpowiedzią na zidentyfikowaną
przez potencjalnych doradców potrzebą jednostki lub potrzebą społeczną, są/stają
się szczególną formą „restytucji holizmu społecznego” (Kaufmann, 2004) w świecie, o którym wielu badaczy mówi „zindywidualizowany”. Być może sytuacje trudne, odczuwane przez jednostkę jako doświadczenia graniczne, stwarzają warunki
do sięgania po „atawizmy” społeczne, do sięgania po społeczne zasoby, do „rodziny
zewnętrznej” lub po językowe „przyzwyczajenia”, będące – jak pisze Jean-Claude
Kaufmann (2004) – „osadem” przeszłości, wykorzystywanym, aby jednak łączyć
jednostkę ze społeczeństwem, tak by w teraźniejszości, w sytuacji trudnej przetrwać, znaleźć siłę na podjęcie inicjatywy, by szukać porady, wsparcia.
Identyfikując i opisując kulturę indywidualizmu Małgorzata Jacyno pisze: „komunikacji w kulturze indywidualizmu przypisuje się funkcje naprawcze i terapeutyczne. Bezpośredni kontakt, negocjacja, wymiana, współtworzenie świata mają eliminować to, co postrzegane jest jako szkody związane z modernizacją, a zwłaszcza
doświadczenie alienacji i izolacji. Komunikacja w ten sposób ma się przyczynić nie
tylko do „uzdrowienia” relacji, ale zdaje się też wiązać z nadzieją na restytucję prawdziwej więzi w nowoczesnym świecie. Komunikacja ma być lekarstwem, bo ma zarówno wspomagać indywidualizację, jak i eliminować wszystkie szkody, jakie ten
proces niesie ze sobą” (Jacyno, 2007, s. 232-233).
W codzienności tworzą się zwyczaje i nawyki, które nas konstytuują i dzięki
którym konstruujemy społeczne praktyki (także werbalne, te związane z komunikacją, o których pisze M. Jacyno) mające charakter działań pomocowych, wspierających. Działań, które mogą stać się/stają się znanymi, a niejednokrotnie przyjętymi
62
przez uczestników życia społecznego rytuałami, konwenansami, przyzwyczajeniami (Maffesoli, 2008, s. 141-142; Goffman, 2008; Kaufmann, 2004) dostrzeganymi
w działalności doradców formalnych i nieformalnych. Tu – ważna uwaga – te rytuały, konwenanse czy przyzwyczajenia nie mają charakteru wyłącznie czysto powtarzalnych bądź powielanych praktyk, często są raczej bazą do uruchomiania działań, warunkiem istnienia dynamiki, do czynienia wstępnych, osadzonych, w tym,
co znane – czynności, także językowych. Kaufmann takie przyzwyczajenia nazywa
„zbiorem wcielonych schematów regulujących działanie”, uznaje, iż człowiek nie
ma przyzwyczajeń, „składa się z przyzwyczajeń” z różnym poziomem otwartości
na refleksję (Kaufmann, 2004, s. 151-152).
Na rytualne, werbalne poradnicze praktyki składają się powtarzalne słowa często odwołujące się do stereotypów, do symboli istniejących w danej kulturze. W ten
poradniczy „repertuar” wchodzą również przyjęte konwencje zachowań, gestów,
utrwalane idee i działania. Dobrze znamy słowa wypowiadane, by dać wsparcie
osobom rozstrzygającym trudne dylematy, przeżywającym problemy, typu: trzymaj się, dasz sobie radę; wszystko się ułoży; jakoś to będzie. Zapewne wielu z nas
zna tytuł piosenki Bobbiego McFerrina Don’t Warry Be Happy, który czasem stawał
się zwyczajową koleżeńską radą dla tych, którzy zmagają się z różnymi trudnościami. Niejednokrotnie bywał sloganem, hasłem pisanym na murach, w przejściach
podziemnych, na strychach, w blokowiskach. Można pokusić się tu o interpretację,
iż pewnie tytuł piosenki jako tekst na ścianach, jako graffiti, powielany jest (do tej
pory!) „ku pokrzepieniu smutnych serc”, jako lokalna, nieformalna akcja społeczna, mająca na celu podniesienie nastroju lub „przesłanie” wsparcia w symboliczną przestrzeń mieszkańcom miasta, osiedla, w przestrzeń przechodniów, turystów
i wędrowców. (Piosenka powstała w roku 1988 i szybko zyskała międzynarodową
sławę, weszła wysoko na wiele list przebojów.) Można za Ortegą y Gassetem uznać,
iż wypowiedzi, które zacytowałam powyżej, mają charakter przyjętego i kulturowo
utrwalonego zwyczaju społecznego, zawierającego w sobie system zwyczajów słownych, ustalonych i czytelnych w pewnych zbiorowościach (Ortega y Gasset, 2003,
s. 169-171). Zwyczaj taki nie jest stworzony, przez tych, którzy w nim uczestniczą,
którzy go realizują, ale jest kulturowo i społecznie przekazaną ideą i właściwością,
być może nawet narzuconą (bo dobre wychowanie nakazuje osobie będącej w sytuacji trudnej powiedzieć wszystko będzie dobrze). Michel Maffesoli efekt wzajemnej pomocy ujmuje jako szczególny witalizm, jako zwierzęcą nieświadomą reakcję
społecznej woli życia, która ma istotne znaczenie dla osiągania społecznej całości
i bliskości. Pisze on: „oprócz analizy społeczno-historycznej można również zaakcentować wymiar społeczno-antropologiczny i podkreślić ścisły związek między proksemiką a solidarnością. W pewnym sensie pomoc wzajemna istnieje siłą
rzeczy, nie chodzi tu o prostą bezinteresowność: udzielone wsparcie można zawsze
zdyskontować w dniu, w którym ja sam będę go potrzebował. W ten sposób każdy
jest włączony w proces korespondencji, uczestnictwa, działającego na korzyść ciała
zbiorowego” (Maffesoli, 2008, s. 54).
63
W praktyce poradniczej (tej oczekiwanej przez radzących się) często nie chodzi
o słowa czy poradę werbalną, ale o szczególne spotkanie, spotkanie zaangażowane, bezpieczne współbycie, tworzone poprzez drobne gesty, postawę ciała, ubiór,
pojawiające się okoliczności. Jednak i takiemu spotkaniu, takiemu szczególnemu
współbyciu, takiej poradniczej współobecności zazwyczaj towarzyszą słowa. To one
współtworzą, nadają sens, wzmacniają lub burzą ową współobecność. Dzieje się
również tak, że to wypowiedź, słowo, tekst stają się istotnym, niejednokrotnie jedynym „narzędziem” w poradniczej praktyce (np. przez poradniki, poradnictwo
w prasie, poradnictwo zapośredniczone). Można też przyjąć założenie, iż są takie
wypowiedzi, takie słowa, takie teksty, które mają moc sprawczą bądź nabierają jej
w procesie pomocowym, stają się działaniem, stają się wypowiedziami performatywnymi (cyt.: to właśnie te słowa pomogły mi najbardziej.) Tak często wypowiadają
się osoby relacjonujące swoje spotkania z doradcą. Czyni duże postępy – to treść notatki w karcie pacjenta, celowo zostawionej przez Miltona Ericksona na biurku, tak
by pacjent podczas jego chwilowej (zaaranżowanej) nieobecności mógł ją odczytać
i w ten sposób nabrać wiary w skuteczność własnych starań o lepszy swój stan3.
Wypowiedzi jako działania
Próbując identyfikować wypowiedzi o charakterze performatywnym, które osadzone są w poradniczych praktykach sięgam do terminu „wypowiedzi performatywne”,
które wprowadził filozof angielski John Austin (1911-1960). Jego książka Jak działać słowami (1962) to zbiór artykułów oraz wykładów, które opublikowali James
Opie Urmson i Marina Sbisa. Austin dowodził, iż są takie wypowiedzi, które tworzą
nowe fakty i z tego powodu uznał, że czasami „mówienie jest robieniem”. Wyszedł
z założenia, że poprzez mowę ludzie organizują wspólne działanie (także to poradnicze – uwaga moja E.S.), a skutkiem tych działań może być zmiana rzeczywistości (także tej rzeczywistości, która skłoniła kogoś do sięgania po radę, po wsparcie,
po pomoc – uwaga moja E. S.).
Zdaniem Austina o performatywności myślimy wówczas, gdy mowa tworzy
nową rzeczywistość bezpośrednio. Znamy wszyscy cytaty: Na początku było słowo. A słowo było u Boga. I Bogiem było słowo, i dalej przykład z Biblii Niech stanie
się światłość – i stała się. W tym przekazie słowo znaczyło/miało moc pochodzącą
od Boga – z tego powodu miało moc sprawczą. A w greckich Delfach? Było podobnie. Rady Wyroczni (wypowiedziane, czy te zapisane na skorupach, skórach, deskach) również miały moc boską, dlatego należało ich słuchać, obdarzone były siłą
sprawczą – działały. Zatem warte były (te rady z Delf) olbrzymiego wysiłku (przejście przez góry Parnasu, długie oczekiwanie na spotkanie z Pytią oraz przemyślenie
3
Relacje pacjentów ze spotkań pacjentów z Miltonem Ericksonem, oraz rozmowy i zapisy sesji terapeutycznych znajdziemy między innymi w publikacji Jeffreya K. Zeiga, 1997 (cytowany fragment
pochodzi ze s. 57).
64
jednego kluczowego pytania) tych, którzy w sytuacji niepewności, słabości, wyruszali po wsparcie i wyznaczenie kierunku dalszego życia. Warte były wysiłku, który
był niezbędnym warunkiem, by w sytuacji krytycznej udać się właśnie do otoczonej
sławą Wyroczni i dalej – by uzyskać pomoc.
By zilustrować moc sprawczą słów, można sięgnąć po przykłady do prawa kościelnego (nadanie dziecku imienia, przyjęcie ślubu kościelnego lub zakonnego, akt
kanonizacji, czy akt ekskomuniki). Wypowiedziane słowa, przez formalnie wyznaczoną osobę, w określonym kontekście – działają, zmieniając rzeczywistość (od dziś
jesteście mężem i żoną). Podobnie w dziedzinie prawa gospodarczego, karnego, cywilnego, czy zwyczaju społecznego (idę o zakład; przyjmuję zakład; wyzywam cię
na pojedynek) (Grodziński, 1979).
Performatywność języka, wskazanie na jego moc sprawczą, czy sztuka tworzenia wypowiedzi performatywnych przekazywana jest kulturowo. W bajkach
dla dzieci słowa stoliczku nakryj się rozwiązują wiele problemów różnorodnej natury. Podobnie jak podanie hasła sezamie otwórz się – otwiera drogę do szczęścia,
do skarbów Ali Baby. Treść tych bajek jest zapewne spełnieniem marzeń, by móc
mieć takie słowa klucze/hasła, które pomogą w zmianie rzeczywistości, która stała
się trudna, bolesna, niemożliwa do zniesienia. W przekazie kulturowym siłę słów
znamy, bo ostrzejsze są niż miecz; wiemy, że siłę słowa po owocach poznacie. Znamy
też przekaz adresowany do dzieci o mocy czarodziejskich słów, które czynią cuda:
proszę, dziękuję, przepraszam.
Mowy, słów używa się między innymi do tworzenia rzeczywistości (Austin,
2009). Służą temu konwencjonalne procedury werbalne, np.: nadaję temu statkowi
imię Elżbieta – to nie tylko nadawanie imienia, ale dokonanie nadania – już tak
będzie. Podobnie jak wypowiedź przekazuję mój dom synowi – w prawie i zgodnie
z obyczajem społecznym dom staje się własnością syna, czy tak, jak w myśl polskiego ludowego porzekadła słowo się rzekło – kobyłka u płotu (porównaj: Rasiński,
2009, s. 190-191).
Dla sprawczej mocy słów istnieje również neurologiczne uzasadnienie (odwołam się tu do filozofii umysłu). Gdy słyszymy złodziej czy pali się, pojawia się
natychmiastowa zmiana w pracy układu hormonalnego i nerwowego, dzięki temu
nasze działania (kontrola, ochrona własnego mienia, sprawdzenie, czy portfel jest
na miejscu, ratowanie ludzi lub ucieczka) mogą stać się szybkie, precyzyjne, możliwe i bardziej skuteczne.
Wśród wypowiedzi performatywnych istnieją słowa o „wydłużonym działaniu”,
czyli takie, które mają niejednokrotnie odległe i bardzo poważne konsekwencje.
Dzieje się tak, gdy słyszymy: popamiętasz, nie wybaczę, albo gdy użyjemy czyjeś słowa w nowym kontekście: zdradzeni o świcie, cytat z wiersza Zbigniewa Herberta,
użyty przez Jarosława Kaczyńskiego po katastrofie w Smoleńsku, nabrał szczególnej
mocy w politycznej walce.
Identyfikowanie słów/wypowiedzi obecnych w poradniczych praktykach,
ich analiza pozwoli na rozpoznanie reguł, dzięki którym wypowiedzi „stają się”
65
poradniczym działaniem. To też sposób na identyfikację poradniczych gier w społecznym świecie tych, którzy pomagają i tych, którzy pomocy i wsparcia potrzebują.
Jeżeli zgodzić się z tymi badaczami, którzy identyfikują/przewidują upadek indywidualizmu poprzez udział ludzi w nowych wspólnotach, tworzonych poprzez
sieci komunikacyjne i dążenie jednostek do integracji (nawet wówczas, gdy inni
uważają, iż jest ona tylko mitem), to nie dziwi tworzenie wspólnot, czy jak mówi
Michel Maffesoli – tworzenie „plemion” (ponowoczesny trybalizm) w przestrzeni wirtualnej. Dla wielu osób to obszar (fora społecznościowe, internetowe grupy
wsparcia, internetowe poradnie, blogi), w którym są oferowane i w którym można
otrzymać pomoc oraz wsparcie (Maffesoli, 2008; Batorski, Marody, Nowak, 2006;
Zielińska-Pękał, 2012). To jedna z tych przestrzeni, w której w ramach poradniczych praktyk wpisanych w życie codzienne – znak, słowo, tekst – mogą nabrać
szczególnego znaczenia, szczególnej mocy, a jednocześnie są one (ów znak, słowo, tekst) – z powodu dość trwałego zapisu na stronach internetowych – dostępne
badaczowi.
Teren poradniczych praktyk jako obszar
dla wypowiedzi performatywnych
W polskich badaniach poradoznawczych za praktyki poradnicze coraz częściej
uznaje się działania pomocowe postrzegane nie tylko w wąskim znaczeniu – działalność instytucjonalnych formalnych doradców, ale traktuje się je szeroko, wielowymiarowo – jako społeczne zjawiska, społeczne fakty, społeczne procesy, które
czasem mogą być zinstytucjonalizowane, ale również mogą przebiegać (być realizowane) w życiu codziennym, być jednostkowym, osobistym doświadczeniem
(por.: Kargulowa, 2012, s. 32). Sięgając do współczesnej antropologii, socjologii czy
filozofii, badacze poradniczych praktyk, identyfikują je w codziennych doświadczeniach, w przestrzeni spotkania tych, co porady oczekują i tych, którzy tę poradę oferują, w dialogu, w relacji, także w tekstach kultury, w przestrzeni mediów,
w przestrzeni oferowanej przez świat wirtualny4. Uzasadnione zatem jest sięganie
przez poradoznawców do współczesnej etnografii i etnometodologii po metodologiczne doświadczenia i inspiracje.
4
W polskich współczesnych badaniach poradoznawczych można dostrzec wiele starań badaczy o to,
by poznać, zidentyfikować i nazwać „nowe” tereny, „nowe” obszary poradniczych praktyk. Alicja
Czerkawska poradnicze praktyki sytuuje w relacji jednostki do siebie samego, w społecznej relacji
jednostki oraz w relacji jednostki ze światem; Violetta Drabik-Podgórna praktyki poradnicze identyfikuje w dialogu; Daria Zielińska-Pękał w przestrzeni wirtualnej; Ewa Trębińska- Szumigraj, Aneta Słowik i Joanna Minta poradniczych praktyk szukają w jednostkowych doświadczeniach, w jednostkowych biografiach; Joanna Kłodkowska, Anna Bilon w fizycznej i symbolicznej przestrzeni
instytucji. Słowo „nowe” opatruję cudzysłowem, by zaznaczyć fakt, iż „nowe” nie oznacza tylko tego,
co pojawiło się stosunkowo niedawno, jest „młode” (np. nowa przestrzeń dla poradniczych praktyk,
stworzona przez nowe technologie), ale „nowe”, bo właśnie dostrzeżone, zidentyfikowane, opisane.
66
Dla poradniczych praktyk terenem staje się zarówno cała instytucja – poradnia,
jak i sama porada instytucjonalna, codzienność, rozmowa, spotkanie, jednostkowe
doświadczenie przeszłe i teraźniejsze. Terenem badań poradoznawczych jest/staje
się nie tylko fizycznie istniejąca, materialnie wyznaczona przestrzeń, w której poradnicza praktyka jest inicjowana i realizowana, ale także przestrzeń w znaczeniu
symbolicznym czy metaforycznym. To przede wszystkim przestrzeń doświadczeń,
wyobrażeń, przekonań, to przestrzeń wirtualna, przestrzeń stworzona przez ludzi i przez nowe technologie, przestrzeń symboli, słów i znaków, przestrzeń pojęć. Wszędzie tam pojawiają się poradnicze praktyki, wszędzie tam identyfikowane
są działania będące pomocą, poradą lub wsparciem.
Ponieważ działaniom tym towarzyszą słowa, wypowiedzi, niejednokrotnie stające się zwyczajem społecznym, można je traktować – odwołując się do doświadczeń etnografów – jako teren badań, który należy odsłonić. Jeżeli szukać procesów,
które czynią wypowiedzi doradców (profesjonalnych, formalnych, nieformalnych,
doradców uznanych społecznie lub kulturowo) performatywnymi, to teren badań
jest właściwie rozciągający się „po horyzont poznawczy”5.
Kontekst wypowiedzi. Trudności i możliwości
w jego poznawaniu i opisywaniu
Bez wątpienia proste i bezpośrednie przytoczenie oraz samo definiowanie czy „tłumaczenie” poradniczych wypowiedzi zdecydowanie nie wystarcza, by móc zidentyfikować te, które mają performatywną moc, które mają moc sprawczą. Poza kontekstem, w którym się pojawiają, poradnicze wypowiedzi czy słowa bywają „odarte
z”, pozbawione tego, czym rzeczywiście są bądź czym mogą się stać. Kluczowe zdaje
się korzystanie z opisu etnograficznego oraz etnograficznej analizy, by w ten sposób
uzyskać dostęp do kontekstu i dotrzeć do poradniczych sensów i znaczeń. Właśnie
sięganie do kontekstu społecznego i kulturowego postrzegam jako ważny proces
w tłumaczeniu poradniczych wypowiedzi, jako proces, który sam z siebie staje się
definiowaniem, za pomocą analizy etnograficznej, a nie jest wyłącznie prostą interpretacją samych słów czy wypowiedzi (Malinowski, 2003, s. 116).
Wypowiedzi osadzonych w poradniczych praktykach nie można odłączyć
od problemów doświadczanych przez tych, którzy po pomoc i wsparcie przyszli, ale
również od wiedzy i doświadczenia doradców, od kontekstu kulturowego czy kontekstu biograficznego uczestników poradnictwa. Poradnicze wypowiedzi nie istnieją
w izolacji, nie pojawiają się poza czasem, poza przestrzenią czy poza społecznym
działaniem, zatem ich analiza wyłącznie jako słów lub zdań, byłaby niezwykle ułomna. Mając zamiar identyfikowania wypowiedzi performatywnych w poradniczych
5
Odwołuję się tu do tekstu Barbary Fatygi, jaki powstał na 100-lecie urodzin Claude’a Lévi Straussa,
w którym autorka wskazuje, iż terenem badań jest to, co zdołamy zmysłami, myślą, refleksją i badawczą ciekawością objąć (Fatyga, 2011).
67
praktykach, uważam, że zdecydowanie warto sięgnąć po analizę etnograficzną,
po badania narracyjne, po badania biograficzne. Oznacza to, że na kontekst porady,
rady, wskazówki składa się cały zespół elementów. I są to zjawiska, fakty lub procesy
zarówno bezpośrednio dostrzegane, obserwowalne, jak i sytuujące się w doświadczeniach, we wcześniejszych przeżyciach uczestników poradniczych praktyk, a także
te, które znajdują się poza tym, co uświadamiane. Razem tworzą „znaczącą całość”,
której nie wolno pominąć, którą należy uznać za zespół podstawowych faktów, a nie
tylko jako „badawczy materiał uzupełniający”, pozwalający zrozumieć tworzenie się
poradniczych wypowiedzi o charakterze performatywnym (Siarkiewicz, 2010b).
Badając poradnicze wypowiedzi, nie sposób pominąć istotnej roli badacza jako
osobnego obserwatora, by dostrzec nie tylko to, co wypowiedź wyraża (potrzebę
uzyskania pomocy i wsparcia, gotowość niesienia pomocy), nie tylko to, co poprzez
słowa/wypowiedź jest ujawniane (ujawnienie w przestrzeni społecznej roli doradcy
i radzącego się, zaistnienia poradniczej interakcji), ale także to, co poprzez słowa/
wypowiedzi zdarza się, konstruuje, wchodzi w rzeczywistość, w nasze praktyki społeczne, praktyki poradnicze (Taylor, 2009, s. 161-169). Poznawanie, zgłębianie i rozumienie kontekstu, w którym pojawia się wypowiedź, pozwala – zdaniem Johna
Astina – poza poznaniem czynności lokucyjnej języka (identyfikowanie zdań mających odniesienie do czegoś, mających sens, znaczenie), poza poznaniem czynności
illokucyjnej języka (identyfikowanie obietnic, stwierdzeń, rozkazów, wyznań, wypowiedzi mających jednoznaczny cel, zawierających czasowniki performatywne)
na odsłonięcie, ujawnienie i wskazanie wypowiedzi będących czynnością perlokucyjną, czyli wywołującą skutki w świecie rzeczywistym, w sferze uczuć, myśli, działań bądź powstrzymania się od działania. I to właśnie ta perlokucyjna funkcja języka zdaje się szczególnie ważna w poszukiwaniach wypowiedzi performatywnych,
w poradniczych praktykach.
Gdy Basil Bernstein prowadził analizy językowych kodów kultury, gdy identyfikował kody rozbudowane i kody ograniczone, zwracał uwagę, że ważne jest, kto
(z jakimi zasobami) i kiedy mówi (czas doradcy i czas radzącego się), a nie tylko
co mówi; że w wypowiedziach kluczowa jest intencja słuchacza i mówiącego, którą
obie strony na swój sposób, i z punktu widzenia własnych doświadczeń, interpretują (Bernstein, w: Godlewski, 2003, s. 137). Ważne jest, jak „spotka się” doradcze
– „pragnę ci pomóc” z radzącego się – „oczekuję pomocy od ciebie”. Identyfikowanie w poradniczych praktykach wypowiedzi w ich kontekstach, w procesie ich konstruowania, analiza tych, tworzących szczególne sekwencje i rytuały, które mogą
stać się (pewnie stają się) rytuałami poradniczymi, powinno pozwolić i być może
pozwoli, na poznanie ich mocy sprawczej, pozwoli na ukazanie, jak doradcy działają słowami. Dlatego ważne staje się postrzeganie poradniczych praktyk także jako
praktyk cyklicznie powtarzanych, tworzących bezpieczną przestrzeń dla małych
grup, dla małych społeczności (także tych wirtualnych).
Uwzględnienie kontekstu, który sprawia, że słowa, wypowiedzi mają nie tylko potencjalną moc wywoływania działań, ale dysponują mocą sprawczą, mocą
68
poradniczą, jest badawczo nie do przecenienia. Tylko w kontekście słowa mogą stać
się twórcze, ponadnaturalne (wydany rozkaz przez dowódcę podczas walki – kamikadze/samobójcza śmierć w imię idei, wołanie o pomoc z tonącego okrętu), stają się
przyczynami działań. Dasz radę, idź dalej – słowa wypowiedziane w atmosferze zaangażowania i autozaangażowania, wypowiedziane przez osobę znaczącą w chwili,
gdy były bardzo potrzebne – działają, „dodają skrzydeł”, siły, wiary, że mimo trudności warto iść dalej. Doświadczane problemy, trudności, poczucie bezsilności, braku
wpływu na własny los, bywa, że stają się szczególnymi akceleratorami działań, sprawiają, że sięgamy po pomoc także tę osadzoną na słowie, tekście (tak dzieje się też
w poradnictwie poradnikowym zapośredniczonym, w którym doradca jest wirtualny). Tu mówimy o znaczeniu słów rozumianych jako swoista zachęta lub presja, która
wywierana jest na ludzkie umysły, ludzkie ciała. Mam tu na myśli skutki tej presji wyobrażone, realizujące się w umysłach (nieobserwowalne lub obserwowalne pośrednio, subiektywnie odczuwane to mi pomogło, choć nie wiem jak; te słowa dały mi siłę)
i te realizujące się w działaniu w praktyce – obserwowalne bezpośrednio (porównaj
obserwacje i doświadczenia badawcze Bronisława Malinowskiego [2003, s. 119 i n.].
Różna bywa moc słów: prawna (podpisana lub wypowiedziana umowa), historyczna (polskie obozy śmierci zamiast obozy śmierci w Polsce), polityczna, społeczna
(Miałem sen M.L. Kinga), sakralna, moralna. Mnie interesuje tu moc poradnicza –
to czynię obszarem moich poszukiwań, mając na uwadze, że praktyka poradnicza
nie jest odrębną praktyką istniejącą poza jednostką i poza szerszą strukturą społeczną, co ma decydujące znaczenie przy myśleniu o kontekście.
Wypowiedzi performatywne w poradniczych praktykach
Można powiedzieć, że poradnicza praktyka jako profesjonalne instytucjonalne
działanie i jako zwyczaj społeczny, mocno osadzona w instytucjach, w codzienności, w świecie stworzonym przez nowe technologie, realizowana w języku i poprzez
język, wywołuje/konstruuje działania podmiotów. Analizując wypowiedzi terapeutów, osób radzących się, analizując zapisy sesji terapeutycznych, codziennych rozmów zapisanych przez etnometodologów czy przez prozaików-dokumentalistów
(opisujących doświadczenia graniczne, traumatyczne przeżycia, czy trudności/
problemy codzienne, instrumentalne, egzystencjalne)6, wyodrębniłam cztery cechy
świadczące o możliwościach sprawczych poradniczych praktyk werbalnych:
I. Poradnicza praktyka niesie ze sobą niejednokrotnie szczególną moc i wolę działania: potrafię, chcę – potrafisz, chcesz, albo: nie spadłyby na ciebie te problemy,
gdybyś nie umiał sobie z nimi poradzić. Praktyka ta odwołuje się do wewnętrznego przekonania, biograficznych doświadczeń (własnych i innych/bliskich),
6
Więcej o moich badaniach, o wykorzystaniu imersjonistycznego projektu badawczego, o wykorzystaniu etnometodologii, analizy tekstu oraz analizy konwersacji można przeczytać w publikacji:
Przesłonięte obszary poradnictwa. Realia – iluzje – ambiwalencje (Siarkiewicz, 2010a).
69
osobistych skryptów życiowych, do zasobów społecznych, tym samym prowadzi
bezpośrednio do podjęcia działania, a w konsekwencji do zmiany.
II. Poradnicza praktyka kryje też bezsilność i bezradność (nie wiem jak; nie potrafię; nie mam siły; brak mi kompetencji – słowa doradców i radzących się) –
w tym wypadku rezygnację z działania. Niepodjęcie zwyczajowo uznanej aktywności traktuję właśnie jako działanie, uznając, że przejmujący smutek/depresja ma wielorakie znaczenie – zmusza ciało do odpoczynku, do takiego zachowania, by w dalszym etapie owo ciało miało siłę na działanie, na dokonanie
zmian. Niejednokrotnie owa konieczna/deklarowana rezygnacja z działania zorientowanego bezpośrednio na cel, który miał być osiągnięty przez skorzystanie
z pomocy doradcy, wyzwala działanie w innym kierunku, w innym obszarze
(refleksja, edukacja, zmiana warunków życia). „Poradniczy” cel bywa wówczas
osiągany w dalszym etapie, często w sposób pośredni.
III. Wypowiedź/słowo to także broń w walce z tym, co trudne, z tym, co słabością w przezwyciężaniu problemów, czy oswajaniu ich: nie dam się/nie daj się;
nie poddam się/nie poddawaj się; przerwij to/przerwę to; co cię nie zabije to cię
wzmocni. Takie słowa odnoszą się do wewnętrznych zasobów, do wewnętrznego nieuruchomionego jeszcze potencjału, przyczyniając się tym samym
do tworzenia konkretnych, realnych umiejętności oraz do adekwatnego ich
wykorzystania.
IV. Poradniczą praktykę nie omija również język administracji totalnej – osobę
radzącą czyni on „klientem”, „beneficjentem”, „ofiarą”, „bezrobotnym”. Tego rodzaju etykietowanie, naznaczanie, rangowanie bywa dyskredytujące, upokarzające. Poprzez język osoby, które potrzebują pomocy, które jej aktywnie szukają,
naznacza się brakiem podmiotowości, czyni je jednostkami słabymi, pozbawionymi atrybutów ludzi działających i skutecznych w działaniach. Przykładem
tu może być nazwa jednej z instytucji pomocowych: „Poradnia dla ofiar przemocy w rodzinie”. Jej klienta z osoby doświadczającej przemocy, która postanowiła poradzić sobie z trudną sytuacją rodzinną, która zmobilizowała znaczne
siły, w niezwykle trudnej sytuacji i udała się do poradni, w której liczy na pomoc – czyni się „ofiarą”, a czy w powszechnym przekonaniu „ofiara” walczy,
czy też „ofiara” bezpowrotnie utraciła moc walki? Podobnie jest z określeniami
typu: dyslektyk, dyspanseryjny. Równie stygmatyzująco i antyhumanistycznie
brzmi język różnych programów wspierających „kapitał ludzki” (a nie wspierających ludzi?), sformułowane są zalecenia doradców zawodu, by uczestnicy
programu dla bezrobotnych stali się „atrakcyjni na rynku pracy” (czyli atrakcyjni dla kogo? komu mają się spodobać, kim jest ów „rynek pracy?), lub hasła,
by absolwenci szkół wyższych „spełniali oczekiwania pracodawców” (a nie rozwijali własnych zdolności, własnych pasji lub zainteresowań?), przecież „człowiek to najlepsza inwestycja” (inwestycja w myśl zasad ekonomii powinna się
zwrócić). To przykłady, jak język instytucji wyraża i osiąga cele ukrytego programu poradniczych praktyk, daleki od humanistycznych haseł.
70
By wypowiedzi, które są immanentną częścią praktyki poradniczej, stały się
performatywnymi, czyli stały się działającymi, powinny spełniać kilka określonych
warunków:
◆◆ zaistnieć w uznanej procedurze konwencjonalnej, zwyczajowo wywołującej pewien konwencjonalnie przewidziany skutek, procedura ta musi
obejmować wypowiadanie pewnych słów, przez pewne osoby, w pewnych
okolicznościach;
◆◆ poszczególne osoby i okoliczności w danym przypadku muszą być odpowiednie dla powołania konkretnej procedury, jaka została powołana;
◆◆ wszyscy uczestnicy procedury muszą przeprowadzić daną procedurę poprawnie i w zupełności;
◆◆ procedury wyznaczone są dla użytku pewnych osób mających pewne myśli
i uczucia. Procedura jest uzasadniona tylko w określonych okolicznościach
przy jednoznacznych intencjach (Grodziński, 1979).
Myślę, że pytając o skuteczność poradniczych praktyk, pytamy także o wypowiedzi, jakie im towarzyszą, o wypowiedzi, które pojawiają się jako przyjęty/uznany
zwyczaj bądź jako jednorazowa autorska konstrukcja, mająca jednorazowego adresata i – czasem nawet nieświadomie – analizujemy, w jakim stopniu są one wypowiedziami performatywnymi.
Wypowiedzi, słowa w poradniczej praktyce stają się aktywnym czynnikiem
kształtowania rzeczywistości, nie zaś wyłącznie biernym odzwierciedleniem zamysłu doradcy czy poradniczej procedury. Dlatego należy założyć/przyjąć, iż możliwe
jest również działanie odwrotne do działania zamierzonego. Mam tu na myśli tzw.
efekt odwrócenia identyfikowany jako nieoczekiwany i niezamierzony skutek działań społecznych, efekt odmienny od intencji i woli działających podmiotów, jednostek i zbiorowości (Boudon, 2008). Bywa, że ów „odwrócony efekt”, ten niezamierzony wynik działań pomocowych na bieżąco identyfikują obie strony – doradca
i radzący się; lub jako odległa, dostrzegana w przyszłym czasie konsekwencja poradniczych działań – często identyfikują go badacze, obserwatorzy, ewaluatorzy poradniczych, pomocowych praktyk. Te niezamierzone efekty są również przykładami na performatywny charakter poradniczych praktyk, poradniczych wypowiedzi.
Bibliografia
Austin, J. (2009). Wypowiedzi performatywne. W: L. Rasiński (red.), Język, dyskurs, społeczeństwo. (s. 188-201). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Batorski, D., Marody, M., Nowak, A. (red.). (2006). Społeczna przestrzeń Internetu. Warszawa: SWPS.
Bernstein, B. (1990). Odtwarzanie kultury. Warszawa: PIW.
Boudon, R. (2008). Efekt odwrócenia. Niezamierzone skutki działań społecznych. Warszawa:
Oficyna Naukowa.
71
Fatyga B. (2011). Teren: po horyzont (poznawczy). W: Buliński, T., Kairski, M. (red.), Teren
w antropologii. Praktyka badawcza we współczesnej antropologii kulturowej. (s. 93-110).
Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Godlewski, G., Mencwel, A., Sulima, R. (red.), (2003). Antropologia słowa. Zagadnienia
i wybór tekstów. Warszawa: WUW.
Goffman, E. (2008). Zachowanie w miejscach publicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Grodziński, E. (1979). Wypowiedzi performatywne. Z aktualnych zagadnień filozofii języka.
Warszawa: Ossolineum.
Jacyno, M. (2007). Kultura indywidualizmu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kargulowa, A. (2012). Poradnictwo ery komunikacji satelitarnej. Studia Poradoznawcze/Journal of Counsellogy, 19-34.
Kargulowa, A. (2013). O potrzebie badań poradoznawczych. Ku antropologii poradnictwa.
Kargulowa, A. (2004). O teorii i praktyce poradnictwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Kaufmann, J. C. (2004). Ego. Socjologia jednostki. Inna wizja człowieka i konstrukcji podmiotu. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Malinowski, B. (2003). Słowo w kontekście działania. W: Godlewski, G., Mencwel A., Sulima, R. (red.). Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów. (s. 113-123). Warszawa:
WUW.
Matynia, E. (2008). Demokracja performatywna. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.
Maffesoli, M. (2008). Czas plemion. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ortega y Gasset, J. (2003). Mówienie jako zwyczaj społeczny. W: Godlewski, G., Mencwel A.,
Sulima, R. (red.), Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów. (s. 169-171). Warszawa: WUW
Rasiński, L. (red.). (2009). Język, dyskurs, społeczeństwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Searle, J. (2009). Ontologia społeczna. Niektóre podstawowe zasady. W: L. Rasiński (red.),
Język, dyskurs, społeczeństwo. (s. 202-226). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Siarkiewicz, E. (2010a). Przesłonięte obszary poradnictwa. Realia-iluzje-ambiwalencje. Zielona Góra: UZ.
Siarkiewicz, E. (2010b). Poradnictwo performatywne i inne formy pomocy w zdarzeniach krytycznych i doświadczeniach granicznych. Dyskursy młodych andragogów, 11,
167-184.
Taylor, Ch. (2009). Teorie znaczenia, Język, dyskurs, społeczeństwo. W: L. Rasiński (red.), Język, dyskurs, społeczeństwo. (s. 147-187). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Wittgenstein, L. (2009). Znaczenie słowa. W: L. Rasiński (red.), Język, dyskurs, społeczeństwo. (s. 97-112). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Zeig, J. K. (1997). Spotkania z Ericksonem. Niezwykły człowiek, niezwykła terapia. Strategiczna terapia krótkoterminowa. Gdańsk: GWP.
Zielińska-Pękał, D. (2012). Od pomocy do przemocy w poradnictwie. Dwie narracje. Studia
Poradoznawcze, 110-125.
II. Komunikaty z badań
i opinie
Ewa Rzechowska
Pięćdziesięciolatek w obliczu zagrożenia utratą pracy, czyli o czym
powinien wiedzieć doradca. Perspektywa psychologiczna
Barbara Skałbania
Poradnia psychologiczno-pedagogiczna jako miejsce o wielu znaczeniach
ISSN 2299-4971
Ewa Rzechowska
Katolicki Uniwersytet Lubelski
Pięćdziesięciolatek w obliczu zagrożenia utratą pracy,
czyli o czym powinien wiedzieć doradca.
Perspektywa psychologiczna
Celem artykułu jest przedstawienie rozpadu organizacji zachowań osób 50+ oraz
ich zaangażowań zawodowych i rodzinnych w sytuacji rosnącego poczucia niepewności pracy (job insurance). W pierwszej części artykułu nakreślono rozwojowy
portret psychologiczny osoby w wieku średnim1 oraz zjawisko zagrożenia utratą
pracy i jego psychologiczne konsekwencje. W kolejnych odwołano się do wyników
badań przedstawiających problem zatrudnienia 50-latków z perspektywy pracodawców i pracowników służb społecznych. Całość stanowi wielowymiarowe tło
zarysowania przemian, jakim podlegają zachowania 50-latków wraz ze wzrostem
poczucia zagrożenia utratą pracy. Teoretykom artykuł pozwoli powiązać różne
aspekty ludzkich zachowań i uzyskać wgląd w postępujący proces i mechanizmy
rozpadu zachowań w sytuacji rosnącego poczucia zagrożenia. Praktykom, związanym z rynkiem pracy, znajomość szczegółów dotyczących zachowań osób średniego pokolenia na niestabilnym rynku pracy umożliwi wyjście poza ocenę „dobrze
zdefiniowanych” kompetencji zawodowych. Pozwoli to na lepsze rozpoznawanie
indywidualnych potencjałów, za którymi kryją się odmienne sposoby angażowania
się w aktywności rodzinne i zawodowe i wybór skutecznych form pomocy.
Słowa kluczowe: pracownicy 50+, zagrożenie utratą pracy, poczucie
bezpieczeństwa, doradztwo, dezintegracja aktywności, algorytm
C4.5 Quinlana
Artykuł poświęcony jest psychologicznym zmianom zachowania osób w wieku
średnim w sytuacji rosnącego poczucia niepewności pracy (job insurance), Sprawy
te są o tyle ważne z indywidualnego i społecznego punktu widzenia, że ustawowe
podwyższenie wieku emerytalnego przyczyniło się do wzrostu współczynników
aktywności zawodowej osób w tym przedziale wieku. Aktywnych zawodowo jest
1
W artykule zamiennie używane są terminy: wiek średni, średnia dorosłość, okres średniej dorosłości. Odpowiadają one charakterystykom zmian dokonujących się w rozwoju człowieka pomiędzy
35/40. a 60/65. rokiem życia (Appelt, 2005). Wyniki referowanych badań własnych dotyczą osób
z drugiej połowy okresu średniej dorosłości, tj. grupy pomiędzy 50. a 65. rokiem życia; tej samej
grupy wieku dotyczą określenia: osoby 50+, 50-latki, osoby po 50. roku życia.
76
54% 50-latków i 44,8% 55-64-latków (MPiPS 2013; Eurostat, 2014). Znacząca część
z nich żyje w poczuciu zagrożenia utratą pracy. Pokolenie dzisiejszych 50-latków
bezpośrednio na sobie doświadczało rezultatów kolejnych ustrojowych i gospodarczych transformacji, a przedłużający się kryzys gospodarczy i niestabilność rynku
pracy nie gwarantują im bezpiecznego zatrudnienia. Potwierdzają to prowadzone
badania2. Procesualne ujęcie problemu i zastosowanie Strategii Rekonstruowania
Transformacji Procesu (Rzechowska, 2014) pozwoliło ujawnić różne postaci dezintegracji jednostkowych zachowań. Ich analiza stała się podstawą budowania empirycznego modelu odzwierciedlającego postępującą – wraz ze wzrostem poczucia
zagrożenia – dezorganizację aktywności 50-latków. Bliższe jej poznanie może być
w różny sposób przydatne. Praktykom, związanym z rynkiem pracy, znajomość
szczegółów dotyczących aktywności osób średniego pokolenia na niestabilnym
rynku pracy umożliwi wyjście poza ocenę „dobrze zdefiniowanych” kompetencji
zawodowych. Pozwoli to na lepsze rozpoznawanie indywidualnych potencjałów, za
którymi kryją się odmienne sposoby angażowania się w aktywności rodzinne i zawodowe. Badaczom, artykuł da możliwość powiązania różnych aspektów ludzkich
zachowań i uzyskania wglądu w proces i mechanizmy ich rozpadu w sytuacji rosnącego poczucia zagrożenia. Dla jednych i drugich może być inspiracją do budowania
nowych metod pracy poradniczej, doradczej i badawczej.
Psychologiczny portret pracownika w wieku średnim:
autonomia, dystans, generatywność, mądrość
Okres po 50. roku życia to czas znaczących zmian w rozwoju osobowym człowieka, konfrontacji z samym sobą, dokonywania życiowych bilansów, stawiania pytań
o sens życia (Oleś, 2012; Oleś, Batory, 2008; Appelt, 2005). Badacze kreśląc obraz
średniej dorosłości, najczęściej przyjmują jedną z perspektyw: eksponują negatywy (m.in. obniżenie sprawności, wydolności, problemy zdrowotne) lub pozytywy (zwracają uwagę na rozwojowy potencjał i znaczące zdolności kompensacyjne
50-latków). Coraz częściej podważany jest fakt istnienia kryzysu wieku średniego
(Shweder, 1998; Freund, Ritter, 2009), a w zestawieniach rozwojowych charakterystyk wieku średniego i młodszych pokoleń podkreślany jest iluzoryczny charakter
dobrodziejstw młodości (Strenger, Rottenberg, 2008). Pozytywów wieku średniego
badacze upatrują w rosnącej autonomii, u której podstaw leży świadomość własnych priorytetów, zdolność do samokontroli i autorefleksji.
2
Pełny opis zrealizowanych badań i stosowanych narzędzi oraz wstępnego opracowania wyników
zamieszczony został w: Rzechowska (red.), (2010) Dojrzały pracownik na rynku pracy: Jak zabezpieczyć przed wykluczeniem społecznym osoby 50+? Łącznie zbadano 500 osób 50+, w tym: osoby
zagrożone utratą pracy, bezrobotne oraz na wcześniejszej emeryturze (por. przypis 4). Zgromadzona bardzo obszerna baza danych stała się podstawą dla dokonywania dalszych szczegółowych
opracowań. W artykule zaprezentowano wyniki jednego z opracowań. Przykłady innych opracowań
przedstawiono m.in. w: Rzechowska, Dacka, 2014; 2015 (w druku).
77
Wiek średni to czas największej niezależności osobistej i społecznej oraz szczytowych osiągnięć zawodowych. W okresie średniej dorosłości powiększa się dystans
do siebie i świata, stanowiący podstawę dokonywanych przewartościowań własnych
działań w podstawowych obszarach: w pracy zawodowej i w związkach z ludźmi
(Pietrasiński, 1990). Dystans do siebie przekłada się na zdolność do korekty realizacji planów i pragnień, bez naruszenia poczucia sensu życia. Dystans do świata
wyraża się w zmniejszaniu się wrażliwości na naciski i oczekiwania społeczne, przy
jednoczesnym wzroście niezależności od cudzych sądów, opinii i przekonań. Autonomia i dystans umożliwiają jednostce wewnętrzną integrację trzech perspektyw
czasu: przeszłości (rozumianej zarówno w kategoriach osobistej historii życia, jak
i odniesień do ważnych wydarzeń społeczno-historycznych), teraźniejszości i przewidywanej przyszłości (bilansowanie życiowych dokonań i świadome planowanie
życia). Tylko niekiedy zastępowane są one mechanizmami obronnymi: ucieczką
w idealizowanie sytuacji życiowej lub nadmierną koncentracją na oczekiwaniach
społecznych (dobre wywiązywanie się z roli rodzica, małżonka, pracownika).
Osoby w wieku średnim przywiązują mniejszą wagę do zaspokajania własnych
potrzeb. Przesunięcie akcentu z „ja” na „inni” sprawia, że źródłem satysfakcji staje
się budowanie relacji z młodszym pokoleniem (przekazywanie wartości, dzielenie
się wiedzą, umiejętnościami i doświadczeniem, wspieranie materialne) oraz angażowanie się w sprawowanie opieki nad osobami, wytworami, ideami (por. generatywność: Erikson, 1997).
Pomyślnej realizacji tych przedsięwzięć sprzyja zdolność do opartego na doświadczeniu i refleksji zobiektywizowanego rozwiązywania trudnych problemów
z uwzględnianiem zarówno kontekstów życia, jak i perspektyw, potrzeb oraz oczekiwań zainteresowanych stron. Rozumienie natury ludzkiego istnienia oraz zorientowanie na wspólne dobro umożliwia zastąpienie strategii poszukiwania winnych
pogłębionym empatycznym rozpatrywaniem wynikłych problemów (por. mądrość
i jej wymiary: Kekes, 1983; Baltes, Glück, Kunzmann, 2004). Ewentualny spadek
sprawności (energetycznej, motorycznej, zmysłowej, poznawczej) kompensowany
jest stosowaniem unikatowych strategii działania i myślenia.
Pięćdziesięciolatkowie to pokolenie umiejscowione „pomiędzy” wymagającymi
różnych zaangażowań starzejącymi się rodzicami a wchodzącymi w dorosłe życie
dziećmi (por. Miller, 1981: sandwich generation), w skomplikowanej sieci podlegających transformacji relacji oraz zobowiązań rodzinnych i zawodowych. Warto
podkreślić szczególną rolę pracy u osób tej grupy wieku. Zaangażowanie zawodowe
istotnie stabilizuje ich sytuację życiową.
78
Pięćdziesięciolatkowie na rynku pracy
Pracownicy w wieku średnim posiadają szereg często pomijanych atutów.
(1)Dysponują bogatym doświadczeniem życiowym i zawodowym. Dostrzegają
złożoność problemów. Ujmują je z różnych perspektyw, uwzględniając zmieniające się konteksty. Mają bardziej realistyczne cele i sprecyzowane plany działania. Są wiarygodni i odpowiedzialni. Są wytrwali, nie zniechęcają się, nie unikają trudnych spraw. W sytuacjach trudnych koncentrują się na rozwiązywaniu
problemu. Lepiej tolerują niejednoznaczność. Są otwarci na nowe informacje.
Lepiej niż młodsi organizują pracę własną, radzą sobie ze stresem. Cierpliwe
znoszą powtarzalność i rutynę, wyścig z czasem i pracę pod przymusem, łatwiej
akceptują ograniczenia i niedogodności.
(2) Pomimo statystycznie słabszego formalnego wykształcenia i niższego poziomu
niektórych funkcji psychicznych starsi pracownicy dysponują specyficznymi
strategiami kompensacyjnymi (umiejętność organizowania informacji, trafność
w ocenie wagi poszczególnych składowych problemu, koncentracja na najbardziej istotnych elementach zadania, stosowanie sprawdzonych rozwiązań o dużym prawdopodobieństwie powodzenia (Chase, Simon, 1973; Charness, 1981;
Pietrasiński, 2001; Olejnik, 2011; Baltes, Glück, Kunzmann, 2004).
(3) Są ekspertami w swojej dziedzinie (sprawniej poszukują informacji, adekwatnie
je selekcjonują, organizują i interpretują), gdyż większość swego zawodowego
życia przepracowali w gospodarce rynkowej, mając dostęp do wszelkich nowoczesnych technologii. Są otwarci na nowe doświadczenia, a jednocześnie krytyczni. Są bardziej usatysfakcjonowani wykonywaną pracą.
(4) Dojrzali pracownicy dobrze znają firmę. Jednocześnie przejawiają gotowość
działań na rzecz innych i w mniejszym stopniu kierują się osobistymi korzyściami (por. generatywność: potrzeba pozostawienia czegoś po sobie). Można im
powierzyć kierowanie młodym zespołem. Mogą pełnić rolę mentora (są kompetentni, a zarazem bardziej wyrozumiali dla błędów współpracowników, potrafią przyznawać się do własnych błędów). Miejsce pracy stanowi często podstawową płaszczyznę nawiązywania, podtrzymywania i poszerzania kontaktów
z innymi, a altruizm wobec współpracowników i ocena przełożonego, dodatnio
korelują z zadowoleniem z pracy (Weiss, Nicholas, Daus, 1999; Lyubomirsky,
King, Diener, 2005).
(5) Jako pracownicy są bardziej lojalni i przywiązani do pracodawcy. Są bardziej
dyspozycyjni, można na nich polegać. Są obowiązkowi, sumienni, solidnymi,
rzetelni, punktualni. Rzadziej chorują, mają niższy wskaźnik absencji. Z wiekiem zmniejsza się liczba błędów w wykonywaniu zadań. Starsi pracownicy
statystycznie rzadziej ulegają wypadkom przy pracy. Niski poziom rotacji starszych pracowników zwiększa zyski z inwestowania w podnoszenie ich kwalifikacji (Norman, John, Glenn, 2006).
79
Pracownicy w wieku średnim są świadomi tych swoich zalet i, oceniając różne rodzaje własnych kompetencji, przypisują sobie: wysoki poziom kompetencji
technicznych (obsługa, montowanie i naprawa urządzeń), kompetencji interpersonalnych oraz kompetencji związanych z organizacją i kierowaniem pracą zespołu
(komunikatywność, kontakty z ludźmi, organizacja pracy w grupie, koordynowanie
działań i dyscyplinowanie współpracowników). Wśród charakterystyk własnej aktywności zawodowej wymieniają także: samodzielność, terminowość, dyspozycyjność, akceptowanie elastycznego czasu pracy, zdolność logicznego myślenia i analizowania faktów (Raport BKL, 2013).
W kulturze preferującej młodość, w sytuacji permanentnej niepewności pracy,
atuty 50-latków często pozostają jednak niezauważane.
Uczestnicy rynku pracy o pracownikach w wieku średnim
W literaturze przedmiotu dominuje bowiem obraz pracodawcy dokonującego oceny
starszych pracowników przez pryzmat stereotypów o nieprzystosowaniu pokolenia
„obciążonego socjalizmem” do wymogów rynku i niedoceniającego wyżej wymienionych ich walorów. Sami pracodawcy przyznają, iż niechętnie zatrudniają dojrzałych pracowników, widząc w nich osoby stanowiące obciążenie ekonomiczne (gorszy stan zdrowia, mniej wydajni, roszczeniowi, zabierający pracę młodym) i merytoryczne (niższy poziom wykształcenia, brak umiejętności obsługi komputera i znajomości języków, niechęć do nowości i nabywania nowych umiejętności, niesamodzielność, wycofanie, brak wiary we własne siły i obawa przed konkurencją ze strony
młodych) (Raport Ekspercki Manpower, 2008; Sweet, 2007, Boni, 2011; Mól, 2008).
Pracodawcy często nie dostrzegają własnej niekonsekwencji w sposobie formułowania wymagań stawianych pracownikom. Dwie trzecie z nich wymaga od przyszłych
pracowników doświadczenia, połowa zatrudniających oczekuje przede wszystkim
odpowiedzialności, dyscypliny pracy i uczciwości. Na liście pożądanych cech znajdują się także: dobry kontakt z klientami, komunikatywność, kultura osobista, dyspozycyjność (Raport BKL, 2013). Są to naturalne właściwości wieku średniego, a nie
młodości. Tymczasem 52% pracodawców mając do wyboru młodszego i starszego
pracownika o podobnych oczekiwaniach płacowych i kwalifikacjach, zatrudniałoby
osobę młodą. Tylko 19% pracodawców zatrudniłoby „raczej starszego kandydata”,
a tylko 4% „zdecydowanie” wybrałoby starszych kandydatów do pracy3.
Wyniki najnowszych badań (por. OBOP, Polacy na temat aktywności zawodowej seniorów, 2011), wskazują, że starsi pracownicy oceniani są jako równie lub
bardziej kompetentni (79%) i wydajni (69%) jak młodzi, a zarzutowi niewielkiego
zaangażowania seniorów w nabywanie kompetencji (16% w wieku 60-64 lat) można przeciwstawić dane, z których wynika, że aż 64% wszystkich Polaków w żaden
3
Badania przeprowadzone przez IPSOS na zlecenie Akademii Rozwoju Filantropii.
80
sposób nie podnosiło swoich kompetencji w ostatnim roku, a 37% dorosłych Polaków nigdy nie uczestniczyło w szkoleniach (Raport BKL, 2013).
Różnice w sposobach definiowania problemów 50-latków i proponowanych
rozwiązań co do ich zatrudnienia ujawniły się także w grupie pracowników służb
społecznych4. Zasadniczo reprezentowali oni trzy podejścia, które można określić
jako: „perspektywę pracodawcy”, „perspektywę osoby 50+” i „perspektywę zintegrowaną” (Rzechowska, w druku, 2015).
Przedstawiciele „perspektywy pracodawcy” stereotypowo opisują osoby 50+
przez pryzmat ich użyteczności w miejscu pracy. Są skoncentrowani na spowodowaniu zmian „przystosowujących” 50-latków do wymogów rynku i oczekiwań
pracodawców. Zakładany „ideał” pracownika odpowiada sposobowi działania młodego i wykształconego człowieka, pomija natomiast użyteczne na rynku pracy charakterystyki wieku średniego. Reprezentanci tego podejścia wskazują na problemy
strony zatrudniającej, jakie wynikają z przyjęcia do pracy 50-latka.
Zwolennicy „perspektywy osoby 50+” to głównie psychologowie i trenerzy zatrudnieni w resorcie służb społecznych. Są orędownikami zabezpieczania interesów 50-latków. Kreślą wielowymiarowe obrazy osób w wieku średnim, znajdujących się w różnych sytuacjach życiowych. Zwracają uwagę na ich kompetencyjne
i społeczne walory oraz niebezpieczeństwa związane z rywalizacją na rynku pracy. Preferujący „perspektywę osób 50+” rzadko proponują sposoby wychodzenia
z trudnej sytuacji. Raczej wskazują, na czym polegają problemy i w czyjej gestii leży
ich rozwiązywanie. Skoncentrowani na projektowaniu systemu chroniącego nie dostrzegają potencjału 50-latków. Pomijają też potrzeby i interesy innych podmiotów
społecznych. Określają natomiast ich obowiązki względem starszych pracowników.
Reprezentanci „perspektywy zintegrowanej” preferują ujęcie systemowe. Dostrzegają różne poziomy, na których może być rozwiązywany problem osób 50+:
pracownik, pracownik w zespole (w relacjach z innymi pracownikami i z pracodawcą), pracodawca w systemie (w relacjach z różnymi instytucjami rynku pracy, jednostkami w tym – z jednostkami pomocowymi). Określają problemy, które
będą rozwiązywane na każdym z nich, mając na uwadze dostosowanie warunków
pracy do kompetencji i możliwości 50-latków. Dominuje tu poszukiwanie rozwiązań optymalizujących relacje między uczestnikami rynku pracy (relacje w miejscu
pracy; relacje pomiędzy instytucjami). Podkreślają społeczno-ekonomiczną wagę
problemu aktywności zawodowej 50-latków. Nie wypowiadają się jednak na temat
konkretnych rozwiązań adresowanych do pojedynczych osób (Rzechowska, 2015,
w druku).
Zestawienie zawodów i funkcji osób reprezentujących poszczególne perspektywy ujawniło, że zwolennikami „perspektywy pracodawcy” byli najczęściej doradcy zawodu, pośrednicy pracy i pracownicy socjalni. „Perspektywę osoby 50+”
4
Projekt Wczesna dezaktywizacja zawodowa osób 50+ a otwieranie rynku pracy dla dojrzałych pracowników (POKL, Działanie 7.2.1). Kierownik merytoryczny: Ewa Rzechowska (por. Rzechowska,
2010a, 2010b, 2011a).
81
preferowali psychologowie i trenerzy. Za podejściem systemowym opowiadali się
managerowie i zarządzający projektami.
Jak widać, uczestnicy rynku pracy przede wszystkim zwracają uwagę na różne
problemy związane z aktywnością zawodową 50-latków. Rzadziej dostrzegają psychologiczne i społeczne konsekwencje życia z poczuciem zagrożenia utratą pracy.
Poczucie zagrożenia utratą pracy i jego psychologiczne konsekwencje
W sytuacji zagrożenia utratą pracy osoby w wieku średnim niezwykle rzadko stają
się klientami doradców. W referowanych niżej badaniach własnych jedynie osoby
znajdujące się w najtrudniejszej sytuacji materialnej zwracały się o pomoc, a związane z nią doświadczenia uznawały za „niezwykle trudne” (Rzechowska, 2010a).
Nikt z badanych nie korzystał z pomocy doradczej sensu stricto5. Obecni 50-latkowie wchodzili na rynek pracy w czasie dużej przewidywalności przebiegu aktywności zawodowej, a przywiązanie do firmy, stabilność zatrudnienia, przewidywalność zarobków gwarantowały socjalne i psychiczne bezpieczeństwo. Współczesny
rynek pracy działa w warunkach konkurencyjności, co przekłada się na standardy
zatrudnienia i pracy (relatywizm priorytetów i celów pracy; Sennett, 2006). Zawód
i miejsce w hierarchii zawodowej stają się podstawowymi wyznacznikami miejsca w strukturze społecznej oraz oceny przydatności człowieka. Silne obciążenie
w miejscu pracy (niepewność wywołana obawą utraty pracy, wysokie wymagania
pracodawców, presja na wzrost wydajności) rodzą poczucie zagrożenia rzutujące
na charakter zaangażowań zawodowych i relacje z bliskimi (Retowski, 2012), nie
przekładają się jednak na poszukiwanie pomocy doradcy.
Jest tak, pomimo że zagrożenie utartą pracy wiąże się z doświadczaniem lęku,
frustracji, bezradności i przekłada się na szczególną wrażliwość na oceny, podatność
na sugestie (Chudzicka-Czupała, 2004) oraz trudności z podejmowaniem decyzji
(Borucki, 1990; Gamian-Wilk i in. 2008). Słabnącemu poczuciu zdolności kontrolowania tej sytuacji towarzyszą zmiany wzorców aktywności rodzinnej i zawodowej
oraz istotny spadek zadowolenia z życia. Zmianie podlega „perspektywa czasowa”:
dominuje koncentracja na teraźniejszości z odwoływaniem się do przeszłości. Spadek poczucia kontroli nad życiem uruchamia łańcuch zmian prowadzących m.in.
do utraty poczucia stabilizacji, zawężenia perspektyw życiowych, naruszenia wypracowanego porządku w życiu rodzinnym i osobistym (Bańka, 1992). Wizja przyszłości zdominowana jest przez obawy o sytuację zawodową i zabezpieczenie materialne (Chudzicka-Czupała, 2004). Zagrożenie materialnej egzystencji łączy się
z destabilizacją życia rodzinnego. Niezależnie od reakcji rodziny poczucie winy,
poczucie utraty własnej wartości i poczucie spadku autorytetu zmieniają charakter
kontaktów z dziećmi i współmałżonkiem. Zagrożone osoby poszukują u członków
5
Badane przez nas osoby nie brały pod uwagę takiej możliwości. Po pomoc zgłaszały się jedynie osoby, którym pomimo aktywności zawodowej brakowało środków do życia.
82
rodziny wsparcia, same często przejawiając tendencje do autodeprecjacji i automarginalizacji. Niekiedy w relacjach z bliskimi rozładowują własne frustracje.
Brak stabilności zatrudnienia negatywnie odbija się także na jakości i wydajności pracy oraz na relacjach zawodowych. Zagrożeni utratą pracy koncentrują
się na utrzymaniu zajmowanej pozycji, czują się izolowani, przeżywają trudności
w komunikowaniu się w zespole (De Cuyper, Bernhard-Oettel, Berntson, De Witte,
& Alarco, (2008). Maleje ich motywacja i satysfakcja z pracy. Obniża się lojalność
wobec współpracowników. Rosną natomiast nieufność do zarządzających i poziom
absencji. Często rozwija się pełny „syndrom ocalenia”6.
W sytuacji przedłużonego czasu pracy współcześni 50-latkowie zamiast finalizować karierę zawodową, żyją w poczuciu zagrożenia zwolnieniem z pracy7. Na poszukiwanie pomocy decydują się zazwyczaj wówczas, gdy są w bardzo trudnej sytuacji materialnej i oczekują wsparcia finansowego. Z drugiej strony pracownicy
służb społecznych dysponują wybiórczą wiedzą o stanach psychicznych i zachowaniach 50-latków w sytuacji zagrożenia utratą pracy, co utrudnia im efektywne
udzielanie pomocy.
Próbą uzyskania pełniejszego wglądu w proces i mechanizmy rozpadu zachowań w sytuacji rosnącego poczucia zagrożenia są przedstawione niżej badania.
Przyjęta procedura badań
Zdolność do pracy nie jest prostą funkcją wieku. Z wiekiem jej zróżnicowanie nasila
się: jedni pozostają sprawni, efektywni i zaangażowani, inni – przejawiają tendencję
do wycofywania się z zadań. Złożone położenie 50-latków dodatkowo komplikuje sytuacja na rynku pracy i subiektywny odbiór zagrożenia utratą pracy. Sylwiusz
Retowski (2012, s. 10) w odniesieniu do bezrobocia zauważa, iż: „zmieniające się
warunki zatrudnienia powodują, że bezrobocie jest nie tyle stanem, ile raczej procesem stawania się osobą bezrobotną”. Analogicznie niepewność zatrudnienia (job
insecurity) można przedstawić jako proces pogłębiającego się poczucia zagrożenia
utratą pracy, malejącego poczucia bezpieczeństwa i zmian w organizacji osobowego funkcjonowania i charakterze zaangażowań na różnych płaszczyznach życia.
Przedstawiane wyżej prawidłowości rozwoju i zawodowe atuty wieku średniego, odnosiły się do funkcjonowania w tzw. sferze komfortu. Wiedza ta stanowiła
punkt wyjścia do autorskich badań nad zmianami w organizacji zachowań 50-latków w sytuacji rosnącego poczucia niepewności pracy. O ile mi wiadomo, dotychczas badań takich nie prowadzono. Badacze koncentrowali się dotąd na określaniu
6
Por. Kinnie, Hutchinson, Purcell, 1998 (motywacja); Redman, Keithley, 1998 (satysfakcja z pracy);
Amstrong-Stassen, 2002; i Peterson, Herting, Hagberg, Theorell, 2005 (lojalność); Greenhalgh, Rosenblatt, 1984 (nieufność); (Campbell-Jamison, Worrall, Cooper, 2001; i Gandolfi, 2005 (poziom
absencji); Baruch, Hind, 2000; Gandolfi, 2008; i Gandolfi, Hansson, 2011 („syndrom ocalenia”).
7
Na uwagę zasługuje generacyjny wymiar niepewności na rynku pracy dotykającej przede wszystkim
najmłodszych i najstarszych pracowników.
83
bezpośrednich (lub upośrednionych) powiązań pomiędzy wybranymi, związanymi
ze środowiskiem pracy, charakterystykami osobowymi i kontekstualnymi a zagrożeniem utratą pracy. Nie stawiali pytań o jakościowe transformacje, jakim podlega
funkcjonowanie człowieka w warunkach rosnącego poczucia zagrożenia.
Przedmiot badań i metodologiczne konsekwencje
sposobu jego definiowania
W referowanych badaniach pytanie o funkcjonowanie 50-latków w sytuacji niepewności pracy przyjęło postać pytania o bieżącą konstrukcję życia tych osób (o rozwój
osobowy oraz charakter zaangażowań w relacje z bliskimi i aktywność zawodową)
dopełnianą obrazem przebiegu ich dotychczasowego życia oraz przewidywaniami
dotyczącymi przyszłości. Całość ujmowano w kontekście przemian ustrojowych
i społeczno-ekonomicznych. Przebieg jednostkowego biegu życia określono ścieżką
życia, „rozpisując” ją na zmieniające się w czasie zaangażowania na płaszczyźnie rodzinnej, przyjacielskiej i zawodowej oraz śledząc osobowe transformacje jednostki
(por. rys. 1).
Rys. 1. Schemat rekonstruowania ścieżki życia jednostki: odtwarzanie biegu życia
z wyodrębnieniem przemian osobowych (O) oraz płaszczyzn aktywności (Z – zawodowej,
R – rodzinnej, P – relacji z przyjaciółmi i znajomymi) rozpatrywanych na tle przemian
ustrojowych i społeczno-ekonomicznych
84
Przy tak złożonym zdefiniowaniu przedmiotu badań nie wydaje się możliwe
dysponowanie wystarczającą wiedzą o zjawisku (jego zróżnicowaniu, genezie, mechanizmach itp.), by zbudować teoretyczny model zjawiska, wysunąć hipotezy i dokonać ich weryfikacji. Szansą na rozwiązanie problemu stało się przyjęcie podejścia procesualnego i zastosowanie Strategii Rekonstruowania Transformacji Procesu
(Rzechowska, 2014).
Problem badań. Przyjmuje postać ogólnie sformułowanego pytania: Jakim
transformacjom podlega funkcjonowanie człowieka w wieku średnim w warunkach
rosnącego poczucia zagrożenia? Założono, iż „rosnące poczucie zagrożenia” ma charakter latentny i przejawia się w wewnętrznej organizacji8 życia jednostki. Analizowanie aktualnych zachowań jednostki w kontekście jej całożyciowych przemian
pozwoli zrekonstruować jej sposób „dochodzenia” (kształtowanie się doświadczeń,
celów, motywów, motywacji, systemu znaczeń, strategii radzenia sobie itd.) do sposobu, w jaki funkcjonuje ona „tu i teraz”. Znajomość genezy dzisiejszych zachowań
pozwala trafniej interpretować pozornie nieróżniące się aktywności różnych osób.
Mając powyższe na uwadze, pytaniu badawczemu nadano bardziej skonkretyzowaną postać: Jak kształtowały się i w czym obecnie wyrażają się rozwój osobowy oraz
zaangażowania zawodowe i pozazawodowe osób w wieku średnim, znajdujących się
w sytuacji zagrożenia utratą pracy? Odpowiedzi poszukiwano, dokonując analizy
pojedynczych przypadków (zrekonstruowanych ścieżek życia), by na ich podstawie
zbudować hipotetyczny model postępującej – wraz z nasilaniem się poczucia zagrożenia utratą pracy – dezorganizacji osobowego funkcjonowania i zaangażowań
w bliskich relacjach i na gruncie zawodowym.
Osoby badane. Baniami objęto 173 osoby9 – 97 kobiet i 76 mężczyzn w wieku 50-65 lat (50-59-letnie kobiety i 50-65-letnich mężczyzn), aktywne zawodowo,
z subiektywnym poczuciem zagrożenia utratą pracy, z obszaru województwa lubelskiego (por. Rzechowska 2010a).
Gromadzenie danych: obszar poszukiwań i narzędzia badawcze
Wymiary wyznaczające obszar poszukiwań badawczych. W badaniach procesualnych kierunek poszukiwań wyznaczają wymiary wyznaczające przestrzeń budowania indywidualnych ścieżek życia w czasie, w tym m.in.:
◆◆ charakterystyki osobowe wyznaczające aktywność i rozwój własny podmiotu: np. stawiane sobie cele, życiowe plany, motywacje, wartości, preferencje, oceny, strategie działania, zainteresowania;
◆◆ aktywność i relacje w rodzinie, z przyjaciółmi i ze znajomymi;
8
Oznacza to, że szczegółowy opis indywidualnych zachowań (i ich transformacji) staje się punktem
wyjścia do ujawniania wewnętrznej struktury procesu.
9
Badania stanowią niezależną całość realizowaną w ramach projektu (por. przypis 3).
85
◆◆ aktywność (np. podejmowane działania, szkolenia, inicjatywy) i relacje
na płaszczyźnie zawodowej, m.in. relacje z przełożonymi, podwładnymi,
kolegami;
◆◆ przemiany społeczno-ekonomiczne: lata 1980/1981, 1989/1990, kryzys
ostatnich lat.
Narzędzia badawcze. Idiograficzne dane o badanych gromadzono z użyciem:
(1) wywiadu eksploracyjnego: Aktywność zawodowa i pozazawodowa osoby 50+
(wywiad) oraz (2) kwestionariusza: Aktywność zawodowa i pozazawodowa osoby
50+ (kwestionariusz) (Rzechowska 2010b, s. 123-132). Oba narzędzia służyły pozyskaniu dużej liczby potencjalnie istotnych informacji na temat rozwoju osobowego i zaangażowań w bliskich relacjach i zaangażowań zawodowych. Warto zwrócić
uwagę na sposób prowadzenia wywiadu. Celem wywiadu było odtworzenie indywidualnych ścieżek każdego z badanych z uwzględnieniem zmian dokonujących
się na kolejnych etapach ich życia: wchodzenia w dorosłość, przemian w okresie
wczesnej i średniej dorosłości, stanu w czasie realizowania badań oraz tego, co potencjalnie stanowiło odzwierciedlenie dokonujących się w tle transformacji politycznych i gospodarczych przełomów (informacji o odbiorze przemian, zaangażowaniu, nadziejach i niepokojach, ocenach, interpretacjach, przewidywaniach,
uciążliwościach, zyskach, stratach i in.). Temu celowi podporządkowano konstrukcję wywiadu i sposób formułowania pytań (por. rys 2).
Rys. 2. Ramowy schemat wywiadu
Pytania formułowano dość ogólnie, tak by odpowiedzi badanego w sposób
możliwie pełny oddawały to, co miało miejsce w jego biegu życia, i odzwierciedlały
wewnętrzne zmiany podmiotu oraz jego zaangażowań na różnych płaszczyznach.
Sposób realizacji badań. Badania prowadzone były indywidualnie. Trwały ok.
2 godz. i odbywały się w miejscu wskazanym przez badanego (np. w jego domu).
Wszystkie odpowiedzi zapisywano w trakcie badania lub za zgodą badanego
86
nagrywano. W pozyskiwaniu uczestników badań kierowano się informacjami pochodzącymi z urzędów pracy (informacje o przewidywanych restrukturyzacjach
lub zwolnieniach), od instytucji prowadzących szkolenia osób 50+, bądź korzystano z kontaktów prywatnych.
Strategia RTP: analiza danych i jej poziomy
W analizie danych posłużono się Strategią Rekonstrukcji Transformacji Procesu
(Strategia RTP). Analiza dokonywana jest tu na dwóch poziomach. Dane pochodzące od pojedynczej osoby stanowią zbiór jej indywidualnych charakterystyk.
Na każdym z poziomów analizy stanowią niepodzielną całość.
Poziom I: analiza pojedynczego przypadku (case study). Analizę ukierunkowano na wyłonienie charakterystyk odzwierciedlających indywidualne ścieżki życia,
rozpatrywane w kontekście dokonujących się przemian społeczno-ekonomicznych
(rys. 1). Obejmowała ona kolejno10: (1) szczegółową rekonstrukcję i zapis wypowiedzi; (2) wstępną analizę porządkującą tematycznie i strukturyzującą zebrany
materiał; (3) zobiektywizowanie obrazów poszczególnych ścieżek życia poprzez ich
rekodowanie z użyciem empirycznie wypracowanych sieci kategorii analizy. Powstałe zapisy stanowiły punkt wyjścia do tworzenia pierwotnej bazy danych. Wyjściowo zawierała ona kilkaset potencjalnie istotnych dla wyjaśnienia istoty zjawiska
danych (por. rys. 2), w tym szczegółowe dane osobowe11. Zrekonstruowanie wewnętrznej organizacji w przebiegach indywidualnych ścieżek życia otwiera drogę
do rozpoznawania istoty zjawiska.
Poziom II: analiza zbioru przypadków. Na tym poziomie analiza ukierunkowana była na zrekonstruowanie cząstkowych modeli funkcjonowania 50-latków,
odzwierciedlających zmiany w ich osobowym funkcjonowaniu i zaangażowaniach
w następstwie rosnącego poczucia zagrożenia utratą pracy. Analiza cząstkowych
modeli i ich wzajemnych powiązań stanowiła podstawę wyłonienia empirycznego
modelu dezintegracji zachowań i zaangażowań człowieka w warunkach narastania
poczucia zagrożenia utratą pracy.
Analiza dokonywana w ramach Poziomu II obejmuje: (1) wyłonienie zbiorów
przypadków (zbiorów ścieżek życia o podobnych charakterystykach) z użyciem
algorytmu C4.5 Quinlana (1993); (2) analizę drzewa decyzyjnego i wyłonienie
10
Procedurę przetwarzania danych można znaleźć w: Rzechowska 2010a, s. 55-67.
Szczegółowe dane osobowe, w tym m.in. wykształcenie, staż pracy, informacje o zmianach pracy
(liczba i rodzaj miejsc pracy, przyczyny zmiany, dochody), status rodzinny i in. najczęściej rozpatrywane są jako uwarunkowania analizowanych zjawisk. W przypadku referowanych w artykule badań, zogniskowanych na analizie wewnętrznych transformacji zjawiska nie pojawiły się w „czystej”
postaci (w drzewie decyzyjnym). Zrekonstruowany hipotetyczny model postępującej – wraz z nasilaniem się poczucia zagrożenia utratą pracy – dezorganizacji osobowego funkcjonowania i zaangażowań wskazuje raczej na osobowo-relacyjną genezę zjawiska.
11
87
siedmiu cząstkowych modeli (zwanych dalej wariantami lub subsystemami) organizacji zachowania osób zagrożonych utratą pracy; (3) konstruowanie hipotetycznego modelu odzwierciedlającego spektrum stanów zjawiska w toku jego transformacji, tu: modelu postępującej – wraz z nasileniem poczucia zagrożenia utratą pracy – dezorganizacji osobowego funkcjonowania i zmian charakteru zaangażowań.
Zabezpieczanie wartości badań. Na poziomie analizy przypadku zabezpieczenie wartości (wiarygodności) badań obejmowało opracowywanie wyników (kodowania, strukturalizacje, dekodowania) przez niezależnych sędziów kompetentnych.
Na poziomie analizy zbioru przypadków wiarygodność badań oceniano, określając: (1) błąd, jakim obciążone było drzewo decyzyjne (tu: błąd 1,8%, przy dopuszczalnym 25% poziomie błędnych zakwalifikowań) oraz (2) spójność wewnętrzną
(a) każdego z cząstkowych modeli oraz (b) organizacji modelu jako całości.
Zachowania 50-latków w sytuacji rosnącego poczucia
zagrożenia utratą pracy
Finalnym rezultatem analizy danych były obrazy zmieniających się – wraz ze wzrostem poczucia zagrożenia utratą pracy – zachowań 50-latków. Wyłonione submodele (Warianty Z1-Z7) odzwierciedlały kolejne etapy rozpadu wewnętrznej organizacji zachowań. Nazwy kolejnych wariantów odpowiadają charakterowi zidentyfikowanych przemian:
Wariant Z1: Integracja zaangażowań na różnych płaszczyznach i szerokich
odniesień do transformacji społeczno-ekonomicznych
Wariant Z2: Aktywne Ja w świecie: przesunięcie zaangażowań
na płaszczyznę bliskich relacji. Zawężone ujmowanie przemian
społeczno-ekonomicznych
Wariant Z3: Ja w relacji do świata: wartościowanie bliskich relacji. Przemiany
w kraju tłem do prezentowania siebie
Wariant Z4: Zredukowanie bliskich relacji. Poczucie zagrożenia niezależności
materialnej
Wariant Z5: Społeczna izolacja i koncentracja na zabezpieczaniu potrzeb
materialnych
Wariant Z6: Społeczna izolacja i materialna zależność od pomocy
instytucjonalnej
Wariant Z7: (Quasi-)autonomia i budowanie wspierających (quasi-)relacji
Poniżej przedstawiono charakterystyki kolejnych wariantów, uwzględniając: aktywność zawodową i relacje z bliskimi, sposób definiowania siebie i świata w kontekście przemian ustrojowych, gospodarczych i społecznych, płciowe zróżnicowanie
ścieżek życia oraz autonomię podmiotu. Spadek poczucia bezpieczeństwa przekładał
88
się na rozpad osobowy i rozpad zaangażowań na różnych płaszczyznach, koncentracji na sobie i teraźniejszości, zaniku zróżnicowań płciowych i autonomii. Syntezę
uchwyconych przemian stanowi przedstawiony w dalszej części artykułu Model rozpadu zaangażowań w sytuacji rosnącego poczucia zagrożenia utratą pracy.
Wariant Z1: Integracja zaangażowań na różnych płaszczyznach i szerokich
odniesień do transformacji społeczno-ekonomicznych
Aktywność zawodowa. Reprezentanci Wariantu Z1 są jedyną grupą, dla której aktywność zawodowa stanowiła – obok dojrzałych zaangażowań rodzinnych – płaszczyznę osobowego rozwoju. Możliwość podejmowania nowych wyzwań i realizacja
nowych zadań pozwalały budować poczucie sukcesu. Na każdym etapie rozwoju
własne, motywowane wewnętrznie, zawodowe wybory i działania zintegrowane
były z zaangażowaniami na gruncie rodzinnym.
Relacje z bliskimi. Dla badanych z Wariantu Z1 relacje rodzinne stanowiły podstawową wartość, regulującą budowanie bliskich relacji, realizowanie ról i zadań
oraz wyznaczały oś aktywności na innych płaszczyznach. Przedstawiciele Wariantu Z1 pozytywnie wspominali dzieciństwo oraz związki z rodzicami. Wspierające
relacje tamtego okresu znalazły przełożenie na (1) sposób dokonywania wyborów życiowych, np. samodzielna bądź oparta na doświadczeniu rodziców decyzja
o kierunku kształcenia i przyszłym zawodzie, (2) sposób realizowania dorosłych
ról (troska o założoną rodzinę: wywiązywanie się z ról małżeńskich, rodzicielskich,
kształcenie dzieci, zapewnienie bytu materialnego) oraz (3) sposoby regulowania
codziennego życia (rozmowy standardową procedurą rozwiązywania problemów).
Towarzyszyło im zaangażowanie w bliskie relacje z przyjaciółmi. Osoby z Wariantu
Z1 udzielały pomocy innym oraz korzystały z ich pomocy. Były pozytywnie nastawione do młodych osób. Sugerowały im kierowanie się wartościami i sprawowanie
kontroli nad sobą (kierowanie się rozsądkiem).
Osoba 50+ i świat w kontekście przemian ustrojowych, gospodarczych i społecznych. Reprezentanci Wariantu Z1 realistycznie przedstawiają bieg swojego życia, podejmując kwestię jego powiązań z dokonującymi się w kraju przemianami
historycznymi i ekonomicznymi (transformacje lat 1980/1981 i 1989/1990). Jednocześnie mają rozeznanie w bieżącej sytuacji kraju. Są dobrze zorientowani w aktualnych trudnościach na rynku pracy i problemach związanych z utrzymaniem pracy.
Przez ich pryzmat patrzą na swoją sytuację zawodową.
Płeć i zróżnicowanie ścieżek życia. Dalsza analiza ścieżek życia, stanowiących
podstawę nakreślenia przedstawionej wyżej struktury, pozwala wyłonić różnice
w sposobach ich realizowania. Poniżej zestawiono charakterystyki kobiecych i męskich (1) trudności w realizacji ról zawodowych, (2) przewidywań dotyczących
89
własnej przyszłości, (3) sposobów poszerzonego ujmowania rynku pracy i dokonujących się na nim przemian oraz (4) różnic w strukturze autonomii12:
(1) trudności na płaszczyźnie zawodowej: poczucie uwikłania (pomimo obiektywnie korzystnej sytuacji zawodowej niemożność satysfakcjonującego zaangażowania się w pracę) vs. trudności w realizacji zadań (poczucie odpowiedzialności za wykonanie zadań, upatrywanie przyczyn trudności w sobie, z jednoczesnym wskazywaniem utrudnień zewnętrznych);
(2) stosunek do młodych: nasycony motywującym i uruchamiającym aktywność młodych ludzi podziwem vs. występowanie z pozycji autorytetu (formułowanie przestróg, np. przed lekkomyślnością);
(3) przewidywania dotyczące przyszłości: wyrażany w sposób pośredni lęk
o pracę (poprzez sygnalizowanie trudności rówieśników z utrzymaniem
pracy), któremu towarzyszy wyraźnie zarysowany obraz przyszłości pozazawodowej (budowanie relacji: troska o dzieci i dbanie o życie rodzinne
oraz pogłębianie relacji przyjacielskich; aktywność zawodowa odsunięta
na dalszy plan), vs. przewidywanie trudności w realizowaniu aktywności
zawodowej, lecz deklarowanie chęci kontynuowania pracy;
(4) sposób ujmowania problemów na rynku pracy: odwoływanie się do realnej
sytuacji pracownika (nawiązywanie do doświadczeń osób z bliskiego otoczenia lub sytuacji życiowej rówieśników) vs. rozważanie w kategoriach
systemowych sytuacji ekonomicznej kraju i możliwych rozwiązań (w tym
kontekście oceniają wpływ przemian ustrojowych i gospodarczych oraz aktualnego kryzysu na własną sytuację i realizację planów zawodowych).
(5) budowanie autonomii: deklarowanie własnej autonomii13, przy braku poczucia niezależności na gruncie zawodowym (pomimo braku trudności
w miejscu pracy) i osobistym (uciążliwość koordynowania zobowiązań rodzinnych i zawodowych) vs. silne poczucie autonomii, zwłaszcza na gruncie zawodowym.
Autonomia podmiotu i jej przejawy. Reprezentant Wariantu Z1 to osoba, której historia życia spleciona jest z ważnymi wydarzeniami w kraju. Jego aktywność
na różnych płaszczyznach ma zintegrowany charakter (powiązanie sfery osobistej,
bliskich relacji i spraw zawodowych), której rezultatem, a zarazem przejawem, jest
12
W przypadku każdego z pięciu aspektów jako pierwsze przedstawiano charakterystyki zachowań
kobiecych. Przeciwstawiono im charakterystyki zachowań męskich. W dalszych wariantach postępujący rozpad struktur zachowania doprowadzi do zaniku różnic w sposobach funkcjonowania kobiet i mężczyzn.
13
Warto zwrócić uwagę na podkreślanie przez kobiety samodzielnego podejmowania decyzji we
wczesnych okresach życia i kojarzenie dorosłości z utratą samodzielności. Jednocześnie nie wspominają one o autonomii w kontekście zaangażowań rodzinnych, pomimo, że to one są najczęściej
organizatorkami życia rodziny.
90
rozwój osobowy. Praca definiowana jest jako źródło wyzwań. Ich realizacja wiązana
jest z wysiłkiem i wytrwałością oraz budowaniem poczucia sukcesu, a jednocześnie
z umacnianiem wewnętrznej kontroli i odpowiedzialności. Płeć, podobnie jak poprzednio, różnicuje istotę i genezę poczucia autonomii.
Osoby z Wariantu Z1 jako jedyne spośród ogółu badanych 50-latków funkcjonują w tzw. sferze komfortu (por. Retowski, 2012).
Wariant Z2: Aktywne Ja w świecie: przesunięcie zaangażowań
na płaszczyznę bliskich relacji. Zawężone ujmowanie przemian
społeczno-ekonomicznych
Aktywność zawodowa. U osób z Wariantu Z2 istotnej zmianie podlega rola, jaką
pełni praca w życiu badanych. Sukces przestaje być wiązany z pomyślną realizacją
wyzwań zawodowych. Osiąganie sukcesu zaczyna być rozpatrywane przeważnie
w kontekście działań ukierunkowanych na rodzinę i budowanie relacji z bliskimi.
Relacje z bliskimi. Dokonuje się zmiana konstrukcji życia. Aktywność zawodowa schodzi na drugi plan, a podstawowe zaangażowania przesuwają się na płaszczyznę rodzinną. Głównymi pozostają rodzina i realizacja tradycyjnych wartości.
Osoby reprezentujące Wariant Z2 wyniosły z domu rodzinnego pozytywne doświadczenia. Wspierane przez rodziców samodzielnie decydowały o wyborze drogi
zawodowej. Własne małżeństwo określają jako udane. Są zadowolone z dzieci, z życia rodzinnego. Pozostają w bardzo satysfakcjonujących relacjach z przyjaciółmi.
Są zaangażowane w udzielanie innym pomocy, same też korzystają z ich pomocy.
Pozytywnie odnoszą się do młodych. Sugerują im postępowanie zgodne z wartościami i kierowanie się rozsądkiem.
Osoba 50+ i świat w kontekście przemian ustrojowych, gospodarczych i społecznych. Podobnie jak reprezentanci Wariantu Z1 wiążą historię własnego życia
ze zmianami ustrojowymi i gospodarczymi. Jednakże jest to ujęcie węższe, niezawierające złożonych odniesień, skoncentrowane na ocenie (nie analizie) wpływu
transformacji na życie jednostki. Badani obu płci twierdzą, iż przemiany roku 1980
pozytywnie wpłynęły na ich wchodzenie w życie zawodowe, a obecny kryzys nie
przyniósł większych zmian w ich życiu. W pogłębiony sposób rozpatrują bieżącą
sytuację na rynku pracy. Jednakże odnosząc się do problemów społeczno-ekonomicznych – ograniczają się do wyrażania ocen. Sytuację uznają za trudną, a szanse
starszych pracowników za niewielkie. Bardziej szczegółowo wypowiadają się na temat własnych trudności. Nie analizują ich, formułują natomiast wiele sądów pełnych obaw.
91
Płeć i zróżnicowanie ścieżek życia. Różnice między kobiecymi i męskimi wypowiedziami dotyczą obszarów stanowiących źródło obecnych trudności oraz
przewidywanych kierunków przyszłych działań:
(1) obszar trudności: praca vs. rodzina, tj. trudności na gruncie zawodowym,
przy czym uważają, że same są ich źródłem (kobiety) vs. trudności w życiu rodzinnym, kompensowane angażowaniem się w relacje przyjacielskie
(mężczyźni);
(2) przewidywania dotyczące przyszłości: skoncentrowanie na sprawach rodzinnych, nieprzewidywanie zmian i chęć kontynuowania pracy zawodowej vs.
niepodejmowanie tematu bieżącej aktywności zawodowej i sygnalizowanie
chęci zmiany pracy.
Autonomia podmiotu i jej przejawy. Przedstawiciele obu płci nie poruszają
kwestii poczucia autonomii. Kobiety sygnalizują jej brak jedynie na płaszczyźnie
zawodowej. Mężczyźni, eksponujący dotąd swą niezależność zawodową, w ogóle
nie podejmują tej kwestii. Jednakże wycofywanie się z działań lub chęć ochrony stanu obecnego w połączeniu z sygnalizowaniem obaw zdają się wskazywać na osłabienie ich poczucia autonomii.
Wariant Z3: Ja w relacji do świata: wartościowanie bliskich relacji.
Przemiany w kraju tłem do prezentowania siebie
Aktywność zawodowa. Nie wiążą osiągania sukcesu z realizacją zadań zawodowych (por. Wariant Z2). Nie wspominają o zawodowych osiągnięciach lub pokonywanych trudnościach. Pomijają kwestie wyboru zawodu i bieżącej aktywności
zawodowej. Formułują obawy dotyczące zawodowej przyszłości (możliwość utraty
pracy). Pomimo dostrzeganych utrudnień na rynku pracy chcą kontynuować aktywność zawodową.
Relacje z bliskimi. Ograniczają się do wypowiedzi na temat bieżącej sytuacji.
Nadal za podstawową wartość w swoim życiu uznają rodzinę. Jednak prezentowanie relacji z bliskimi zastępują ocenami i deklaracjami. Wyrażają przekonanie,
że odnieśli sukces w życiu rodzinnym. Nie podają uzasadnień. Informacje na temat
rodziny pochodzenia i rodziny własnej ograniczają do podania kilku faktów i wycinkowych ocen. Podają, że wychowywali się w „dobrej rodzinie” i „dobrze było
z rodzicami”. Pomijają kwestię sposobu podejmowania decyzji dotyczącej wyboru
szkoły. O sobie mówią, że: są „zadowoleni z małżeństwa”, założyli „udaną rodzinę”,
mają „wykształcone dzieci”. Maleje, w porównaniu z poprzednimi wariantami, satysfakcja z kontaktów przyjacielskich (są „w zasadzie zadowoleni”). Wyraźniej swoje niepełne zadowolenie wyrażają kobiety. Nadal przedstawiciele obu płci angażują
się we wzajemną pomoc: udzielają innym pomocy i sami przyjmują pomoc (tu też
kobiety są nie w pełni zadowolone z otrzymywanej pomocy). U reprezentantów
Wariantu Z3 zmianie podlega także stosunek do młodych ludzi. Badani twierdzą,
92
że angażują się w sprawy młodych, ale to pozytywne odniesienie ma raczej deklaratywny charakter (standardowe rady, np. „ważne jest wykształcenie”, przy czym
kobiety traktują je jako wartość autoteliczną, mężczyźni zaś wskazują na jego
użyteczność).
Osoba 50+ i świat w kontekście przemian ustrojowych, gospodarczych i społecznych. Badani przedstawiając bieg swojego życia, wspominają o dokonujących
się w kraju zmianach, traktując je jako tło, dostarczające punktów orientacyjnych
(„początek pracy był przed stanem wojennym”) lub oceniając ich wpływ na swoje
życie („kryzys nie przyniósł większych zmian”).
Zmianie podlega perspektywa przedstawiania biegu własnego życia: dotychczasową opcję aktywnego Ja zastąpiły wartościujące ustosunkowania się do różnych
kwestii. Przez negację (w ujęciu negatywnym) przedstawiają to, co dotyczy ich samych i bliskich im osób oraz różnych perspektyw czasowych (przyszłości i teraźniejszości). Wyrażają obawy, wyliczają niedostatki, niedobory, niemożności. Patrzą
na przyszłość z perspektywy możliwych strat. Negatywne odniesienia do teraźniejszości zaczynają u nich obejmować coraz szerszy zakres aktualnych spraw.
Płeć i zróżnicowanie ścieżek życia. W Wariancie Z3 różnice międzypłciowe
są konsekwencją różnic w patrzeniu na świat i przekładają się na doświadczane
trudności i sposoby radzenia sobie z nimi:
(1) trudności w życiu rodzinnym: kobiety godzą się na kontynuację status quo
(ponoszenie odpowiedzialności za organizację życia rodzinnego), mężczyźni trudności kompensują angażowaniem się w kontakty towarzyskie;
(2) utrzymanie pracy: wyrażanie obaw „w imieniu” swoim i rówieśników (kobiety) vs. przemilczanie problemu (mężczyźni);
(3) niepokój o siebie: kobiety obawiają się zagrożeń uniemożliwiających realizację ich (niesprecyzowanych) planów zawodowych, mężczyźni niepokoją się
o zdrowie.
Autonomia podmiotu i jej przejawy. W Wariancie Z2 kwestia niezależności
jest wycinkowo sygnalizowana (kobiety) lub pomijana (mężczyźni). W Wariancie
Z3 przedstawiciele obu płci wybierają rozwiązania „zastępcze”. Kobiety doświadczany w różnych dziedzinach dyskomfort przykrywają deklarowaniem, iż „czują się
ogólnie niezależne”. Mężczyźni niemożność sprawowania satysfakcjonującej kontroli nad własnym życiem zastępują „kontrolowaniem” działań innych podmiotów:
projektowaniem zmian, jakich mogłyby dokonać np. urzędy pracy (proponowanie
tworzenia „kompaktowych” szkoleń: kursów z odpowiadającymi im praktykami).
W Wariantach Z1-Z3 obserwujemy rosnącą (wraz z poczuciem zagrożenia)
dezintegrację zachowań: transformację zaangażowań w bliskie relacje i spadek
zaangażowań zawodowych, jakościowe zmiany w odniesieniach do przeszłości
93
i przyszłości, itp. W dalszych wariantach badani wycofują się z działań na rzecz innych, ograniczając aktywność do ochrony siebie i zaspokajania własnych potrzeb.
Wariant Z4: Zredukowanie bliskich relacji. Poczucie zagrożenia niezależności
materialnej
Aktywność zawodowa. Badani należący do Wariantu Z4 nie łączą osiągnięcia zawodowego sukcesu z zaangażowaniem w pracę. Wybór zawodu przedstawiają jako
życiową konieczność („należało coś wybrać”). Nie informują o przebiegu swojej aktywności zawodowej, o sukcesach lub trudnościach. Obserwuje się natomiast ich
narastającą bierność. Osoby z Wariantu Z4 nie wyrażają nawet obaw o utrzymanie
pracy bądź niepokojów związanych z niestabilnym rynkiem pracy. Nie wypowiadają się na temat swej zawodowej przyszłości.
Relacje z bliskimi. Więcej informacji podają na temat relacji z bliskimi. Mają
za sobą spokojne dzieciństwo i dobre relacje z rodzicami. Opisy pozostałych relacji
zastępują ocenami i deklaracjami. Mówiąc o „rodzinie”, nie wymieniają jej członków: nie wspominają o małżonkach, o dzieciach. Wyrażają przekonanie, że w życiu
rodzinnym odniosły sukces. Nie precyzują, na czym opierają swoje przekonanie.
W pojedynych wypowiedziach na temat własnej przyszłości zapowiadają, iż nie
przewidują organizowania własnego czasu ze względu na potrzeby bliskich (określenie przez negację – por. Wariant Z3). Nie są w pełni zadowolone z kontaktów
z przyjaciółmi. Nie podejmują tematu świadczenia lub korzystania z pomocy. Obojętnieją na problemy młodych. Nie udzielają im rad. Fakt ten można prawdopodobnie wiązać z zachwianiem się stabilnego, opartego na wartościach, systemu dokonywania ocen (por. Warianty Z1-Z3). Całość wskazuje na silne zredukowanie bliskich
relacji, które w kolejnych wariantach przyjmie postać izolowania się.
Ja i świat w kontekście przemian ustrojowych, gospodarczych i społecznych.
W Wariancie Z4 stopniowo zaciera się struktura zewnętrznych i wychodzących
poza chwilę obecną odniesień. Badani w jeszcze mniejszym stopniu niż reprezentanci Wariantów Z1-Z3 dostrzegają związek przemian okresu Solidarności i stanu
wojennego z biegiem swego życia. Stwierdzają, iż „wpłynęły” one na przebieg ich
nauki i pracy oraz sytuację rodzinną. O innych przełomowych wydarzeniach ostatnich dziesięcioleci nie wspominają. Wymiar czasu redukują do wycinkowych wypowiedzi o przeszłości, formułowania ocen dotyczących teraźniejszości oraz wyrażania się – przez negację – o przyszłości (brak zgody na uwzględnianie potrzeb
rodziny w swoich planach – kobiety).
Analiza Wariantów Z3-Z4 ujawnia rozpad dotychczasowej konstrukcji zachowań. Różnice w funkcjonowaniu mężczyzn i kobiet ulegają zatarciu.
Autonomia podmiotu i jej przejawy. Warto zwrócić uwagę na szczegóły dotyczące autonomii kobiet, sygnalizujące kierunek zmian, które ujawnią się w kolejnych wariantach. Przy bardzo ograniczonej i rozluźnionej sieci relacji oraz
94
zdestabilizowanym systemie wartości kobiety poruszają kwestię poczucia własnej
niezależności. Pomimo iż wartości materialne nie zdominowały jeszcze ich odniesień i działań (por. Wariant Z5), kobiety podkreślają odczuwanie braku (znów
pośrednie określanie przez negację!) materialnej niezależności. Wskazywałoby
to na powiązania kobiecego poczucia autonomii i bezpieczeństwa materialnego.
Mężczyźni, wycofując się z zaangażowań zawodowych, nie podejmują problemu
autonomii, co sugerowałoby związek męskiego poczucia autonomii z osiągnięciami
zawodowymi.
W ostatnich trzech wariantach, kobiecym (Z5) lub mieszanych (Z6-Z7), problem
niezależności nie pojawi się w ogóle. Wypowiedzi badanych będą dotyczyły własnej – charakteryzowanej przez negację – sytuacji życiowej (poczucie samotności,
wycofanie z relacji, brak zainteresowania światem, niekiedy korzystanie z instytucjonalnego wsparcia).
Wariant Z5: Społeczna izolacja i koncentracja na zabezpieczaniu potrzeb
materialnych
Aktywność zawodowa. Wariant Z5 jako jedyny jest reprezentowany wyłącznie
przez kobiety. Jego przedstawicielki nie wypowiadają się na temat pracy (por. Wariant Z4). Sygnalizują jedynie brak poczucia niezależności materialnej.
Relacje z bliskimi. Doświadczenia rodzinne określają jako trudne. Nie informują o relacjach z rodzicami oraz o własnym małżeństwie i dzieciach. Nie przywiązują szczególnej wagi do wartości. Są skoncentrowane na sobie i bieżącej sytuacji.
Nie świadczą innym pomocy, same też jej nie otrzymują. Nie są zainteresowane
sytuacją młodych. Czują się samotne, nie zdołały nawiązać trwałych znajomości.
W przyszłości zamierzają swój czas poświęcić najbliższym.
Osoba 50+ i świat w kontekście przemian ustrojowych, gospodarczych i społecznych. Świat ograniczony do Ja skoncentrowanego na zabezpieczeniu własnych
potrzeb14. Brak danych o przebiegu własnej aktywności zawodowej przekłada się
na brak nawiązań do historyczno- ekonomicznego kontekstu minionych lat.
Wariant Z6: Społeczna izolacja i materialna zależność od pomocy
instytucjonalnej
Aktywność zawodowa. Reprezentanci Wariantu Z6 unikają poruszania tematów
związanych z przebiegiem pracy, obawami, planami, itp. (por. Warianty Z4-Z5).
Relacje z bliskimi. Nie podają informacji na temat rodziny pochodzenia i rodziny własnej. Są skoncentrowani na sobie. Na pierwszy plan wysuwają się: brak
przyjaciół i materialna zależność od pomocy instytucjonalnej. Są jedynymi spośród
14
Używam określenia „zabezpieczanie” a nie „zaspokajanie” (własnych) potrzeb chcąc podkreślić fakt
choćby niewielkiego panowania nad przyszłością. U bezrobotnych w najtrudniejszej sytuacji de facto dominuje bieżące zaspokajanie potrzeb (Rzechowska, 2010a).
95
ogółu badanych, którzy z niej korzystali. Kontakt z instytucjami pomocowymi
określali jako „trudne doświadczenie”. Na dalszy plan odsuwają wartości. Obojętność wobec młodych przechodzi w ich negatywną ocenę.
Osoba 50+ i świat w kontekście przemian ustrojowych, gospodarczych i społecznych. Świat osób reprezentujących Wariant Z6 ograniczony jest do niezabezpieczonych potrzeb. Na brakach i niedoborach koncentruje się większość wypowiedzi.
Wariant Z7: (Quasi-)autonomia i budowanie wspierających (quasi-)relacji
Aktywność zawodowa. Badani zaliczeni do ostatniego wariantu enigmatycznie wypowiadają się o aktualnej i przyszłej pracy (por. Warianty Z4-Z6). Podkreślają natomiast znaczenie osiągnięcia zabezpieczenia materialnego.
Relacje z bliskimi. W ich wypowiedziach brakuje informacji o rodzinie pochodzenia i rodzinie własnej (por. Wariant Z6). Warto zwrócić uwagę, iż badani implicite instrumentalizują relacje: eksponują siebie na tle innych, podkreślając znaczenie
własnych osiągnięć materialnych i czyniąc z siebie punkt odniesienia przy formułowaniu wszelkich rad i ocen. Krytycznie wypowiadają się o młodych. Z perspektywy
własnych sukcesów materialnych doradzają im wyjazd za granicę. Zaskakujące jest,
że częściej czynią tak kobiety, którym wcześniej (por. Wariant Z3) bliższe były wartości, np. rodzina, podczas gdy mężczyźni podchodzili instrumentalnie do wchodzenia na rynek pracy lub utrzymania się na nim.
W sytuacji względnego bezpieczeństwa materialnego podejmują próby wychodzenia ze społecznej izolacji. Opisują sukcesy w relacjach z „przyjaciółmi”. Traktują
ich czysto instrumentalnie, zwłaszcza kobiety, które tego rodzaju „przyjaźnie” postrzegają jako zabezpieczenie przed samotnością.
Osoba 50+ i świat w kontekście przemian ustrojowych, gospodarczych i społecznych. Świat jest tu ograniczony do zabezpieczonego materialnie Ja i poszerzany
o krąg wspierających quasi-przyjaciół. W przypadku kobiet ów krąg pełni funkcję
bardziej ochronną („żebym nie była samotna”).
Szczegóły dotyczące dokonującej się – wraz ze wzrostem poczucia zagrożenia –
transformacji przedstawiono w tabeli 1 (s. 96-97).
Analiza wewnętrznej konstrukcji przedstawionych w tabeli wariantów oraz
łączących je powiązań wskazuje na wielorakie konsekwencje utraty poczucia bezpieczeństwa. Wiedza na temat ich wewnętrznej struktury stała się podstawą zbudowania modelu odzwierciedlającego spektrum zaangażowań, będących funkcją
poziomu poczucia bezpieczeństwa osób 50+.
Odniesienia
do świata: refleksje
nad przemianami
ustrojowymi
i gospodarczymi
Odniesienia do siebie:
wiążą historię
własnego życia
z transformacjami
społ.-gosp.
Ja: realizowane poprzez role Przyjaciele: zaangażowanie Odniesienia do świata:
Zaangażowania: dominacja w relacje
wycinkowy obraz
zaangażowań rodzinnych;
Pomoc: odwzajemniona
przeszłości; analizy
koordynacja działań
Młodzi: pozytywne
zastąpione ocenami
Wariant Z2
w ramach płaszczyzn życia
odniesienia
rodzinnego
i formułowanie rad
pozytywna ocena
Relacje rodzinne: pozytywny odwołujących się
wpływu wydarzeń
opis relacji rodzinnych
do wartości
na bieg ich życia
Ja: punktem odniesienia
Przyjaciele: zastrzeżenia
Odniesienia do siebie
do dokonywania ocen
do przyjaciół; spadek
i świata: wyrażane
zadowolenia z relacji
przez negację
bliskich osób
Zaangażowania: rozluźnienie Pomoc: odwzajemnianie,
(obawy, niedostatki,
relacji; deklarują
lecz niepełne zadowolenie niemożności)
Wariant Z3
zaangażowanie w relacje
z otrzymywanej pomocy
rodzinne
Młodzi: deklarowanie
Relacje rodzinne: ogólnikowe pozytywnego stosunku;
oceny zadowolenia z życia
brak zaangażowań
rodzinnego
Przyjaciele: silne
zaangażowanie
w relacje zintegrowane
z zaangażowaniami
na innych płaszczyznach
Pomoc: odwzajemniona
Młodzi: pozytywne
odniesienia; porady
odwołujące się do wartości
Bieg życia (ja, relacje, odniesienia, perspektywy)
Teraźniejszość
Przeszłość
Ja w relacjach rodzinnych
Relacje pozarodzinne
Ja: zintegrowane Ja
(regulowane przez wartości)
Zaangażowania: koordynacja
zaangażowań na różnych
płaszczyznach
Wariant Z1
Relacje rodzinne:
wieloaspektowa, refleksyjna
prezentacja relacji z bliskimi
Warianty
Kategorie
analizy
Tabela 1. Transformacje zaangażowań osób 50+: charakterystyka wariantów Z1-Z7
Pogłębiona prezentacja przemian
społ.-gosp. w powiązaniu
z zaangażowaniami rodzinnymi
i zawodowymi; świadomość
aktualnej sytuacji własnej i świata;
szerokie i pogłębione odniesienie
do przeszłości i przyszłości
Czasoprzestrzenna konstrukcja
obrazu życia
Szersza prezentacja życia
rodzinnego; wycinkowy obraz
przemian społ.-gosp. i ocena
ich wpływu na własne życie;
świadomość aktualnych trudności
społ.-gosp. lecz koncentracja
na własnych problemach; raczej
ocenianie niż analizowanie sytuacji
Praca: wyrażanie
Wydarzenia w kraju tłem
fragmentarycznego przedstawianie
obaw
Wizja życia: chęć
przeszłości rodzinnej; koncentracja
kontynuowania pracy na bieżących problemach;
wyrażane przez negatywne
ustosunkowanie się do różnych
kwestii
Praca: świadomość
niepewności pracy;
realistyczna analiza
sytuacji
Wizja życia:
skorelowana
z aktywnością
zawodową
na pierwszym lub
drugim planie
Praca: wyrażanie
licznych obaw
Wizja życia:
chęć utrzymania
zawodowego status
quo; zainteresowanie
sprawami rodzinnymi
Przyszłość
96
Przyjaciele: poczucie
samotności
Pomoc: nie świadczą i nie
otrzymują
Młodzi: pomijają kwestię
młodych
Przyjaciele: brak przyjaciół
Pomoc: pomoc
instytucjonalna
Młodzi: negatywny
stosunek
Przyjaciele:
quasi-przyjaciele
Młodzi: krytyczna ocena;
zalecanie pracy za granicą
Ja: eksponowanie własnych
potrzeb
Relacje rodzinne: trudne
Wariant Z5
doświadczenia rodzinne
Ja: eksponowanie własnej
skuteczności w radzeniu
Wariant Z7
sobie z zaspokajaniem
potrzeb
Ja: eksponowanie własnych
potrzeb; korzystanie
Wariant Z6 z pomocy służb społecznych
Przyjaciele: w pełni
zadowoleni z kontaktów
Pomoc: nie wypowiadają
się
Młodzi: stosunek obojętny
Odniesienia
do siebie i świata:
brak jakichkolwiek
odniesień
Odniesienia
brak jakichkolwiek
odniesień
Odniesienia do świata:
uznanie „wpływu”
przeszłych wydarzeń
na swoje życie;
brak jakichkolwiek
odniesień
wycinkowe obrazy
dzieciństwa; brak
jakichkolwiek
odniesień
Odniesienia
brak jakichkolwiek
odniesień
Bieg życia (ja, relacje, odniesienia, perspektywy)
Teraźniejszość
Przeszłość
Ja w relacjach rodzinnych
Relacje pozarodzinne
Ja: punktem odniesienia
do dokonywania ocen
Zaangażowania: pomimo
braku odniesień deklarują
zaangażowanie w życie
Wariant Z4 rodziny
Relacje rodzinne: ogólnikowe
oceny rodziny; deklarowanie
poczucia sukcesu w życiu
rodzinnym
Warianty
Kategorie
analizy
Praca i wizja życia:
nie wypowiadają się
Praca i wizja życia:
nie wypowiadają się
Praca: nie
wypowiadają się
Wizja życia: chęć
poświęcenia czasu
bliskim
Praca: pogłębiająca
się bierność, nie
wyrażają obaw
o przyszłość
Wizja życia:
nie przewidują
angażowania się
w życie bliskich
Przyszłość
Teraźniejszość: skoncentrowanie
na zabezpieczaniu materialnym
na niezabezpieczonych potrzebach
na zabezpieczeniu własnych
potrzeb
Sporadyczne i wycinkowe
nawiązania do przeszłości;
Teraźniejszość zredukowana
do bliskich relacji; pogłębiający się
brak zaangażowań
Czasoprzestrzenna konstrukcja
obrazu życia
97
98
Psychologiczne konsekwencje utraty poczucia bezpieczeństwa
Przyjęta strategia rekonstruowania ścieżek życia zrywa z tradycyjnym pomiarem.
Zakłada, a następnie ujawnia, obecność istotnych, nieuwzględnianych dotąd, składowych zjawiska. Ukazuje jego złożoność, wewnętrzne zróżnicowanie i transformacje, jakim podlegało15.
Model rozpadu zaangażowań w sytuacji rosnącego poczucia zagrożenia utratą pracy. Ilustrację zidentyfikowanych przemian stanowi rysunek 3. Odzwierciedlono na nim model zmian odzwierciedlający postępujący rozpad osobowy (Ja)
oraz różnicowanie się i dezorganizację zaangażowań jednostki na płaszczyźnie relacji rodzinnych (R), przyjacielskich (P) i zawodowych (Z) (por. rys. 1).
Rys. 3. Model rozpadu zaangażowań w sytuacji rosnącego poczucia zagrożenia
utratą pracy (Warianty Z1-Z7)
15
W związku z tym liczby osób reprezentujących poszczególne warianty nie są przedmiotem analiz
(por. wyżej: charakterystyka podejścia procesualnego; por. także: Rzechowska 2010a, 2011b).
99
Spektrum stanów odpowiadających różnym stopniom poczucia zagrożenia
Wyniki badań wskazują, iż kluczowym wymiarem, wyznaczającym aktywność
osób 50+ w sytuacji zagrożenia utratą pracy, jest poczucie bezpieczeństwa. Jest
ono pierwotną antycypacją, uruchamiającą szerokie spektrum stanów odpowiadających różnym stopniom poczucia zagrożenia. Są to kolejno:
◆◆ stan względnego komfortu psychicznego, z zachowaną umiejętnością rozpoznawania zagrożenia (dostrzeganie istotnych przesłanek, nadawanie im odpowiedniego znaczenia), budowania adekwatnego obrazu sytuacji i zdolnością do ochrony przed niebezpieczeństwem (Wariant Z1);
◆◆ przekroczenie strefy komfortu, a wraz z nim traktowanie wyzwań jako potencjalnych zagrożeń (wyrażanie obaw i niepokoju); unikanie zmian i podejmowanie skutecznych działań chroniących lub utrwalających istniejący stan
rzeczy zapewnia poczucie bezpieczeństwa; jednocześnie zachowana zostaje
potrzeba aktywnego angażowania się w przyszłe działania (Wariant Z2);
◆◆ negowanie jako sposób wyrażania frustracji i zachowania status quo: analogicznie jak wyżej – chęć zachowania dotychczasowego stanu rzeczy, której
towarzyszy doświadczanie nieskuteczności własnych działań; osoby jeszcze
radzą sobie z trudnościami, jeszcze dostrzegają pozytywne aspekty sytuacji,
ale jednocześnie rośnie poziom ich lęku i poczucie krzywdy, które ujawniają
się w charakterystycznym definiowaniu świata przez negację (Wariant Z3);
◆◆ quasi-zabezpieczanie się przed rosnącym poczuciem zagrożenia, gdy rozpadowi organizacji zachowania (ograniczenie kontaktów, bierność oraz koncentracja na sobie) towarzyszą quasi-działania i uruchamianie mechanizmów obronnych (racjonalizacje); zdają się one dawać poczucie radzenia
sobie z rzeczywistością (projekty naprawiania świata przez mężczyzn oraz
eksponowanie własnej autonomii przez kobiety; por. Wariant Z4);
◆◆ ochrona minimum bezpieczeństwa przez samodzielne zabezpieczenie własnych potrzeb związanych z codziennym życiem; pojawiają się: automarginalizacja, odcięcie od relacji społecznych i koncentracja na „tu i teraz”;
bilans życia staje się bilansem strat (Wariant Z5);
◆◆ powierzanie innym zabezpieczania własnych potrzeb: wsparcie instytucji pomocowych staje się gwarantem zabezpieczenia podstawowych potrzeb materialnych (Wariant Z6);
◆◆ zaprzeczanie własnej psychologicznie trudnej sytuacji: eksponowanie swojej
sprawności i skuteczności w zabezpieczaniu osobistych potrzeb; deprecjacja
innych i nastawiona na ochronę siebie instrumentalizacja budowanych relacji
stają się środkami budowania poczucia kontrolowania sytuacji (Wariant Z7).
Mając na uwadze indywidualizowanie procesu diagnozowania i rozwiązywania problemów 50-latków, warto jeszcze zwrócić uwagę na odmienności kobiecych
i męskich ścieżek rozpadu zachowań w sytuacji zagrożenia utratą pracy.
100
Kobiecy i męski wariant modelu rozpadu zaangażowań w sytuacji rosnącego
poczucia zagrożenia utratą pracy. Kobiety pozostające „w strefie komfortu” (Wariant Z1) koncentrują się na rolach służących zabezpieczaniu potrzeb członków
rodziny. Stabilny układ rodzinny i efektywność zaangażowań zdają się stanowić
podstawę budowania kobiecego poczucia własnej wartości. Poczucie zagrożenia
utratą pracy narusza dotychczasową konstrukcję osobową kobiety, jednocześnie
modyfikując jej rodzinne zaangażowania, co prawdopodobnie wtórnie owo poczucie zagrożenia pogłębia. Dotychczasowe definiowanie siebie poprzez role zastępowane jest budowaniem własnej autonomii, w tym m.in. określanie granic i płaszczyzn poczucia niezależności. Chroni ono czasowo kobietę przed automarginalizacją. W przypadku mężczyzn tym, co zagrożonym utratą pracy wyznacza kierunek
zmian, jest zdolność kontrolowania świata oraz decydowania o kierunkach działań,
zwłaszcza na płaszczyźnie zawodowej. Poczucie zagrożenia utratą pracy zdaje się
je naruszać. Sprawia to przejście od zintegrowanych działań na różnych płaszczyznach, z podejmowaniem wyzwań zawodowych (Wariant Z1, „strefa komfortu”)
do pomijania tematu aktywności zawodowej (Wariant Z2) bądź tworzenia pozorów
kontrolowania sytuacji poprzez wysuwane propozycje zmian w działaniach instytucji pomocowych (Wariant Z3).
Na koniec pragnę zwrócić uwagę na szereg prawidłowości istotnych z perspektywy diagnostyki osób 50+ w budowaniu adekwatnych systemów wspierających,
uwzględniających złożoność sytuacji 50-latków, a zwłaszcza jej uwarunkowań
osobowo-rozwojowych.
Praktyka doradcza w sytuacji rosnącego poczucia zagrożenia
utratą pracy
W sytuacji rosnącego poczucia zagrożenia utratą pracy silne strony 50-latków
(m.in. autonomia, dystans, generatywność, mądrość, zawodowe atuty) służą raczej ochronie najbliższych i wzmacnianiu własnego poczucia bezpieczeństwa niż
podejmowaniu ambitnych przedsięwzięć w związku z traktowaniem trudnej sytuacji jako wyzwania. Naruszenie poczucia bezpieczeństwa pociąga za sobą redukcję zaangażowań na różnych płaszczyznach, w pierwszej kolejności na płaszczyźnie
zawodowej (por. „syndrom ocalenia”). Ograniczaniu sieci społecznych towarzyszy
instrumentalizowanie relacji. W najtrudniejszych przypadkach aktywność jednostek sprowadza się do ochrony siebie i zabezpieczania własnych potrzeb. Wsparcie
ze strony członków rodziny i przyjaciół bywa nieskuteczne. U zagrożonych utratą
pracy występuje obwinianie siebie, zachowania agresywne będące formą odreagowywania frustracji etc.
Najczęściej strategie wspierające aktywność zawodową osób 50+ formułowane są dość ogólnikowo, a realizacja postulatu indywidualizowania pomocy pozostaje w sferze deklaracji. Rzadko tworzone są interdyscyplinarne rozwiązania
101
wykorzystujące psychologiczną wiedzę o funkcjonowaniu osób w wieku średnim
w budowaniu zindywidualizowanych ścieżek wsparcia. Wymagałoby to umiejętności określenia przez osobę udzielającą wsparcia: kim jest klient, jaka jest jego osobowa konstrukcja, jakie są płaszczyzny jego zaangażowań, jakie relacje na nich buduje, jakie role i zadania realizuje, jak definiuje bieżącą sytuację i swoje problemy,
co składa się na jego życiowe zasoby i co jest w stanie uruchomić w aktualnej sytuacji itp. Pozyskane dane mogą stanowić podstawę zarówno formułowania diagnozy, jak i budowania zindywidualizowanej ścieżki wspierania. W obu przypadkach
zidentyfikowanie stopnia dezorganizacji zachowania wymagałoby dopełnienia osobowymi i kontekstualnymi charakterystykami zaangażowań klienta.
Dla pracowników pozostających „w strefie komfortu” (Wariant Z1) wystarczającą formę wsparcia stanowić mogą relacje z bliskimi dopełniane informacjami
o ewentualnych kierunkach działań w przypadku wzrostu poczucia zagrożenia.
Miałyby one raczej charakter umacniania w spostrzeganiu potencjalnie trudnej sytuacji jako sytuacji samodzielnie dokonywanego wyboru: zmiany zadań, stanowisk,
udostępnienie ofert pracy i wachlarza szkoleń (m.in. mentoring, coaching).
Pracownikom z tendencją do redukowania obszaru zaangażowań (Warianty
Z2-Z4) winny być oferowane wsparcia ukierunkowane na wzmacnianie aktywności, a zarazem budowanie ochrony zabezpieczającej przed narastaniem poczucia
zagrożenia oraz powiększanie orientacji w możliwościach działań na rynku pracy w przypadku faktycznej jej utraty. Byłyby to zarówno doradztwo zawodowe
lub coaching (poznawanie rynku pracy i aktywnych metod szukania pracy, ale też
określanie swojego potencjału zawodowego: pogłębienie świadomości, kim jestem
i jakie są moje możliwości, jak je wzmacniać), jak i pomoc psychologiczna ukierunkowana m.in. na: budowanie/ochronę poczucia własnej wartości, zobiektywizowanie swych lęków i kontrolę własnych destrukcyjnych zachowań, podtrzymanie
dobrych relacji w rodzinie; odbudowywanie relacji interpersonalnych, budowanie
sieci wsparcia osobistego.
W przypadku osób zogniskowanych na ochronie siebie (Warianty Z5-Z7) jednym z rozwiązań będzie terapia indywidualna. Byłaby ona skierowana na odbudowanie autonomii (praca z silnym niepokojem i biernością, przepracowanie mechanizmów obronnych) oraz na poszukiwanie takich obszarów zaangażowań, które
pozwoliłoby na uniezależnienie poczucia własnej wartości od trudnych doświadczeń zawodowych. Dopełnieniem pomocy psychologicznej byłyby: z jednej strony
– wsparcie materialne, z drugiej – dostarczanie informacji o możliwościach zatrudnienia w ramach nowych form aktywności zawodowej (np. zatrudnienie subsydiowane) oraz realizowania się na płaszczyźnie pozazawodowej.
102
Podsumowanie
Przedstawione propozycje sugerują potrzebę podjęcia w pierwszej kolejności działań doradczych skoncentrowanych raczej na pracy indywidualnej niż grupowej.
Indywidualizacja procesu wspierania ułatwi dobór adekwatnych strategii. Jednym
ze źródeł inspiracji w doborze środków może być przedstawiony w artykule model
rozpadu zaangażowań w sytuacji rosnącego poczucia zagrożenia utratą pracy. Dopiero uzyskanie pozytywnych rezultatów na etapie wspierania osobowej konstrukcji i budowania (odbudowywania) relacji z innymi, mogłoby stanowić podstawę
efektywnego nabywania przez 50-latków merytorycznych umiejętności.
W tym kontekście punkt wyjścia dla konstruowania przez doradców indywidualnych ścieżek pomocy stanowiłoby podejście interdyscyplinarne, łączące różne
aspekty wiedzy o człowieku i rynku pracy. Jednym ze źródeł odwołań poradoznaczych byłaby pogłębiona wiedza psychologiczna, rozpatrująca rozwojowe przemiany wieku średniego w kontekście głębokich transformacji przestrzeni społeczno-ekonomicznej, kulturowej i technologicznej, w której przyszło żyć pokoleniu
współczesnych 50-latków.
Bibliografia
Appelt. K. (2005). Środkowy okres dorosłości. Jak rozpoznać potencjał dojrzałych dorosłych? W: A. I. Brzezińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańsk: Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
Armstrong-Stassen, M. (2002). Designated redundant but escaping layoff: A special group
of layoff survivors. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 75, 1-13.
Baltes, P. B., Glück, J., & Kunzmann, U. (2004). Mądrość. Jej struktura i funkcja w kierowaniu pomyślnym rozwojem w okresie całego życia. W: J. Czapiński, (red.), Psychologia
pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 117-146). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bańka, A. (1992). Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej. Poznań: Wydawnictwo
PRINT-B.
Baruch, Y., & Hind P. (2000). “Survivor syndrome” – a management myth? Journal of Managerial Psychology, 15(1), 29-45.
Boni, M. (2011). Młodzi. Warszawa: Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.
Borucki, Z. (1990). Samoakceptacja i kompetencje interpersonalne a spostrzeganie stresu
roli zawodowej. W: A. Biela, (red.), Stres w pracy zawodowej. Wybrane zagadnienia. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Campbell-Jamison, F., Worrall, L., & Cooper, C. (2001). Downsizing in Britain and its effects on survivors and their organizations. Anxiety, Stress & Coping, 13(4), 35-58.
Carstensen, L. L., Pasupathi, M., Mayr U. & Nesselroade, J. R. (2000). Emotional Experience
in Everyday Life Across the Adult Life Span. Journal of Personality and Social Psychology, 79(4), 644-655.
103
Charness, N. (1981). Aging and skilled problem solving. Journal of Experimental Psychology,
110, 21-38.
Chase, W. G., & Simon, H. A. (1973). Perception in chess. Mental Health Digest, 5, 20-27.
Chudzicka-Czupała, A. (2004). Bezrobocie. Różne oblicza wsparcia. Katowice: Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego.
Cox, K. S., Wilt, J., Olson, B., & McAdams, D. P. (2010). Generativity, the Big Five, and Psychosocial Adaptation in Midlife Adults. Journal of Personality, 78(4), 1185-1208.
De Cuyper, N., Bernhard-Oettel, C., Berntson, E., De Witte, H., & Alarco, B. (2008). Employability and employees’ well-being: mediation by job insecurity. Applied Psychology:
An International Review, 57(3), 488-509.
Erikson, E. H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Eurostat (2014). Kwartalna informacja o rynku pracy. Monitoring Rynku Pracy. GUS, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy. Dostępne na: stat.gov.pl/.../gfx/.../
pw_kwartalna_inf_o_rynku_pracy_2kw_2014.pdf. Pobrano: 1.10.2014.
Freund, A. M., & Ritter, J. O. (2009). Midlife crisis: A debate. Gerontology, 55, 582-591.
Gamian-Wilk, M., Borejko, K., Gwara, A., Paszko, J., & Stokłosa, K. (2008). Przyjmowanie
nieadaptacyjnych strategii autoprezentacji jako rezultat zagrożonej tożsamości zawodowej osób długotrwale bezrobotnych. W: B. Zimoń-Dubowik, M. Gamian-Wilk (red.),
Oblicza tożsamości: perspektywa interdyscyplinarna (s. 185-201). Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.
Gandolfi, F. (2005). How Do Organizations Implement Downsizing? An Australian and New
Zealand Study. Contemporary Management Research, 1(1), 57-68.
Gandolfi, F. (2008). Learning from the Past – Downsizing Lessons for Managers. Journal of
Management Research, 8(1), 3-17.
Gandolfi, F., & Hansson, M. (2011). Causes and Consequences of Downsizing: Towards an
Integrative Framework. Journal of Management and Organization, 17(4), 498-521.
Greenhalgh, L., & Rosenblatt, Z. (1984). Job insecurity: Toward conceptual clarity. Academy
of Management Review, 9(3), 438-448.
Kekes, J. (1983). Wisdom. American Philosophical Quarterly, 20, 277-286.
Kinnie, N., Hutchinson, S., & Purcell, J. (1998). Downsizing: is it always lean and mean?
Personnel Review, 27(4), 296-311.
Lyubomirsky, S., King, L. A., & Diener, E. (2005). The benefits of frequent positive affect:
does happiness lead to success? Psychological Bulletin, 131(6), 803-855.
Miller, D. (1981). The ‘Sandwich’ Generation: Adult Children of the Aging. Social Work, 26,
419-423.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy (2013). Osoby powyżej
50. roku życia na rynku pracy w 2012 roku. Raport dostępny na: http://www.mpips.gov.
pl/analizy-i-raporty/raporty-sprawozdania/rynek-pracy/sobypowyej50rokuycianarynkupracy/rok-2012/. Pobrano: 25.03.2014.
Mól, D. (2008). Osoby 50+ na rynku pracy. Biuletyn, 7, 1-14.
Norman, H., John, L., & Glenn, P. (2006). Maintaining and enhancing older worker productivity. Journal of Vocational Rehabilitation, 25, 45-55.
104
OBOP (2011). Polacy na temat aktywności zawodowej seniorów – raport z badań. Warszawa:
Kancelaria Prezydenta RP.
Olejnik, M. (2011). Średnia dorosłość. W: J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka
(s. 312-325). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Oleś, P. (2012). Psychologia człowieka dorosłego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Oleś, P., & Batory (2008). Tożsamość i jej przemiany a kultura. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Peterson, I., Herting, A., Hagberg, L., & Theorell, T. (2005). Are Trends in Work and Health Conditions Interrelated? A Study of Swedish Hospital Employees in the 1990s.
Journal of Occupational and Organizational Psychology, 10(2), 110-120.
Pietrasiński, Z. (1990). Rozwój człowieka dorosłego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo
Wiedza Powszechna.
Pietrasiński, Z. (2001). Mądrość, czyli świetne wyposażenie umysłu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Quinlan, J. R. (1993). C4.5: Programs for machine learning. San Mateo: California: Morgan
Kaufman Publishers, Inc.
Raport Ekspercki Manpower (2008). Nowe Spojrzenie na Pracowników 50+. Dostępne na:
http://www.mature-project.eu/materials/50_plus_raport_ekspercki_pl.pdf. Pobrano:
1.10.2013.
Raport BKL (2013). Wykształcenie, praca, przedsiębiorczość Polaków. Dostępne na: http://
bkl.parp.gov.pl/system/files/Downloads/20121128143313/BKL_broszura_2013.
pdf?1371447997. Pobrano: 5.10.2014.
Redman, T., & Keithley, D. (1998). Downsizing goes east? Employment re-structuring in
post-socialist Poland. International Journal of Human Resource Management, 9(2),
274-295.
Retowski, S. (2012). Bezrobocie i odpowiedzialność. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR.
Rzechowska, E. (red.), (2010a). Dojrzały pracownik na rynku pracy: Jak zabezpieczyć przed
wykluczeniem społecznym osoby 50+? Lublin: Wydawnictwo Lubelskiej Szkoły Biznesu.
Dostępne na: http://www.lbs.pl/projekt/dezaktywizacja/files/book.pdf.
Rzechowska, E. (red.), (2010b). Dojrzały pracownik na rynku pracy: Perspektyw rozwojowa
i perspektyw pracowników służb społecznych (raport z badań). Lublin: Wydawnictwo Lubelskiej Szkoły Biznesu. Dostępne na: http://www.lbs.pl/projekt/dezaktywizacja/files/
raport.pdf.
Rzechowska, E. (red.), (2011a). Dojrzały pracownik na rynku pracy: Rekomendacje i narzędzia diagnostyczne. Lublin: Wydawnictwo Lubelskiej Szkoły Biznesu. Dostępne na:
http://www.lbs.pl/projekt/dezaktywizacja/files/rekomendacje.pdf.
Rzechowska, E. (2011b). Podejście procesualne: warianty badań nad procesami w mikroi makroskali. Roczniki Psychologiczne, 14, 127-157. Dostępne na: http://www.kul.pl/
files/1024/Roczniki_Psychologiczne/2011/1/RocznikiPsychologiczne_14_2011_s127157.pdf.
Rzechowska, E. (2014). O naturze badań nad transformacjami procesów: zmieniający się
człowiek w zmieniającym się świecie. XXXV Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Bydgoszcz, 18-21 września 2014 (referat).
105
Rzechowska, E. (2015, w druku). Postrzeganie i sposoby wspierania osób 50+ przez pracowników służb społecznych. Podejście procesualne. W: B. J. Ertelt, & J. Górna (red.),
Aktywizacja zawodowa osób 50+ wyzwaniem dla rynku pracy.
Rzechowska, E., & Dacka, M. (2014). Kształtowanie się zadowolenia z życia w relacjach rodzinnych i zawodowych u osób w wieku średnim zagrożonych utratą pracy. W: I. Janicka, & M. Znajmiecka-Sikora, (red.), Rodzina i kariera. Równoważenie czy konflikt ról
(s. 367-388). Wydawnictwo: Uniwersytet Łódzki.
Rzechowska, E., & Dacka, M. (2015, w druku). Pomiędzy rodziną a pracą: poczucie sensu
życia w wieku średnim w sytuacji zagrożenia stabilności zawodowej. W: B. J. Ertelt, &
J. Górna (red.), Aktywizacja zawodowa osób 50+ wyzwaniem dla rynku pracy.
Sennett, R. (2006). Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie.
Warszawa: Wydawnictwo Literackie MUZA SA.
Shweder, R. (1998). Welcome to Middle Age! (And Other Cultural Fictions). University of
Chicago Press.
Strenger, C., & Ruttenberg, A. (2008). The Existential Necessity of Midlife Change. Harvard
Business Review, 2, 1-8.
Sweet, S. (2007). The Older Worker, Job Insecurity, and the New Economy. Generations, 31,
45-49.
Weiss, H. M., Nicholas, J. P. & Daus, C. S. (1999). An examination of the joint effects of
affective experiences and job beliefs on job satisfaction and variations in affective experiences over time, Organizational Behavior and Human Decision Processes, 78, 1-24.
ISSN 2299-4971
Barbara Skałbania
Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie
Poradnia psychologiczno-pedagogiczna
jako miejsce o wielu znaczeniach
W refleksji pedagogicznej coraz częściej pojawia się tematyka przestrzeni i miejsca
nie tylko jako ich opis, ale też wydobywanie sensu nadawanego im przez użytkowników. Przestrzenie stają się miejscami, którym sens i znaczenie nadają ludzie w swoich doświadczeniach, oczekiwaniach i osobistych przeżyciach. Niniejszy artykuł jest
kontynuacją dotychczasowych analiz poradoznawczych i dotyczy poradni psychologiczno-pedagogicznej jako miejsca wielu praktyk i nadawanych im różnych znaczeń. Chcę w nim zwrócić uwagę na fizyczną lokalizację poradni, miejsce uczenia
się obu podmiotów interakcji, zwłaszcza uczenia się rodziców w relacji z doradcą.
Jak wynika z badań i codziennych obserwacji poradnictwo uprawiane w tej placówce to nie tylko szczera i spontaniczna pomoc i porada, ale też miejsce i „instrument”
segregacji, etykietowania, zagrożenia manipulacją, to obszar niejednoznaczności
działań doradców. Zarządzanie zaś placówką zgodnie z określonymi procedurami
i asymetryczność relacji w sytuacji poradniczej są dowodem obecności władzy, która bywa różnie odbierana i wielorako interpretowana przez osoby poszukujące pomocy. Niewątpliwie poradnia jest to też miejsce pracy doradców, w którym magia
splata się z rzeczywistością. Lokalizacja i przestrzeń poradni psychologiczno-pedagogicznej stanowi zarówno o jakości miejsca pomagania, jak i o jej prestiżu, o tym,
jak ważny jest to element środowiska wychowawczego, które jest współtworzone
przez doradców i osoby korzystające ze specjalistycznej pomocy. W niniejszym artykule poddaję analizie wybrane aspekty przestrzeni i miejsca poradni w odniesieniu do placówek zlokalizowanych na terenie średniej wielkości miasta.
Słowa kluczowe: poradnia, miejsce, segregacja, etykietowanie, władza, uczenie się,
magia
Przestrzeń i miejsce
Tematyka artykułu została zainspirowana koncepcją pedagogiki miejsca, której autorką jest Maria Mendel (2006). Koncepcja ta stała się inspiracją dla prac badawczych związanych z poszukiwaniem nowych znaczeń i nieco innego niż dotychczas rozumienia miejsca oraz podkreślania jego roli w codzienności życia. Miejsce
i przestrzeń są bowiem terminami dość powszechnie stosowanymi, często jednak
107
utożsamianymi, stąd potrzeba ich dookreślenia. Przestrzeń, jak definiuje Yi-Fu Tuan
(1987) jest „bezosobowa, jest neutralnym zespołem zdarzeń, przedmiotów, wymiarów. Nadanie im znaczenia przez człowieka zamienia przestrzeń w miejsce, w wypełniony treścią wymiar ludzkiego istnienia” (Yi-Fu Tuan za: Nalaskowski, 2002, s. 11)1.
Autor przestrzeń nazywa wolnością, a miejsce bezpieczeństwem, podkreślając nasze
przywiązanie do miejsca i tęsknotę za wolnością (Nalaskowski, 2002, s. 13). Według
Jerome’a Brunera miejscem jest „nie tylko kawałek geografii, ale zwykły konstrukt,
którego język dominuje w myślach narratorów” (Bruner, 1990, s. 12).
W świecie szybkich zmian szczególnego znaczenia nabiera miejsce, które jest
rozumiane: jako wartość względnie trwała i jednocześnie wciąż tworzona poprzez
odczuwanie, nadawanie znaczeń, jako źródło inspiracji i kreacji, ale również jako
element wychowania i uspołecznienia. Analizowanie miejsca w różnych kontekstach ludzkiego życia wskazuje na jego dialektyczną relację z człowiekiem, który
nadaje mu sens i znaczenie. Istnieje więc potrzeba dostrzegania związku edukacji
i poradnictwa z ich miejscem, zwłaszcza w obszarze oczekiwań, percepcji i indywidualnych doświadczeń ich użytkowników. Pozwala to na lepsze rozumienie zjawisk
poradniczych i edukacyjnych, ich uwarunkowań, zależności, czynników znaczących dla ich skuteczności czy potencjalności.
Problematyka przestrzeni i miejsca w odniesieniu do edukacji znajduje się
w pracach socjologów (Meighan, 1993, Hall, 1978), psychologów (Bańka, 2006),
a także pedagogów (Mendel (red.), 2006; Nalaskowski, 2002; Siarkiewicz, 2010;
Skałbania, 2012). W odniesieniu do poradnictwa problematyce przestrzeni i miejsca poświęciła znaczną uwagę Elżbieta Siarkiewicz (2002, s. 95-105; 2004, s. 15-45;
2010). Czyniąc ją tematem niniejszego artykułu, podejmuję próbę określenia
i zrozumienia, czym jest miejsce w odniesieniu do działań pomocowych poradni
psychologiczno-pedagogicznych, przy przyjęciu za Mendel, iż miejsce zawsze jest
znaczące (2006, s. 21). Swoje opisy i analizy rozpoczynam od kwestii lokalizacji poradni w mieście i jej społecznego wymiaru, następnie koncentruję się wokół kilku
wybranych zagadnień dotyczących poradni jako miejsca uczenia się, miejsca ambiwalentnych działań, czasem „magicznych”, miejsca władzy i miejsca pracy.
Lokalizacja poradni i jej społeczny wymiar
Poradnie psychologiczno-pedagogiczne usytuowane są w centrum bądź na obrzeżach miasta w różnych jego częściach. Ich lokalizacja jest jednak na ogół przypadkowa i wynika z dostępności budynków, które pierwotnie miały inne przeznaczenie,
1
Sam termin „znaczenie” wyjaśniany jest w ujęciu językoznawczym i filozoficznym. Znaczenie słowa,
znaczenie miejsca – to wyrażenia, które wskazują na indywidualne odczuwanie czy odbiór treści wypowiedzi lub pewnych elementów otoczenia, co dokonuje się za pomocą naszych zmysłów. Wśród
wielu synonimów tego pojęcia, do celów niniejszej pracy, wybrałam pojęcia: istotność, sens, treść
i rola miejsca, odnosząc je do poradni psychologiczno-pedagogicznej, którą wcześniej uczyniłam
przedmiotem moich badań (Skałbania, 2012).
108
a obecnie zostały w jakiejś mierze dostosowane do wymagań stawianych tego typu
placówkom pomocowym. Prace remontowo-adaptacyjne pozwoliły na poprawę
ogólnych warunków funkcjonowania poradni w mieście z uwzględnieniem potrzeb
dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Niestety, obecna lokalizacja nie uwzględnia
potrzeb środowiskowych szkół czy rodzin, w których występują nasilone problemy
społeczne, edukacyjne czy wychowawcze (w znanym mi mieście dotyczy to dwóch
dużych osiedli mieszkaniowych, gdzie zlikwidowano poradnie psychologiczno-pedagogiczne). Miejsce w znaczeniu fizycznym kojarzy się z budynkiem, którego
lokalizacja, wyposażenie, a nawet urządzenie jest „efektem” działań władz samorządowych, oświatowych, w niewielkim stopniu uwzględniającym potrzeby pracowników poradni. Centralne zarządzanie widoczne jest w sposobach aranżacji
wnętrza funkcjonujących poradni, układzie gabinetów, szlaków komunikacyjnych,
które wykazują duże podobieństwo, mimo ich zróżnicowanego położenia w przestrzeni miasta. Trudno doszukiwać się pomysłowości, oryginalności, wyjątkowości
tych miejsc, ich otwartości na zmiany i potrzeby społeczne. W rezultacie klasyczna poradnia psychologiczno-pedagogiczna jest instytucją oświatową, świadczącą usługi na rzecz rodziny i szkoły, której rozwiązania architektoniczne wynikają
bardziej z możliwości lokalowych aniżeli potrzeb społecznych. Dlatego brakuje
w niej dużych pomieszczeń do terapii grupowej, spotkań szkoleniowych czy konferencyjnych, brakuje sal do prowadzenia terapii metodą integracji sensorycznej, czy
innych pomieszczeń dla wspólnych spotkań rodziców i dzieci. Najczęściej te instytucje są wyposażone w pomieszczenia administracyjne, niewielkie gabinety specjalistyczne i miejsce oczekiwania na wizytę, zwane niekiedy poczekalnią.
Przekroczenie progu poradni w sensie fizycznym i mentalnym wywołuje różne
emocje u osób oczekujących na pomoc. Wspólną częścią we wszystkich poradniach
jest sekretariat, gdzie rozpoczyna i kończy się proces udzielania pomocy (rejestracja
i wydawanie opinii/orzeczenia). Równie ważnym miejscem jest poczekalnia, która
bywa często fragmentem zagospodarowanego korytarza i stanowi kącik dla osób
oczekujących na przyjęcie. Jej urządzeniem zajmują się pracownicy poradni, którzy
traktują ją jak miejsce przedłużenia działań doradczych i pomocowych. Świadczą
o tym liczne ulotki, informacje dla rodziców czy plakaty umieszczone na ścianie,
które informują o prowadzonych akcjach edukacyjnych, działaniach profilaktycznych czy wspierających dziecko i jego rodzinę. Niestety nie zawsze miejsce oczekiwań jest przyjazne dla dziecka i rodzica, czasami wywołuje lęk, a nawet poczucie
winy, zwłaszcza gdy jest małe, ciemne, słabo lub niestarannie urządzone. Podobnie jest z gabinetami specjalistów, których podstawowym elementem wyposażenia,
usytuowanym centralnie, jest duże biurko jako atrybut władzy i wiedzy. Zbyt ciasne, mało kolorowe i standardowo wyposażone miejsca pomocy bardziej kojarzą
się z przymusem pobytu, sytuacją urzędu niż miejscem, nacechowanym sympatią, zrozumieniem, szacunkiem dla radzącego się i jego indywidualnych potrzeb.
Idea humanistycznego pomagania nie znajduje zastosowania w typowym zagospodarowaniu gabinetów psychologa, pedagoga, gdzie widać, że doradca bardziej
109
koncentruje się na problemie aniżeli na osobie radzącego się. Można przypuszczać,
że zapomniano, iż staranność w lokalizowaniu poradni i jej urządzaniu jest istotnym elementem działań pomocowych i często przesądza o ich skuteczności. Że wizyta w poradni ma być przyjemnym wspomnieniem miejsca i osoby, która jest pomocna i życzliwa, a nie tylko przykrym obowiązkiem czy przymusem.
Poradnia miejscem uczenia się
Proces uczenia się w klasycznym ujęciu psychologicznym jest „nabywaniem przez
jednostkę względnie trwałych zmian w zachowaniu na podstawie jej indywidualnego doświadczenia” (Włodarski 1997, s. 860). Zgodnie z aktualnymi koncepcjami
andragogicznymi, uczenie się to nie tylko zdobywanie wiedzy i umiejętności, ale też
proces kształtowania się kompetencji osobistych i społecznych (Kurantowicz 2010,
s. 5), który jest realizowany poprzez uczestnictwo w szerszej społeczności i dokonuje się w ciągu całego życia. W warunkach poradni o uczeniu się można mówić
w odniesieniu do dwóch grup: osób niedorosłych, czyli dzieci i młodzieży, oraz dorosłych (ich rodziców lub nauczycieli).
W artykule podejmuję kwestię uczenia się dorosłych, mając na myśli tych, którzy z wyboru korzystają z pomocy doradców, czyli w pewnym stopniu uczestniczą
w codzienności poradni i są odbiorcami udzielanych w niej porad. Tu znajduję uzasadnienie dla andragogicznego modelu uczenia się, który – jak zauważa Malcolm S.
Knowles – różni się od modelu pedagogicznego, adresowanego do dzieci, między
innymi tym, że jest związany z bogatymi doświadczeniami dorosłych i w większości oparty na diagnozowaniu ich własnych potrzeb oraz motywacji wewnętrznej
(Knowles, Holton, Swanson, 2009). W sytuacji uczenia się w poradni jest podobnie,
chociaż czasami wizyta u specjalisty jest działaniem wymuszonym. Proces uczenia się rodzica (osoby dorosłej) realizuje się w różnych okolicznościach: w sytuacji
przygotowywania się do wizyty w poradni (zdobywanie informacji, wewnętrzna
mobilizacja), w trakcie pobytu w niej (otrzymywanie porad i wskazówek od specjalistów, rozmowy z innymi rodzicami, zapoznawanie się z literaturą i wyposażeniem
przestrzeni) oraz w trakcie wymiany poglądów lub przez refleksyjne przepracowywanie problemów w bezpośredniej relacji z doradcą. Decyzja o zwróceniu się o pomoc do specjalisty jest wyrazem wewnętrznej motywacji do zmiany aktualnego
stanu, wyrasta z gromadzonych dotąd negatywnych doświadczeń związanych z sytuacją szkolną czy rodzinną dziecka, podyktowana jest poszukiwaniem odpowiedzi
na pytanie: dlaczego dziecko ma trudności? dlaczego nie spełnia szkolnych oczekiwań? dlaczego tak się zachowuje?…
„Praca dydaktyczna” w relacji rodzica z doradcą przebiega według określonego modelu, wyznaczanego między innymi znajomością przez doradcę metodyki
pracy terapeutycznej i doradczej, przepisami obowiązującymi w danej instytucji,
sposobem przestrzegania zasad etycznych czy kontekstem sytuacyjnym. Pomimo
110
ogólnych podobieństw modele pracy doradcy (Wojtasik, 1993,1994) i radzącego się
mogą znacznie różnić się w sposobach dochodzenia do celu, podobnie jak inne rodzaje nauczania i uczenia się dorosłych.
Mieczysław Malewski (2001) wyróżnia trzy modele pracy dydaktycznej z dorosłymi: technologiczny, humanistyczny i krytyczny, podkreślając, iż w praktyce
mogą one się ze sobą łączyć2. Model technologiczny odwołuje się do dominacji
nauczyciela, który jest ekspertem i kieruje procesem uczenia się. W modelu humanistycznym źródłem uczenia się są potrzeby, chęć działania i poznawania oraz
doświadczenie dorosłych, które stanowi potencjał edukacyjny. Natomiast model
krytyczny propaguje edukację zorientowaną na podnoszenie przez jej uczestników
jakości własnego życia, ukierunkowany jest na pracę nad własną tożsamością, która
ma związek z biografią jednostki.
W działaniach poradni psychologiczno-pedagogicznej występują wszystkie
trzy modele pracy edukacyjnej z dorosłym i często mają mieszany charakter (por.
Skałbania, 2012, s. 133-161). Z uwagi na dominację czynności diagnostycznych nad
profilaktyczno-terapeutycznymi, dorosły często wchodzi w formalną relację z doradcą, od którego przyjmuje rady, wskazówki, zdobywa wiedzę i informacje na temat dziecka, otrzymuje instruktaż, dotyczący sposobów pracy z nim. Edukacyjny
charakter spotkań w modelu technologicznym obejmuje przekazanie i omówienie
przez doradcę wyników badań specjalistycznych (zalecenia). Proces poznawania,
zdobywania informacji przez osoby dorosłe odbywa się wówczas pod przewodnictwem doradcy.
Humanistyczny model pracy oświatowej występuje w działaniach pozadiagnostycznych: zajęciach psychoedukacyjnych, formach warsztatowych, spotkaniach
terapeutycznych adresowanych do rodziców lub nauczycieli, jeśli wynikają z ich
potrzeb i oczekiwań. Indywidualne doświadczenia życiowe tych osób są inspiracją i potencjałem edukacyjnym w procesie uczenia się realizowanego przy współudziale doradcy-konsultanta. W praktyce poradni są to treningi umiejętności wychowawczych, warsztaty z zakresu komunikacji czy inne programy profilaktyczne,
na które rodzice zgłaszają zapotrzebowanie.
W założeniu edukacja krytyczna zorientowana jest na podnoszenie jakości życia, a proces edukacyjny obejmuje tu pracę nad własną tożsamością. Taka edukacji pojawia się w relacji rodzica lub nauczyciela z psychologiem i niejednokrotnie
bardziej przypomina psychoterapię bądź pracę socjalną niż uprawianie/korzystanie z poradnictwa. Jest uczeniem się z własnej biografii. Uczenie się biograficzne
w wymiarze społecznym – jak podkreśla Peter Alheit (2002) – zawsze związane jest
z instytucją. Miejscem realizacji takich modeli pracy edukacyjnej są poradnie dla
dorosłych lub placówki specjalizujące się w poradnictwie dla osób uzależnionych,
dotkniętych lub zagrożonych patologią. W poradni psychologiczno-pedagogicznej
2
Pisze o tym także Adrianna Nizińska w artykule: „Modele uczenia się przez całe życie,-przegląd i analiza wybranych aspektów” www.silverteam.dobrekadry.pl (pobrano w dniu 12.08.2013).
111
problem dążenia do poprawy jakości życia widoczny jest przede wszystkim w pracy
z rodzicami niepełnosprawnych dzieci. Ich udział w grupach wsparcia, w kołach samopomocy pozwala im na analizowanie własnej biografii, ocenę zdarzeń krytycznych, ocenę siebie i swoich osiągnięć w pracy z dzieckiem po to, by wzmocnić ich
wiarę w to, że można konstruować lepszą przyszłość, nową tożsamość.
Jak widać, poradnia jako miejsce uczenia się stwarza możliwości szerokich oddziaływań edukacyjnych. Spotykają się w niej osoby z różnymi potrzebami i różnymi oczekiwaniami. One też nadają jej, jako miejscu, różnorodny sens i znaczenie.
Fizyczne zachowania takie jak: badanie diagnostyczne dziecka, nieformalne rozmowy, konsultacje, udział w warsztatach, grupach pomocowych, grupach wsparcia,
treningach odbywają się w miejscu, które każdemu z uczestników dostarcza innych
wrażeń, doświadczeń i któremu oni nadają różne znaczenia.
Mimo pomocowego charakteru działań doradców nie zawsze jednak są one
pozytywnie odbierane przez adresatów, a miejsce ich realizacji – poradnia nie zawsze kojarzy się z pomocą. Czasami miejsce to jest źródłem przykrych wspomnień,
gorzkiej refleksji, a nawet cierpienia, zwłaszcza wtedy, gdy istnieje konieczność
podjęcia refleksji nad sobą i własnym życiem i przewiduje się, że puenta tych analiz
nie będzie pochlebna dla osoby dorosłej.
Poradnia miejscem ambiwalentnych działań
Powszechna krytyka systemu oświatowego, obecna w rozmowach, mediach i piśmiennictwie, odsłania konserwatywny model edukacji oparty na dyscyplinie,
encyklopedyzmie i potrzebie bezwzględnego podporządkowania się autorytetom.
Urynkowienie edukacji czyni placówki oświatowe miejscem segregacji, pogłębiania
nierówności społecznych i sprzyja procesom patologizacji. Poradnia, jako rodzaj
„przybudówki” wspomagającej szkołę (określenie Tadeusza Tomaszewskiego), podlega takim samym przemianom jak ona i inne placówki edukacyjne, gdzie pomoc
staje się usługą, a podmiotowość człowieka może być zagrożona przez określanie go
terminem „klient”. Cechy poradni, takie jak powszechność dostępu, egalitaryzm,
bezpłatność usług, powinny zapewnić pomoc w wyrównywaniu szans edukacyjnych dzieci i młodzieży. Ale ta społeczna funkcja często przegrywa z funkcją ekonomiczną, z prawami rynku. W związku z tym praca poradni staje się co najmniej
dwuznaczna, co już zostało odnotowane w literaturze przedmiotu. Jako miejsce
niejednoznacznych działań staje się ona źródłem rozwoju krytycznego nurtu w poradoznawstwie, który obecny jest m. in. w pracach Józefa Kargula, Bożeny Wojtasik, Kazimierza Frieskego, Alicji Czerkawskiej (por. Siarkiewicz red., 2004). Krytyce
poddawane są negatywne zjawiska występujące w procesie poradniczym, takie jak
segregacja, etykietowanie, manipulacja. Mają one różnorodne źródła.
Przeobrażenia życia codziennego – które cechuje ryzyko (Beck, 2002, 2004),
czyli permanentny brak stałości – widoczne są także w pracy poradni. To samo
112
miejsce bywa źródłem różnorodnych doświadczeń. Poradnia jako miejsce udzielania pomocy raz zapewnia bezpieczeństwo osobom w nim przebywającym, innym
razem przyczynia się do utraty przez nie tego bezpieczeństwa i staje się miejscem
segregacji, stygmatyzacji, naznaczenia. W jednym miejscu – w poradni – współwystępują dwa sprzeczne zjawiska: wzmacniająca porada i swego rodzaju opresja
– segregacja. Procesy segregacji zaczynają się już na etapie poszukiwania pomocy,
zwłaszcza w mniejszych środowiskach, gdzie jest uboga sieć poradni lub ich nie ma
w ogóle, a korzystanie z pomocy doradcy łączy się z podróżą do większego miasta.
Mimo, iż na terenie kraju funkcjonują 573 placówki (dane z IBE-www.datawrapper.
de), to są one rozmieszczone bardzo nierównomiernie (najmniej jest ich w województwie opolskim – 16, najwięcej w województwie mazowieckim – 79). Nierówny
dostęp do placówek pomocowych i specjalistów to przejaw segregacji, a może nawet dyskryminacji społecznej.
Natomiast w miejscu udzielania pomocy zjawisko segregacji ma związek z organizacją pracy takiej placówki, w której przestrzegana jest rejonizacja przyjęć. Doradcy sprawują wtedy opiekę nad konkretnymi szkołami, mają też ściśle przypisane
zadania. Rejonizacja i wąska specjalizacja w połączeniu ze ściśle przestrzeganymi
procedurami przyjęć dokonują, już „na wejściu”, selekcji osób zwracających się
o poradę. Hasło „pomoc dla każdego” w praktyce zastąpione zostaje hasłem „pomoc dla wybranych”, wytrwałych w oczekiwaniu na wizytę, pasujących do schematu organizacji placówki, wpisujących się w jej wizję i zakres zadań przewidzianych
do wypełnienia wobec osób zameldowanych w danym rejonie, zamieszkujących
określony teren. Pomoc i porada stają się działaniami reglamentowanymi, zwłaszcza gdy chodzi o pracę naprawczą, terapeutyczną, z której – z różnych względów –
może skorzystać ograniczona liczba uczniów.
Etykietowanie z kolei wiąże się z diagnozą, która służy „ujarzmianiu innych,
przez przypisanie im psychologicznej etykietki, od której nigdy już nie będą mogli się uwolnić” (Kennedy, Charles, 2010, s. 159). Może ona być formą pomocy
dziecku, ale też stać się etykietą, naznaczeniem, a nawet jego trwałą stygmatyzacją.
Opatrzenie porady pisemnej hasłem „nadpobudliwość”, „dyslektyk” ma charakter
rozpoznania uogólnionego, pod którym ukryte są indywidualne cechy, możliwości,
zachowania, których poznanie powinno umożliwić skuteczne działania pomocowe.
Jednakże kategoryzacja, jaką stosują doradcy, która przeważnie jest wyrazem ich
dominacji, chęcią podporządkowania drugiej osoby i kłóci się z etycznymi założeniami pomagania, temu nie służy.
Powyższe obserwacje prowadzą do wniosku, iż poradnia, jako miejsce ambiwalentnych działań, spełnia dwa ważne zadania: jest źródłem blokowania zmian
i jednocześnie ich kreatorem. Udziałem doradców są nie tylko działania szczere,
szlachetne, ale też działania związane z manipulacją, segregacją i etykietowaniem,
choć nie zawsze wynika to z ich woli. Na uwagę zasługuje więc zarówno deterministyczny, selekcyjny, jak i zarazem emancypacyjny charakter pracy poradni.
113
Poradnia miejscem władzy
Władza jest zjawiskiem obecnym we wszystkich obszarach życia, „jest odmianą
nierówności społecznej” (Sztompka, 2012, s. 427). Wiąże się z przewagą, dominacją, nierównorzędnymi relacjami zarówno w kontaktach indywidulanych osób jak
i stosunkach społecznych. Według Maxa Webera – klasyka problematyki władzy
– „jest to taka relacja między jednostkami, w której istnieje prawdopodobieństwo,
że jedna z nich przeprowadzi swoją wolę, nawet mimo oporu drugiej” (za: Sztompka, 2012, s. 430). Jej obecność w poradni wynika z dwóch podstawowych przesłanek: instytucjonalnego, formalnego charakteru placówki oraz form pracy opartych
na indywidualnych kontaktach i interakcjach. Występują tu dwa miejsca jej przejawiania się: w relacjach między pozycjami społecznymi (dyrektor–pracownicy) oraz
w relacjach pomocowych (doradca–radzący się) (por. Kargul, 2004; Mielczarek,
2009; Siarkiewicz, 2004; Szumigraj,1998).
Instytucja poradni jest miejscem formalizacji stosunków społecznych, stąd
możliwe staje się uzasadnienie dla władzy legalnej, która – jak zauważa M. Weber
– opiera się na przepisach prawnych. Zapewnia to sprawną organizację pracy, precyzyjnie określa procedury pomocowe, tryb wydawania orzeczeń i opinii, zasady
przyjęć. Reguluje też relacje między dyrektorem a pracownikami w zakresie organizacji czasu pracy, doboru rodzaju i przyjęcia sposobów prowadzenia przez nich
zajęć, kontroli ich aktywności. O obecności władzy dyscyplinarnej w poradni pisała
E. Siarkiewicz (2004, s. 15-45; 2010). Jest ona dostrzegana w przestrzeni – wydzielone gabinety dla dyrektora i specjalistów, komunikacyjny szlak pomocy, którego początkiem jest sekretariat – ale też obecna w formie dominującej biurokracji, która
coraz częściej jest przedmiotem krytyki rodziców zobowiązanych do gromadzenia
i wypełniania wielu formularzy przed uruchomieniem procesu pomocy3. Działania
te częściowo wynikają z treści zapisów prawnych, które określają zadania, prawa
i obowiązki oraz kompetencje dyrektora i osób doradzających, ale ich nadinterpretacja prowadzi często do patologii biurokracji.
Powszechnie podzielany jest pogląd, że typowy dla instytucji jest hierarchiczny układ stosunków międzyludzkich z obecnością pozycji dominującej, która
uprawnia do żądania od innych określonych działań, zawodowych zachowań,
decydowania o rodzaju pomocy i sposobie jej udzielania, wydawania poleceń
i ich egzekwowania. Władza w relacji dyrektor–pracownik jest prerogatywą władzy dyrektora. W relacji doradca–radzący się prerogatywy władcze ma doradca.
Z władzą związane są kompetencje przedmiotowe, w przypadku dyrektora są to:
wyznaczenie zakresu obowiązków doradców-specjalistów, ustalenie ich godzin
pracy, procedur wewnętrznych, w tym związanych ze sposobem udzielania porad,
wydawania orzeczeń, opracowywania opinii. A w przypadku doradcy – to wybór
3
O niezadowoleniu radzących się i krytyce nadmiernego formalizmu w pracy poradni psychologiczno-pedagogicznej można przeczytać w książce: Poradnictwo instytucjonalne okresu przemian. Kontynuacja i zmiany (Skałbania, 2012).
114
strategii pomagania, dobór stylu pracy, dostosowanie narzędzi badawczych do sposobu opracowywania porady.
Drugi rodzaj władzy związany jest z wywieraniem wpływu na innych w interakcjach osobowych, które stanowią formę oddziaływań specjalistycznych. Ma
to związek z dychotomicznym podziałem: doradca-radzący się przy asymetryczności kontaktu, w którym dominuje osoba udzielająca porad. Władza w kontakcie poradniczym opiera się często na specyficznej technice prowadzenia dyskusji, nakłanianiu lub perswazji, i zyskuje najczęściej akceptację i przyzwolenie osób drugich.
Akceptowanie przez rodziców proponowanych przez doradcę w trakcie rozmowy
rozwiązań, czy decyzji edukacyjnych lub wychowawczych wobec dziecka, umacnia jego osobisty autorytet. Brak akceptacji sugestii doradczych ma miejsce poza
poradnią i przekłada się na sposoby ich praktycznego wykorzystania. Przykładem
na brak koordynacji pracy poradni, rodziny i szkoły może być decyzja rodzica o zatrzymaniu opinii i nie przekazywaniu jej szkole, zwłaszcza w sytuacji braku akceptacji jej treści.
Elementem władzy w relacji poradniczej są wiedza i kompetencje doradcy, będące środkiem do osiągania celów zawodowych, co dodatkowo stwarza zagrożenie
manipulacją. Władza eksperta może być źródłem spełnienia oczekiwań osób korzystających z pomocy, ale też powodem ich frustracji, kompleksów i może decydować o jakości i przebiegu procesu pomocy. Sposoby sprawowania władzy, która
jest cechą każdej interakcji, są znane, opisywane i bezpośrednio dostrzegane. Mniej
znane są natomiast odczucia, przeżycia i wrażenia, jakie towarzyszą osobom podporządkowującym się, sytuowanym na pozycji przeciwnej do dominacji.
Uwzględniając wielość analiz dotyczących miejsca władzy w działaniach poradniczych, nasuwa się pytanie, czy poradnia nie jest miejscem „subtelnej opresji”,
której podlegają zarówno zatrudnieni w niej pracownicy, jak i korzystający z jej
pomocy. Jaki obraz zawiera się w słowach: „ młodzi ludzie szukający pomocy lub
wsparcia oraz ci, którzy mają im pomóc w odszukaniu własnej drogi zawodowej
dostają się w tryby władzy, która opanowuje czas, przestrzeń, treści i sposób komunikowania się” (Siarkiewicz, 2004, s. 20). Odpowiedź na pytanie wymaga, jak
widać, szerszego spojrzenia na poradnię z uwzględnieniem różnorodnych znaczeń,
indywidualnie nadawanych sensów, osobistych odczuć i emocji osób zwracających
się o pomoc.
Poradnia jako miejsce magiczne
Przez osoby radzące się poradnia przeważnie bywa postrzegana jako miejsce, które
nie jest do końca rozeznane i stanowi obszar pewnej „tajemniczości”, przestrzeń
dla współobecności „magii” i „tabu”, gdzie udzielane są zarówno wskazówki, porady – jak i co należy robić – jak też przekazywane są zakazy – czego robić nie wolno. Samo słowo „magia” w zdroworozsądkowym myśleniu zarezerwowane jest dla
115
czynności „profesjonalnych” czarowników, „ludzi Mocy”, szamanów, a więc nie
powinno odnosić się do działania doradców, osób wykształconych i świadomych
swoich zadań i odpowiedzialności. Czym bowiem jest magia? „Słownik wyrazów obcych” (1995, s. 674) definiuje ją w następujący sposób: „1. Ogół wierzeń
i praktyk opartych na przekonaniu o istnieniu sił nadprzyrodzonych, które można
opanować za pomocą zaklęć i obrzędów 2. Niezwykła siła oddziaływania, wywierania wpływu”. Czy magia zawłaszcza tylko ludzi mniej wykształconych i stanowi
wyłącznie relikt zamierzchłej przeszłości? Odpowiedzią mogą być słowa antropologa Bronisława Malinowskiego (1990): magię spotykamy tam, gdzie przypadek
czy wypadek oraz emocjonalne zderzenie się nadziei i strachu rozwija się na dużą
skalę. Magia nie występuje natomiast tam, gdzie przedsięwzięcie jest pewne, niezawodne i w pełni podlega racjonalnym metodom i procesom technologicznym.
Słowa te stanowią doskonałe uzasadnienie dla jej istnienia w ponowoczesności,
którą cechuje brak pewności, niezawodności i racjonalnych działań. Jej różnorodne definiowanie w ujęciu etnograficznym, filozoficznym i religijnym uwzględnia
podstawową cechę, jaką jest manipulowanie rzeczywistością za pomocą przyjętych
rytuałów. W poradnictwie mamy do czynienia z wywieraniem wpływu czasem nawet manipulowaniem oraz z rytualizowaniem działań (Siarkiewicz, 2010; Wojtasik, 2009), stąd moja próba odnalezienia śladów magii w miejscu udzielania porad
i świadczenia pomocy.
Poradnia niewątpliwie dla wielu może być miejscem magicznym, nieznanym,
tajemniczym i zaskakującym. Tajemniczość kryje się w przestrzeni, stopniowo poznawanej przez klientów, chowa się za drzwiami gabinetów doradców, tworząc aurę
magii jako czegoś, co stanowi odpowiedź na wszystko, co obce i nieznane.
Zdaje się ona też obecna w myślach i słowach doradców, które wywołują różne
stany emocjonalne u odbiorców porad, przekonanych o wyjątkowej mocy sprawczej
tego miejsca. Myślenie magiczne pozwala bowiem kreować lepszą przyszłość, projektować oczekiwane zmiany i dowodzi wiary w powodzenie. Przykładem myślenia magicznego jest nadzieja, że stawianie diagnoz spowoduje lepszą pracę nauczycieli (Wojciechowski, 2002, s. 9). Wiara w to, że doradca potrafi zmienić dziecko,
przekształcić jego zachowanie, związana jest z przypisywaniem jego osobie mocy
sprawczej. Doradca uzdrowiciel, cudotwórca, to ten, kto dokonuje czarów, potrafi skutecznie wpływać na rzeczywistość, odczarowywać zło i zaklinać dobro. Taka
wiara poprawia samopoczucie osób szukających pomocy, kreuje poradnię na instytucję, w której zdarzają się nieprawdopodobne, niewytłumaczalne racjonalnie rzeczy, co oddaje wypowiedź jednego z rodziców: „Oczekuję, że tu (w poradni – B.S.)
pomogą mi i coś z moim dzieckiem zrobią – to moja ostatnia nadzieja4. Słowo „coś”
skrywa wiarę w magię, kryją się w niej nieznane działania, zwłaszcza takie, które mają niesamowitą moc. Nadzieja rodziców na zmianę splata się z niepewnością,
4
Fragment wypowiedzi związanej z oczekiwaniami rodziców wobec poradni (patrz: Skałbania, 2012,
s. 123).
116
wypełniając przestrzeń poradni trudnymi pytaniami: Jak? Dlaczego? Co zrobić?
Co będzie najlepsze? Jak długo to potrwa? Tajemniczość i magię miejsca podkreślają metafory typu: „miejsce oczyszczeń”, „działanie demaskujące”, „poradnictwo
z przymusu”, „walka sumienia”, „choroba duszy”, „zaproszenie do poszukiwania siebie” (zob.: Skałbania, 2012; Kennedy, Charles, 2010).
Często sami rodzice nadają poradni jako miejscu siłę sprawczą poprzez lokowanie w nim swoich nadziei, zwątpienia i oczekiwań. Dla jednych jest to miejsce,
gdzie otrzymają oczekiwane orzeczenie lub opinię, dla innych może być miejscem
porażki wychowawczej, zwłaszcza w sytuacji uświadomienia sobie błędów popełnianych w relacji z dzieckiem, dla jeszcze innych staje się źródłem rozczarowania
i zwątpienia, gdyż ich oczekiwania nie zostały zrealizowane.
Poradnia jako miejsce pracy
Poradnia jako miejsce zatrudnienia była i jest dość hermetyczna, gdyż ograniczenia kadrowe pozwalają tylko nielicznym na podjęcie w niej pracy zawodowej. Jako
instytucja oświatowa jest przede wszystkim miejscem zatrudnienia specjalistów
z wykształceniem pedagogicznym, psychologicznym, socjologicznym. Psycholog,
pedagog, logopeda czy doradca zawodu mają status nauczyciela i wykonują zadania przypisane im w rozporządzeniu resortowym. Ich szczegółowe zadania i formy
pracy określone zostały w przepisach MEN i obowiązują doradców we wszystkich
poradniach publicznych na terenie kraju. Taki centralny system organizacji poradnictwa wyzwala refleksję o jego formalizmie, podporządkowaniu, co z kolei u doradców wywołuje poczucie ograniczonej zawodowej kreatywności i sprawczości
(Skałbania, 2012, s. 90-96). Przez pryzmat obowiązujących przepisów nadają oni
poradni znaczenie instytucji, urzędu i sami wchodzą w rolę urzędników stojących
na straży prawa. Konflikty etyczne doradców zagłuszane są hasłami potrzeb w zakresie diagnozy, koniecznością pracy w pośpiechu, na życzenie władz, dla których
podstawą oceny są dane statystyczne. Władze oświatowe postrzegają poradnię
nieomal jak miejsce produkcji, w którym liczba wyprodukowanych porad (opinii, orzeczeń) decyduje o jakości pracy placówki i zajmowanym przez nią miejscu
w rankingu popularności czy przydatności społecznej.
Traktowanie pomocy w kategorii procesu technologicznego skutkuje nadmiernym przywiązaniem psychologów i pedagogów do biurokratycznego warsztatu pracy, w którym najważniejsze dla nich stają się testy, sprawdziany osiągnięć. Doradcy
wciąż poszukują narzędzi diagnostycznych, pomijają znaczenie własnej osobowości
jako kapitału, stwarzającego możliwości podjęcia skutecznej pracy z drugim człowiekiem. Miejsce pracy to dla nich gabinet wyposażony przede wszystkim w materiały do specjalistycznej diagnozy. Wpływa to na rozumienie przez nich swojej
roli, głównie związanej z diagnozowaniem, ocenianiem, stosowaniem pomiarów cech i właściwości uczniów. Z działaniami poradni identyfikowany jest więc
117
przede wszystkim doradca-diagnosta i on wpisuje się w model eksperta, informatora (Wojtasik, 1993, 1994). Metamorfoza społecznej rzeczywistości dopisała także
nowe znaczenia miejscu pomocy, które można opisać, posługując się terminologią
rynku: szybko, skutecznie, konkurencyjnie, ekonomicznie. W związku z tym praca
poradni rozwija się pod wpływem tych ogólnych przekształceń, zwłaszcza ekonomicznych, co widać w podejmowaniu przez nią działań promujących. Poradnia,
podobnie jak szkoła, zabiega o klienta, oferując jemu i rodzinie – poprzez reklamę
prasową i przesyłane ofert do szkół – w miarę szeroką gamę usług pomocowych,
wspierających.
W obliczu dokonujących się zmian istotnym przeobrażeniom ulegają i inne dotychczasowe znaczenia poradni jako miejsca, jakie przypisują im doradcy. Dzisiaj
nie jest to miejsce, które zapewnia im stałą pracę, bezpieczeństwo zawodowe i materialną pewność. Praca doradcy nie zapewnia też prestiżu społecznego wiążącego
się z charakterem zatrudnienia, ani też nie daje uprzywilejowanej pozycji w sensie
społecznym i materialnym. Można powiedzieć, iż doradcy zdają sobie z tego sprawę
i poszukują nowego sensu i znaczenia tego miejsca w kontekście swego życia osobistego, zawodowego i społecznego.
Wnioski
Analiza poradni jako miejsca o różnym znaczeniu prowadzi do wniosku, iż dokonują się w niej ważne procesy edukacyjne, społeczne, a ich efekty mają bardzo
indywidualny wymiar. Te same miejsca są nie tylko polem dla różnych, niekiedy
sprzecznych działań, źródłem wiedzy i kształtowania postaw, ale też źródłem różnych doświadczeń i emocjonalnych przeżyć, nie zawsze pozytywnych. Osoby związane z poradnią nadają różne znaczenia temu miejscu. Dla dzieci i młodzieży jest
ono nieznane, trochę tajemnicze, w którym mają zaprezentować siebie, swoje umiejętności i wiedzę. Dla rodziców poradnia to miejsce refleksji wychowawczej, miejsce, z którym wiążą nadzieję, gdzie działa „cudowna” moc zmiany i „uzdrowienia”
ich dzieci. Nauczyciele sensu tego miejsca upatrują w szybkim i skutecznym rozwiązywaniu edukacyjnych problemów, jest to zatem miejsce naprawiania błędów
wychowawczych i edukacyjnych. Sami pracownicy traktują poradnię jako to miejsce, które jest źródłem zarobku, zdobywania doświadczeń, spotkań zawodowych
i towarzyskich, realizacji zawodowego przygotowania, czasem spełnienia marzeń.
Niekiedy poradnię porównują z urzędem. Władze poradnię postrzegają jako arenę
działań edukacyjnych, które podlegają systematycznej ocenie, kontroli, z nastawieniem na produkty pracy doradców, jakimi są opinie i orzeczenia, i te poddają formalnej ocenie.
118
Bibliografia
Alheit, P. (2002). „Podwójne oblicze” całościowego uczenia się: dwie analityczne perspektywy
„cichej rewolucji”. Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja nr 2. s. 55-78.
Bańka, A. (2006). Poradnictwo transnacjonalne. Cele i metody międzykulturowego doradztwa
karier. Warszawa: Min. Pracy i Polityki Socjalnej.
Beck, U. (2002,2004). Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, tłum. S. Cieśla. Warszawa, Wyd. Scholar.
Bruner, J. (1990). Życie jako narracja. Kwartalnik Pedagogiczny nr 4. s. 3-17.
Hall E. T. (1978). Ukryty wymiar. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Kargul J. (2004). Kilka uwag o niebezpieczeństwach poradnictwa. W: E. Siarkiewicz (red.)
Niejednoznaczność poradnictwa: Oficyna Wydawnicza UZ, s. 49-55.
Kennedy, E., Charles, S. (2010). Jak pomagać dobrą radą. Kraków: Wyd. WAM.
Knowles, M., S., Holton, E., F., Swanson, R., A. (2009). Edukacja dorosłych. Warszawa: Wyd.
Nauk. PWN.
Kurantowicz, E. (2010). Raport: Odpowiedzialność uczelni za kształtowanie zachowań prospołecznych absolwentów. www.nauka.gov.pl.
Malewski. M. (2001). Modele pracy edukacyjnej z ludźmi dorosłymi. W: E. Przybylska (red.)
Andragogiczne wątki, poszukiwania, fascynacje. Toruń: Wyd. Nauk. UMK. s. 271-289.
Malinowski, B. (1990). Mit, magia, religia. Warszawa: Wyd. PWN.
Meighan, R., z udziałem L. Bartona i S. Walkera, (1993). Socjologia edukacji. Toruń: Wyd.
UAM.
Mendel, M. (red.), (2006). Pedagogika miejsca. Wrocław: Wyd. Nauk. DSW.
Mendel, M. (2006). Pedagogika miejsca i animacja na miejsce wrażliwa. W: M. Mendel
(red.). Pedagogika miejsca. Wrocław: Wyd. Nauk. DSW. s. 21-37.
Mielczarek, M. (2009): Władza doradcy w relacjach z radzącym się. W: A. Kargulowa (red.),
Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu. Warszawa: PWN, s. 352-369
Nalaskowski, A. (2002). Przestrzenie i miejsca szkoły. Kraków: Wyd. Impuls.
Nizińska, A.,: Raport-modele uczenia się przez całe życie-przegląd i analiza wybranych aspektów. www.silverteam.dobrekadry.pl.
Siarkiewicz, E. (2002). Tekst i kontekst przestrzeni poradni. W: Dyskursy Młodych Andragogów 3. J. Kargul (red.). Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza UZ. s. 95-105.
Siarkiewicz, E. (2004). Różne oblicza niejednoznaczności poradnictwa. W: E. Siarkiewicz
(red.), Niejednoznaczność poradnictwa. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza UZ.
s. 15-45.
Siarkiewicz, E. (2010). Przesłonięte obszary poradnictwa. Realia – iluzje – ambiwalencje. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza UZ.
Skałbania, B. (2012). Poradnictwo instytucjonalne okresu przemian. Kontynuacja i zmiany.
Radom: Wyd. Politechniki Radomskiej.
Sztompka, P. (2012). Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków: Wyd. Znak.
Szumigraj, M. (1998): Poradnictwo jako subtelny instrument sprawowania władzy. W: Z podstaw poradoznawstwa z. 2. B. Wojtasik (red.). Wrocław: Wyd. UWr.
119
Tuan, Yi-Fu (1987). Przestrzeń i miejsce. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Wojciechowski, M. (2002). Dziecko z dysfunkcją. Remedium, nr 9. s. 8-9.
Wojtasik, B. (1993,1994). Doradca zawodu. Studium teoretyczne z zakresu poradoznawstwa.
Wrocław: Wyd. UWr.
Wojtasik, B. (2009). Sytuacja poradnicza miedzy rytuałem interakcyjnym a prawdziwym spotkaniem. W: Kargulowa A. (red.), Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu. Warszawa:
PWN, s. 199-216.
Włodarski, Z. (1997). Uczenie się. W: Encyklopedia Pedagogiczna, red. W. Pomykało. Warszawa: Wyd. Innowacja. s. 860-864.
III. Rekomendacje
dla praktyki poradnictwa
Aneta Słowik
Przesłania dla poradniczej praktyki na kongresie IAEVG/AIOSP w Montpellier
Magdalena Czochara
Szanse i ograniczenia poradnictwa specjalistycznego
dla osób bezdomnych w Polsce
ISSN 2299-4971
Aneta Słowik
Przesłania dla poradniczej praktyki na kongresie
IAEVG/AIOSP w Montpellier
Autorka w swoim artykule przedstawia przesłania dla praktyki poradniczej z międzynarodowego kongresu AIOSP/IAEVG (Montpellier, Francja, 2013). W pierwszej części identyfikuje fundamentalne założenia poradnictwa oraz dokonuje charakterystyki misji poradnictwa, do której odwoływało się wielu mówców. Przywołuje sprzeczności i niejednoznaczności posłannictwa poradnictwa akcentowane
przez prelegentów i słuchaczy. Kolejno wyodrębnia pokongresowe postulaty zmian.
Zamieszcza również wspomnienia o towarzyszących wydarzeniach i spotkaniach
ważnych dla dalszej działalności Międzynarodowego Stowarzyszenia Doradców
Szkolnych i Zawodowych.
Słowa kluczowe: poradnictwo, kongres AIOSP/IAEVG, misja, zmiany, przesłania
Poradnicza praktyka poszukuje przeważnie swoich uzasadnień, ocen i propozycji
rozwiązań w literaturze naukowej, w doświadczeniach mistrzów-empirystów, w publicystyce, w postulatach organizatorów życia społecznego, a w sytuacjach wyjątkowych – w baśniach, porzekadłach, pamiętnikach znanych postaci. Przesłania
dla niej płyną również z dyskusji prowadzonych na ogólnych forach, w szerokich
gronach, na konferencjach, sympozjach, sesjach naukowych, a więc także z obrad
międzynarodowych kongresów organizowanych pod patronatem IAEVG/AIOSP
(International Association for Educational and Vocational Guidance/Association
internationale d’orientation scolaire et professionnelle – Międzynarodowe Stowarzyszenie Doradców Szkolnych i Zawodowych). Kongresy te na stałe wpisały się
w kalendarz ważnych wydarzeń dla badaczy poradnictwa oraz doradców-praktyków i dotychczas nie odbiegały od ogólnych standardów. Dlatego jako godne specjalnej uwagi postrzegam spotkanie 24-27 września 2013 r. pt. Doradztwo zawodowe prawem człowieka czy obywatela?, które odbyło się na kontynencie europejskim,
w Montpellier (Francja). Organizatorzy nie tylko podkreślili rocznicowy charakter
związanych z nim uroczystości, gdyż pierwszy kongres odbył się dokładnie 60 lat
temu we Francji, ale zadbali o to, by ten kongres odegrał ważną rolę w realnym
poradnictwie. Mój tekst nie będzie więc klasycznym, typowym, pokongresowym
raportem, pisanym zgodnie z wymaganiami suchej, punktowej, sprawozdawczej
124
formuły. Chciałabym w nim podzielić się krytyczną refleksją nad usłyszanymi treściami, ale też – co może o wiele ważniejsze – wskazać na praktyczne przesłania dla
poradniczej praktyki, które wyłoniły się z podejmowanych dyskusji, próśb doradców-praktyków o konkretne rozwiązania, z protestów składanych przeciwko teoretycznemu, często niestety bezowocnemu dyskursowi, prowadzonemu przez teoretyków i polityków. Sam kongres nie był bowiem kolejnym, wyważonym akademickim spotkaniem, ale raczej odważną, otwartą publiczną debatą, podczas której nie
unikano trudnych i kłopotliwych pytań. Nie wahano się przywoływać źródeł barier,
napięć, konkretnych sytuacji problemowych, ukazujących nie tylko rozdźwięk między praktykami, teoretykami i politykami, ale wręcz nieznajomość ich wzajemnych
światów: praktyków, teoretyków i polityków. Krótko – doradcy odrzucili na bok
konwencję poprawności politycznej, pokazując instytucjonalną, poradniczą codzienność; badacze starali się wykorzystać swoją wiedzę do udzielania im wsparcia;
politycy zaś próbowali wskazać przyczyny występujących problemów.
Przywołanie idei i misji poradnictwa
Na kongres IAEVG w Montpellier zgłoszono około 200 abstraktów, przybyło 750
delegatów z ponad 40 krajów, odbyło się 18 wspólnych sympozjów, w sumie zaprezentowano 126 referatów, komunikatów z badań i warsztatów, wystawiono 22 postery. Zasadniczy temat kongresu Doradztwo zawodowe – prawem człowieka czy
obywatela? dotyczył refleksji nad główną misją poradnictwa – czyli nad sprawiedliwym, powszechnym dostępem do udzielanego wsparcia dla tych, którzy takiej pomocy potrzebują i z powodu różnych ograniczeń jej nie otrzymują. Miał on na celu
przypomnienie podstawowych zadań pracy poradniczej – organizowanie pomocy
nie tylko dla tych, którzy ubiegają się o poradę, konsultację, psychologiczne wsparcie, ale również dla przeznaczonych „na przemiał” (Bauman, 2004), wykluczonych,
niewidocznych dla instytucjonalnego systemu, nieupominających się o swoje prawa, niefigurujących w statystykach.
Organizatorzy konstruując przewodnią myśl kongresu, odwołali się do pierwszego punktu Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Zastanawiali się, w jaki
sposób planowane działania, aplikowane rozwiązania na poziomie makro, mezo
i mikrostrukturalnym w zakresie doradztwa zawodowego i poradnictwa kariery
wpisują się w realizację treści deklaracji. Pokazywali nieporozumienia i napięcia
wynikające z celowego pomijania treści tych deklaracji lub przekonania o niekwestionowanej potrzebie ich bezkrytycznego przestrzegania.
Skutki uwikłań praktyki w politykę
Badacze poradnictwa zwrócili uwagę, że w społeczeństwach tzw. zachodnich jednostki są traktowane jako wysoce zindywidualizowane i posiadające wyrazistą,
125
dobrze zarysowaną tożsamość. Jej kształtowanie odbywa się w kontekście społecznym i politycznym, który zapewnia odpowiednie warunki do takiego rozwoju. Negatywnymi konsekwencjami takiego procesu jest w coraz większym stopniu
pogłębiająca się przepaść między zindywidualizowanym „Ja” a społecznym „My”.
Przy tak poszerzającej się polaryzacji, prowadzącej do wysokiej alienacji, potrzeby: wspólnoty, grup odniesienia, środowisk lokalnych – mogą tracić na znaczeniu.
Jednostka oscyluje pomiędzy presją i oczekiwaniem samodzielnego radzenia sobie
w sytuacjach trudnych, a byciem „osnutą” poprawnymi politycznie, „dostępnymi”
rozwiązaniami instytucjonalnego wsparcia. W związku z tym praktycy-doradcy
uwikłani bywają w przymus realizowania formalnych egalitarnych haseł, równocześnie dostrzegając utopijność wprowadzonych zapisów. Zmuszani są, przy organizowaniu szeroko rozumianej pomocy społecznej w swoich środowiskach lokalnych,
do przestrzegania radykalnych zasad polityki neoliberalnej.
Bycie pomiędzy tak zarysowaną Scyllą i Charybdą wpływa również na kształtowanie się postaw radzących się. Jedni z nich w coraz większym stopniu domagają się przestrzegania podstawowych praw człowieka i uznania podejścia zorientowanego na indywidualne potrzeby podmiotu. Z kolei inni, poszukujący pomocy
stają się radykalnymi orędownikami żądającymi wdrożenia naprawczych postulatów, mają sprecyzowane roszczenia względem systemowych rozwiązań. Powołują
się na zapisy międzynarodowych dokumentów gwarantujących opiekę socjalną,
jak np. przywoływana już wcześniej Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. Ten
akt prawny reguluje politykę społeczną i migracyjną wielu państw i jest głównym
dokumentem branym pod uwagę podczas rozpatrywania wniosków o uzyskanie
azylu czy realizowanie szeroko rozumianej edukacji włączającej, uwzględniającej
organizowanie wsparcia dla działających fundacji, stowarzyszeń zakładanych przez
mniejszości etniczne, wspólnoty migrantów. Niestety kategorie dobra powszechnego, solidarnej pracy dla środowiska bywają pustymi, choć szlachetnymi hasłami.
Podejmowanie działań kompensacyjnych na rzecz wykluczonych znajduje uznanie,
jednak postrzegane bywa jako zbyt kosztowne i nieopłacalne. Wspiera się zaradnych, przydatnych, rokujących szybką rekonwalescencję i niskobudżetowych.
Organizatorzy zaprosili uczestników kongresu do refleksji nad praktycznym
wymiarem przestrzegania „mocy” wykonawczej dokumentów odwołujących się
do podstawowych praw człowieka. Zastanawiano się, w jaki sposób pomoc, sprawiedliwy dostęp do udzielonego wsparcia, wreszcie zorganizowanie sprawnie funkcjonującego systemu poradnictwa, oparte są na treściach deklaracji przyjętej przez
wiele państw, w jakim zakresie przestrzegane są cele zrównoważonego działania,
szanującego prawa jednostki, społeczności, a także środowiska naturalnego. Przypomniano, że rozwijanie kapitału jednostkowego ma miejsce w procesach społecznych, w relacji do drugiego człowieka i powinno przekładać się na konstruowanie
dobra wspólnego, na co wcześniej w Polsce uwagę zwrócili również Alicja i Andrzej
Czerkawscy, akcentując trzy wymiary dobra w praktyce poradniczej (Czerkawska,
Czerkawski, 2005. s. 21-35).
126
Ważnym głosem było odwołanie się do misji IAEVG, która – jako prężnie
działająca organizacja, ciesząca się światowym autorytetem, zrzeszająca uznanych
badaczy – może wpływać, lobbować i występować w imieniu tych, których głosy
są niesłyszane. Do innych obowiązków należy dbałość o jakość poradniczych działań i jego ochrona przed urynkowieniem. Realizujący politykę neoliberalną „oceniają” działalność poradni z perspektywy zysku i strat, opłacalności praktyk, finansowych korzyści z „zarządzania” pomocą społeczną.
Rozczarowania i identyfikacje niejednoznaczności
Wszyscy badacze wystąpili z konkretnymi uwagami i przesłaniami. Na przykład
Lester Oakes – przewodniczący IAEVG – nawiązał do źródeł refleksji nad zaproponowaną tematyką kongresu. Zwrócił uwagę, że międzynarodowe spotkanie IAEVG
jest szansą dla wypracowania poszerzonej diagnozy, a także zaplanowania globalnych działań zmierzających do praktycznej aplikacji możliwych rozwiązań. Badacz
przypomniał, że w wielu krajach praktyka poradnicza jest ciągle nieznana. Nie
są prowadzone w tym zakresie badania, a pionierzy, widzący potrzebę wprowadzenia systemowych środków, nie znajdują oczekiwanego wsparcia ze strony państwa.
Dla nich sieć IAEVG stanowi miejsce potwierdzania realizowanych zamierzeń,
„naładowania akumulatorów” do dalszej walki, poszukiwania inspiracji i pomocy
w przełamywaniu oporu.
Przewodniczący nawiązał również do innej kwestii. Dodał, że w świecie naukowym, w którym zaczyna dominować komunikacja wirtualna, należy zadbać
o kontakty osobiste pomiędzy badaczami. Kongres jest ważną sytuacją edukacyjną, gdzie można wzajemnie uczyć się od siebie, poznawać swoje zainteresowania
naukowe, poszukiwać partnerów do projektów badawczych, doświadczać obecności międzynarodowej i międzygeneracyjnej wspólnoty poradoznawców, ale przede
wszystkim podejmować globalne działania w celu realizowania dobra jednostkowego i ogólnoludzkiego.
Do misji IAEVG nawiązał także przewodniczący regionalnej rady ds. edukacji
(region Montpellier) – Christian Philip. Podkreślił ważną rolę zarówno doradców
edukacyjno-zawodowych, jak i tych, którzy są odpowiedzialni za ich kształcenie,
profesjonalny rozwój i diagnozę potrzeb. Zarysował sytuację młodych ludzi, którzy powinni stanowić grupę priorytetową dla działań lokalnych poradni. Wskazał czas niepewnego zatrudnienia, kiedy to gwarancją przestaje być zdobyte wykształcenie w renomowanych uczelniach a presja całożyciowego podwyższania
swoich kwalifikacji, agresywna dewaluacja posiadanych umiejętności, przyczynia
się do wzrostu przekonań u młodych ludzi o bezcelowości inwestowania w edukację formalną. Prelegent skierował apel do uczestników kongresu o podejmowanie
takich rozwiązań, które przywrócą uczącym się nadzieję i wiarę w sens edukacji,
wskażą możliwości, jakie stwarza instytucjonalny system edukacyjny. Zatrważający
127
obraz młodych, wysoko wykształconych bezrobotnych w Hiszpanii, Grecji, Portugalii, Bułgarii i Rumunii przyczynił się do wzrostu liczby uczniów porzucających
kształcenie, szczególnie na poziomie ponadgimnazjalnym. Postawy zniechęcenia
są związane z obawą przed zadłużeniem się na poczet pobranego kredytu studenckiego, z którego spłatą nie radzi sobie wielu absolwentów studiów wyższych. Inną
przyczyną powszechnej rezygnacji z dążenia do optymistycznych rozwiązań jest
konieczność podejmowania niskopłatnych, najczęściej fizycznych prac, z których
dochód jest przeznaczany na utrzymanie wspólnie z rodzicami i dziadkami jednego
gospodarstwa domowego.
Jean Guichard w wystąpieniu otwierającym kongres zastanawiał się nad paradygmatem poradnictwa kariery i sposobami działań interwencyjnych mogących
wspierać proces zrównoważonego rozwoju człowieka i środowiska naturalnego.
Badacz rozpoczął swoje wystąpienie od przedstawienia zmieniających się modeli
poradnictwa, których celem od XIX do lat 70. XX. wieku było wprowadzenie – wtedy odbieranych jako nowatorskich – zmian w zakresie poprawy warunków miejsca
pracy i przygotowania zawodowego. Wierzono, że działania kompensacyjne, realizowane w tych obszarach, przełożą się na stworzenie społeczeństwa funkcjonującego na podstawie sprawiedliwych, egalitarnych zasad. Radykalna ekonomiczna
transformacja, która dokonała się w ostatnich czterdziestu latach na przełomie XX
i XXI wieku, ukazała niepewność, zagubienie, alienację jednostki, spowodowaną
utratą stałego zatrudnienia i dewaluacją posiadanych umiejętności. Całożyciowy
proces uczenia się, konstruowanie kariery, stały się „mało przekonywającymi” hasłami w świecie bez zatrudnienia.
Myślę, że poczucie niestałości, braku celowości podejmowanych działań przez
jednostkę, bezradność specjalistów-doradców, o których wspominał Guichard,
są znane na całym kontynencie, ale szczególnie mocno odczuwane są w Europie
Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Likwidacja zakładów, fabryk,
które stanowiły stałe miejsce pracy; dewaluacja waluty; nienadążanie przez władze
państwowe za próbą stworzenia systemowych rozwiązań, przyczyniły się do przerzucenia na jednostkę całkowitej odpowiedzialności za całożyciowe konstruowanie
biograficznego biegu kariery. Presja rozwijania umiejętności „zarządzania” własnym życiem, urynkowienie i uprzedmiotowienie człowieka, określanie jego wartości w kategoriach ekonomicznych (przydatności i nieprzydatności, opłacalności,
wydajności) doprowadziły do koncentracji na zaspokajaniu indywidualnych potrzeb. Procesy te spowodowały zdjęcie obowiązku państwa z realizacji funkcji opiekuńczych i wyrabianiu przekonania o potrzebie samoradzenia sobie, poszukiwania
osobistych strategii rozwiązywania sytuacji trudnych.
Nieco inną, bardziej poszerzoną diagnozę przedstawił przemawiający w drugim dniu kongresu Peter Plant z Uniwersytetu Aarhus w Danii. Prelegent zajmował
w ubiegłej kadencji stanowisko zastępcy przewodniczącego IAEVG. Aktualnie jest
aktywnym członkiem rady koordynującej prace w ramach Europejskiej Sieci Całożyciowego Poradnictwa Zawodowego (ELGPN). Ten badacz również podkreślał
128
napięcia i dwuznaczności, w jakie uwikłane jest poradnictwo i doradztwo. Z jednej strony jest przydatnym i bardzo sprawnym, flagowym narzędziem używanym
przez władze, wpisanym w realizację priorytetowych haseł z zakresu sprawiedliwości społecznej (social justice), z drugiej, jest subtelnym instrumentem kontroli
społecznej i coraz częściej tylko pokazowym środkiem rozwiązywania problemów
społecznych (por. Szumigraj, 1998). Plant zauważył, że sprawujący władzę na poziomie lokalnym szukają (z powodu ograniczeń budżetowych) źródeł finansowania
działań społecznych (w tym z zakresu poradnictwa i doradztwa) w ramach międzynarodowych projektów. Grupy beneficjentów są określane przez wytyczne podmiotów finansujących przedsięwzięcie. W imię promocji dobrych praktyk realizuje
się aktywności, nawet jeśli nie ma na nie zapotrzebowania w środowisku lokalnym.
Oczekuje się ilościowych, procentowych i liczbowych zestawień, wskazujących
na poprawę i pełne rozwiązanie lokalnych problemów społecznych. Samofinansujące się pomocowe ośrodki i poradnie są pokazywane w środowisku lokalnym
jako przykład „gospodarnego” i „wzorcowego” zarządzania, wzorcowej dystrybucji
świadczeń z zakresu pomocy społecznej.
Plant w swoim odważnym, krytycznym wystąpieniu podał jako przykład „opresywne” działania systemowe, kierowane do bardzo „popularnej” grupy beneficjentów, jaką stanowią młodzi ludzie (18-35 lat). „Wspierające” rozwiązania, mające
docelowo zmniejszać bezrobocie wśród tej kategorii wiekowej, można interpretować jako manipulację. Młodzi ludzie mają dokonywać wyboru ścieżki edukacyjnej
i zawodowej (np. w zakresie kierunków zamawianych) orientującej ich na profesje,
na które symulacyjnie prognozuje się gwarancję zatrudnienia. Faworyzowanie kierunków technicznych doprowadza do powolnego wymierania kierunków humanistycznych. Warsztaty, szkolenia, kursy, zajęcia w wielu instytucjach edukacyjnych
przesycone są celami edukacyjnymi promującymi przedsiębiorczość, wiedzę z ekonomii, umiejętności twarde. Szkolny doradca zawodu, doradca edukacyjno-zawodowy, pracownik pomocy społecznej, pedagog, socjolog, kulturoznawca, etnograf
to zawody małodochodowe, dla „naiwnych”, walczących z wiatrakami, zmuszanych
do używania instrumentów przemocy symbolicznej, rozczarowujących się egalitarnymi zapisami, konsekwentnie ograniczanymi oszczędnościami budżetowymi.
Sytuacja sprzeczności, wykluczających się wzajemnie możliwości doradców
i potrzeb radzących się, doprowadza do niejednoznacznego obrazu instytucji pomocowych. Bywają one egzemplifikacjami dobrych praktyk „realizowania” haseł
sprawiedliwości społecznej (social justice), ale także miejscem, w którym używa się
narzędzi kontroli społecznej. Badacz sugerował, że jedną z konsekwencji istniejącego napięcia jest zmniejszające się zaufanie do formalnych instytucji i poszukiwanie
przez radzących się poradnictwa w codzienności (por. Siarkiewicz, 2010, s. 26-28).
Uważał, odwołując się do rozwiązań duńskich, że pomoc poradnicza i doradcza
nie powinna być świadczona tylko w instytucjach formalnych. Sytuacja, kiedy doradca wyczekuje w ośrodkach lub poradniach na radzących się, jest rozwiązaniem,
które jedynie może sprzyjać kontroli jego działań przez sprawujących władzę.
129
Współczesny doradca to ten, który działa w terenie, praktykuje (również instytucjonalnie) w środowiskach, w których żyją potrzebujący wsparcia. Zakłada, buduje,
powołuje punkty doradcze, biura interwencyjne, osadzone w środowiskach życia
społeczności. Poszukuje tych, którzy klientami instytucji formalnych nigdy nie
będą i nie upomną się o swoje prawa. Jest „realizatorem” poradnictwa zanurzonego
w codzienności, wymagającego wysokiej aktywności doradców, którzy są animatorami, mediatorami, moderatorami wspierającymi wspólnoty lokalne. To ci, którzy
wysłuchają, pomogą napisać podanie, wskażą dostępne rozwiązania systemowe
i prawne, podpowiedzą sposoby negocjacji, przypomną o prawach obywatelskich.
Innym zaproszonym autorytetem, występującym w przedostatnim dniu konferencji, był filozof – Jean-Claude Michéa. Prelegent wskazał, że życie człowieka
już od XVIII wieku kształtowane było z jednej strony przez zasady coraz bardziej
kapitalistycznego rynku, a z drugiej, rozwijającego się prawa, które miało gwarantować ochronę pracowników przed eksploatacją i przedmiotowym traktowaniem.
Jednostka od zawsze poszukiwała równowagi pomiędzy indywidualnym samostanowieniem, autonomią, a ograniczającą ją „niewidzialną” ręką (neo)liberalnego
rynku. Filozof zauważył, że permanentnej dialektyki nie należy wyłącznie traktować w kategoriach obciążenia, niszczącego fatum, ale bardziej wykorzystać istniejącą dychotomię, np. poprzez rewizję podstawowych praw człowieka i powołanie
globalnych, ponadnarodowych instytucji, które upomną się o ich przestrzeganie,
zwłaszcza tam, gdzie są łamane i nieszanowane. Badacz przyznał, że życie jednostki będzie w coraz większym stopniu zaburzane agresywnymi, nowymi regułami
obowiązującymi w polityce ekonomicznej. Prawa rynku będą wyprzedzać potrzeby
człowieka, decydować o nich i mieć – jak powiedział z żalem Michéa – ostatnie słowo w kwestii interpretowania i nanoszenia „korekt” do powszechnie uznawanych
dokumentów chroniących godność człowieka.
Po tym wystąpieniu rozmawiałam z kilkoma słuchaczami (głównie z Francji)
na temat treści wykładu. Stwierdzili, że obraz życia człowieka narysowany przez
Michéa przedstawia się pesymistycznie. Człowiek staje się marionetką w rękach
brutalnej ekonomii. Jego starania o dopasowanie się do świata zatrudnienia kończą
się rozczarowaniem. Niewielu nadąża za jego potrzebami, podobnie jak nikt nie
potrafi przewidzieć kierunku rozwoju procesów ekonomicznych. Człowiek zgadza
się na stopniowe ograniczanie własnych praw. Nie pozostaje mu inny wybór niż
tylko nieustanne oscylowanie pomiędzy twardymi, odpersonalizowanymi regułami
rynku, kontrolą społeczną sprawujących władzę a ciągle dostępnymi, pełniącymi
funkcję ochronną dokumentami prawnymi, zasadami życia społecznego, dowodami empatii i życzliwości – zabezpieczającymi jego godność jako ludzkiej jednostki.
Plenarne obrady kongresu zostały zamknięte refleksją Marka Savickasa, który
również scharakteryzował zmiany w poradnictwie na przestrzeni XX. i XXI wieku.
Badacz pokazał tendencję (zarówno w nurtach teoretycznych jak i rozwiązaniach
praktycznych poradnictwa) odwoływania się do kategorii indywidualizmu, samorealizacji, permanentnej presji aktualizacji „Ja”, ciągłej relokacji swoich umiejętności,
130
płynnej adaptacji, plastycznego dostosowania się do nowych warunków kulturowych i społecznych. Przyznał, że tak definiowane oczekiwania względem jednostki, oparte na wymaganiu samosterowania, nieustannego dążenia do realizacji własnych celów, doprowadziły do jej alienacji. Rozwiązaniem jest przejście od zaspokajania indywidualnych potrzeb do uczestniczenia w procesach (ko)konstruowania tożsamości, które odbywają się w relacji do drugiego człowieka i dokonują się
w różnych grupach społecznych i społecznościach lokalnych. Odwołał się do metod
pracy doradcy opartych na biograficznych narracjach, które są opowieściami nie
tylko o indywidualnym biegu życia, ale w coraz większym stopniu diagnostycznymi
opisami narracji społeczności i wspólnot. To źródła wiedzy o życiu grupy, historii
lokalności, kontekście społeczno-kulturowym, w którym i z którego tkana jest indywidualna biografia oraz wspólna tkanka społeczna.
Znany poradoznawca kontynuował, że strategie konstruowania biegu życia nie
powinny być tylko alokacją własnych, indywidualnych umiejętności, ale powinny uwzględniać potencjał i zasoby istniejące w środowisku. Jednak celem działań
jednostki nie powinno być tylko dobro indywidualne, ale również uczestniczenie
w konstruowaniu dobra wspólnego, uwzględniającego równowagę ekosystemu.
Badacz próbował zarysować nowe zadania stojące przed poradnictwem. Postrzega
je jako udzielanie wsparcia nie tylko w celu wybrania dobrze płatnej pracy, konstruowania satysfakcjonującej kariery, ale również osiągnięcia szeroko rozumianego dobrostanu. Celem działań poradniczych powinno być również podejmowanie
działań zmieniających rzeczywistość społeczną, czyniącą ją bardziej przyjazną,
sprawiedliwą. Istotne staje się zaangażowanie jednostki w aktywności nieformalne,
np. realizowanie projektów ważnych dla lokalnej społeczności.
W poszukiwaniu podstaw zmian
Wybór wystąpień w sesjach tematycznych, których wysłuchałam, był podyktowany moimi zainteresowaniami naukowymi, jakimi są badania biograficzne osadzone
w poradoznawstwie i psychologii międzykulturowej. Szczególną moją uwagę zwróciło sympozjum przygotowane przez brytyjskich znawców badań biograficznych
(m.in Lindena Westa – przewodniczącego sekcji badań biograficznych w ramach
struktur – ESREA, a także Hazel Reid, Alison Fielding i Rebeccę Tee). Czwórka
prelegentów przedstawiła sposób pracy doradców wykorzystujących narracje biograficzne studentów i absolwentów zgłaszających się do macierzystego Biura Karier na Uniwersytecie w Canterbury (Christ Church University, Wielka Brytania).
Zaprezentowano także projekt badawczy dotyczący pracy doradców osadzonych
w codzienności np. członków rady szkoły (głównie wolontariuszy), do której przynależą działacze społeczni, rodzice uczniów, absolwenci, przedstawiciele stowarzyszeń, władz regionalnych, seniorzy cieszący się lokalnym autorytetem. Badacze pokazywali, jakie znaczenia narratorzy nadają działaniom poradniczym, jak opisują
131
proces stawania się doradcą (por. Siarkiewicz, Trębińska-Szumigraj, Zielińska-Pękał, 2012), jakie dylematy, rozterki przeżywają, jakie zadania i w jakim zakresie
są od nich oczekiwane.
Kolejne sympozjum dotyczące tematyki praktycznych rozwiązań w poradnictwie to Green guidance: time for action (Doradztwo zielone: czas na działanie), było
przygotowane przez zespół badaczy (Lyn Barham, Peter Plant, Barrie A. Irving,
Christopher J. Manley) pochodzących z różnych krajów. Dotyczyło zarysowania
misji szeroko rozumianego doradztwa ekologicznego (green guidance). Prelegenci przypomnieli postulaty (z 1995 r.), jakich członkowie IAEVG zobowiązywali
się przestrzegać. Badacze odwołali się do potrzeby uwzględniania treści z zakresu
edukacji ekologicznej w programach szkoleń i zajęć dotyczących konstruowania
kariery. Misją „zielonego doradztwa” powinno być przeciwdziałanie konsekwencjom napięć, wynikających z odejścia od myślenia systemowego uwzględniającego
homeostazę ekosystemu. Brak równowagi w środowisku naturalnym, nadmierna
koncentracja na zapewnieniu płynności sektora finansowego, stawianie priorytetów ekonomicznych nad świadomością ekologiczną, wpływają w sposób radykalny
na jakość dobrostanu odczuwanego przez człowieka. Przyspieszone, nakładające się
trajektorie, permanentne relokowanie biografii w nowym kontekście kulturowym
i ekonomicznym, przyczyniają się do wzrostu zapotrzebowania na wsparcie udzielone przez doradców, których zadaniem jest zwrócenie uwagi na potrzeby zrównoważonego holistycznego rozwoju. Postawy ekologiczne powinny być ważnymi
elementami całożyciowych strategii konstruowania kariery.
Podobne zagadnienia były poruszane podczas kolejnego sympozjum pt. Embracing Social Justice in Career Education and Guidance. Moving beyond the rhetorics towards a critical social justice (Uwzględnianie sprawiedliwości społecznej w poradnictwie edukacyjno-zawodowym. Poza retorykę ku krytycznej sprawiedliwości
społecznej), w którym brały udział: Beatriz Malik, Nancy Arthur, Barrie A. Irving,
Gabriela Cabrera. Prelegentki wskazywały, że podejmowane są działania pomocowe – szczególnie w krajach zachodnich – zorientowane na kształtowanie wysoce
autonomicznego podmiotu, na wspomaganie jego rozwoju, wspieranie w samookreślaniu się, w konstruowaniu zindywidualizowanej drogi życiowej, realizowaniu
pasji i zainteresowań osobistych. Te procesy „prowokują” niebezpieczeństwa (por.
Kargul, 2004, s. 49-54) i wymagają refleksji nad ukrytymi wymiarami, przesłoniętymi obszarami tak ukierunkowanego poradnictwa – „poprawnie” wpisującego się
w oczekiwania agresywnej polityki neoliberalnej.
Badaczki identyfikowały istniejące napięcia pomiędzy szlachetnym działaniem,
jakim powinno pozostać niesienie pomocy, ogólnoludzkim prawem do jej równego dostępu, a władzą (wykonawczą i ustawodawczą), która realizuje politykę, prowadzącą do jeszcze bardziej pogłębiającej się marginalizacji i wykluczeń. Mierzalność, ewaluacja, orientacja na zysk sprzyjają konkurencji instytucji pomocowych.
Mają uzasadnić, że powinny przetrwać ośrodki najbardziej przydatne, wydajne,
realizujące wiele projektów międzynarodowych, wszechstronne, współpracujące
132
z potrzebującymi, gdzie kategorie beneficjentów określane są (na dany rok) przez
agendy rządowe czy podmioty prywatne, finansujące przedsięwzięcia. Autorki prowokowały dyskusję w jeszcze innym kierunku: co z troską, myśleniem systemowym,
globalnymi działaniami pomocowymi skierowanymi do „oddalonych” innych, żyjących w ubóstwie, jakie działania doradca może podejmować na poziomie mikro
i mezostrukturalnym, aby niwelować istniejące różnice, jak pomagać wykorzystywanym, pracującym na „rzecz” przedsiębiorców i pośredników, nieopłacanym adekwatnie do wykonywanej pracy, emigrującym w poszukiwaniu zarobku i godności?
Nieco innemu tematowi poświęcona była sesja (w całości w języku francuskim), w której brałam czynny udział. Prelegenci: z Uniwersytetu w Angers (Francja) – Laurence Cocandeau-Bellanger, z Uniwersytetu w Bordeaux (Francja) – Philippe Jacquin, z Centrum CNAM – INETOP (Francja) – Katia Terriot i z Dolnośląskiej Szoły Wyższej we Wrocławiu (Polska) – Aneta Słowik, przedstawiali metody
i środki składające się na warsztat pracy doradcy. Umożliwiają one analizę poczucia
tożsamości radzącego się, człowieka znajdującego się w sytuacji tranzycji życiowej;
stan relokacji i integracji posiadanych i pożądanych umiejętności migrantów w kulturze przyjmującej; identyfikację i poziom zaangażowania w rozwijanie indywidualnych zainteresowań, i mają wskazywać rodzaje pomocy przydatnej w kształtowaniu stylu życia, zmierzającego do zachowania równowagi pomiędzy życiem zawodowym a prywatnym.
Po wystąpieniach prelegentów wywiązała się dyskusja inicjowana w głównej mierze przez francuskich doradców–praktyków, którzy podziękowali przede
wszystkim za praktyczny wymiar wystąpień. Dopytywali o szczegóły zaprezentowanych metod, o możliwości ich aplikacji w swoich miejscach pracy. Podejmowali
krytyczną refleksję nad treściami wystąpień. Dzielili się swoimi trudnościami, dylematami i wymieniali formalne bariery identyfikowane we francuskich poradniczych instytucjach.
Wydarzenia towarzyszące
Na kongresie, jak to zazwyczaj się dzieje na tego typu spotkaniach, nie zabrakło
innych inicjatyw i zdarzeń. Pierwszym wydarzeniem było otwarte dla wszystkich
zainteresowanych forum IAEVG, na którym zarząd główny stowarzyszenia przedstawił sprawozdanie ze swojej działalności. Uczestnicy zostali podzieleni na mniejsze grupy, w której obecny był co najmniej jeden formalny członek zarządu. Dyskutowano nad nowymi, celami i zadaniami IAEVG, aby w sposób jeszcze bardziej
adekwatny odpowiedzieć na potrzeby współczesnego człowieka, zgodnie z celami
statutowymi międzynarodowej wspólnoty.
Innym ważnym wydarzeniem było nowatorskie, oficjalne spotkanie zespołu etycznego IAEVG, które dokonało rewizji punktów statutowych, dotyczących:
poradniczej i doradczej działalności, opartej na realizowaniu misji niesienia dobra
133
społecznego; propagowania sprawiedliwości; równouprawnienia; wspierania wykluczonych i zagrożonych marginalizacją; zrównoważonego rozwoju technologicznego, gospodarczego i przemysłowego, uwzględniającego potrzeby ekosystemu.
Ciekawą inicjatywą było formalne spotkanie młodych członków IAEVG, w którym uczestniczył przewodniczący stowarzyszenia – L. Oakes. Forum miało charakter warsztatowy. Młodzi badacze wskazywali swoje potrzeby, oczekiwania, inicjatywy, które mogą być realizowane w ramach IAEVG. Nie zabrakło krytycznej
refleksji, debaty i twórczych pomysłów uczestników, pochodzących z różnych kontynentów. Wśród zarysowanych postulatów pojawiła się potrzeba organizowania
szkół badawczych czy warsztatów naukowych, podczas których młodzi naukowcy,
posiadający co najmniej tytuł doktorski, będą mogli prezentować i poddawać pod
dyskusję realizowane projekty. Zwracano uwagę na potrzebę tworzenia i zacieśniania więzi z nowymi członkami IAEVG. Ważnym głosem była troska o zachowanie
ciągłości pokoleniowej, o większą obecność młodej kadry naukowej w zarządzie
stowarzyszenia.
Kongres jest także często okazją do wręczania nagród i wyróżnień znaczącym
postaciom, zasłużonym badaczom, inicjatorom międzynarodowych działań propagujących poradnictwo i wiedzę na jego temat. Tak było i tym razem. Podczas uroczystego bankietu specjalne podziękowania, wyrazy wysokiego uznania i wdzięczności wraz z ofiarowaniem księgi pamiątkowej – skierowano do Jeana Guicharda.
Próba konkluzji
Międzynarodowym kongresom i konferencjom zarzuca się powtarzalność tematyki, brak czasu na naukową, satysfakcjonującą debatę, ograniczone możliwości
wyboru nakładających się na siebie równoległych wystąpień, przeteoretyzowanie
referatów i komunikatów oraz ich słabe osadzenie w praktyce. Przyznam, że te powszechne w środowisku akademickim przekonania były również moim udziałem.
Jednak spotkanie w Montpellier wyróżniało się rzetelną organizacją, troską o zapewnienie uczestnikom możliwości udziału we wszystkich punktach programu,
stworzeniem warunków do pełnej dyskusji w obradujących sekcjach i szansy dla
poszerzania współpracy w ramach stowarzyszenia. Ponadto w profesjonalnej debacie uzwględniano krytyczne głosy i wystąpienia praktyków. Nie zabrakło tematów trudnych, bolesnych, pokazujących niebezpieczeństwa i opresje, w jakie zostaje
uwikłana praktyka poradnicza i doradcza, zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej. Refleksje przesycone realizmem, pełne żalu, choć niekiedy ograniczane przez
moderatorów, np. stwierdzeniem „to zapewne nie interesuje naszych gości zagranicznych”, „to jest nasz kontekst francuski”, „nie miejsce i czas na taką dyskusję” –
były szczególnie ważne. Nie zabrakło dzielenia się doświadczeniami wskazującymi
na możliwości dobrych rozwiązań, ale także uwagami na temat ograniczeń zarówno
w poradniczej praktyce, jak i pracy naukowej i dydaktycznej badaczy, co również
134
wzmacniało poczucie solidarności, wyrozumiałości oraz potrzebę uwzględnienia
kontekstu społeczno-kulturowego różnych środowisk zawodowych i akademickich.
Podsumowując, chciałabym powtórnie przywołać najważniejsze przesłania dla
poradniczej praktyki, które wyłoniły się podczas prowadzonych dyskusji i debat:
◆◆ Nawiązanie ścisłej, wielostronnej współpracy teoretyków, praktyków i polityków (policy makers).
◆◆ Nie tylko identyfikowanie, ukrytych mechanizmów ekonomii neoliberalnej, neoliberalnej polityki kulturalnej, korporacjonizmu, czyniących z poradnictwa pole zmagań ideowych (Rutkowiak, 2010, s. 305), np. poprzez
przekierowywanie określonych funduszy do konkretnych agend, fundacji,
instytucji państwowych; ale również w miarę możliwości przeciwstawianie
się im; ustalanie priorytetowych celów polityki społecznej.
◆◆ Na poziomie międzynarodowym wzajemne uczenie się od siebie dobrych,
twórczych rozwiązań w zakresie całożyciowego kształcenia doradców.
◆◆ Inicjowanie debat i spotkań pozwalających na poznawanie trudności i ograniczeń aktywności doradców oraz sposobów ich przezwyciężania.
◆◆ Podejmowanie działań we współpracy z intelektualistami i włączanie treści
tzw. edukacji poneoliberalnej, dotyczących wartości demokracji socjalnej,
jak na przykład wrażliwość społeczna, sprawiedliwość itp. (por. Potulicka,
2010, s. 330-331; Rutkowiak, 2010, s. 339-356).
◆◆ Organizowanie pomocy i wsparcia nie tylko dla zgłaszających się po poradę, ale przede wszystkim dla najbardziej wykluczonych, zagubionych, „ludzi-odpadów” (Bauman, 2004), którzy nie znajdują się w monitorowanych
grupach tzw. wysokiego ryzyka, nie figurują w żadnych statystykach i prawdopodobnie nigdy do doradcy sami nie przyjdą1.
◆◆ Odważne „wychylenie wyobraźni” (Rutkowiak, 2010, s. 339) co do roli doradcy, którym jest także pracownik socjalny, streetworker, pielęgniarka,
urzędnik, nauczyciel, ale również może nim być bliski krewny, rodak2.
Pozostaje mi wyrazić nadzieję, że podjęte ustalenia, a przede wszystkim sfrustrowane głosy doradców oraz krytyczne diagnozy badaczy, spotkały się z należytym zainteresowaniem i będą brane pod uwagę przy projektach, decyzjach, ustawach czy rozporządzeniach konstruowanych przez polityków i ekonomistów.
1
Mam tu na myśli uchodźców, nielegalnych i legalnych imigrantów, którzy nie znają prawa pracy
i bardzo słabo komunikują się w języku kraju przyjmującego. M. in. Ed Vulliamy’a (2012) przedstawia tragiczną sytuację meksykańskich migrantów uwikłanych w zależności od gangów handlu
ludźmi i narkotykami.
2
M.in. Ewa Winnicka (2014) pokazuje samopomocowe, poradnicze spotkania, inicjatywy organizowane dla Polek-migrantek w Londynie. Oddaje głos rodakom, którzy diagnostycznie omawiają sytuacje problemowe, gdzie uruchomienie działań poradniczych jest obowiązkiem instytucjonalnych
podmiotów.
135
Tradycją przestrzeganą przez członków Komitetu Naukowego i Organizacyjnego IAEVG jest naprzemienny wybór miejsca, aby umożliwić delegatom z różnych,
stale rozwijających się krajów udział w spotkaniu. Kluczowym priorytetem staje się
zapewnienie zrównoważonych głosów uczestników przedstawiających mniej znane, nowe zagadnienia z problematyki szeroko rozumianego poradnictwa. Z tego
powodu kongres w 2014 odbył się w Kanadzie, a następny w 2015 roku będzie miał
miejsce w Japonii. Dla wielu prelegentów odległość międzykontynentalna staje się
jednak finansową barierą.
Bibliografia
Bauman, Z. (2005). Życie na przemiał. Kraków: Wyd. Literackie.
Czerkawska, A., Czerkawski, A. (2005). Etyczny wymiar poradnictwa zawodowego. Warszawa: Biblioteka Doradcy Zawodowego KOWEZiU.
Kargul, J. (2004). Kilka uwag o niebezpieczeństwach poradnictwa. W: Niejednoznaczność poradnictwa, (red.) E. Siarkiewicz, Zielona Góra: Wyd. UZ.
Potulicka, E. (2010). Pytania o skutki neoliberalizmu. Aspekt społeczny. W: Neoliberalne uwikłania edukacji, (red.) E. Potulicka, J. Rutkowiak, Kraków: Impuls.
Rutkowiak, J. (2010). Wychylenia wyobraźni. Z myślą o poneoliberalnych przemianach w edukacji. W: Neoliberalne uwikłania edukacji, (red.) E. Potulicka, J. Rutkowiak, Kraków:
Impuls.
Siarkiewicz, E. (2010). Przesłonięte obszary poradnictwa: realia – iluzje – ambiwalencje. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Siarkiewicz, E., Trębińska-Szumigraj, E., Zielińska-Pękał, D. (2012). Edukacyjne prowokacje. Wykorzystanie etnografii performatywnej w procesie kształcenia doradców. Kraków:
Impuls.
Szumigraj, M. (1998). Poradnictwo jako subtelne narzędzie sprawowania władzy. W: Podstawy poradoznawstwa. (red.) B. Wojtasik, Wrocław: Wyd. U.Wr. s. 21-32.
Vulliamy, E. (2012). Ameksyka. Wołowiec: Wyd. Czarne.
Winnicka, E. (2014). Angole. Wołowiec: Wyd.Czarne.
ISSN 2299-4971
Magdalena Czochara
Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta
Szanse i ograniczenia poradnictwa specjalistycznego
dla osób bezdomnych w Polsce
Wielowymiarowa dynamika zmian we współczesnej rzeczywistości społecznej
skłania do podejmowania coraz to nowszych prób opisu i systematyzacji wiedzy
zarówno na ich temat, jak i na temat zjawisk im towarzyszących i ich różnorodnych
skutków. Wśród nich także na temat pomocy społecznej i wyzwań, jakie pojawiają
się w zakresie jej organizacji. W nurt tych poszukiwań wpisuje się również niniejszy artykuł. Zawarte w nim analizy dotyczą sposobu rozumienia roli poradnictwa
specjalistycznego w systemie wsparcia osób bezdomnych, a przytoczone przykłady
wskazują na konkretne rozwiązania przyjęte w Polsce oraz zwracają uwagę na potrzebę koniecznych zmian w tym zakresie.
Słowa kluczowe: bezdomność, poradnictwo specjalistyczne, wsparcie osób
bezdomnych.
Bezdomność – kontekst i wieloaspektowość zjawiska
Obecne przemiany w skali mikro- i makrospołecznej wraz z ich złożonością znacząco wpływają na życie człowieka zanurzonego w „ponowoczesności” (Bauman,
2000). Ich tempo i zakres często przekraczają zdolności adaptacyjne jednostek, czego konsekwencją są stany bezradności i niemocy, podejmowanie ryzykownych zachowań, a także niejednokrotnie obniżenie standardu życia (por. Skałbania, 2009).
Pojawiające się symptomy, charakterystyczne dla opisywanego przez Anthony’ego
Giddensa (2002) społeczeństwa posttradycyjnego, czy Ulricha Becka (2002) społeczeństwa ryzyka powodują, iż sytuacja życiowa jednostek staje się coraz trudniejsza. W rozpowszechnionej kulturze indywidualizmu rodzi się poczucie alienacji,
a współczesna codzienność sprawia, że niełatwo jest być samowystarczalnym w podejmowaniu życiowych decyzji (por. Jacyno, 2007). Niejednokrotnie samodzielne
zmaganie się z otaczającą rzeczywistością, pojawiającymi się problemami, a nawet
kryzysami egzystencjalnymi przekracza możliwości jednostek, które nie potrafią
przystosować się do nieprzewidywalnego i nieprzejrzystego świata. Oczywiście –
jak zwraca uwagę Zdzisław Wołk (2011) – nie zawsze są to całkiem nowe wyzwania, jednakże wspomniane przemiany, obecnie bardziej dynamiczne i dotyczące
137
znacznie szerszego obszaru problemów społecznych, bardzo je komplikują. W konsekwencji ludzie tracą poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji. Nie nadążają za zmianami i nie są w stanie poradzić sobie ze specyficznymi wymaganiami współczesnej
rzeczywistości.
Kryzys w wymiarze społecznym i cywilizacyjnym, przeobrażenia warunków
życia, a także proces destabilizacji porządku świata w dużym stopniu przyczyniają
się też do intensyfikacji problemów społecznych, w tym bezdomności. Skala tego
zjawiska jest obecnie niepokojąca, wywołuje dotkliwe skutki indywidualne oraz
ekonomiczno-społeczne (Staręga-Piasek, 2005). Co więcej, wraz ze zmieniającą się
rzeczywistością stałym przemianom ulegają jego uwarunkowania i przejawy. Dlatego też dla wielu demokratycznych krajów bezdomność staje się jedną z najważniejszych i wymagających pilnych rozwiązań kwestii społecznych (Olech, 2011).
Od kilku lat ze zwiększonym problemem bezdomności zmaga się więc cała Europa, której państwa powoli zdają sobie sprawę z jego wagi oraz kosztów społecznych zaniedbań, zwłaszcza w zakresie prewencji i współdziałania w likwidowaniu
jego skutków. Jak wskazuje Barbara Goryńska-Bittner (2011), w szczególnej sytuacji znajdują się społeczeństwa UE, która w procesie rozszerzenia się o nowe państwa z byłego bloku socjalistycznego i stopniowego udostępniania ich obywatelom
swoich rynków pracy, stanęła wobec nowych wyzwań, teraz w dużej mierze wynikających ze swobodnego przepływu mieszkańców starego kontynentu. Problem
bezdomności dotyka szczególnie migrantów zarobkowych z Europy Środkowo-Wschodniej, w tym migrantów z Polski. Tworzy się zatem „nowa bezdomność”1
nie tylko o zasięgu i znaczeniu globalnym, ale też mająca swój charakterystyczny,
regionalny, europejski i lokalny wymiar (Dębski, 2011, s. 59).
Próba określenia wszystkich głównych przyczyn zjawiska bezdomności i czynników do niej prowadzących, podobnie, jak sformułowanie akceptowanej powszechnie definicji i typologii bezdomności, jest niezmiernie trudne. Tezę tę potwierdza zarówno zagraniczna, jak i krajowa literatura przedmiotu, ujawniając
istnienie wielu koncepcji próbujących wyjaśnić przyczyny stawania się osobą bezdomną (Dębski, 2011). Klasyfikacje przyczyn bezdomności różnią się nadal sposobem ich określania, a także naciskiem, jaki kładą poszczególni autorzy na uwarunkowania tego zjawiska. Z reguły jednak czynniki determinujące jego powstanie
ujmowane są w sposób dychotomiczny.
W polskiej literaturze przedmiotu bezdomność przedstawiana jest albo jako
zjawisko społeczne, albo jako sytuacja jednostkowa (Porowski, 1998), a więc traktowana jest jako wynik szerszych problemów społecznych lub problemów indywidualnych (Sołtysiak, 1997). Jednakże według klasyfikacji zaproponowanej przez Eugeniusza Moczuka (1999) czynnikami warunkującymi bezdomność są przyczyny
niejednorodne, ale wynikające z ogólnej sytuacji społeczno-ekonomiczno-prawnej
1
Bezdomność uchodźców, ale również Polaków, którzy stają się bezdomnymi na skutek migracji
zarobkowej bądź tych, którzy stają się bezdomnymi po nieudanym pobycie za granicą M. Dębski
(2011, s. 59) określa jako zjawisko „nowej bezdomności”.
138
danego kraju, a nawet kontynentu, związane z różnorodnymi patologiami i przyczyny osobowościowe lub natury socjopsychologicznej (por. także Szczepaniak-Wiecha, 2005). Równie szeroko ukazuje wieloaspektowość tego zjawiska Andrzej
Przymeński (2001). Autor uważa bowiem, iż obok indywidualnych uwarunkowań
procesu stawania się osobą bezdomną (mikrospołecznych) istnieją przyczyny makrospołeczne (wynikające z sytuacji społeczno-ekonomicznej, które znacząco wpływają na rozwój bezdomności). Jak słusznie wskazuje, ważne jest więc nie tyle konsekwentne oddzielanie tego, co społeczne od tego, co jednostkowe, ile uchwycenie
interakcji pomiędzy tymi wymiarami. W tym kontekście nigdy nie możemy mówić
tylko i wyłącznie o jednej okoliczności prowadzącej do bezdomności. Bezdomność
obejmuje bowiem wiele obszarów życia dotkniętych nią osób – od materialnych
podstaw egzystencji (brak mieszkania i dochodów), poprzez relacje z otoczeniem
(stygmatyzacja, izolacja społeczna), po sferę osobistych potrzeb (osamotnienie,
utrata sensu życia). To nie tylko problem braku odpowiedniego lokalu mieszkalnego, ale także dysfunkcja psychospołeczna osób jej doświadczających.
Obecnie do przyczyn bezdomności w Polsce, mieszczących się w pierwszej
z wymienionej przez A. Przymeńskiego kategorii, zaliczane są: bezrobocie, ubóstwo, źle funkcjonująca służba zdrowia, niewydolność systemu pomocy społecznej, zła sytuacja mieszkaniowa, zmiany demograficzne, czy ruchliwość społeczna.
Do drugiej zaś, uwzględniającej mikrostrukturalne uwarunkowania, m.in.: uzależnienia, przestępczość, przemoc w rodzinie, trwały rozpad więzi międzyludzkich,
rozpad rodziny, czy zaburzenia psychiczne (podaję za: Dębski, 2011). Nie ulega zatem wątpliwości, iż sam problem bezdomności jest niezwykle złożony, a udzielanie
wsparcia i pomocy osobom bezdomnym jest zadaniem wyjątkowo trudnym.
Opis całej złożoności zarówno zjawiska bezdomności, jak i procesu reintegracji społeczno-zawodowej dotkniętej nią grupy społecznej, znacznie wykracza poza
niniejszy artykuł. Dlatego też zasadniczym jego celem nie jest podjęcie analiz zmierzających do generalizacji, które mogłyby kształtować nieuprawnione opinie na temat osób nieuczestniczących w różnych sferach życia społeczno-zawodowego, czy
też wskazanie ogółu przyczyn tego stanu rzeczy. Artykuł jest raczej próbą zasygnalizowania wieloaspektowości i zaobserwowanej dynamiki tego zjawiska, a przede
wszystkim zwrócenia uwagi na charakter i znaczenie podejmowanych działań pomocowych, w tym zwłaszcza na uprawianie specjalistycznego poradnictwa dla osób
bezdomnych lub zagrożonych bezdomnością.
Poradnictwo specjalistyczne dla osób bezdomnych
Występujące niejednokrotnie spiętrzenie się trudności bytowych i pozamaterialnych implikuje kompleksowe podejście w reintegracji społecznej osób bezdomnych, a specjalistyczna praca poradnicza jest jednym z tych działań w całym pakiecie pomocy oferowanej tym osobom, bez którego efektywność świadczonej pomocy
139
wydaje się znacznie mniejsza. Jak pisze Marlena Jasnoch (2013), podstawowym celem realizacji poradnictwa specjalistycznego jest poprawa jakości życia osób, które
zwracają się o pomoc, wspieranie ich rozwoju i optymalizacja ich położenia w różnych aspektach funkcjonowania społecznego (indywidualnego, grupowego, rodzinnego czy zawodowego). To specyficzna praca profesjonalistów, ukierunkowana
na pomoc w rozwiązywaniu sytuacji problemowych, ze szczególnym uwzględnieniem – jak pisze autorka – wewnętrznych przeżyć osób, które oczekują wsparcia.
Specjalista pracuje bowiem na rzecz danej osoby, pomagając jej w zmianie zwyczajowego myślenia, postawy, rozwiązania problemów, tak aby minimalizować wpływ
niekorzystnych uwarunkowań środowiskowych oraz wzmacniać tkwiący w niej potencjał. W efekcie powinno to prowadzić do zwiększenia szans na przezwyciężenie
istniejącego stanu.
Istotą udzielanej porady – z psychologicznego punktu widzenia – jest tworzenie
gotowości do odzyskania lub uzyskania przez osobę zagrożoną bezdomnością lub
bezdomną możliwości samodzielnego rozwiązania problemu, podjęcia właściwych
decyzji i ich realizacji, a także unikania w przyszłości zachowań, które prowadzić
mogą do problematycznej sytuacji życiowej. Z punktu widzenia realizatorów poradnictwa jest to interpersonalny proces pomocy, w którym osoba bezdomna czy
zagrożona bezdomnością staje się równoprawnym partnerem w podejmowanych
na jej rzecz działaniach. Jest to postępowanie, które – zdaniem Alicji Kargulowej
(2004, s. 56) – można określić jako „pomaganie w zmienianiu się”. Specjalistyczne
działania poradnicze zorientowane są bowiem na rozwój motywacji, wzbogacanie
zasobu informacji, a także rozbijanie stereotypów tkwiących w społecznej świadomości na temat osób radzących się. Niejednokrotnie sprzyjają, tym samym, zmianie
sposobu myślenia i postrzegania niekorzystnej, dla danej osoby, sytuacji życiowej.
Co wydaje się tym bardziej cenne, że – jak wskazuje B. Goryńska-Bittner – „w społecznej percepcji żywotna jest nadal tendencja polegająca na obarczaniu wyłączną
winą za trudną sytuację życiową samego bezdomnego, bądź społeczeństwa” (2011,
s. 148). W rzeczywistości – jak już wcześniej wspomniałam – zjawisko to jest o wiele bardziej złożone i wymaga rozwiązań, które wiązałyby się także ze zrozumieniem
nieprzewidywalności i subiektywizmu ludzkich zachowań w kontekście ich kulturowych tradycji, zwłaszcza w sytuacji obecnych przemian.
Podstawy prawne organizacji poradnictwa
Polska, jako członek Unii Europejskiej i Rady Europy, zobligowana jest do wypracowania modelu aktywnej polityki społecznej, uwzględniającego odpowiedzialność
państwa i podmiotów lokalnych za poziom i jakość życia obywateli, m.in. poprzez
podejmowanie aktywnych działań na rzecz przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu. Model ten oparty jest na prawach społecznych i socjalnych
ujętych w Zrewidowanej Europejskiej Karcie Społecznej (European Social Charter
140
[revised], 1996) oraz w Karcie Podstawowych Praw Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE
C 303 z 14.12.2007). Oba dokumenty, wraz z art. 151 i 153 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, tworzą podstawy aktywnej polityki społecznej, której elementem składowym jest pomoc społeczna, a w ramach tej pomocy – poradnictwo
specjalistyczne2.
Realizacja poradnictwa specjalistycznego w Polsce wynika przede wszystkim
z przestrzegania art. 46 aktu prawnego regulującego system świadczeń w zakresie
pomocy społecznej – ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej3. Treść
zapisu wskazuje, iż poradnictwo specjalistyczne świadczone jest osobom i rodzinom, które mają trudności lub wymagają wsparcia w rozwiązywaniu swoich problemów życiowych, bez względu na posiadany dochód. Określa również trzy główne zakresy poradnictwa specjalistycznego tj. poradnictwo prawne, psychologiczne
i rodzinne, ale nie wyklucza prowadzenia poradnictwa specjalistycznego w innych
zakresach (np. poradnictwo obywatelskie) oraz organizowania poradnictwa specjalistycznego dla wybranej grupy docelowej, w tym dla osób zagrożonych bezdomnością oraz doświadczających bezdomności i ich rodzin (Kaczmarek, i in., 2013).
Poniżej krótko scharakteryzuję wskazane w ramach pomocy społecznej rodzaje
poradnictwa specjalistycznego.
Poradnictwo psychologiczne – to forma pomocy psychologicznej oferowana tym osobom w sytuacji kryzysu, które przeżywają trudności przystosowawcze
i emancypacyjne (Czabała, Sęk, 2001, s. 617). Celem spotkań osoby radzącej się
i specjalisty jest zidentyfikowanie problemu, poszukiwanie czynników podtrzymujących jego istnienie, a także sposobów umożliwiających wyjście z kryzysowej sytuacji oraz złagodzenie lub usunięcie trudności wiążących się z jego rozwiązywaniem.
W poradnictwie psychologicznym istotne jest bowiem wzmacnianie klienta, wspomaganie jego rozwoju – predyspozycji sprzyjających rozwiązaniu trudnej sytuacji,
w której znajduje się dana osoba. Korzystanie z tego rodzaju poradnictwa jest okolicznością silnie angażującą emocjonalnie, nie tylko ze względu na treść omawianego problemu, lecz także ze względu na charakter relacji społecznej, jaka zawiązuje
się między psychologiem–doradcą i bezdomnym–radzącym się. Poradnictwo psychologiczne wymaga bowiem pełnego otwarcia się osoby wspomaganej przed kimś
obcym, umiejętności sformułowania swoich problemów, szczerości wypowiedzi,
mówienia o sprawach nie zawsze przyjemnych dla radzącego się.
Po pierwszych spotkaniach z psychologiem opracowywana jest diagnoza, która powinna rozstrzygnąć, czy problemy osoby bezdomnej wynikają z trwałego
zaburzenia jej osobowości, czy też z jej aktualnej sytuacji życiowej, wreszcie czy
2
Opracowane na podstawie raportu grupy eksperckiej ds. pracy socjalnej: R. Stenka (red.) Raport
z fazy diagnozy. Kondycja i dobre praktyki pomocy ludziom bezdomnym w sześciu obszarach: streetworking, praca socjalna, mieszkalnictwo i pomoc doraźna, partnerstwa lokalne, zdrowie, zatrudnienie i edukacja. Gdańsk, 2011.
3
Mam na myśli Dz. U. z 15.04.2004 Nr 64 poz. 593 z późn. zm., Ustawa z 12.03.2004 r. o pomocy
społecznej.
141
zgłaszająca się osoba jest zdolna do korzystania nadal z tej właśnie formy pomocy
psychologicznej, jaką jest poradnictwo, czy też wymaga podjęcia z nią lub wobec
niej innych działań (Jaroszewski, 2013).
Działaniem poprzedzającym pomoc psychologiczną, prawną, socjalną czy
medyczną zazwyczaj jest tzw. interwencja kryzysowa. Jest to paleta interdyscyplinarnych działań, które zmierzają do przywrócenia względnego stanu równowagi
w życiu osoby bezdomnej, poprzez udzielenie natychmiastowej specjalistycznej pomocy. Interwencja – jak sama nazwa wskazuje – jest incydentalna i dynamiczna.
Charakteryzuje się dużym tempem i wzmożoną intensywnością działania. Celem
interwencji kryzysowej jest przywrócenie względnej równowagi psychicznej osoby
bezdomnej i jej umiejętności samodzielnego radzenia sobie z załatwieniem takich
bieżących spraw, które tego natychmiast wymagają, a dzięki temu zapobieganie
przejściu reakcji kryzysowej wspomaganego w stan chronicznej jego niewydolności
psychospołecznej (art. 47 ust. 1). W sytuacjach uzasadnionych może być to udzielenie schronienia (do 3 miesięcy) (art. 47 ust. 3).
Poradnictwo rodzinne – obejmuje pomoc poradniczą w rozwiązywaniu
szeroko rozumianych problemów funkcjonowania rodziny, w tym problemów
wychowawczych w rodzinach naturalnych i zastępczych oraz problemów opieki
nad osobą niepełnosprawną, a także terapię rodzinną4. Zakres poradnictwa rodzinnego, głównie pedagogicznego, jest zatem bardzo szeroki i wprowadza różne
formy pomocy, które koncentrują się na wspieraniu prawidłowego funkcjonowania rodziny i na ogół dotyczą wieloaspektowej pomocy prawnej, ekonomicznej
i wychowawczej.
Poradnictwo prawne – to porady oraz informacje dotyczące obowiązującego
w Polsce prawa i praktyki jego stosowania. Celem wsparcia przez poradnictwo jest
udzielenie klientowi pomocy w dokonaniu wyboru postępowania w związku z zaistniałym problemem prawnym. Obejmuje ono m.in. pomoc w postaci podania
i omówienia odpowiednich przepisów prawnych, przekazania wzorów pism prawnych, sporządzania projektów pism procesowych, planów likwidacji zadłużeń, porad dotyczących podjęcia niezbędnych kroków w celu uregulowania swojej sytuacji
prawnej, pouczeń dotyczących korzystania z pomocy adwokata, radcy prawnego
itp. Najczęściej zakres porad prawnych obejmuje sprawy regulowane przez prawo
rodzinne (rozwody, separacje, ograniczanie władzy rodzicielskiej, alimenty), prawo
karne (postępowanie karne) oraz prawo administracyjne (prawo lokalowe). Prowadzone jest, pod odpowiednim merytorycznym nadzorem, przez dyplomowanego
prawnika lub studenta prawa (Winiarska, 2013).
Poradnictwo obywatelskie ma nieco szerszy zakres niż poprzednie. Uprawiając je, przekazuje się również informacje i porady w zakresie nawiązywania relacji
z administracją publiczną. Może być świadczone przez przygotowane do tego osoby niebędące prawnikami. Jego celem jest nie tylko rozwiązanie problemu, z jakim
4
Regulacje tych spraw zamieszczone zostały w Dz. U. z 15.04.2004, Nr. 64 poz. 593 z późn. zm.
142
przychodzi obywatel, ale także poprawa jego zaradności życiowej, niezbędnej w aktywnym uczestniczeniu w życiu społecznym, politycznym, zawodowym. Oba rodzaje poradnictwa (prawnego i obywatelskiego) łączy jednak zbliżony aspekt prawny i sposób „świadczenia go” jako usługi.
Biorąc pod uwagę rodzaj i specyfikę poradnictwa dla osób bezdomnych, możemy je rozpatrywać w dwóch aspektach: bądź jako system działań określonej
struktury organizacyjnej, która wychodzi naprzeciw różnorodnym problemom
osób/rodzin znajdujących się w określonych uwarunkowaniach psychospołecznych, bądź jako specyficzne czynności podejmowane przez ekspertów, wspomagających osoby w sytuacji problemowej i nawiązane przez nich relacje. Spoglądając
na nie w pierwszym aspekcie, można zauważyć, że choć z prawnego punktu widzenia zadanie organizowania i niesienia tej formy pomocy osobom bezdomnym
w kraju zasadniczo spoczywa na samorządzie gminnym, to w praktyce, główny
ciężar realizowania tego zadania wzięły na siebie organizacje pozarządowe. Dzięki
badaniom prowadzonym nad funkcjonowaniem trzeciego sektora, wiemy, iż powołane do życia pozarządowe instytucje i placówki nie tylko są uzupełnieniem
„oferty pomocowej” pierwszego sektora, ale stanowią alternatywę wobec realizowanych przez niego sposobów funkcjonowania. Ich istotnym atutem jest większa
niż w państwowych placówkach socjalizacyjnych i wielofunkcyjnych możliwość
indywidualizacji oddziaływań – a przeważnie takie mają miejsce w poradnictwie
– oraz świadczenia bezpłatnych usług, bez względu na sytuację socjalną potrzebującego. Niestety, pomimo że placówki sektora trzeciego okazują się o wiele bardziej
sprawne i pożyteczne, to w ostatnich dwóch latach widoczny jest spadek udziału
stowarzyszeń i fundacji, deklarujących pomoc społeczną i usługi socjalne. Niewątpliwie łączy się to z brakiem funduszy i małą satysfakcją z osiąganych wyników,
gdyż samo poczucie misji pracowników tego sektora oraz ich ogromne zaangażowanie w działania pomocowe – współcześnie nie wystarczają. Do prowadzenia
działalności pomocowej polskie organizacje pozarządowe potrzebują bowiem
środków i uznania ich za ważnych partnerów w dziedzinie zawodowego pomagania, a tak nie zawsze się zdarza.
Na usprawiedliwienie tego stanu rzeczy trzeba powiedzieć, że poradnictwo specjalistyczne, podobnie jak pozostałe formy pomocy w procesie reintegracji społecznej osób wykluczonych, w strukturze wielu podmiotów obu tych sektorów nie ma
zbyt długiej tradycji, gdyż zaczęło poważnie się rozwijać dopiero od 2003 r., głównie dzięki funduszom celowym Unii Europejskiej. Wcześniej podejmowano sporo pojedynczych inicjatyw, które najczęściej zostały jednak zaniechane z powodu
braku środków, ale również wskutek braku odpowiednich uregulowań prawnych.
Obecnie organizacje i instytucje zajmujące się prowadzeniem działań aktywnych
i kompleksowych, nakierowanych na reintegrację społeczną osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, nie tylko działają na podstawie przepisów prawnych, ale
także nie ograniczają się jedynie do zinstytucjonalizowanych form pomocy. Coraz
143
częściej swoje działania wzorują na inicjatywach podejmowanych w krajach, które
mają dłuższe doświadczenia w reintegracji tej grupy społecznej.
W tym miejscu warto jeszcze podkreślić, iż to, co różnicuje realizację poradnictwa specjalistycznego w obu sektorach, to zasięg działania: ogólnopolski i lokalny,
rodzaj/typ prowadzonej placówki (np. ośrodki pomocy społecznej, centra integracji
społecznej, schroniska czy pogotowia interwencji), a także wysokość pozyskanych
środków finansowych z różnych źródeł ich dystrybuowania.
Przykłady dobrych praktyk w zakresie poradnictwa specjalistycznego
Dla zobrazowania faktycznego stanu realizacji oferty pomocowej w postaci poradnictwa specjalistycznego dla osób bezdomnych w Polsce postaram się przybliżyć
kilka jego praktycznych rozwiązań. Zdaję sobie sprawę, że nie sposób w tak krótkim artykule zaprezentować wszystkie praktyki w tym zakresie, stąd na zasadzie
przykładu wymienię i krótko opiszę tylko niektóre sposoby realizacji tej formy
wsparcia. Będą to te praktyki, które wyróżniały się aktywnością na rzecz osób bezdomnych zarówno na poziomie lokalnym, jak i ogólnopolskim, a więc te inicjatywy
o kompleksowym sposobie postępowania, które w odbiorze społecznym oceniane
były jako ważne i interesujące.
Projekt: Twój Dom – Partnerstwo na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych
bezdomnością w Dzielnicy Praga Południe m. st. Warszawy5
Jednym z przykładów modelowych rozwiązań opartych na budowaniu wielosektorowej współpracy na poziomie lokalnym jest projekt Twój Dom – Partnerstwo
na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością w Dzielnicy Praga Południe
m. st. Warszawy, którego realizacja jest finansowana przez Europejski Fundusz Społeczny. Głównym celem projektu jest sprawdzenie skuteczności wybranych usług
zaproponowanych w Modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności.
Działania, podjęte w okresie od 01.03.2012 r. do 31.08.2013 r. na terenie warszawskiej dzielnicy Praga Południe, w ramach projektu obejmują prowadzenie nowych
form organizacji i realizacji pracy socjalnej: streetworkingu, monitoringu mieszkalnictwa i udzielania pomocy doraźnej, partnerstwa lokalnego, zatrudnienia i edukacji. Wprawdzie zainicjowane zostały i są realizowane przede wszystkim przez
Ośrodek Pomocy Społecznej, jednak oprócz niego w realizacji projektu uczestniczy
także Stowarzyszenie Centrum Informacji Społecznej, „Caritas” Diecezji Warszawsko-Praskiej oraz Stowarzyszenie Penitencjarne „Patronat”.
Wśród celów szczegółowych Partnerstwo wymienia: zwiększenie dostępności
do poradnictwa specjalistycznego osobom bezdomnym i zagrożonym bezdomnością oraz zmniejszenie liczby mieszkańców dzielnicy posiadających zadłużenia
5
Szczegółowe informacje na temat opisywanych inicjatyw odnaleźć można na stronach internetowych danych projektów. Adresy stron znajdują się w bibliografii.
144
czynszowe, poprzez świadczenie porad prawnych. Zgodnie z założeniami powołano trzy punkty poradnictwa specjalistycznego, w których działania prowadzone
są przez zespoły specjalistów w sprawach prawnych, mieszkaniowych i rodzinnych.
Udzielana jest również pomoc w postaci pouczeń dotyczących korzystania z ubezpieczeń zdrowotnych, sposobów poszukiwania pracy, a także w zakresie podejmowania starań w celu uzyskania świadczeń i zasiłków z pomocy społecznej.
Prowadzone działania „projektowe” obejmują zatem nie tylko profilaktykę bezdomności w skali mikro (przeciwdziałanie pojawieniu się bezdomności pojedynczych osób), ale także profilaktykę w skali makro (stosowana wobec określonych
grup mieszkańców dzielnicy Warszawy), która obejmuje również specjalistyczne
działania poradnicze, włączone jako niezbędny, stały element lokalnego programu,
pomyślanego jako współdziałanie samorządowych i pozarządowych podmiotów.
Projekt: Systematycznie do celu6
Kolejnym przykładem lokalnej współpracy, która zapewnia nie tylko kompleksowe
wsparcie osobom i rodzinom zagrożonym bezdomnością, ale również adekwatny,
do zgłaszanych potrzeb, poziom świadczeń poradniczych, jest realizacja wieloletniego projektu, współfinansowanego przez Unię Europejską, pod nazwą Systematycznie do celu.
Projekt realizowany jest w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Gdańsku
od czerwca 2008 r., i kontynuowany był do końca 2013 r. Powstał również, jak poprzedni, z myślą o osobach i rodzinach, które borykając się ze złożonymi problemami, wymagają długotrwałej, ciągłej i ścisłej współpracy z różnymi specjalistami,
instytucjami, organizacjami. Oprócz możliwości skorzystania z usług poradnictwa specjalistycznego adresaci projektu mogą wziąć udział w treningach umiejętności dotyczących spraw zawodowych, społecznych, „budżetowych” (racjonalne
i oszczędne gospodarowanie budżetem domowym), w kursach i szkoleniach przyuczających do zawodu, w zajęciach psychoedukacyjnych, spotkaniach grup wsparcia i w terapii indywidualnej.
Celem niniejszego projektu jest przede wszystkim zwiększenie aktywności społeczno-zawodowej klientów Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku.
Chodzi o wyzwalanie w osobach wymagających pomocy chęci nabywania umiejętności psychosocjalnych, umiejętności radzenia sobie z trudnościami, o zacieśnianie
więzi rodzinnych, zwiększanie kompetencji osobistych, pozwalających na lepsze
wypełnianie ról rodzinnych, partnerskich, obywatelskich, poprzez zwiększenie dostępności do bezpłatnego poradnictwa społeczno-zawodowego i ułatwienie pełniejszego korzystania z jego ofert.
6
Projekt realizowany jest w ramach Priorytetu VII „Promocja integracji społecznej”, Działania 7.1
„Rozwój upowszechnianie aktywnej integracji”, Poddziałania 7.1.1 „Rozwój i upowszechnianie aktywnej integracji przez ośrodki pomocy społecznej” Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.
145
Podobnie jak w poprzednim projekcie i tutaj zaangażowane są różne instytucje.
Obok Powiatowego Urzędu Pracy oraz Pogotowia Opiekuńczego im. K. Borchardta partnerem realizującym działania projektowe jest również Towarzystwo Pomocy
im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie. Do jego zadań należy pomoc w układaniu
indywidualnych planów aktywizacji społecznej i zawodowej, podejmowanie działań edukacyjnych, prowadzenie spotkań grupowych, konsultacji prawniczych oraz
treningów zdrowotnych dla osób znajdujących się w trudnej i skomplikowanej sytuacji życiowej. Ich potrzeba korzystania z pomocy pojawia się często na skutek
splotu wielu wydarzeń, jest czasem wynikiem braku zaradności życiowej czy braku
umiejętności i wiedzy na temat sposobów radzenia sobie z życiowymi problemami.
Na uwagę zasługuje fakt, iż podejmowane w ramach projektu specjalistyczne –
w tym poradnicze – oddziaływania wobec jego adresatów mają charakter działań
nie tylko adaptacyjnych, ale i emancypacyjnych. Ukierunkowane są na wzbudzenie lub odnowę konstruktywnej ich obecności w życiu społecznym, na wyzwalanie ich energii i inicjatywy, na wsparcie nabywania umiejętności psychospołecznych, w zakresie radzenia sobie z trudnościami, a także na zwiększanie tych ich
kompetencji osobistych, które pozwalają – zresztą nie tylko osobom bezdomnym
– na lepsze wypełnianie ról społecznych. Katalog różnych form pomocy – od indywidualnych rozwiązań do grupowych oddziaływań – zapewnić ma potrzebującym
możliwość uzyskania wiedzy i umiejętności, które są niezbędne w ich reintegracji
społecznej.
Projekt: Pogotowie Interwencji Społecznej w Warszawie
oraz Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego
Ciekawym rozwiązaniem na poziomie szerszych ponadlokalnych oddziaływań
wydaje się tworzenie pozarządowych placówek specjalistycznego poradnictwa dla
osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością. Przykładem jednego z nich jest
Pogotowie Interwencji Społecznej, które działa na terenie Warszawy od 1994 r. i prowadzone jest przez Stowarzyszenie Pomocy i Interwencji Społecznej7. W ramach
swojej działalności placówka podejmuje działania, które koncentrują się na długofalowej pracy z podopiecznymi. Zmierza do pełnego ich usamodzielnienia, a nie
tylko do udzielania im pomocy doraźnej. W związku z tym podejmuje współpracę
wielosektorową. W zależności od potrzeb i oczekiwań wspomaganych współdziała
m.in. z kuratorami sądowymi, prokuratorami, policją i innymi podmiotami ustawowo bądź statutowo zobowiązanymi do niesienia pomocy na terenie całej aglomeracji miejskiej.
Działalność Pogotowia jest przykładem wspólnego dążenia różnych organizacji i osób do rozwiązywania problemu bezdomności poprzez świadczenie także
usług poradniczych. Proponuje się rozwiązania, w których istotne wydaje się nie
7
Wcześniejsza nazwa organizacji to Stowarzyszenie Pomocy Bezdomnym
146
tylko podejmowanie pracy zespołowej, ale również otwieranie się na siebie różnych
specjalistów.
Inną placówką pozarządową, która w ramach swojej działalności realizowała
projekty oferujące bezpłatną pomoc prawną i obywatelską, tym razem dla zagrożonych marginalizacją i wykluczeniem społecznym mieszkańców nie tyle jednego
miasta, ile całego regionu, jest Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego. Specjalistyczna działalność poradnicza tego Ośrodka kierowana była
nie tylko do osób bezdomnych, ale również ubogich, emerytów, rencistów, bezrobotnych, samotnych matek, osób z rodzin dotkniętych problemem alkoholowym,
przemocą domową, mieszkańców odległych wsi i innych, znajdujących się w trudnej sytuacji. Ta cenna inicjatywa, która niewątpliwie wpisuje się w misję trzeciego sektora i której celem jest również wspieranie budowy społeczeństwa obywatelskiego, ma także charakter osłonowy, prewencyjny i wspierający osoby najbardziej
potrzebujące.
Projekt: Rzecznik osoby bezdomnej
O ile poradnictwo specjalistyczne w przytoczonych wyżej przykładach praktycznych inicjatyw, podejmowanych wobec osób bezdomnych lub zagrożonych bezdomnością znajdowało się obok innych działań pomocowych, o tyle w projekcie
Koła Gdańskiego Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta – Rzecznik osoby bezdomnej – poradnictwo zajmuje dominującą część działań jego realizatorów. Projekt ten realizowany był od 2008 do 2012 roku i uzyskał akceptację Rzecznika Praw
Obywatelskich.
Zatrudniony rzecznik osoby bezdomnej reprezentował nie tylko jednostkowe
interesy osób doświadczających bezdomności czy zagrożonych bezdomnością, ale
również interesy całej grupy społecznej (w niektórych przypadkach również środowiska społecznego wspomaganych). Specjalistyczna pomoc, w swych założeniach,
miała na celu dostarczenie tej grupie odbiorców wiedzy na temat przysługujących
im praw oraz informacji dotyczących procedur postępowania w relacjach z różnymi instytucjami. Nad jakością pracy rzeczników czuwali osobiści trenerzy-coache –
wyspecjalizowani w prowadzeniu pracy społecznej z osobami bezdomnymi. Na organizowane przez nich spotkania konsultacyjne mogły zgłaszać się nie tylko osoby
zagrożone bezdomnością, ale przede wszystkim osoby przebywające w placówkach
prowadzonych przez organizację.
Do zadań rzeczników osób bezdomnych należało udzielanie bezpośredniego wsparcia psychologicznego potrzebującym pomocy oraz udzielanie informacji
i prowadzenie specjalistycznego doradztwa. W praktyce rzecznicy:
◆◆ podejmowali się reprezentowania interesów, wypowiadania się w imieniu,
bronienia praw indywidualnych osób „z kręgu bezdomności”, potrzebujących tego typu pomocy;
◆◆ monitorowali przepisy ustawodawstwa, zwłaszcza lokalnego;
147
◆◆ zachęcali podopiecznych i osoby wspomagające ich do podejmowania debat publicznych;
◆◆ animowali oraz wspierali procesy budowania partnerstw, koalicji, wpływając na poprawę zasad współdziałania podmiotów polityki społecznej, działających w obszarze zwalczania bezdomności;
◆◆ podejmowali współpracę z organizacjami i instytucjami pomocy społecznej
oraz innymi podmiotami działającymi w ramach polityki społecznej;
◆◆ nawiązywali współpracę z mediami w celu propagowania problematyki
bezdomności i roli rzeczników w systemie wsparcia osób bezdomnych.
Poradnictwo specjalistyczne, uprawiane przez rzecznika osoby bezdomnej, nastawione było wyłącznie na specyficznych odbiorców, jakimi są osoby zagrożone
bezdomnością, czy doświadczające bezdomności. Dzięki możliwości skorzystania
z oferty rzecznika blisko miejsca pobytu, czyli w placówkach i miejscach systematycznego wsparcia, zwiększyła się ich możliwość dotarcia do porady psychologicznej, prawnej i zawodowej. Tym samym umożliwiono im łatwiejszy dostęp do bezpłatnej indywidualnej pomocy, co mogło przyczynić się do zwiększenia szans osób
bezdomnych na skuteczne wyjście z bezdomności i pełniejszą reintegrację społeczną. Projekt zakładał też wymianę innowacyjnych pomysłów i doświadczeń między
partnerami, a także podnoszenie kwalifikacji rzeczników. Wymagał zarówno przygotowania punktów konsultacyjnych, jak i zapewnienia dostępu do informacji.
Zadania projektowe realizowane były w województwach lubelskim, małopolskim, mazowieckim, pomorskim, dolnośląskim i podkarpackim. Dyżury profesjonalnie przygotowanych rzeczników osób bezdomnych wprowadzone zostały
w 20 miejscowościach, w których funkcjonują Koła Towarzystwa Pomocy im. św.
Brata Alberta. Obecnie podejmowane są działania związane z uruchomieniem już
czwartej edycji projektu o zasięgu ogólnopolskim.
Nowy wymiar poradnictwa i zastosowanych strategii pomocowych
Mówiąc o znaczeniu poradnictwa w procesie rozwiązywania problemu bezdomności, należy również wspomnieć o nowym jego wymiarze. W jakiejś mierze oddają
go wnioski nasuwające się po zapoznaniu się z projektami dotyczącymi pomocy
dla bezdomnych. Po pierwsze, poradnictwo nie musi być zlokalizowane w odrębnej instytucji (poradni), aby być dostępne dla osób poszukujących porady. Dołączone do innych działań pomocowych realizowanych dzięki inicjatywom lokalnym m.in. w postaci opisanych „projektów”, jest przeważnie poszukiwaną formą
wsparcia, obok proponowanych tam innych form pomocy. Po drugie, poradnictwo
specjalistyczne dla osób zagrożonych bezdomnością lub bezdomnych, w związku z pojawieniem się „nowej bezdomności” będzie prawdopodobnie „zmuszone” do poszerzania swojej oferty o działania przypisane dotychczas poradnictwu
148
międzykulturowemu i będzie wymagało zatrudniania doradców przygotowanych
do pracy z emigrantami, pochodzącymi z różnych kultur. Po trzecie, zmienia się
status samego poradnictwa jako procesu życia społecznego. Inicjatywy organizacji pozarządowych w postaci prowadzenia różnorodnych programów pomocowych
dla „osób z kręgu bezdomności” przyczyniają się do rozwinięcia nowych form
i zwiększenia obecności poradnictwa w sferze publicznej, a tym samym poszerzają
zainteresowanie społeczne tą formą pomocy. Już można zauważyć, że coraz częściej po pomoc w zakresie poradnictwa zwracają się nie tylko pojedyncze osoby
znajdujące się w trudnych sytuacjach, ale także całe grupy: rodziny, społeczności
lokalne, mieszkańcy domów opieki, a nawet instytucje pomocy. Znacząco odmienia się zatem strategia pomagania, czego przykładem są powyższe modelowe rozwiązania, które mogą innym podmiotom organizującym pracę z osobami zagrożonymi lub dotkniętymi bezdomnością posłużyć jako punkt odniesienia lub wzór
do naśladowania.
Ogólnie można uznać, że powyższe inicjatywy to działania prowadzące
do zwiększenia funkcji społecznej poradnictwa i poszerzenia jego zakresu. Jego
rolę zaś w odniesieniu do osób wspomaganych oceniać można dwojako. Po pierwsze, dzięki poradnictwu możliwe jest przygotowanie jednostki do samodzielnego
i bardziej bezpiecznego podejmowania decyzji, a tym samym do osiągnięcia większej równowagi w codziennym życiu. Po drugie, możliwe jest niwelowanie barier
związanych z wykluczeniem społecznym oraz zwiększanie, a czasem może nawet
wyrównywanie szans społeczno-zawodowych osób bezdomnych lub zagrożonych
bezdomnością.
Na kwestię jakości poradnictwa możemy zaś patrzeć zarówno z poziomu organizowania, kreowania i zmieniania praktyki poradniczej, jak i z poziomu indywidualnego korzystania z porad (konkretna jednostka ludzka jest uwikłana w problem, przeżywa go, rozwiązuje przy pomocy doradcy i ocenia jakość tej pomocy).
Odmienność poszczególnych perspektyw zależy bowiem od przyjęcia określonego
punktu widzenia tego zjawiska. Z jakością poradnictwa w wymiarze indywidualnym wiąże się przede wszystkim konstruowanie poradniczych interakcji oraz
tworzenie przestrzeni wsparcia w procesie rozwiązywania problemów jednostek.
To ujęcie pozwala zobaczyć „specyfikę” samego spotkania radzącego się i doradcy
oraz ocenić znaczenie tego wydarzenia w perspektywie całej biografii bezdomnej
osoby radzącej się.
Przez wiele lat pomoc poradnicza kojarzona była przeważnie z dyrektywnymi
formami wsparcia. Dziś w różnych rodzajach poradnictwa ważniejsze staje się podejście liberalne, dialogowe, w którym akcentuje się samodzielność osoby radzącej
się, wolność wyboru i partnerski dialog (Czerkawska, 2004; Kargulowa, 2004; Minta, 2012; Siarkiewicz, 2010; Wojtasik, 2012 i inni). W takim postępowaniu relacja
nabiera innego kształtu. Pomoc doradcy to dzielenie się wiedzą, doświadczeniem,
kompetencjami, uczuciami, zaangażowaniem w procesie towarzyszenia osobie radzącej się w trudnej sytuacji, w jakiej się znajduje. Jakość poradnictwa przeważnie
149
nie wyraża się w dawaniu konkretnych rad, lecz przede wszystkim w tworzeniu atmosfery zaufania i bezpieczeństwa, tak aby jednostka mogła rozwijać się i znaleźć
własne rozwiązanie. Jednakże w poradnictwie dla osób bezdomnych nie zawsze
może polegać ona wyłącznie na pracy o charakterze wspierającym i motywującym,
gdyż niejednokrotnie nadal wymaga dyrektywnego podejścia doradcy, zwłaszcza
w sytuacjach interwencji kryzysowej. Pomoc ta w stosunku do osób bezdomnych
łączy się dziś także z zapewnieniem jednostce możliwości korzystania i z innych
usług, wpisanych w funkcje profilaktyczne, edukacyjne i terapeutyczne państwa.
Niewątpliwie celem projektowych, poradniczych działań było otaczanie osób
bezdomnych i zagrożonych bezdomnością wsparciem, zapobiegającym negatywnym skutkom przeżywanych przez nie problemów prawnych, rodzinnych czy psychologicznych, poszerzanie ich wiedzy oraz motywowanie do zmiany tej sytuacji,
jakiej doświadczały wcześniej. Jednak taki sposób wspierania osób bezdomnych
i/lub zagrożonych bezdomnością to tylko jedna z form pomocy społecznej. Rozwiązywanie tak nabrzmiałych problemów społecznych jak bezdomność wymaga
wielu inicjatyw nie tylko w postaci poradnictwa, nie tylko organizowanych na poziomie lokalnym, ale krajowym i europejskim. Ponadto realizacja wszelkich zadań
zarówno przez podmioty publiczne, jak i pozarządowe, wymaga stałej weryfikacji
i monitoringu skuteczności prowadzonych działań.
Jak słusznie wskazuje Aneta Wiącek (2011), nie do końca wiadomo, jaka jest
ogólna kondycja osób, które „wyszły z bezdomności” i się usamodzielniły, i jaki był
wpływ udzielanej pomocy na fakt ich usamodzielnienia się. Nie wiadomo, które
działania – w tym poradnicze – skutecznie do tego prowadziły, ani jaki jest jednostkowy rezultat tych działań, które zostały już zrealizowane. Zdecydowanie brakuje
także badań ewaluacyjnych, oceniających efektywność wykorzystywania przeznaczanych na potrzebę rozwiązywania problemu bezdomności, niemałych przecież
środków materialnych, w tym publicznych środków finansowych.
Wszystkie wątpliwości rodzące się w związku z działalnością pomocową wobec
osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością zdają się otwierać nowe pola dla
poradoznawców i innych badaczy społecznych, bo – jak dotąd – jeszcze nie doczekały się odpowiedzi. Dlatego też jedynie mogę posłużyć się tu słowami Jacka
Hołówki, który pisze: pomoc musi być konkretna, przydatna i realna. Jej wartość
zależy tylko od tego, jaki niesie pożytek. Nie jest czymś dobrym przez sam zamiar,
przez poświęcenie ofiarodawcy, przez fakt, że można ją nazwać pomocą. Nie jest
bowiem ważne, że się pomaga, ważne jest, jak się pomaga (1994, s. 390-391). Przytoczone powyżej przykłady podejmowanych inicjatyw zdają się wskazywać, iż ich
autorzy doceniają wagę tych słów.
150
Możliwości i ograniczenia zmian w organizacji poradnictwa
Analizując „projektowe” doświadczenia, można na zakończenie wysnuć wniosek,
że rozwój i doskonalenie poradnictwa specjalistycznego dla osób bezdomnych zasadniczo może przebiegać w trzech kierunkach. Pierwszy z nich łączy się z jego
organizacją i wzbogacaniem działań już istniejących, przede wszystkim poprzez
zapewnienie odpowiedniego poziomu dostępności do usług specjalistów, wzbogacenie form pracy, które są przez nich oferowane oraz współpracy szerszych zbiorowości (sieci instytucji, zbiorowości społecznych, organizacji) związanych z poradnictwem. Drugi odnosi się do rozwoju metod czy podnoszenia jakości „usług”
poprzez usystematyzowanie sposobów współpracy na rzecz osób bezdomnych. Nie
każda bowiem osoba, grupa czy społeczność potrzebuje rozbudowanej pomocy.
Przesadna aktywność wspierająca może być przyczyną zaniku motywacji do samodzielnego wprowadzania zmian, obniżenia aspiracji, by samodzielnie, refleksyjnie
i niezależnie funkcjonować, a więc w efekcie prowadzić może do uzależnienia jednostki od systemu wsparcia społecznego. Wyzwaniem staje się zatem doskonalenie
takich metod pracy doradczej i wspomagającej, by sprzyjały wzmacnianiu mechanizmów i technik motywacyjnych, wyzwalających gotowość radzącego się do podjęcia działań na rzecz poprawy własnej sytuacji życiowej i przyjęcia tej właśnie formy wsparcia. „Praktyka projektowa” pokazuje konieczność różnicowania stopnia
niezbędnego zaangażowania się (czasowego, emocjonalnego) wspomagających
i potrzebę rozbudowy procesu poradniczego w kierunku wyzwalania aktywności
wspomaganych i zwiększania ich emancypacji.
Bez wątpienia pomaganie to rzeczywistość tworzona przez dwie strony uczestniczące w nieustannie zmieniającej się relacji – przez tych, którzy wspierają i tych,
którzy korzystają ze wsparcia (Czerkawska, 2004; Józefczyk, 2013; Kargulowa,
2004; Siarkiewicz, 2010; Skałbania, 2009 i inni) – dlatego też istotny wydaje się
trzeci warunek rozwoju poradnictwa, który odnosi się do kształcenia (przygotowywania) doradców. W Polsce doradcami zostają psycholodzy, pedagodzy, socjolodzy. Doskonalenie pracy doradcy jest związane najczęściej ze zdobywaniem
wiedzy w szkołach wyższych, dokształcaniem zawodowym na studiach podyplomowych, kursach czy specjalistycznych szkoleniach. Doradca może także podwyższać swoje kompetencje poprzez samokształcenie, poddawanie się superwizji
lub/i uczestniczyć w dzieleniu się z innymi zdobytymi doświadczeniami. Rzadko
jednak „specjaliści od pomagania” podają w wątpliwość zdobywaną wiedzę lub
krytycznie analizują własną praktykę. Tymczasem refleksja nad sobą jako doradcą
może przyczynić się do doskonalenia praktyki poradniczej, zwłaszcza w stosunku
do osób bezdomnych. Niewątpliwie znajomość zasad praktycznego działania oraz
psychospołecznych mechanizmów, tworzących tło bezdomności, może znacznie
przybliżyć „specjalistów od pomagania” do właściwego postępowania na tym polu,
a usystematyzowana wiedza może dać im poczucie skuteczności, zwłaszcza w sytuacjach nowych wyzwań, stanowiąc podstawy do ich zrozumienia i podpowiadając
151
możliwe rozwiązania. Przygotowanie doradców (przez nich samych) do pracy zasadniczo polega bowiem na stałym refleksyjnym monitorowaniu własnych działań,
dokonywaniu samooceny, szukaniu odpowiedzi na pytania o sens i fundament relacji pomagania (por. m.in. Minta, 2012; Wojtasik, 2012 i inne pozycje KOWEZiU
z serii Euroguidance,).
Bibliografia
Bauman, Z. (2000). Ponowoczesność jako źródło cierpień. Warszawa: Wydawnictwo Sic!.
Beck, U. (2002). Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności. Tłum. S. Cieślar.
Warszawa: Wyd. Scholar.
Czabała, J. C., Sęk, H. (2001). Pomoc psychologiczna. W: Psychologia. Podręcznik akademicki
T. 3., J. Strelau (red.). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Czerkawska, A. (2004). Jakość poradnictwa zawodowego – sens spotkania z doradcą. W: Jakość w poradnictwie zawodowym, Zeszyt informacyjno-metodyczny doradcy zawodowego – Zeszyt 28, G. Morys – Gieorgica (red.). Warszawa.
Dębski, M. (red.), (2011). Problem bezdomności w Polsce. Wybrane aspekty – diagnoza Zespołu Badawczego. Gdańsk: Wyd. Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.
Giddens, A. (2002). Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, tłum. A. Sulżycka, Warszawa, Wyd. Naukowe PWN.
Goryńska-Bittner, B. (2011). Diagnoza skali i charakteru zjawiska bezdomności Polaków
(poza granicami Polski) w Europie. W: Problem bezdomności w Polsce. Wybrane aspekty – diagnoza Zespołu Badawczego, M. Dębski (red.). Gdańsk: Wyd. Pomorskie Forum
na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.
Hołówka, J. (1994). O pomocy w potrzebie. W: O wartościach, normach i problemach moralnych, M. Środa (red.). Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
Jacyno, M. (2007). Kultura indywidualizmu. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN
Jaroszewski, M. (2013). Poradnictwo psychologiczne dla średniozaawansowanych, dostępne
na: http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=662 (pobrane: 14.02.2013).
Jasnoch, M. (2013). Specjalistyczne poradnictwo rodzinne w Polce, dostępne na: http://
www.wrzos.org.pl/projekt1.18/download/Ekspertyza%20ZE%20RzD.pdf
(pobrane:
14.02.2013).
Józefczyk, J. (2013). Perspektywy rozwoju pracy socjalnej w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Gdyni, dostępne na: http://www.rodzinablizejsiebie.pl/IMG/pdf/2-_Jaroslaw_
Jozefczyk_ _Perspektywy_rozwoju--.pdf (pobrane: 24.07.2013).
Kaczmarek, G., et al.(2013). Standard poradnictwa specjalistycznego dla osób z niepełnosprawnością i ich rodzin, z uwzględnieniem osób z zaburzeniami psychicznymi, dostępne
na: http://www.wrzos.org.pl/projekt1.18/download/poradnictwoON2601.pdf (pobrane: 14.02.2013).
Kargulowa, A. (2004). O teorii i praktyce poradnictwa. Odmiany poradoznawczego dyskursu.
Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
152
Moczuk, E. (1999). Bezdomność jako problem społeczny w opiniach osób bezdomnych. W:
Poczucie nieegalitarności, ubóstwo, bezdomność a zjawiska patologii społecznej w aktualnej rzeczywistości kraju, T. Sołtysiak (red.). Włocławek: Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Humanistyczno-Ekonomicznej.
Minta, J. (2012). Od aktora do autora. Wspieranie młodzieży w konstruowaniu własnej kariery. Warszawa: KOWEZiU.
Olech, P. (2011). Strategie rozwiązywania problemów bezdomności w Stanach Zjednoczonych
Ameryki, Australii i Europie. W: Problem bezdomności w Polsce. Wybrane aspekty – diagnoza Zespołu Badawczego, M. Dębski (red.). Gdańsk: Wyd. Pomorskie Forum na rzecz
Wychodzenia z Bezdomności.
Porowski, M. (1998). Bezdomność. W: Encyklopedia Socjologii, W. Kwaśniewicz (red.). Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
Przymeński, A. (2001). Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej. Poznań:
Wyd. Akademii Ekonomicznej.
Siarkiewicz, E. (2010). Przesłonięte obszary poradnictwa. Realia – iluzje – ambiwalencje. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Skałbania, B. (2009). Poradnictwo pedagogiczne. Przegląd wybranych zagadnień, Kraków,
Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Sołtysiak, T. (1997). Powiązania bezdomności z zachowaniami patologicznymi, „Problemy
Alkoholizmu” 1997, Vol.2/3.
Staręga-Piasek, J. (2005). Wstęp. W: Formy pomocy bezdomny. Analiza ułatwień i ograniczeń problemu, D. Zalewska, et. al.(red.). Warszawa: Wyd. Instytut Rozwoju Służb
Społecznych.
Stenka, R. (red.), (2011). Raport z fazy diagnozy. Kondycja i dobre praktyki pomocy ludziom
bezdomnym w sześciu obszarach: streetworking, praca socjalna, mieszkalnictwo i pomoc
doraźna, partnerstwa lokalne, zdrowie, zatrudnienie i edukacja. Gdańsk: Wyd. Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.
Szczepaniak-Wiecha, I. (2005). Bezdomność. Analiza zjawiska. W: Formy pomocy bezdomny.
Analiza ułatwień i ograniczeń problemu, D. Zalewska, et. al. (red.). Warszawa: Wyd. Instytut Rozwoju Służb Społecznych.
Wiącek, A. (2011). Bezdomność w danych statystycznych. W: Idea św. Brata Alberta we współczesnej pomocy osobom bezdomnym, M. Sieńczyk, B. Aniszczyk (red.). Wrocław: Wyd.
Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta.
Winiarska, A. (red.), (2013). Obywatel i prawo VI wybrane problemy i rekomendacje, dostępne na: http://isp.org.pl/uploads/filemanager/Program%20Prawa%20i%20Instytucji%20
Demokratycznych/OiPRaportVI.pdf (pobrane: 14.02.2013).
Wojtasik, B. (2012). Refleksje na temat stanu polskiego poradnictwa, „Studia Poradoznawcze/
Journal of Counsellogy”. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.
Wołk, Z. (2011). Poradnictwo zintegrowane jako instrument ekonomii społecznej. W: Poradnictwo. Kolejne przybliżenia, M. Piorunek (red.). Toruń: Wyd. Adam Marszałek.
153
Netografia
http://porso.cba.pl/, z dnia14 lutego 2013.
http://bazy.ngo.pl/search/info.asp?id=205648, z dnia 14 lutego 2013.
http://www.bezdomnosc.org.pl/rzecznik/, z dnia 14 lutego 2013.
http://www.sdc.mopr.gda.pl/, z dnia 14 lutego 2013.
http://www.bpo.warszawa.pl/2012/07/%E2%80%9Etwoj-dom%E2%80%9D-%E2%80%93partnerstwo-na-rzecz-osob-bezdomnych-i-zagrozonych-bezdomnoscia-w-dzielnicypraga-poludnie-m-st-warszawy/, z dnia 14 lutego 2013.
http://www.sdc.mopr.gda.pl/, z dnia 14.02.2013.
http://www.lex.pl/du-akt/-/akt/dz-u-04-64-593, z dnia 14 lutego 2013.
IV. Recenzje
Anna Walulik CSFN
Alicja Czerkawska, Poradnictwo egzystencjalne. Założenia – inspiracje –
rozwiązania praktyczne. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej
Szkoły Wyższej, 2013, 203 s.
Joanna Kłodkowska, Radzenie sobie pracowników ze zmianami w organizacji.
Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, 2014, 291 s.
ISSN 2299-4971
Anna Walulik CSFN
Akademia Ignatianum w Krakowie
Założenia – inspiracje – rozwiązania praktyczne.
Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej
Szkoły Wyższej, 2013, 203 s.
Opublikowana w roku 2013 przez Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły
Wyższej we Wrocławiu monografia Alicji Czerkawskiej Poradnictwo egzystencjalne. Założenia – inspiracje – rozwiązania praktyczne doskonale łączy teorię i praktykę współczesnej myśli humanistycznej. Autorka korzystając z refleksji egzystencjalnej w filozofii, psychologii, psychiatrii i pedagogice oraz własnych doświadczeń
poradniczych, przedstawiła oryginalne spojrzenie na poradoznawstwo. Odwołanie
się do idei egzystencjalizmu w procesie poradnictwa jest dowodem na to, że pytania o sens i cel ludzkiego życia i działania towarzyszą człowiekowi na przestrzeni
jego życia i całej historii. Są one obecne niezależnie od statusu materialnego, pozycji społecznej czy przyjętego światopoglądu, gdyż stanowią jeden z podstawowych
elementów osiągania szczęścia. Analizy przeprowadzone przez Autorkę wskazują,
że także w ponowoczesności człowiek stawia sobie pytania o sens i cel życia. Można
nawet powiedzieć, że rzeczywistość, w której przychodzi mu żyć, często je wymusza, co sprawia, że człowiek staje wobec nich bezradny i zagubiony. Poczucie osamotnienia często wzmaga świadomość wszechobecnych problemów materialnych
i brak jasnych kryteriów oceny podejmowanych działań. Obszary te otwierają nowe
możliwości i potrzeby związane z poradnictwem.
Autorka w niezwykle subtelny sposób łączy elementy własnych doświadczeń
poradniczych z teoretycznymi założeniami egzystencjalizmu, posługując się zasadami typowymi dla fenomenografii, tworząc jednocześnie własną koncepcję badawczą, którą nazywa indywidualną fenomenografią retrospektywną. Angażując
własną świadomość w proces wyboru i poznawania zjawiska, odkrywa jego cudze
i własne znaczenia, dokonując subiektywnego opisu i interpretacji wybranego fragmentu rzeczywistości.
W recenzowanej książce przedstawiona została własna koncepcja pomocy,
w której dostrzec można cechy związane z fenomenem synergii. Autorka sugeruje,
158
że skuteczność poradnictwa związana jest ze współistnieniem potencjału wszystkich uczestników procesu poradnictwa, ale też ich braków oraz słabości. W zaproponowanej koncepcji, podobnie jak w zjawisku synergii, istotne znaczenie przypisuje się kontekstom sytuacyjnym, przeżyciom i doświadczeniom związanym
z wydarzeniem. Badanie relacji: radzący się–doradca sięga w przypadku podjętego
problemu zarówno do filozofii, psychologii czy psychiatrii jak i do codziennych,
międzyludzkich interakcji instytucjonalnych i nieformalnych.
Autorka poszukując odpowiedzi na pytanie, „czym jest poradnictwo egzystencjalne?” przedstawia wybrane obszary filozofii egzystencjalnej. Uznaje je za fundamentalne dla budowania poradnictwa egzystencjalnego. Wnikliwie analizuje poglądy wybranych filozofów i możliwości ich zastosowania w poradnictwie, co konkluduje stwierdzeniem: „Filozofowie nurtu egzystencjalnego odwoływali się do uniwersalnych ludzkich spraw i procesów życiowych. Przede wszystkim odnoszą się
do trudnego zadania, jakim jest kształtowanie własnego losu mając jednocześnie
świadomość własnej śmierci” (s. 47-48).
Analogicznie do prądów filozoficznych prezentuje związki psychologii i psychiatrii z poradnictwem, ze szczególnym uwzględnieniem psychoterapii. Możliwości wykorzystania osiągnięć tych dziedzin wyraża, cytując Geralda Coreya: „Podnoszenie poziomu samoświadomości, w których zawiera się świadomość różnych
możliwości, motywacji, istnienia czynników wpływających na życie człowieka
i celów ważnych dla każdego człowieka, wyznacza kierunek całego poradnictwa”
(s. 68). Jest świadoma trudności związanych z niejednoznacznością poradnictwa
i jego związkami z pedagogiką. Nawet można odnieść wrażenie, że dla Autorki bliższe są jego związki z psychologią czy psychiatrią niż pedagogiką.
Odwołując się do klasycznego podziału poradnictwa zaproponowanego przez
Alicję Kargulową, wskazuje na związane z nim główne nurty pomocy (dyrektywny,
dialogowy, liberalny) i wyróżnione przez Bożenę Wojtasik modele działalności doradców (ekspert, informator, konsultant, spolegliwy opiekun i leseferysta). W sposób niemal „koronkowy” ukazuje ich konsekwencje w poradnictwie egzystencjalnym. Odnosi założenia egzystencjalizmu zarówno do poradnictwa, jak i problemów życiowych człowieka. Ujmuje pomoc poradniczą jako przestrzeń rozwiązywania problemów egzystencjalnych, wskazując na ideę egzystencjalizmu jako wsparcie
w budowaniu nowej jakości życia. Ilustruje je za pomocą ciekawych schematów.
Alicja Czerkawska w swojej książce analizuje możliwości i trudności osiągania kompetencji doradcy, nie ograniczając się do uzyskiwania wymaganych prawem kwalifikacji. Przybliża czytelnikowi program pomocy poradniczej NEST
(New Experience for Survivors of Trauma – Group Counselling Programme),
ukazując także jego „egzystencjalną” wartość w doskonaleniu umiejętności doradczych: „Dzięki uczestnictwu w specjalnej edycji tego programu, można uzyskać
nie tylko »psychologiczną sprawność«, ale także osiągnąć wewnętrzną integrację
i pewną dojrzałość niezbędną w rozumieniu siebie jako doradcy” (s. 131-132). Podejmuje refleksję nad praktykami stosowanymi w poradnictwie egzystencjalnym
IV. Recenzje
159
na przykładzie własnej działalności doradczej programem NEST. Przedstawia wybrane problemy i analizuje drogę od zdecydowania się na profesjonalną pomoc
poprzez identyfikację „właściwego” problemu aż do rozpoczęcia niejako na nowo
relacji doradczej. Jak zauważa, w poradnictwie egzystencjalnym chodzi nie tyle
o osiągnięcie celów poradniczych, ile o decyzję radzącego się co do zmiany celów życiowych. Nie oznacza to jednak, że nieistotne są skutki podjętych działań
poradniczych: „Ważnym elementem kończącym cykliczne sesje jest wspólne świętowanie. Stanowi ono zwieńczenie podjętych podczas 30 sesji wysiłków” (s. 179)
– zauważa Autorka.
Zaproponowana przez Alicję Czerkawską struktura i sposób prowadzenia wywodu są klarowne i logiczne. Autorka porządkuje wiedzę na temat wpływów filozofii, psychologii i innych pokrewnych dyscyplin na szeroko rozumiane procesy
wychowania i samowychowania. Na szczególną uwagę, w moim przekonaniu, zasługują analizy związane z ukazaniem znaczenia przyjętego przez doradcę obrazu
człowieka i świata. Autorka wyraźnie podkreśla, że nie chodzi o deklarację, ale o atmosferę, w której dokonuje się porada: „Za każdym sposobem pomocy kryje się
obraz człowieka i świata oraz relacji zachodzących między tymi bytami. W profesjonalnych formach pomocy niezwykle ważna jest autentyczność specjalisty, a wybór nurtu psychologicznego jest elementem uwiarygodnienia siebie w sytuacji pomocy. Doradca ma poczucie, że styl pracy do niego pasuje, że pomagając innym,
jest kongruentny, pozostaje w zgodzie sam ze sobą. Choć zazwyczaj osoby radzące
się niewiele wiedzą na temat wymienionych podejść, to na poziomie własnych odczuć oceniają spójność osobowości specjalisty z jego pracą” (s. 127-128).
Przedstawione przez Alicję Czerkawską spojrzenie na poradnictwo w książce
Poradnictwo egzystencjalne. Założenia – inspiracje – rozwiązania praktyczne stanowi niezwykle udaną próbę ukazania bogactwa, jakie kryje się w myśleniu opartym na założeniach egzystencjalizmu i jego implikacji dla praktyki poradniczej.
Co więcej, wybrane i omówione przez Autorkę zagadnienia (nie poruszyła przecież wszystkich) świadczą nie tylko o bogactwie idei egzystencjalizmu, ale przede
wszystkim o jej aktualności i potrzebie w ponowoczesności.
ISSN 2299-4971
Uniwersytet Łódzki
Joanna Kłodkowska, Radzenie sobie pracowników
ze zmianami w organizacji. Wrocław: Wydawnictwo
Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, 2014, 291 s.
Recenzowana książka dotyczy problematyki zarządzania organizacjami, z perspektywy pracowników, którzy muszą radzić sobie z narzuconymi zmianami organizacyjnymi. Książka składa się siedmiu rozdziałów. Autorka podejmuje problem
zmian w dość specyficznej instytucji, jaką jest Ochotniczy Hufiec Pracy. Metoda
badawcza, którą przyjmuje, jest to tzw. badanie monograficzne, gdzie niezwykle
istotna jest technika analizy dokumentów zastanych. Ponadto Autorka używa także metody etnograficznej. Zmiany organizacyjne opisane są w schemacie „biografii
organizacji”, a więc określone zdarzenia następują po sobie, niektóre opisane są bardziej szczegółowo, są bowiem zdarzeniami formacyjnymi (zmiana schematyczna
organizacji). Autorka pokazuje historię zmian jako „linię życia” organizacji.
Zastosowane podejście jest niezwykle interesujące. Radzenie sobie ze zmianą
organizacyjną potraktowano jako doświadczenie biograficzne. Takie ujęcie jest nowatorskie wśród polskich badaczy zmiany organizacyjnej. Joanna Kłodkowska łączy tu w sposób kompetentny perspektywę socjologiczną i pedagogiczną, co nie jest
łatwym zadaniem ze względu na różnice paradygmatyczne w podejściu do diagnozowania i reagowania na uzyskane konkluzje (apraktyczne i praktyczne podejście).
W rozdziale pierwszym Autorka opisuje pojęcia zmiany społecznej, by odnieść
tę problematykę do zmiany organizacyjnej. Powołuje się tutaj na książki Piotra
Sztompki, a szczególnie na teorię stawania się społeczeństwa (Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Tenże, Socjologia. Analiza społeczeństwa – przypis redakcji).
Przyjęcie pojęcia zmiany społecznej zwykle zakłada, iż są momenty trwania, braku
zmiany. Struktura społeczna niejako ma być tym stabilizatorem, trwałą ramą społeczną. Jednak są podejścia, które inaczej ujmują rzeczywistość społeczną, w tym
także organizacyjną, np. etnometodologia, fenomenologia społeczna, interakcjonizm symboliczny, teoria ugruntowana (odwołująca się do Podstawowego Procesu Społecznego), analiza sytuacyjna Adele Clarke, czy teoria światów społecznych
lub teoria tożsamości Anselma Straussa. Ciągła zmiana, w tych ujęciach, jest immanentną cechą systemów społecznych, także organizacji formalnych. Jest to tzw.
IV. Recenzje
161
procesualne ujęcie organizacji. Autorka pomija w tym miejscu tradycję interakcjonistyczną w analizach światów społecznych oraz organizacji.
W rozdziale drugim Kłodkowska podejmuje analizę definicji i problematykę
tzw. radzenia sobie. Pisze tutaj: „»Radzenie sobie« staje się też treścią i sensem interakcji międzyosobowych. Dzieje się tak za sprawą poradnictwa i poradoznawstwa”
(s. 38). Przyjmuje zatem, iż istnieje jakiś system wartości, z którego punktu widzenia można dawać porady w kwestii „radzenia sobie”.
W bardzo innowacyjny sposób stosuje do koncepcji radzenia sobie metaforę
dramaturgiczną Goffmana. Patrzy się wówczas na świat poprzez metaforę teatru.
Można w ten sposób radzić sobie z problemami życia codziennego. Nie wszystkimi
oczywiście, bo świat jest nie tylko teatrem, widowiskiem, a my grającymi tylko role,
choć tak chciałyby socjologia czy psychologia społeczna. Głęboko odczuwany lęk,
niepokój nie należy do sfery teatru, ale egzystencji w świecie realnych zagrożeń dla
koncepcji siebie jednostki i jej odczuwania świata tu i teraz.
W rozdziale trzecim Joanna Kłodkowska opisuje, m. in. historię Junackich Hufców Pracy i Powszechnej Organizacji „Służba Polsce”. Pokazuje prehistorię OHP.
Analizuje dokumenty, które powoływały określone organizacje, ukazując ideologiczną podstawę stworzenia i działania tych organizacji. Ponadto objaśnia idee pedagogiki socjalistycznej.
W rozdziale czwartym został podjęty problem schematycznej zmiany organizacyjnej w OHP. Proces rozpoczyna się od odwołania wieloletniego komendanta
OHP. Zmiana ta odbywa się według określonego wzoru, a po niej zostaje wprowadzony nowy schemat działania organizacji. Autorka przedstawia również rytuały
organizacyjne, np.: „Uroczystość odbyła się poza miejscem pracy aktorów organizacyjnych, w pobliskiej sali restauracyjnej. (…) Rytuał obejmował wręczenie Dawnemu Komendantowi kwiatów i dyplomu, wzniesienie toastu lampką szampana.
Myślę, że zdarzenie odwołania Dawnego Komendanta było dla pracowników OHP
momentem przełomowym w procesie zmian w organizacji, przełamało od dawna
obowiązujący schemat funkcjonowania organizacji” (s. 137).
Rozdział piąty poświęcony jest zmianie rozwojowej organizacji i temu, co dzieje
się po pojawieniu się nowego komendanta. Zdarzenia o charakterze rytuałów pozwalają na refleksję nad definicjami sytuacji i ich zmianą. Wzmacniane są określone wartości, mają miejsce odznaczenia za profesjonalizm, znaczenia nabiera obecność ważnych osobistości, itp.
Rozdział szósty dotyczy zmiany traumatogennej a zatem procesu zmiany władzy (wymiany komendantów) i ratowania wizerunku organizacji. Następuje zamiana komendanta Biurokratycznego Bohatera na komendanta Persona Non Grata.
Zmiana ma charakter traumatyczny, gdyż dotyczy wartości i norm zachowania.
Nastąpiła ona na skutek zewnętrznej interwencji i pracownicy odczuwali ją jako
napaść na ich wartości i istniejące relacje pracownicze. Uczestnicy organizacji odczuwają smutek. Emocje są społecznie konstruowane.
162
Rozdział siódmy. W rozdziale ostatnim Joanna Kłodkowska zajmuje się tworzeniem się podmiotowości społeczności organizacyjnej. Używa tutaj koncepcji
P. Sztompki: „stawania się społeczeństwa”. Można byłoby tu nawiązać do starszych
i oryginalnych koncepcji konstruktywistycznych, jak np. interakcjonizmu symbolicznego, który zakłada twórczą rolę jednostek i grup w tworzeniu społeczeństwa
(H. Blumer, A. Strauss). Autorka analizuje sposoby radzenia sobie z poczuciem
zagrożenia, wynikającym z utraty ciągłości i stabilności organizacji. Radzenie sobie ma charakter dramaturgiczny, a więc oparty jest na umiejętnościach aktorskich
i współpracy dramaturgicznej wszystkich członków organizacji.
Książka jest interesującym zastosowaniem perspektywy dramaturgicznej
do analizy zmian organizacyjnych. Prezentowane w niej wyniki badań są przykładem jednego z nielicznych zastosowań perspektywy interpretatywnej w analizach
organizacji w Polsce. Autorka dokonała bardzo wnikliwej analizy sfery „dramaturgicznej” ujawniającej się w procesach komunikacyjnych w badanej instytucji.
Świadczy to o jej dociekliwości badawczej i dużych zdolnościach analitycznych.
Kłodkowska zaadaptowała terminy analizy dramaturgicznej Ervinga Goffmana
do analizy instytucji, choć pierwotnie były one stworzone do analizy względnie wyizolowanych interakcji.
Praca Joanny Kłodkowskiej jest ciekawym zastosowaniem teorii sekwencji traumatycznej Piotra Sztompki. Jest to poniekąd weryfikacja tej teorii. Sytuacja traumatogenna wymaga analizy kultury emocji w danej organizacji i Autorka próbuje ją
zdiagnozować, wymieniając emocje, które występują w danej sytuacji oraz reguły
emocjonalne, związane z wyrażaniem emocji (intensywność, sposoby wyrażania,
rodzaj emocji).
European Doctoral Programme in Career Guidance and Counselling (ECADOC),
Sprawozdanie z Pierwszej Europejskiej Letniej Szkoły, Padwa, Włochy,
15-20 września 2014 roku
28 Międzynarodowy Kongres Psychologii Stosowanej (ICAP 2014),
8-13 lipca 2014 w Paryżu
Agnieszka Dragon
Kariera w płynnej nowoczesności. Spotkanie naukowe Katedry UNESCO,
Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 3-4 czerwca, 2014 r.
Joanna Górna
Doradztwo zawodowe dla osób w wieku 50+ wobec przemian i wyzwań rynku pracy.
Międzynarodowa Konferencja Naukowa, Częstochowa, 8-9 maja 2014.
Kolokwium habilitacyjne Edyty Zierkiewicz, Wydział Nauk Historycznych
i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, 21 maja, 2014 r.
Michał Mielczarek
Doktorat Anny Bilon: Poradnictwo kariery w Holandii –
założenia, organizacja, perspektywy aplikacji w Polsce,
Wydział Nauk Pedagogicznych, Dolnośląska Szkoła Wyższa,
Wrocław, 20 stycznia 2014 roku
ISSN 2299-4971
Koordynatorzy projektu ECADOC
European Doctoral Programme in Career Guidance
and Counselling (ECADOC), Sprawozdanie
z Pierwszej Europejskiej Letniej Szkoły, Padwa,
Włochy, 15-20 września 2014 roku
Od 15 do 20 września 2014 r. 26 naukowców z 15 europejskich krajów uczestniczyło w pierwszej Szkole Letniej dla Doktorantów podejmujących w swoich badaniach problematykę poradnictwa kariery i doradztwa zawodowego (ECADOC),
która zorganizowana została w Padwie (Włochy). Gospodarzem wydarzenia był
Uniwersytet w Padwie, a sama szkoła stanowiła część doktoranckiego Europejskiego Programu dla doktorantów w obszarze Poradnictwa i Doradztwa Zawodowego
(ECADOC), finansowanego przez Komisję Europejską w latach 2013–2016.
Otwierając szkołę, Laura Nota, koordynator naukowy projektu, odpowiedzialna za organizację pierwszej letniej szkoły dla doktorantów wraz z Salvatorem Soresi, członkiem rady doradczej projektu, Albertą Contarello oraz Egidio Robustem,
znaczącymi reprezentantami Uniwersytetu w Padwie, oraz Jean-Pierre’m Dauwalderem, członkiem rady doradczej, występującym w imieniu ESVDC (European
Society for Vocational Designing and Career Counselling), powitała wszystkich
uczestników. Po ciepłym przywitaniu doktorantów członkowie komitetu naukowego projektu: Valérie Cohen-Scali, Johannes Katsarov, Rachel Mulvey, Jérôme Rossier, Rie Thomsen i Peter Weber zaprezentowali uczestnikom program przedsięwzięcia. Następnie doktoranci zostali zaproszeni do wzajemnego przedstawienia się
oraz zaprezentowania tematów swoich badań i własnego rozumienia, w jaki sposób
ich praca łączy się z ogólnymi problemami badań w zakresie doradztwa i poradnictwa zawodowego.
Drugi dzień letniej szkoły dla doktorantów został poświęcony kwestii badań jakościowych. Jenny Bimrose z Uniwersytetu w Warwick (Wielka Brytania) postawiła uczestnikom pytania dotyczące roli praktyki badań jakościowych w zakresie poradnictwa i doradztwa zawodowego oraz podkreśliła ich różnorodność i wyzwania
metodologiczne związane z odpowiednimi podejściami badawczymi. Dzięki warsztatom doktoranci zostali zaangażowani w naukę poprzez działanie. Przykładowo,
166
uczestnicy pracowali w grupach w celu poznania podejść jakościowych w ramach
badań longitualnych efektywności poradnictwa. Punktem kulminacyjnym warsztatów, było przedstawienie przez Jenny Bimrose swoich różnorodnych spostrzeżeń
na temat zarządzania dużymi projektami badawczymi. Starała się ona zaprzeczyć
tradycyjnym zastrzeżeniom, wysuwanym wobec badań finansowanych ze środków
publicznych, oraz zachęcała do aktywnego udziału naukowców z naszej dziedziny
do konstruowania programów badawczych, skoncentrowanych wokół pytań, związanych z karierą zawodową.
Oprócz warsztatów metodologicznych, organizowanych w drugi i czwarty
dzień letniej szkoły dla doktorantów, głównym celem było wsparcie uczestników
w dopracowywaniu ich własnych doktoranckich projektów badawczych. W środę
rano doktoranci zostali podzieleni na mniejsze grupy, w których prezentowali konkretny fragment swoich badań, a następnie rozpoczęto metodologiczną dyskusję
na temat pytań, postawionych przez poszczególnych uczestników.
Popołudnie zostało poświęcone roli nauczycieli akademickich w procesie promowania innowacyjnych rozwiązań w społeczeństwie, na przykładach praktyki
poradnictwa i doradztwa zawodowego – misji silnie promowanej przez NICE (Network for Innovation in Career Guidance and Counselling in Europe), organizacji,
która wspólnie z ESVDC wspiera projekt ECADOC. Po inspirującym wystąpieniu
Laury Noty oraz Very Zamagni z Uniwerytetu w Bolonii (Włochy), Rie Thomsen
oraz Johannes Katsarov zaprosili doktorantów do podzielenia się refleksjami nad
ich własną praktyką, nad dotychczas zastosowanymi przez nich nowatorskimi pomysłami oraz sposobami, dzięki którym mogą stać się jeszcze bardziej innowacyjni.
Czwartego dnia letniej szkoły Maria Cristina Ginevra, Lea Ferrari oraz Teresa
Maria Sgaramella z Larios Laboratory na Uniwersytecie w Padwie, wraz z członkami komitetu organizacyjnego projektu, w swoim wystąpieniu podkreślały przyczyny i konieczność stosowania metaanalizy w naszej dziedzinie badań. Następnie Wolfgang Viechtbauer z Uniwersytetu w Maastricht, wprowadził uczestników
w temat metaanalizy. Swój warsztat rozpoczął od przedstawienia znaczenia syntezy
w badaniach humanistycznych, prowadząc grupę do odkrycia sposobu, w jaki duża
liczba badań ilościowych, dotyczących podobnych zagadnień, może zostać statystycznie podsumowana w celu uzyskania bardziej ogólnych i aktualnych rezultatów.
Piątek rozpoczął się od niezwykle ważnego dla młodych badaczy tematu:
członkowie Zarządu ESVDC Raoul van Esbroeck i Jean-Pierre Dauwalder zaprosili
uczestników do refleksji na temat ich przyszłej kariery oraz nakreślili różne opcje
i wymagania, na przykład związane ze stanowiskami pracy. Jérôme Rossier, jako
redaktor naczelny „International Journal for Educational and Vocational Guidance”, przedstawił uczestnikom sposób myślenia redaktorów i recenzentów czasopism
naukowych. Następnie Peter Weber przedstawił uczestnikom Europejski Program
Badań na temat Doradztwa i Poradnictwa Zawodowego. Celem tego subprojektu
ECADOC jest opisanie stanu badań w naszej dziedzinie, postawienie ważnych pytań badawczych na przyszłość oraz zachęcenie do międzynarodowej współpracy
167
badawczej. W związku z tym doktoranci zostali zaproszeni przez Valérie Cohen-Scali oraz Johannesa Katsarova do podzielenia się swoimi przemyśleniami związanymi z ważnymi pytaniami badawczymi oraz do sformowania małych zespołów
badawczych w celu przetestowania możliwości wspólnych badań.
Letnia szkoła zakończyła się zaproszeniem doktorantów, aby dołączyli do grona
członków stowarzyszenia ESVDC oraz zapowiedzią następnej edycji letniej szkoły,
która odbędzie się w Paryżu w dniach 29.06.2015–04.07.2015, a której gospodarzem będzie Valérie Cohen-Scali z Conservatoire Nationale des Arts et des Métiers
(CNAM).
Całej letniej szkole od początku do końca, towarzyszyła refleksja nad praktyką.
W celu pogłębienia rozważań nad własną edukacją wszyscy uczestnicy już na początku otrzymali „dziennik refleksji letniej szkoły”. Po wypowiedzi Rachel Murvey
w pierwszym dniu na temat naukowej refleksji nad praktyką doktoranci zostali
zaproszeni do podejmowania namysłu nad każdym dniem zajęć i nad najważniejszym dla nich pytaniem. Doszło do finałowej zbiorowej refleksji w sobotę rano, tuż
przed zakończeniem letniej szkoły. Uczestnicy w dwóch grupach dzielili się swoimi
przemyśleniami na temat roli letniej szkoły, wysuwając i porządkując pomysły dalszych badań.
Wszyscy zgodzili się co do tego, że doświadczenie naukowe było wzbogacające oraz wyrazili pragnienie uczestnictwa w kolejnych wydarzeniach, a także chęć
wspólnego budowania europejskiej społeczności badawczej. Podkreślali, że przez
ponad tydzień cieszyli się możliwością nawiązania kontaktów, podzielenia się swoimi badaniami z rówieśnikami i zapoznania się z innymi poglądami. Pięknym efektem uczestnictwa w szkole było tworzenie grup badawczych przez niektórych młodych badaczy z Europy.
Aby uzyskać dalsze informacje na temat Doktoranckiego Europejskiego Programu Poradnictwa i Doradztwa Zawodowego, proszę odwiedzić stronę internetową projektu http://larios.psy.unipd.it/ecadoc/pages/index.php, albo skontaktować
się z Laurą Notą ([email protected]) lub Johannesem Katsarovem ([email protected]). Dla wzmocnienia naukowej wspólnoty oraz stymulacji zespołowych prac badawczych w Europie, niektóre obrazy wideo i materiały z letniej
szkoły są dostępne w zarezerwowanym obszarze strony internetowej projektu. Zainteresowani studenci, badacze i praktycy otrzymają dostęp po wysłaniu wniosku.
Przekład z języka angielskiego Zofia Siarkiewicz, Joanna Minta
ISSN 2299-4971
Uniwersytet Wrocławski
Katedra UNESCO
28. Międzynarodowy Kongres
Psychologii Stosowanej (ICAP 2014)
8-13 lipca 2014 w Paryżu
W dniach 8–13 lipca 2014 roku w Paryżu odbył się 28. Międzynarodowy Kongres
Psychologii Stosowanej (ICAP 2014) pod hasłem Od kryzysu do zrównoważonego
dobrobytu/dobrostanu (From crisis to sustainable Well-Being). Został on zorganizowany przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Psychologii Stosowanej (IAPP) we
współpracy z Konsorcjum Stowarzyszeń Psychologicznych, Francuskim Towarzystwem Psychologii i Francuską Federacją Psychologów i Psychologii.
To wydarzenie naukowe swoim rozmachem przerosło moje najśmielsze wyobrażenia. Wzięło w nim udział ponad 4000 osób z ponad 100 krajów, leżących
na 6 kontynentach (550 z Ameryki Północnej, 200 z Ameryki Południowej, 1800
z Europy, 315 z Afryki, 800 z Azji oraz 450 z Australii i Oceanii). Tak ogromne zainteresowanie jest zrozumiałe, jeśli weźmie się pod uwagę ogromne znaczenie i prestiż, jakim cieszy się ten kongres psychologiczny. W założeniach stanowi on platformę wymiany i dialogu różnych paradygmatów oraz działań praktycznych na tych
paradygmatach wyrosłych. To przestrzeń spotkania wielu kultur, doświadczeń, idei,
ich aplikacji i transformacji oraz szczególne narzędzie umożliwiające kooperację
badaczy i praktyków. Kongres stanowi widoczny znak korzyści, jakie niesie psychologia stosowana dla jednostek i całych społeczeństw.
Organizatorzy otrzymali ponad 6000 abstraktów, w tym 5537 referatów i komunikatów różnego rodzaju oraz 150 kluczowych wykładów. Zaplanowano 600
sympozjów tematycznych, dyskusji okrągłego stołu, paneli, a ponadto sesje tematyczne, krótkie słowne wystąpienia i e-postery. Tak ogromne przedsięwzięcie naukowe wymagało odpowiedniego miejsca, dlatego wybrano paryskie Centrum
Kongresowe. Ceremonia otwarcia kongresu odbyła się pierwszego dnia w ogromnym amfiteatrze, przy muzycznym wsparciu Russela Daiseya (USA), który specjalnie na tę okazję skomponował utwór poświęcony psychologii. Wykład otwierający
kongres pt. Gdy wszystko ma cenę, ale nic nie ma wartości- zrównoważony rozwój
„po kryzysie” (The price of everything and the value of nothing – sustainability „after
169
the crisis”) wygłosił Tim Jackson (Wielka Brytania) – ekonomista i autor słynnej
książki Prosperity without growth (Dobrobyt bez wzrostu).
Obrady odbywały się jednocześnie w 18 sekcjach, które tworzą Stowarzyszenie
Psychologii Stosowanej. Są to sekcje: psychologia organizacji, diagnostyka i ewaluacja psychologiczna, psychologia i rozwój społeczny, psychologia środowiskowa,
psychologia edukacji, psychologia kliniczna i psychologia społeczności lokalnych,
gerontopsychologia, psychologia zdrowia, psychologia ekonomiczna, psychologia
i prawo, psychologia sportu, psychologia transportu, zastosowanie psychologii poznawczej, psychologia poradnictwa, praktyka zawodowa i historia psychologii stosowanej. Obrady toczyły się przez pięć dni w kilku paralelnych sesjach w każdej
z sekcji. Dlatego też napisanie szczegółowego sprawozdanie z tego imponującego
przedsięwzięcia naukowego nie jest możliwe i przekroczyłoby ramy nie tylko tego
tekstu, ale całego numeru „Studiów Poradoznawczych/Journal of Counsellogy”.
Materiały konferencyjne to licząca 608 stron książka, której zawartość stanowią tylko informacje organizacyjne, tytuły wystąpień i nazwiska osób je prezentujących
oraz krótkie streszczenia 150 najważniejszych wykładów. Nie sposób było uczestniczyć we wszystkich sekcjach, warsztatach czy wykładach.
Podejmując próbę zrelacjonowania najważniejszych wydarzeń skupię się jedynie na Sekcji Psychologii Poradnictwa, ponieważ analizowane w tym obszarze zagadnienia mogą mieć największe znaczenie dla analiz poradoznawczych. Obrady
wypełnione były intensywną pracą w paralelnych sesjach i trwały pięć dni. Odbyło
się: sześć kluczowych wykładów (divisional keynote lectures), 18 sympozjów, 11 sesji
tematycznych oraz pojawiły się krótkie słowne prezentacje i e-postery.
Organizacja prac w tej sekcji była wspierana przez Europejskie Stowarzyszenie
Projektowania Zawodowego i Poradnictwa Kariery (European Society for Vocational
Designing and Career Counseling – ESVDC), którego walny zjazd odbył się właśnie
podczas kongresu. Odbyły się wybory, w wyniku których pożegnano dotychczasowy
zarząd stowarzyszenia. Miejsce Jeana-Pierre’a Dauwaldera zajęła Laura Nota z Uniwersytetu w Padwie. Istotnym wydarzeniem w trakcie zjazdu stowarzyszenia była
ceremonia rozdania nagród naukowych ESVDC. W tym roku nagroda główna została przyznana Markowi L. Savickasowi, profesorowi Northeastern Ohio Medical
University (USA), który jest wybitnym specjalistą i jednym z najważniejszych badaczy współczesnego poradnictwa. Jego teoria konstrukcji kariery i poradnictwa narracyjnego akcentuje, że jednostki budują swoją karierę poprzez nadawanie znaczeń
doświadczeniom zawodowym i aspiracjom, włączając je do projektów życiowych.
Jako przewodniczący Sekcji Psychologii Poradnictwa to on właśnie wygłosił główny
wykład plenarny. Skoncentrował się na konstruowaniu kariery przez aktorów, agentów i autorów. Zwrócił uwagę na paradygmatyczną zmianę, której konsekwencje
prowadzą do odejścia w poradnictwie kariery od koncentracji na wyborze zawodu
i dopasowaniu zawodowym na rzecz konstruowania życia jako takiego, włączając
pracę w całość doświadczeń jednostki. Owa zmiana ma swoje odzwierciedlenie także w języku, który używany jest do opisu fenomenów poradnictwa. Paradygmat Life
170
design zmienił spojrzenie na karierę, którą traktuje jako nadawanie znaczeń. W pracy doradczej istotne stają się odtąd opowieści i tematy życia. Narratologia opiera
się na psychologicznym konstruktywizmie i podkreśla, że opowiedziane historie/
narracje odzwierciedlają życie, ale znaczenie, jakie człowiek nadaje swoim doświadczeniom, jest niejako zamknięte w opowieści, pozostaje wewnątrz. Zwrot narracyjny
związany jest także ze społecznym konstrukcjonizmem, co pozwala spojrzeć dalej
– narracje nie tylko „opowiadają o życiu”, lecz są żywe i autentycznie przeżywane,
co więcej kształtują życie, a ich znaczenie wytwarzane jest w relacjach. Szczególne
znaczenie mają historie opowiadane w rodzinie, ponieważ odwołując się do kluczowych wartości, pozwalają kształtować tożsamość młodych ludzi.
Wykład ten nadał kierunek kolejnym rozważaniom. Perspektywę Marka Savickasa podzielali i inni badacze, którzy również mówili o możliwościach wykorzystania konstruktywizmu do analiz poradnictwa. Jean Guichard (INETOP – Francja) zwrócił uwagę na dialogi doradcze, poprzez które możliwe jest konstruowanie
różnych narracyjnych Ja (zarówno prowizorycznych, jak i finalnych), a w konsekwencji zbudowanie własnego życia. Podkreślił znaczenie refleksyjności w kształtowaniu wizji przyszłości. Zaznaczył, że dzięki dialogom doradczym kształtu nabierają pewne myśli, doprecyzowane są oczekiwania i wyobrażenia, możliwe staje
się konstruowanie przyszłych perspektyw, w których odnaleziony zostaje sens życia. Nadają one kierunek działaniom oraz skłaniają do określenia, jakie zachowania
mogą uprawdopodobnić realizację tych oczekiwań. Podobnie Kobus Maree (RPA),
przedstawiając własne doświadczenia badawcze w aplikacji modelu Life design
(a w szczególności wykorzystując schemat wywiadu dotyczącego konstrukcji kariery), ukazał w jaki sposób tematy życia, poruszane w trakcie rozmów doradczych,
przyczyniają się do konstruowania portretów życiowych. Maria Eduarda Duarte
(Portugalia), które zastąpiła M.L. Savickasa na stanowisku przewodniczącego Sekcji
Psychologii Poradnictwa w IAPP, podkreślała konieczność zmiany myślenia o poradnictwie kariery i wykorzystania modelu projektowania i współtworzenia życia,
rozwijania programów troski o jutro, ukazała możliwą drogę urzeczywistniania dobrostanu poprzez poradnictwo.
Egzemplifikacje zastosowań koncepcji Life design na różnych płaszczyznach
pojawiały się w sekcjach tematycznych i sympozjach z udziałem zaproszonych gości. Można było więc prześledzić stan i perspektywy badań w zakresie poradnictwa
kariery w Europie podczas sympozjum Christiane Schiersmann (Niemcy), która
koordynuje projekt międzynarodowej sieci współpracy akademickiej ERASMUS
NETWORK NICE. Można było również bliżej poznać pierwszy europejski program studiów doktoranckich z zakresu poradnictwa kariery, którego liderem jest
Uniwersytet w Padwie. Laura Nota (Włochy), która koordynowała sesję, przedstawiła działania, jakie są realizowane w jego ramach. Ten zakrojony na międzynarodową skalę projekt zmierza do opracowania uniwersalnego programu kształcenia dla doktorantów podejmujących badania w obszarze poradnictwa kariery. Jest
171
jednocześnie dobrym przykładem zmiany myślenia o modelach pomagania i drogą
do osiągnięcia równowagi między praktyką a nauką.
Także sympozjum Paula Hartunga (USA) ukazywało narracyjny zwrot, jaki
dokonał się w ramach psychologii poradnictwa, oraz możliwości wykorzystania
podejścia narracyjnego w projektowaniu kariery/życia poprzez pomoc w odkrywaniu subiektywnych form tożsamości, narracyjne konstruowanie kariery podczas
dokonywania zintegrowanej oceny (AC) oraz poprzez współkonstruowanie życia
i wspieranie we wcielaniu decyzji w konkretne działania.
Narracyjności i biograficzności poświęcone było również sympozjum Annamarii Di Fabio (Włochy). Uwzględniając kontekst ponowoczesności, rozważania osadzone zostały w obszarze psychologii pozytywnej (Jennifer Del Corso – USA). Proponowane strategie interwencyjne za cel obierały wzmacnianie zasobów osobistych,
efektywną pracę w poradnictwie grupowym, konstruowanie portretów życiowych
przez kobiety (Kobus Maree – RPA). Mark Rehfuss (USA) proponował wykorzystanie narzędzia Autobiografia przyszłej kariery (Future Career Autobiography – FCA)
zarówno do odkrycia wartości i motywacji jak i dokonanych i spodziewanych zmian
w opowieściach klientów, oraz weryfikację skuteczności interwencji narracyjnych.
Valérie Cohen-Scali (Francja) w trakcie swojego sympozjum zaprezentowała
wyniki badań nad budowaniem tożsamości i społecznych wyobrażeń przez młodych dorosłych oraz stworzyła okazję do poznania analizy możliwości wykorzystania konstruktywizmu i podejścia Life design w pracy z młodzieżą. Reprezentanci różnych krajów podawali przykłady dobrych praktyk w tym obszarze. Mary
McMahon przedstawiła, jak zorganizowany jest proces doradczy, wykorzystujący
konstruktywistyczne metody pracy w Australii, Hazel Reid analizowała psychosocjologiczne podejście i poradnictwo narracyjne w Wielkiej Brytanii, Lea Ferrari
sprawdzała skuteczność programu online „Trzy kroki w przyszłość” we Włoszech,
a Barbara Bassot (Wielka Brytania) przedstawiła tzw. Sesje myślenia o karierze jako
metodę pracy w projektowaniu zawodowym.
Na jeszcze młodszej grupie adresatów skupiały się rozważania sympozjum prowadzonego przez Laurę Notę (Włochy). Zwykle poradnictwo kariery oferowane
jest jako forma wsparcia dla młodzieży i dorosłych, z pominięciem dzieci, których
plany zawodowe są raczej traktowane jako fantazje, a nie plany rzeczywiste. W tym
przypadku podjęta problematyka łączyła jednak zawodowe projektowanie z działaniami prewencyjnymi i wychowawczymi, dlatego analizowano rozwój kariery już
od okresu dzieciństwa i zastanawiano się, jak programy prewencyjne mogą zapobiegać tworzeniu negatywnych i pesymistycznych wizji przyszłości. Mark Savickas
podkreślił ogromne znaczenie rozwijania zdolności adaptacyjnych i konstruowania
historii właśnie w środowisku rodzinnym.
Temat adaptacyjności do kariery jako kompetencji niezbędnej do konstruowania podjęty został w odrębnej sesji (Bita Azimi – Iran), na której omawiano strategie radzenia sobie z trudnościami w podejmowaniu decyzji zawodowych, poruszono kwestię zrównoważonej perspektywy czasowej dla kształtowania zdolności
172
adaptacyjnych (José Silva – Portugalia) oraz znaczenie czasu jako takiego w planowaniu kariery zawodowej. Analizie poddane zostały również relacje między wzorcami kariery zaczerpniętymi z rodziny pochodzenia a satysfakcją małżeńską wśród
młodych par (Anna Paszkowska-Rogacz – Polska).
Donna Schultheiss (USA) swoje sympozjum osadziła w ramach – jeszcze mało
wykorzystywanej w polskim poradoznawstwie – teorii intersekcjonalności (inaczej
teorii przecięć), która koncentruje się na punktach, czy też sferach krzyżowania się
i zazębiania różnych kategorii społecznych. Analiza intersekcjonalna ujawnia powiązania między klasą społeczną, narodowością, etnicznością, rasą, płcią kulturową, niepełnosprawnością itp. oraz ukazuje, jak przejawy różnego rodzaju dyskryminacji nawzajem się przenikają i wzmacniają. Włączenie teorii intersekcjonalności
do psychologii zawodowej (vocational psychology) (Richard Young – Kanada) zogniskowało rozważania wokół problematyki dyskryminacji kobiet, rozwoju ich karier zawodowych, podejmowanej przez nie pracy oraz koniecznych form pomocy.
Bardzo użyteczna do prowadzenia tego typu analiz okazała się koncepcja U. Bronfenbrennera i jego ekologiczne spojrzenie na usytuowanie człowieka w świecie,
co przedstawiła Rachel Cinamon (Izrael).
Wśród poruszanych zagadnień wielokrotnie pojawiała się kwestia tranzycji.
Nowa subdyscyplina, jaką jest psychologia tranzycji, kładzie nacisk na procesy wypracowywania zmian tożsamościowych w różnych kontekstach. Prezentowane wyniki badań w tym obszarze ujawniają, w jaki sposób dokonuje się (re)konstruowanie tożsamości i nawigowanie tą tożsamością w relacjach społecznych, np. takich,
jakie budują międzynarodowe grupy studentów (Natalee Popadiuk – Kanada); kobiety – imigrantki, czy osoby zmuszane do wielokrotnych przerw w zatrudnieniu
(Nancy Arthur – Kanada). Tranzycje kulturowe wydają się istotnym wyzwaniem
dla poradnictwa kariery, które tym bardziej wymaga od doradców partnerskiego
towarzyszenia w stawianiu czoła pojawiającym się problemom (Jenny Bimrose –
Wielka Brytania; Richard Young – Kanada).
Nie zabrakło miejsca na poruszenie kwestii etyki zawodowej. Sympozjum, prowadzone przeze mnie, dotyczyło uniwersalnych wartości w poradnictwie. Zaproszeni goście starali się odpowiedzieć na pytanie, czy w ogóle istnieją takie wartości (Christian Heslon – Francja), jakie dylematy etyczne mogą napotkać doradcy
w swojej pracy (Alicja Czerkawska – Polska) i jak stać się refleksyjnym doradcą,
który potrafi znaleźć złoty środek pomiędzy etycznymi zasadami a opresywną praktyką (Hazel Reid – Wielka Brytania). Moja propozycja oglądu kwestii etycznych
wiązała się z koncepcją dialogicznego personalizmu, który uważam za istotne źródło antropocentrycznego myślenia ukierunkowanego na dialog. Również Jérôme
Rossier (Szwajcaria) prowadził sympozjum poświęcone kwestii odpowiedzialności
za interwencje podejmowane w poradnictwie kariery.
Wokół związków między rozwojem kariery i dobrostanem ogniskowały się rozważania w sekcji Marii Pauli Paixão (Portugalia). Zwrócono także uwagę na rolę
i znaczenie psychologii w interdyscyplinarnym podejściu do zrównoważonego
173
dobrostanu. Zaprezentowane zostały również wyniki badań nad samopoczuciem
młodzieży oraz zależności między niezdecydowaniem wobec kariery a emocjonalnymi aspektami dobrostanu psychicznego wśród młodych dorosłych.
Gabriela Aisenson (Argentyna) i Marcelo Ribeiro (Brazylia), biorąc pod uwagę
kontekst społeczno-ekonomiczny, a w szczególności nierówności rasowe i kulturową różnorodność, ukazali, z jakimi wyzwaniami musi się mierzyć poradnictwo
kariery w Ameryce Południowej. W kontekście przemocy społecznej wskazywano
na konieczność myślenia o przyszłości oraz kreślono zadania i perspektywy dla poradnictwa zarówno adresowanego do młodzieży szkolnej, jak i do studentów.
Niektóre z sesji dotyczyły stosunkowo wąskich obszarów badawczych, co nie
znaczy, że nie niosły walorów poznawczych. Ciekawa była sesja na temat rozwoju karier chińskich studentów (Seung Ming Leung – Chiny), na które ogromny wpływ mają oczekiwania rodziców, komunikacja w rodzinie oraz synowskie
posłuszeństwo.
Poza sympozjami i sesjami tematycznymi odbyło się również 20 krótkich
słownych prezentacji, które odbywały się w specjalnie wydzielonej sekcji korytarza paryskiego Centrum Kongresowego. Wystąpienia te zawierały wyniki badań,
refleksje i propozycje rozwiązań palących problemów poradnictwa kariery „w pigułce” – prezentujący je mieli bowiem do dyspozycji jedynie 5 minut. Najczęściej
byli to studenci, którzy stawiali pierwsze kroki w pracy naukowej i chcieli podzielić
się wynikami swoich badawczych eksploracji. Tematyka była bardzo rozległa, np.:
wykorzystanie badań psychometrycznych, zastosowanie coachingu, efektywność
poradnictwa rówieśniczego czy konstruowanie karier pracowniczych w Sao Paolo.
Ponadto przewidziano również czas na 40 e-posterów. Dostępne były one w określonych godzinach na stanowiskach komputerowych rozmieszczonych w holu.
W tym przypadku również zagadnienia były bardzo różnorodne, np. rozwój kariery w Indiach, podejmowanie decyzji i samoskuteczność czy też mikroporadnictwo.
W czasie kongresu odbywały się również warsztaty, dotyczące wybranych obszarów,
jak np. poświęcone metodzie obserwacji w badaniach psychologicznych, etycznym
zagadnieniom superwizji czy funkcjonowaniu psychologa w erze cyfrowej.
Podsumowując obrady w sekcji Psychologii Poradnictwa, mogę z całym przekonaniem powiedzieć, że była to niezwykła okazja wielowymiarowego oglądu fenomenu poradnictwa. Ilość ciekawych wystąpień była tak duża, że niestety pełne
zaspokojenie ciekawości poznawczej stało się niemożliwe. Nie mając daru bilokacji,
koniecznością było dokonywanie trudnego wyboru pomiędzy sesjami pasjonującymi a inspirującymi. Naukowe dyskusje zarówno w ramach obrad w sekcjach, jak
i pomiędzy nimi, przebiegające w atmosferze wzajemnego szacunku, porozumienia,
dialogu, dawały możliwość budowania i wzmacniania naukowej kooperacji na poziomie międzynarodowym. Mając świadomość selektywnej prezentacji przebiegu
kongresu, mam nadzieję, że przynajmniej w niewielkim stopniu oddałam naukowy
klimat, w jakim miałam prawdziwy zaszczyt i przyjemność przebywać.
ISSN 2299-4971
Agnieszka Dragon
Centrum Rozwiązywania Sporów i Konfliktów
przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
Spotkanie naukowe Katedry UNESCO,
Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław, 3-4 czerwca 2014 r.
Katedra UNESCO Całożyciowego Poradnictwa Zawodowego zaprosiła badaczy
poradnictwa kariery, doradców zawodu, nauczycieli oraz studentów na wykłady
i warsztaty, które prowadzili wybitny specjalista poradnictwa kariery, autor teorii
konstrukcji kariery i przewodniczący Międzynarodowej Grupy Badawczej Life Design Counseling prof. Mark Savickas z Northeasten Ohio Medical University w USA
i prof. Jean Guichard, twórca teorii „samokonstruującego się podmiotu”, profesor
psychologii, wieloletni pracownik INETOP-u w Paryżu, a od 2013 r. kierownik
Katedry UNESCO Całożyciowego Poradnictwa Zawodowego na Uniwersytecie
Wrocławskim. Pobyt naukowców, staraniem doktorów Violetty Drabik-Podgórnej
i Marka Podgórnego, kierujących Katedrą z ramienia Uniwersytetu Wrocławskiego,
był współfinansowany ze środków Miasta Wrocławia w ramach programu Visiting
Professors funduszu Scientiae Wratislavienses. W myśl przyjętej formuły dwudniowe spotkania w Instytucie Pedagogiki we Wrocławiu, rozpoczęły się od dyskusji panelowej z udziałem władz i zaproszonych gości. Tematy wygłoszonych wykładów
oscylowały wokół problemu „Kariery w płynnej nowoczesności”.
W swoim wykładzie „Konstruowanie kariery w płynnej nowoczesności: Aktorzy, Agenci, Autorzy” Mark Savickas zwrócił uwagę na problemy indywidualizacji
w toku życia ludzi oraz niezwykle szybko zmieniających się struktur zawodowych
i zatrudnieniowych we współczesnym świecie. Profesor podkreślał, iż w obliczu
ciągłej zmiany warunków bytowych oraz zmiany stosunków społecznych życiowe
planowanie kariery okazuje się bardzo trudne, reakcją zaś na niepewność i ryzyko staje się często odkładanie w czasie wydarzeń stanowiących tranzycję w dorosłość. Dlatego zaangażowanie w kształtowanie własnego życia w nowoczesnym
społeczeństwie staje się niezbywalną cechą każdego z nas i kompetencją życiową.
M. Savickas zauważył, że dziś od ludzi oczekuje się, iż będą oni zarządzali swoją karierą, konstruując sobie możliwie najlepszą przyszłość., Staje się to możliwe – jego
zdaniem – poprzez ciągłą rekonstrukcję swojej tożsamości. Sugerując stosowanie
175
interwencji w konstruowanie kariery, M. Savickas zwraca uwagę, że celem poradnictwa kariery jest wspomaganie owego konstruowania i projektowania życia przez
klienta. Dzięki pomocy doradcy człowiek powinien zostać zaopatrzony w „wewnętrzny kompas, umożliwiający nawigowanie podczas tranzycji”. Amerykański
uczony podkreślał znaczącą rolę doradców pomagających swoim klientom podjąć
rozważania autobiograficzne w celu odkrycia powiązań między biograficzną przeszłością i przyszłością.
Z kolei Jean Guichard w wykładzie „Dialogi konstruujące karierę”, przybliżył
możliwość oryginalnej interwencji poradniczej. Udowadniał, iż głęboko refleksyjne „dialogi”, prowadzące do samokonstruowania życia, mają na celu zbudowanie
znaczących perspektyw na przyszłość i nadanie sensu aktualnemu życiu. Profesor
Guichard tłumaczył, iż każda ze sfer życia charakteryzuje się „subiektywną formą
tożsamości” (SFT), a zadaniem radzącego się jest uświadomić sobie, jak każda z indywidualnych sfer tożsamości ma się do innych, współtworzących dynamiczny system. Francuski badacz zwrócił uwagę, że w trakcie dialogicznych relacji życia codziennego prowadzimy także dialogi z konkretnymi osobami, jednak są one prowadzone według określonych schematów, zaś w rozmowie z doradcą nie mamy wcześniejszego jej wzoru, co pozwala porzucić „utarte ścieżki” codziennych dialogów,
poddać refleksji codzienne doświadczenia i wytworzyć nowe, próbne, wstępne „ja”.
Jak wyjaśniał J. Guichard, później to „ja” może przekształcić się w prawdziwe, działające „ja”, jednak osoba (klient, radzący się) musi tego pragnąć, musi ujrzeć siebie
w tym „ja”. Prowadzone w ten sposób interwencje poradnicze pokazują, że „dialogi
dla samokonstrukcji” przyczyniają się do rozwoju refleksji nad sobą i swoją karierą.
Podczas spotkania wystąpili także badacze polscy. Alicja Kargulowa, profesor
Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu, w wygłoszonym wykładzie na temat
poradnictwa w erze neoliberalizmu zwróciła uwagę na zmieniające się rozumienie
miejsca jednostki w życiu społecznym w różnych epokach oraz trudności związane z badaniem poradnictwa w ponowoczesnym dyskursie. Badanie poradnictwa
obejmować powinno wspomniane zmiany zachodzące w otoczeniu, w zadaniach
doradców i potrzebach radzących się. Polska badaczka przybliżyła ważne w erze
neoliberalizmu, a kształtujące rzeczywistość społeczną teorie: wyboru publicznego,
kapitału ludzkiego, transakcji społecznych, kosztów transakcyjnych. A. Kargulowa podkreśliła, iż ich recepcja rzutuje na rzeczywistość i jest ważna dla organizacji
poradnictwa, a nawet dla jego sensu i znaczenia. Rozważając realia neoliberalnego świata i sposoby niesienia pomocy, A. Kargulowa wyróżniła trzy rodzaje ofert
poradniczych: poradnictwo rehabilitacyjne (po co żyć?), poradnictwo egzystencjalne (jak żyć?), poradnictwo kariery (kim być?), podkreślając, że doradcy uprawiając je, starają się pomagać w podejmowaniu świadomych decyzji i realizowaniu
własnych zamierzeń przez odbiorców porad. Profesor pozostawiła gości z postawionym w epilogu wystąpienia pytaniem: czy w erze neoliberalizmu poradnictwo
powinno wspierać indywidualizm, czy przyczyniać się do podtrzymywania działań
wspólnotowych?
176
Magdalena Piorunek z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
przedstawiła wyniki autorskich badań nad karierami, opartych na teorii Charlotty Büchler. Profesor Piorunek przyjęła paradygmat interpretatywny w badaniu
akumulacji dotychczasowego życiowego doświadczenia. Wybraną w sposób celowy grupę badawczą stanowiły osoby między 40. a 55. rokiem życia. Z przeprowadzonych badań wyłoniono trzy typy-wzorce karier charakterystyczne dla okresu
średniej dorosłości. Cechą charakterystyczną „kariery linearnej” jest trwanie. Dla
„kariery sekwencyjnej” motywem działań jest dążenie do samorealizacji poprzez
angażowanie się w działania, które wyczerpywały oczekiwania ludzi. Realizowanie
„kariery zdecentrowanej (mozaikowej)” dotyczy ludzi, których charakteryzuje duża
tolerancja na zmiany, angażowanie się w wiele rodzajów działalności i wykorzystywanie napotykanych w życiu szans. Opisując nowy paradygmat kariery w poradnictwie, M. Piorunek poruszyła również kwestię dylematów kariery, naświetlając
problem grup, które stały się ofiarami zmian ustrojowych.
Odpowiedzi na pytania z sali zakończyły dyskusje panelowe i pierwszy dzień
konferencji.
Drugiego dnia Mark Savickas wygłosił wykład pt. „Metody i narzędzia w konstruowaniu kariery”. Omawiając metody i narzędzia pracy stosowane w poradnictwie kariery, Profesor wskazywał na różnice między doradztwem, poradnictwem
i coachingiem. Podkreślając przede wszystkim różnice w podejściu do problemu
klienta, M. Sawickas pokazywał, że doradztwo zawodowe jest nastawione na wynik i stawia sobie pytanie: „jak dopasować człowieka i pracę, zdolności i wymagania?”, poradnictwo zawodowe zaś ma na celu kształtowanie tożsamości i podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie: „jak człowiek może wpasować pracę w swoje
życie?”. Uczony amerykański traktuje karierę jako historię życia, która przenosi nas
w przyszłość, a poradnictwo kariery jako pomoc we wdrażaniu własnego „pomysłu
na siebie”, w tworzeniu swojej własnej historii. Niezdecydowanie w kwestii kariery
uznaje za uzasadnione wahanie, poprzedzające transformację. Człowiek korzystając z istotnych wzorów historii i rozważając możliwe wersje samego siebie, może
stać się zwycięzcą i odnosić „aktywne zwycięstwa” nad sobą i dla siebie. M. Savickas
podkreślał, że doradca kariery powinien dawać wsparcie i być „pożytecznym”. Ma
on nieść pomoc jednostkom i społeczeństwu, towarzyszyć i pomagać projektować
życie ludzi poprzez ukazywanie problemów i ich rozwiązań. Profesor sens poradnictwa widzi w tym, by pomóc zapanować aktywnie nad negatywnymi przeżyciami
nad tym, co ludzie przeżywają jako cierpienie. Wyzwaniem poradnictwa staje się
więc pomoc w dostosowaniu jednostek i społeczeństwa do tranzycji świata pracy
XXI wieku.
Po wykładzie odbył się warsztat, podczas którego M. Savickas zapoznał uczestników z przyjętą metodą pracy w poradnictwie konstruowania kariery. Uczestnicy
spotkania mieli wyjątkową okazję zobaczyć, jak Profesor prowadzi sesję poradniczą. M. Savickas zaprezentował sposób prowadzenia wywiadu w oparciu o własne
narzędzie „Career Construction Interview”, odsłaniając tym samym kulisy swojej
177
pracy. Udział w warsztatach stał się okazją do zaobserwowania stylu pracy badacza
w trakcie profesjonalnego praktycznego działania oraz poznania sposobu stosowania stworzonego przez niego narzędzia pracy.
Uczestnictwo w dwudniowych zajęciach prowadzonych przez prof. Savickasa,
prof. Guicharda i rodzimych profesorów dało możliwość spotkania badaczy poradnictwa kariery, doradców zawodu, nauczycieli oraz studentów, wysłuchania ważnych wystąpień i postawienia istotnych pytań. Uczestnicy mieli okazję do porównań, uzyskania wiedzy i poszerzenia kompetencji. Udział w tym spotkaniu naukowym uhonorowany został certyfikatem Katedry UNESCO.
ISSN 2299-4971
Joanna Górna
Akademia im. Jana Długosza Częstochowa
Doradztwo zawodowe dla osób w wieku 50 + wobec
przemian i wyzwań rynku pracy. Międzynarodowa
Konferencja Naukowa, Częstochowa, 8-9 maja 2014 r.
W Akademii im. Jana Długosza (AJD) w Częstochowie w ramach dwudniowej międzynarodowej konferencji naukowej debatowano na temat doradztwa zawodowego dla osób w wieku lat 50 i powyżej. Patronat nad konferencją objęli: Prezydent
Miasta Częstochowy; J.M. Rektor Akademii im. Jana Długosza; władze Hochschule
der Bundesagentur für Arbeit w Mannheim i Narodowe Forum Doradztwa Kariery. Konferencja była zadedykowana Profesorowi Berndowi-Joachimowi Erteltowi
w 25-lecie pracy dydaktycznej na Wydziale Pedagogicznym Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie i 45 –lecie pracy naukowej, jako wyraz uznania i wdzięczności za różnorodną i owocną współpracę.
Profesor B.-J. Ertelt jest znanym na całym świecie specjalistą w dziedzinie doradztwa zawodowego, do tego wielkim erudytą i wspaniałym człowiekiem. W latach osiemdziesiątych XX w. udzielał pomocy merytorycznej i organizacyjnej
ówczesnej Wyższej Szkole Pedagogicznej (obecnie AJD), pomagał w opracowaniu
planów i programów nowej wówczas w Polsce specjalności: doradztwo zawodowe.
Od 1994 r. prowadził również cykliczne wykłady z zakresu poradnictwa zawodowego dla studentów i pracowników Instytutu Pedagogiki Społecznej, któremu podlegał Zakład Organizacji i Pedagogiki Pracy (późniejszy Zakład Doradztwa Zawodowego). Dzięki współpracy z uczelnią w Mannheim Wyższa Szkoła Pedagogiczna
w Częstochowie, jako pierwsza uczelnia w Polsce, od roku akademickiego 1995/96,
wprowadziła trzyletnie licencjackie studia zawodowe o specjalności: poradnictwo
zawodowe i pośrednictwo pracy. Dzięki Profesorowi pod koniec lat dziewięćdziesiątych rozpoczęła się także współpraca w zakresie wymiany młodzieży. Studenci
studiów dziennych mieli i nadal mają możliwość poznawać warunki i programy
studiów na uczelni w Mannheim, uczestniczyć w zajęciach, warsztatach, spotkaniach z tamtejszą kadrą dydaktyczną. To wszystko jest możliwe dzięki osobistemu
zaangażowaniu się w tę wymianę prof. B.-J. Ertelta, który pomagał studentom zorganizować wyjazd, znaleźć niedrogie zakwaterowanie i otaczał ich troskliwą opieką podczas całego pobytu w Mannheim. Od roku 1999 prof. Ertelt, po uzyskaniu
179
zgody władz niemieckich, rozpoczął pracę na stanowisku profesora w częstochowskiej uczelni, gdzie pracuje do dzisiaj1.
Konferencję zorganizował Zakład Doradztwa Zawodowego we współpracy z Uniwersytetem Trzeciego Wieku działającym przy Wydziale Pedagogicznym
Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Przewodniczącą Komitetu Naukowego Konferencji była prof. dr hab. Grażyna Rygał – dziekan Wydziału Pedagogicznego AJD. Konferencję otworzył J.M. Rektor Akademii prof. dr hab. inż. Zygmunt
Bąk, składając gratulacje Jubilatowi i życzenia owocnych obrad uczestnikom konferencji. Laudację wygłosiła prof. Grażyna Rygał. Od Prezydenta i Rady Miasta Częstochowy prof. B.- J. Ertelt otrzymał Medal Merentibus w uznaniu za długoletnie
zaangażowanie na rzecz rozwoju edukacji w Częstochowie i współpracy międzynarodowej. Z okazji jubileuszu Profesora została też wydana i zadedykowana mu
Księga Jubileuszowa Vocational Counselling: Changes and Challenges in The Labour
Market pod redakcją Joanny Górnej i Daniela Kukli. Znalazły się w niej artykuły napisane przez przyjaciół i współpracowników Jubilata pochodzących z całego świata. Wśród autorów znaleźli się m.in. z Polski: prof. Augustyn Bańka, prof.
Adam Biela, prof. Alicja Kargulowa, prof. Romuald Derbis; a z innych krajów: prof.
Jean-Pierre Dauwalder (Szwajcaria), prof. Luis M. Sobrado Fernández (Hiszpania),
dr inż. Laura Gressnerová (Słowacja), prof. Kestutis Pukelis (Litwa), Jean-Jacques
Ruppert (Luksemburg), prof. Michael Scharpf (Niemcy), prof. Wiliam Schulz (Kanada), prof. András Zakar (Węgry), i inni.
Na konferencji, po części poświęconej uhonorowaniu Pana Profesora B.-J. Ertelta i wystąpieniach oficjalnych gości, część merytoryczną otworzył wykład inauguracyjny Odpowiedzialność społeczna i potrzeby rynku pracy przy zatrudniania
starszych pracowników Heinricha Alta, wiceprezesa Bundesagentur für Arbeit (Federalnej Agencji Pracy w Niemczech) – profesor honorowy AJD. W swoim wystąpieniu H. Alt zwrócił uwagę na problemy, jakie niosą ze sobą zmiany demograficzne
1
Prof. B.- J. Ertelt Jest członkiem wielu stowarzyszeń międzynarodowych, jak: AIOSP/IVBBB – Internationale Vereinigung für Bildungs- und Berufsberatung; DvD – Deutscher Verband für Bildungsund Berufsberatung; HLB – Hochschullehrerbund Deutschland; SDSiZ- Stowarzyszenie Doradców
Szkolnych i Zawodowych RP, ESVDC.org – European Society for Vocational Designing and Career
Counseling; NICE II – Network for Innovation in Career Guidance and Counselling in Europe,
Member of Steering Committee; Co-redactor “Bildung, Arbeit, Beruf und Beratung”, Verlag: Empirische Pädagogik, Landau/Deutschland; Member of Conseil Scientific International of J. “OSP”
(INETOP, Paryż); Editorial Board of J. “Career Designing: Research and Counselling” (Kaunas/
Litwa); Naukowe Towarzystwo Poradoznawcze (Polska); Członek Rady Naukowej “Studia Poradoznawcze/Journal of Counsellogy” (Wroclaw/Polska); NFB – Nationales Forum Beratung in Bildung,
Beruf und Beschäftigung, Deutschland/BMBW; Bundesministerium für Bildung und Forschung:
Arbeitsgruppe 1: Qualitätsmerkmale/Standards für die Beratung und Kompetenzen der Beratungsfachkräfte; AVOPP – Applied Vocational Psychology and Policy Research Unit, Luxemburg; Heinrich-Vetter-Forschungsinstitut (HVFI), Mannheim; DTI – Deutsch-Türkisches Institut für Arbeit
und Bildung e.V. c/O Hochschule der Wirtschaft für Management, University of Applied Management Studies, Mannheim; NFDK – Narodowe, Forum, Doradztwa Kariery, Polska, Kraków. W roku
2012 Prof. B.- J. Ertelt otrzymał Medal Komisji Edukacji Narodowej.
180
tj. starzenie się społeczeństw, oraz przedstawił, jakie konkretne działania, zmierzające do zwiększenia aktywności zawodowej osób starszych podejmują Niemcy, które borykają się już z tym zjawiskiem od kilku lat. Jak wygląda doradztwo zawodowe
dla seniorów na Węgrzech i jakie są jego perspektywy, mówił prof. Andreas Zakar
z Uniwersytetu w Szeged. Międzynarodową perspektywę spojrzenia na doradztwo
zawodowe dla osób starszych rozszerzył prof. Michael Scharp z Mannheim i dr Andrew Piers z Kanady, który przybliżył tamtejsze programy wsparcia dla seniorów.
O wyzwaniach dla współczesnego poradnictwa mówiła prof. Alicja Kargulowa,
a o jego znaczeniu dla społecznego funkcjonowania seniorów dr Dorota Rynkowska i dr Tomasz Sobierajski. Swoje rozważania na temat konstruowania i wspierania
kariery osób dojrzałych przedstawili prof. Józef Kargul i dr Beata Jakimiuk.
Jednym z poruszanych na konferencji tematów były kwestie kompetencji wymaganych na rynku pracy zarówno od osób starszych, jak i młodych. Poziom tych
kompetencji badał i porównywał prof. Andreas Frey z Mannheim, a kompetencje
doradców zawodowych w kontekście wyzwań europejskiego rynku pracy omówiła
w swoim wystąpieniu dr inż. Laura Gressnerova z Bratysławy. Aspekty aktywności
zawodowej i edukacyjnej osób 50+ przedstawili m.in. prof. Ewa Rzechowska z KUL
i dr Czesław Noworol z Narodowego Forum Doradztwa Kariery. O atrakcyjności
pracowników 50+ i metodach ich wspierania mówili m.in. dr Robert Parol, dr Mariola Mirowska, dr Grzegorz Kida. Uczestnicy konferencji mieli okazję wysłuchać
także wykładu prof. Velty Liubkiny o systemie edukacji szkolnej na Łotwie i edukacji seniorów w tym kraju, oraz dowiedzieć się, jak funkcjonuje w praktyce Uniwersytet Trzeciego Wieku przy AJD, którego byli gośćmi. Jubilat prof. B.-J. Ertelt
podzielił się swoimi przemyśleniami dotyczącymi poradnictwa zawodowego dla
klientów w tzw. trzecim wieku z perspektywy wybranych teorii rozwoju kariery.
Nie sposób w krótkim sprawozdaniu przedstawić wszystkich poruszanych zagadnień i wymienić wszystkich badaczy uczestniczących w konferencji. Można
natomiast stwierdzić, że przebieg konferencji i duże zainteresowanie jej tematyką
pokazały z jednej strony znaczący postęp w rozwoju badań w dziedzinie doradztwa
zawodowego dla osób starszych, a z drugiej pozwoliły zorientować się, jak wiele
obszarów i tematów wymaga jeszcze pogłębionej, wnikliwej analizy, także w ujęciu
interdyscyplinarnym. Zwrócono przede wszystkim uwagę, że zachodzące w Europie zmiany demograficzne mają istotny wpływ na rynek pracy i perspektywy rozwoju europejskiej gospodarki. W obliczu zachodzących zmian we współczesnym
świecie, gospodarczych, technologicznych oraz demograficznych, także poradnictwo zawodowe ulega przeobrażeniom, rozszerza zakres swojego działania i obejmuje swoim zasięgiem praktycznie wszystkie grupy wiekowe i społeczne. Postępująca globalizacja oraz wydłużenie okresu aktywności zawodowej ludzi wymagają
w coraz większym stopniu stałego dostosowywania indywidualnych umiejętności
w celu przygotowania się do przewidywalnych lub koniecznych zmian, i w ten
sposób nieprzerywania rozwoju kariery zawodowej. Wskazywano, że poradnictwo zawodowe stwarza szansę na znalezienie i utrzymanie się w pracy, na lepsze
181
dostosowanie się do potrzeb rynku pracy, ale przede wszystkim na wykorzystanie
potencjału drzemiącego w każdym człowieku zarówno dla rozwoju jego samego,
jak i społeczeństwa.
Przytaczając konkretne dane, podkreślano, że już obecnie europejski rynek pracy staje jednocześnie wobec dwóch problemów: starzenia się społeczeństwa oraz
zmniejszania się liczby ludzi młodych. W konsekwencji dorośli, a w szczególności
starsi pracownicy, w coraz większym stopniu będą zmuszeni uaktualniać i poszerzać posiadane umiejętności i kompetencje drogą doskonalenia zawodowego. Wymogi rynku pracy, zwiększone potrzeby uczenia się przez całe życie, stawiają przed
poradnictwem zawodowym nowe wyzwania.
Można mieć nadzieję, że konferencja stała się początkiem dyskusji i głębszych
rozważań dotyczących poradnictwa dla osób starszych we wszystkich wymiarach
ludzkiego życia, stała się platformą wymiany doświadczeń i prezentacji wyników
badań prowadzonych w tym obszarze poradnictwa zawodowego. Dobrym zaczynem tej wymiany były rozmowy kuluarowe w czasie przerw w obradach i podczas
uroczystej kolacji.
Zaprezentowane wystąpienia, które nie znalazły się w księdze jubileuszowej,
zostaną wydane w publikacji pokonferencyjnej, która powinna ukazać się w roku
2014, ale organizatorzy i władze Akademii mają nadzieję, że idea międzynarodowej i międzypokoleniowej dyskusji i wymiany doświadczeń w obszarze doradztwa
zawodowego dla osób starszych będzie rozwijana i kontynuowana w latach następnych. Nadzieje te są tym bardziej realne, że dzięki inicjatywie i kontaktom międzynarodowym prof. Ertelta w latach 2007-2010 pracownicy Zakładu Doradztwa Zawodowego pod Jego kierownictwem uczestniczyli w kilku projektach europejskich,
a w niektórych z nich mogą uczestniczyć nadal. Są to takie projekty badawcze, jak :
◆◆ Brain Drain – Brain Gain, Qualification Modules for Counsellors (LLP Leonardo da Vinci). Efektem projektu jest publikacja wydana w pięciu językach, zawierająca moduły kształcenia doradców zawodowych na studiach
podyplomowych;
◆◆ Qualifizierung von Berufsbildungspersonal hinsichtlich Identifikation der &
Beratung von Auszubildenden mit hohem Abbruchsrisiko ( PraeLAB ) (Doskonalenie kształcenia zawodowego personelu w odniesieniu do identyfikacji i doradztwa uczniom z wysokim ryzykiem przerwania edukacji).
W latach 2010-2013 Akademia im. Jana Długosza uczestniczyła w projekcie
Program Lifelong Learning Erasmus Development and Implementation of Common
Bachelor’s Degree Programme in the European context – DICBDPEC (LLP Erasmus).
Efektem jest opracowanie modułowych programów kształcenia doradców zawodowych na poziomie licencjackim i magisterskim oraz wielojęzycznego słownika
terminologicznego.
W latach 2009–2012 w ramach Programu Lifelong Learning Erasmus realizowany był projekt Erasmus Academic Network – NICE: Network for Innovation in
182
Career Guidance & Counselling in Europe (Uniwersytecka sieć na rzecz innowacyjności w poradnictwie zawodowym w Europie). Inicjatorem i członkiem komitetu
sterującego tym projektem o największym zasięgu, jeśli chodzi o liczbę uczestniczących krajów i instytucji, był prof. B.-J. Ertelt. Projekt będzie kontynuowany w kolejnych latach z uwagi na aktualność jego założeń i konieczność współpracy w tym
zakresie na szerokim forum europejskim.
Dzięki inicjatywie prof. Ertelta realizowane są też obecnie 4 dwustronne projekty (HDBA-AJD) dotyczące doradztwa zawodowego dla osób starszych, wprowadzania dualnego systemu kształcenia w Polsce, podwójnego dyplomu na kierunku
praca socjalna, oraz podtrzymywana jest wymiana studentów.
Można zakładać, że jubileuszowa konferencja Doradztwo zawodowe dla osób
w wieku 50+ wobec przemian i wyzwań rynku prac dostarczy Profesorowi i jej
uczestnikom, nowych impulsów do poszerzenia i pogłębienia badań, zarówno
w projektach międzynarodowych, jak i w mniejszych zespołach badawczych.
ISSN 2299-4971
Uniwersytet Wrocławski
Kolokwium habilitacyjne Edyty Zierkiewicz
Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych
Uniwersytetu Wrocławskiego
Na Wydziale Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego
odbyło się kolokwium habilitacyjne dr Edyty Zierkiewicz, z wykształcenia pedagożki, która zatrudniona jest na stanowisku adiunkta w Zakładzie Poradoznawstwa
Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego. Dr Edyta Zierkiewicz należy
do wyróżniających się pracowników zarówno pod względem prezentowanych osiągnięć naukowych, jak i zaangażowanej pracy dydaktycznej i pozadydaktycznej. Dorobek Jej jest ponadprzeciętny, opublikowała bowiem cztery monografie: Poradnik
– oferta wirtualnej pomocy?, Kraków: Impuls, 2004; Rozmowy o raku piersi. Trzy
poziomy konstruowania znaczeń choroby, Wrocław: ATUT, 2010; Amazonki – moje
życie. Historia ruchu kobiet po leczeniu raka piersi z biografią liderki w tle, Poznań:
Federacja Stowarzyszeń „Amazonki”, 2013 (wspólnie z Krystyną Wechmann); Prasa jako medium edukacyjne. Kulturowe reprezentacje raka piersi w czasopismach
kobiecych, Kraków: Impuls, 2013; ponadto 73 artykuły w recenzowanych czasopismach, rozdziały w książkach, komunikaty z badań i recenzje, a także zredagowała
11 prac zbiorowych. Główne zainteresowania naukowe Habilitantki koncentrują się
na problemach podstaw naukowych poradnictwa (jest członkiem założycielem Naukowego Towarzystwa Poradoznawczego) zwłaszcza poradnictwa zapośredniczonego przez prasę i piśmiennictwo poradnikowe (w związku z czym jest redaktorem
tematycznym – „Poradnictwo medialne” w „Studiach Poradoznawczych/Journal of
Counsellogy”), a także na kwestiach dotyczących problematyki gender i kulturowych ram dyskursu choroby, jaką jest rak piersi. Jako równie ważną i nieocenioną
pracę Edyty Zierkiewicz można potraktować Jej współredaktorstwo i przygotowywanie artykułów w czasopiśmie „Artmix”, a także działania na rzecz kobiet chorych
na raka piersi. Można też zauważyć, że te role, poza rolą nauczyciela akademickiego, stanowią bardzo ważny obszar aktywności Habilitantki.
Kolokwium habilitacyjne dr Zierkiewicz odbyło się w dniu 21.05.2014 r. Posiedzeniu Rady Wydziału przewodniczyła dziekan prof. Elżbieta Kościk. Recenzentami przewodu habilitacyjnego byli: dr hab. Agnieszka Gromkowska-Melosik,
184
prof. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, dr hab. Roman Leppert,
prof. Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, dr hab. Ewa Skibińska,
prof. Uniwersytetu Warszawskiego, dr hab. Mirosława Wawrzak-Chodaczek, prof.
Uniwersytetu Wrocławskiego. Recenzenci ocenili dorobek naukowy Habilitantki jako wyróżniający się. Równie wysoko ocenili także rozprawę habilitacyjną pt.
Prasa jako medium edukacyjne. Kulturowe reprezentacje raka piersi w czasopismach
kobiecych. Publikacja ta to obszerne studium poświęcone edukacyjnej funkcji prasy
popularnej na przykładzie konstruowania dyskursu choroby. Po przyjęciu odpowiedzi na zadane pytania i wysłuchaniu wykładu habilitacyjnego, w dyskusji podkreślano, że zarówno szeroka interdyscyplinarna wiedza dr Edyty Zierkiewicz, jak
i krytyczne podejście do podejmowanych zagadnień, charakteryzują wszystkie prace Jej autorstwa. Prace są oryginalne i budzące wysokie uznanie czytelników. W tajnym głosowaniu jednomyślnie nadano Jej stopień doktora habilitowanego w dziedzinie nauk społecznych, a przekazując tę decyzję, życzono dalszych sukcesów naukowych. Jednocześnie prof. R. Leppert złożył wniosek o wystąpienie do Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego celem przyznania Jej nagrody za rozprawę habilitacyjną. Można oczekiwać, że kolejne publikacje dr hab. Edyty Zierkiewicz z zakresu
poradoznawstwa i z innych społecznie ważnych dziedzin będą równie błyskotliwe,
odkrywcze i wartościowe.
ISSN 2299-4971
Michał Mielczarek
Doktorat Anny Bilon:
Poradnictwo kariery w Holandii – założenia,
organizacja, perspektywy aplikacji w Polsce,
Wydział Nauk Pedagogicznych, Dolnośląska Szkoła
Wyższa, Wrocław, 20 stycznia 2014 r.
Na początku 2014 r. w Dolnośląskiej Szkole Wyższej we Wrocławiu odbyła się publiczna obrona rozprawy doktorskiej mgr Anny Bilon zatytułowanej Poradnictwo
kariery w Holandii – założenia, organizacja, perspektywy aplikacji w Polsce. Praca
ta została napisana pod kierunkiem naukowym prof. zw. dra hab. Józefa Kargula. Recenzentami dysertacji byli prof. zw. dr hab. Eugenia Potulicka z Uniwersytetu
im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz profesor DSW dr hab. Bożena Wojtasik.
Celem projektu badawczego doktorantki była naukowa analiza poradnictwa kariery w Holandii i udzielenie odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania: Jak strukturuje
się poradnictwo kariery w Holandii? (inaczej: Jak „tworzy się” poradnictwo kariery?)
oraz Jakie istnieją perspektywy aplikacji rozwiązań holenderskich w zakresie poradnictwa kariery w Polsce? Wykorzystując teorię strukturacji Anthony’ego Giddensa
jako teoretyczną ramę interpretacji wyników badań empirycznych oraz metodę badawczą, autorka dysertacji zakładała, że poradnictwo kariery może być postrzegane
jako efekt działań zarówno poszczególnych jednostek, jak i struktur społecznych.
Dlatego ostateczna struktura poradnictwa kariery może być określona jako dualna
w swojej naturze. Dualność struktury poradnictwa kariery była jednym z podstawowych założeń teoretycznych projektu badań poradnictwa kariery w Holandii.
Z punktu widzenia teorii strukturacji poradnictwo kariery jest bowiem w ostateczności wzajemną relacją pomiędzy regułami społecznymi, zasobami i działaniami
poszczególnych podmiotów. Cała treść dysertacji została zaplanowana w sposób,
który odzwierciedlał to założenie.
Proces badawczy został podzielony na trzy fazy. W pierwszej z nich Anna Bilon
starała się poznać i zrozumieć kulturę społeczeństwa holenderskiego. Faza ta była
konieczna, by poznać i opisać poradnictwo kariery jako proces społeczny oraz
jego miejsce i rolę w społeczeństwie holenderskim. W drugiej fazie autorka badała
186
holenderski system poradnictwa. Faza trzecia poświęcona była odpowiedzi na pytanie, czy jest możliwe zastosowanie holenderskich rozwiązań w Polsce. W fazie tej
autorka dysertacji nie prowadziła badań polskiego poradnictwa kariery, stąd też nie
mogła korzystać z metod stosowanych w pedagogice porównawczej. Poprzez wykorzystanie innej metody badawczej, jaką jest język przejrzystego kontrastu Charlesa
Taylora, pokazała, że w tej fazie badań jej analiza była w swej naturze konceptualna.
Rozprawa doktorska Anny Bilon składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszym
autorka analizuje poradnictwo kariery jako proces społeczny. Stąd też, ten rozdział
poświęcony jest analizom kontekstów społecznych poradnictwa oraz znaczeniu
różnic kulturowych dla organizacji poradnictwa kariery na świecie. Ponadto pierwszy rozdział zawiera analizę dyskursu naukowego dotyczącego rozwoju idei poradnictwa kariery. W rezultacie zidentyfikowane zostały współczesne nurty w badaniach tego rodzaju poradnictwa.
W drugim rozdziale autorka przedstawiła metodologię badań własnych. Wyjaśniła w nim powody i sposoby wykorzystania teorii strukturacji jako metody badawczej i teoretycznej ramy interpretacji wyników badań empirycznych.
Rozdział trzeci jest prezentacją kontekstów społeczno-kulturowych holenderskiego poradnictwa kariery. Przedstawione zostały tutaj podstawowe informacje
o kraju i społeczeństwie holenderskim. Część rozdziału autorka poświęciła również
opisowi holenderskiego systemu edukacji, gospodarki i rynku pracy. Było to konieczne, ponieważ poradnictwo kariery jest umiejscowione w obu tych sektorach.
W czwartym rozdziale opisany został system poradnictwa kariery w Holandii.
Treść tego rozdziału może być podzielona na dwie części: pierwsza z nich koncentruje się na regułach i zasobach holenderskiego systemu poradnictwa kariery,
a druga ma na celu opis holenderskich instytucji poradnictwa oraz strategii działań, podejmowanych przez te organizacje. Autorka szczegółowo opisała działalność
kilku instytucji prywatnych, zwracając uwagę na istniejącą w Holandii kulturowo
uwarunkowaną tradycję włączania instytucji prywatnych w zapewnianie usług publicznych. Dokonała również analizy spójności całego systemu.
Ostatni rozdział jest poświęcony krytycznej analizie możliwości aplikacji rozwiązań holenderskich w Polsce. Autorka, podobnie jak i inni badacze, podkreśliła
konieczność zachowania ostrożności w próbach udzielania odpowiedzi na tego rodzaju pytania. Głównym wnioskiem wyłaniającym się z analiz było stwierdzenie,
że istnieją zarówno możliwości, jak i przeszkody oraz przeciwwskazania aplikacji
rozwiązań holenderskich w polskim poradnictwie kariery.
Przygotowana przez Annę Bilon praca doktorska została bardzo wysoko oceniona przez obydwie recenzentki, sama obrona zaś okazała się ważnym wydarzeniem naukowym w życiu uczelni. Najczęstszą pochwałą – wyrażaną również przez
innych uczestników tego wydarzenia, nie tylko recenzentek było podkreślanie wybitnej świadomości teoretycznej i metodologicznej doktorantki oraz znakomitej
umiejętności wiązania przez nią wykorzystanej teorii z prowadzonymi badaniami
i zarazem nowatorstwo jej pracy. Obie recenzentki zgodnie uznały, iż praca z całą
187
pewnością zasługuje na wyróżnienie i zgłosiły stosowny wniosek w tej sprawie.
Profesor Eugenia Potulicka wyraziła nadto opinię, iż rozprawa ta powinna zostać
zgłoszona do nagrody ministra nauki i szkolnictwa wyższego.
Ostatecznie, jednomyślną decyzją Rady Wydziału Nauk Pedagogicznych
DSW, Anna Bilon, pedagożka i filozofka, dokonująca wnikliwych analiz nieoczywistej współczesności, uhonorowana została tytułem doktora nauk społecznych.
Gratulacje!
2014
Journal
of Counsellogy
I. Studies
and Dissertations
Annamaria Di Fabio
Career counselling and positive psychology in the 21st century: New constructs
and measures for evaluating the effectiveness of intervention
Life-designing: Objectives, processes, instruments
Performative utterances in counselling practice
ISSN 2299-4971
Annamaria Di Fabio
University of Florence
Career counselling and positive psychology
in the 21st century:
New constructs and measures for evaluating
the effectiveness of intervention
In the postmodern era, individuals are facing new challenges for career management and life management arising from the complexity of the current world of
work. This article discusses the importance of individual resources in a positive
psychology framework, introducing a new concept called Positive Lifelong Management: Self and Relationship (Di Fabio, 2014g). Subsequently, the article explores
career counselling accountability and the related issue of evaluation of intervention
effectiveness from a quali+quanti perspective in the positive framework, suggesting
new guidelines for the 21st century and describing new measures of effectiveness.
Key words: career counselling, positive psychology, evaluation of the effectiveness
of intervention, accountability, positive life management.
Introduction
In the postmodern era, societies are becoming increasingly complex and unstable.
The world of work is constantly changing. In this framework, greater flexibility is
required for individuals to deal with an increasing number of career transitions
during their working lives (Savickas, 2011a). While in the 20th century workers developed careers within stable organisations, in the 21st century, organisations are
more fluid. Career is no longer related to an organisation but increasingly belongs
to a worker (Duarte, 2014). Workers must make decisions about careers more frequently than in the past. Interests, values and goals are fundamental career factors
within the personal success formula proposed by Savickas (2011a), and individuals’
achievement of a successful life (Di Fabio, 2014d) is imbued with personal meanings. In the 21st century, workers need to develop knowledge and skills continuously,
to exhibit flexibility, to maintain high levels of employability, to be open to change
and to develop their own career adaptability (Savickas, 2011a).
194
Thus, in the 21st century we can no longer refer to career development but rather to career management (Savickas, 2011a, 2013), for individuals are fully responsible for shaping their lives and accountable for their career decisions. In career management, it is no longer essential to choose but to construct (Savickas, 2011). The
concept of Self is fundamental. Self-construction is achieved through social construction and co-construction through collaboration with the social group and the
community (Savickas, 2011b). Furthermore, the postmodern era is characterised by
the deregulation of life paths and the increasing pluralisation of both occupational
and personal trajectories (Guichard, 2013; Savickas, 2013). Hence, it is fundamental
to consider the interconnection between work activities and other dimensions of
the person’s life (Guichard, 2004, 2009). The challenges of career management (Savickas, 2011a) and life management (Guichard, 2013) are intertwined. The challenge
for career counsellors is to progress from helping people develop careers to helping people construct lives through work and relationships (Richardson, 2012) – the
major social contexts. Working is an inherently relational act (Blustein, 2011), in
which each decision, experience and interaction with the world of work is understood, influenced and shaped by relationships. It follows, then, that the shift from
a Career project to a Life project is an inherently relational act (Di Fabio, 2014d),
and that individuals are fully responsible for the direction of both their professional
and their personal lives (Guichard, 2013).
The positive perspective
In the contemporary career environment characterised by insecurity and continuing changes, it is essential to adopt a preventive perspective (Hage et al., 2007; Kenny & Hage, 2009) centred on the promotion of resources for positive development
(Di Fabio, 2014f; Kenny, 2014). Preventive programs are focused on enhancing the
protective factors that increase the probability of positive outcomes and on reducing the risk factors (Hage et al., 2007; Kenny & Hage, 2009). The preventive perspective is more effective when the efforts to enhance resources are combined with
the efforts to reduce risks (Hage et al., 2007; Kenny & Hage, 2009), the ultimate goal
being to build individual strengths (Di Fabio, 2014e, 2014f; Di Fabio, Bernaud, &
Loarer, forthcoming; Di Fabio & Kenny, 2011; Di Fabio & Saklosfke, 2014a, 2014b).
In this framework of resources promotion, positive psychology has focused
on the principal goal of well-being and mental health, thereby relying on the salutogenic model rather than on the pathogenic model (Antonowsky, 1987ab). In the
positive psychology perspective, hedonic well-being and eudaimonic well-being
(Ryan & Deci, 2001; Ryff & Singer, 2008; Waterman et al., 2010) are distinguished.
The hedonic approach focuses on happiness and defines well-being in terms of pleasure attainment and pain avoidance. The eudaimonic approach focuses on meaning
and self-realisation, defining well-being in terms of the degree to which a person
195
is fully functioning (Ryan & Deci, 2001). It is possible also to distinguish between
subjective well-being (SWB; Kahneman, Diener, & Schwarz, 1999) and psychological well-being (PWB; Ryff & Singer, 2008). Subjective well-being refers to the hedonic approach and is composed of an affective component, characterised by the
prevalence of positive emotions over negative emotions, and of a cognitive component of evaluation as life satisfaction. Psychological well-being refers to the eudaimonic approach and regards well-being as relative to optimal functioning and
self-realisation, focusing on resources and strengths (Waterman et al., 2010).
In the eudaimonic well-being perspective, the importance of complex and significant objectives for the individual and society is underlined, including the social and collective dimension (Delle Fave, 2014; Waterman et al., 2010). Vázquez,
Hervás and Ho (2006) point out that in the definition of eudaimonic well-being
three relevant and complementary models are of importance: Ryff ’s multidimensional model of psychological well-being (Ryff, 1995), Seligman’s model of the three
ways to happiness (Seligman, 2002) and Deci and Ryan’s motivational model of
well-being (Deci & Ryan, 2000).
The multidimensional model of psychological well-being (Ryff, 1995) includes
six eudaimonic elements: self-acceptance, the establishment of quality ties to others,
a sense of autonomy in thought and action, the ability to manage complex environments to suit personal needs and values, the pursuit of meaningful goals and a sense
of purpose in life, and continued growth and development as a person. Seligman’s
model of the three ways to happiness (Seligman, 2002) underlines a pleasant life,
including an increase in positive emotions about the past, the present and the future; an engaged life, with putting personal strengths into action in order to develop
a greater number of positive experiences in daily practice; and a meaningful life,
comprising the vital meaning and development of objectives that go beyond oneself. Deci and Ryan’s motivational model of well-being (Deci & Ryan, 2000) assumes
that healthy psychological functioning is based on the adequate satisfaction of basic
psychological needs (i.e., autonomy, entailment, competence) and on the system of
intrinsic objectives coherent with one’s own interests and values.
Personal resources are considered protective factors also in the Positive Youth
Development perspective (PYD; Catalano, Berglund, Ryan, Lonczak, & Hawkins,
2004; Kenny, Di Fabio, & Minor, 2014; Kozan, Di Fabio, Blustein, & Kenny, 2014;
Lerner et al., 2005), which focuses on the development of young people’s strengths
and potential to proactively face the complexity of the postmodern era (Di Fabio
& Kenny, forthcoming). In addition to the Positive Youth Development perspective, the Positive Adult Development (PAD; Commons, 2002; Helson & Srivastava,
2001) emphasises individual positive development that begins in late adolescence
and continues throughout lifetime. The focus is on individuals’ ability to adapt
to the changes and challenges of life by improving the quality of life (Commons,
2002, Helson & Srivastava, 2001). Another perspective is the Positive Lifelong Development (PLD; Colby & Damon, 1992) for successful lifelong development of
196
the individual based upon personal positive aspects and strengths that enable one
to achieve and maintain an optimal state of health and quality of life (Colby & Damon, 1992). The current reflection on career management (Savickas, 2013) and life
management (Guichard, 2013) as fundamental challenges for the optimal management of complexity brings the importance of the dialectic of Self in relationship
(Di Fabio, 2014d) into focus. In this framework, a new concept – Positive Lifelong
Management: Self and Relationship (PLM, Di Fabio, 2014g) – has been introduced.
PLM refers to the development of individuals’ strengths, potentials and varied talents from the perspective of lifespan and the positive dialectic of the self in
relationship. This new concept addresses the promotion of effective and lifelong
self- and relational management across numerous personal and professional transitions and complex challenges of 21st-century life. PLM recognises the important
role of two key postmodern meta-competencies, i.e. adaptability (Savickas, 2001,
2013) and identity (Guichard, 2005, 2013). These are fundamental in attaining the
identitarian purposeful awareness (Di Fabio, 2014c, forthcoming h) expressive of
the Authentic Self (Di Fabio, 2014c, forthcoming h). According to the concept of
PLM (Di Fabio, 2014g) as a strongly preventive perspective (Hage et al., 2007; Kenny & Hage, 2009), it is important to consider the relevance of building individual
strengths (Di Fabio, forthcoming c; Di Fabio & Blustein, 2010; Di Fabio & Kenny,
2011, 2012a; Di Fabio & Palazzeschi, 2012; Di Fabio, Palazzeschi, & Bar-On, 2012;
Di Fabio, Palazzeschi, Asulin-Peretz, & Gati, 2013; Kenny et al., 2014) and relational
strengths (Blustein, 2009, 2011; Di Fabio & Kenny, 2012b) to promote positive lifelong management and wellness (Di Fabio, 2014f; Di Fabio & Kenny, forthcoming).
Accountability and evaluation of the effectiveness of intervention
for the 21st century
In the 21st century, career counselling interventions are basically tantamount to lifedesign counselling (Savickas et al., 2009), with the principal aim to facilitate careful
reflection by individuals so as to develop a stable sense of identity in order to successfully adapt to ever-changing life and workplaces (Guichard, 2005, 2013; Savickas, 2005, 2013). For this reason, current paradigmatic practices employ narration
(Savickas, 2001, 2005, 2011a, 2013), as expressed in narrative counselling (Savickas,
2011) and dialogue interaction (Guichard, 2013) to assist in coping with the challenges of a fluid society. The aim of narrative interventions is to facilitate working through individuals’ problems, which results in a reflexive ability to construct
meaningful purposes for themselves and society (Savickas, 2011; Guichard, 2013).
Fostering such awareness requires a narrative shift in the approach to vocational
behaviour and re-conceptualises individuals as storied beings instead of considering them holders of static traits (Savickas, 2005). Whereas modernistic career interventions and career counselling traditionally utilised a person-environment
197
matching model as the dominant paradigm (Holland, 1997), the postmodern
paradigm calls for a narrative assessment and story-based interventions (Savickas,
2011). Life-design counsellors are supposed to help clients give a meaning to their
own personal and professional lives through the construction of their own Selves as
stories (Guichard, 2013; Savickas, 2005, 2011a; Savickas et al., 2009). In this narrative perspective, 21st-century counselling is a process in which career is constructed
through narration, and stories are the instruments to construct identity (Hartung,
2010b, 2013; Hartung & Subich, 2011; Rehfuss, 2009; Savickas, 2011a; Savickas et
al., 2009).
In this theoretical framework for the interventions for the 21st century, Guichard (2013) distinguishes three principal forms of interventions: information, guidance and dialogue. Information aims to enable individuals to find significant and
reliable information in relation to the world of work. Guidance aims to develop clients’ employability to promote the construction of adaptable vocational self-concepts. Dialogue aims to help individuals construct their own life meanings. Dialogue interventions aim to help clients individuate the principal future perspectives
that currently make their lives meaningful. They seek to assist clients in reflecting
on what they want to accomplish in various contexts of their lives, what their past
goals were and what they want to achieve in the future (Guichard, 2013). In dialogue career counselling interventions, individuals construct their lives through
narration and are considered fully responsible for the future direction of their lives.
These types of differentiated interventions form a continuum but do not exclude
each other (Di Fabio, forthcoming b).
The economic crisis framework of the 21st century has mandated accountability
to provide effective career interventions without wasting limited available resources
(Whiston, 1996, 2001). Accountability entails attending to the verification of the effectiveness of interventions (Whiston, 2001). The study of the effectiveness of interventions is a traditional research topic in the career counselling literature (Brown
et al., 2003; Di Fabio, Bernaud, & Kenny, 2013; Heppner & Heppner, 2003; Oliver &
Spokane; 1988; Whiston, Brecheisen, & Stephens, 2003; Whiston, Sexton, & Lasoff,
1998). The contemporary context now requires using multiple measures from multiple perspectives in order to assess effectiveness (Whiston, 2008). Whiston (2008)
highlights the value of combining various measures, such as performance measures
and quantitative self-report measures, to evaluate clients’ career decision-making
self-efficacy and career decision-making abilities. Often, only quantitative measures
are used. But life-design counselling is intrinsically qualitative. Given this, qualitative measures focused on measuring narrative change (Blustein, Kenna, Murphy,
Devoy, & DeWine, 2005) have been devised. To increase the validity of the evaluation of intervention effectiveness, a new quali+quanti perspective combining two
different modalities has been introduced recently (Di Fabio, 2012; Maree, 2012).
This perspective entails a shift from using only scores to using [scores and] stories
to evaluate career interventions (Di Fabio, 2014g).
198
This new perspective on evaluation is based on the use of specific qualitative
tools that are combined with quantitative tools for the evaluation of the effectiveness
of interventions (Di Fabio, 2012; Maree, 2012). Such an approach is indispensable
since the new narrative paradigms require a qualitative evaluation of the effectiveness of narrative career counselling interventions (Di Fabio, 2012, 2013; Di Fabio
& Maree, 2013b; Rehfuss, 2009; Rehfuss & Di Fabio, 2012) because the traditional
quantitative tools are not able to measure the qualitative changes in self-narratives
(Rehfuss & Di Fabio, 2012). Contemporary career intervention models have created
the necessity for qualitative instruments specifically developed to identify changes
in clients’ narratives. The need to assess the effectiveness of narrative interventions
has resulted in the development of specific narrative tools, such as the Future Career Autobiography (FCA; Rehfuss, 2009), to detect the qualitative changes in the
narratives of individuals before and after career counselling interventions.
Following the FCA (Rehfuss, 2009), other narrative measures have been developed to measure the effectiveness of life-design interventions. Two of them are
the Career Counselling Innovative Outcomes coding system (CCIO; Di Fabio, forthcoming a) and the Life Adaptability Qualitative Measure (LAQuM; Di Fabio, forthcoming e).
At the same time, quantitative measures that are more consistent with the narrative intervention approaches and goals are urgently called for. This results in the
need to consider techniques that go beyond the more traditional measures to verify
the effectiveness of career intervention in terms of increased client career decisionmaking self-efficacy and decreased career decision-making difficulties (Whiston,
2008; Di Fabio, 2014g). It is opportune to consider measures that assess the core
self-evaluation as a positive self-concept; adaptability as individual readiness, in
terms of resources, to face up to and anticipate career development tasks and occupational transitions; and employability as individual self-perceptions of being employable. The positive psychology perspective recommends using quantitative variables both in the more traditional hedonic perspective and in the new, promising
eudaimonic perspective (Ryan & Deci, 2001; Ryff & Singer, 2008; Waterman et al.,
2010). Related to the more traditional hedonic perspective, intervention outcomes
are viewed as positive and negative affects related to positive and negative emotions
(Watson, Clark, & Tellegen, 1988) and life satisfaction as a cognitive component
of evaluation (Diener, Emmons, Larsen, & Griffin, 1985). Related to the traditional eudaimonic perspective, intervention outcomes are assessed using quantitative
variables that express well-being in terms of meaning and self-realisation (Waterman et al., 2010). These positive outcomes are more consistent with the expected
outcomes of narrative counselling interventions aimed at helping individuals construct their own life meaning (Savickas, 2011; Guichard, 2013) attuned to their Authentic Selves (Di Fabio, 2014b, forthcoming h).
199
To better evaluate the effectiveness of career interventions, guidelines for accountability in the 21st century have been developed (Di Fabio, 2014a). The guidelines are the following:
1) The Pillar of Accountability (Di Fabio, 2014g; Whiston, 1996, 2001).
2) Attention to the choice of outcome criteria to evaluate effective career counselling: effective outcomes in relation to different interventions, the use of multiple
measures from multiple perspectives (Di Fabio, 2014g; Whiston, 1996, 2008).
3) A new paradigm and, consequently, new perspectives for the 21st century: the
evolution of career intervention assessment from scores on psychometric scales
to scores and stories (Di Fabio, 2014g; Maree & Di Fabio, forthcoming; McMahon & Patton, 2012).
4) Moving from tradition to innovation in a quali+quanti perspective (Di Fabio,
2012, 2014g; Di Fabio & Maree, 2013a; Maree, 2012).
5) The need for new qualitative measures to detect narrative change (Hartung,
2010a, 2010b, 2013; Rehfuss, 2009; Rehfuss & Di Fabio, 2012).
6) The need to consider new quantitatively derived evidence of outcomes, more
congruent with new 21st-century narrative and life design interventions (Di Fabio, forthcoming j).
7) The need for new intervention methodologies compatible with accountability
principles (less cost+effectiveness) (Di Fabio, 2012; Di Fabio & Maree, 2012,
2013; Whiston, 1996, 2001).
8) Different outcome criteria adapted to differential intervention goals based
on the new intervention taxonomy of Guichard (2013) (information, guidance,
dialogue) to verify the effectiveness of intervention (Di Fabio, forthcoming j).
9) The need for a positive psychology perspective in career management/life management: positive information, positive guidance, positive dialogue to enhance
individual strengths and self-attunement (Di Fabio, 2014c, 2014g).
10) The consequent need to use positive psychology goals to verify the effectiveness
of the intervention (Di Fabio, 2014g, forthcoming j).
New qualitative instruments for evaluating the effectiveness
of 21st-century career interventions
In this section, the recently developed qualitative tools to evaluate the effectiveness
of narrative interventions are described.
The Career Counselling Innovative Outcomes (CCIO; Di Fabio, forthcoming a)
was conceptualised following a review of the Innovative Moment Coding System
used in psychotherapy (Gonçalves, Ribeiro, Mendes, Matos, & Santos, 2011) and
its application in career construction counselling (Cardoso, Silva, Gonçalves, &
Duarte, 2014). While the Innovative Moments Coding System is used to monitor
the process of change during the psychotherapeutic intervention (Gonçalves et al.,
200
2011) and during the career construction counselling intervention (Cardoso et al.,
2014), the CCIO is a tool designed to analyse specific narratives produced before
and after the life design-counselling intervention. The CCIO is comprised of the
following seven narrative questions that are administered both before and after the
intervention: 1) In which ways can/was this intervention be useful to you? 2) What
are your main useful resources? 3) What are the main obstacles you encounter?
4) Who do you think can be useful to you? 5) What do you think can be useful
to you? 6) What are the main challenges you face? 7) What are the main objectives
you are hoping to achieve?
The narratives elicited by these seven questions are coded using a system of
five categories (Gonçalves et al., 2011). The five categories are: (category 1) Action
pertains to actions or specific behaviours to facilitate problem-solving; (category 2)
Reflection pertains to thought processes that indicate an understanding of something new which creates a new point of view with regard to the problem and is
composed of two different types: Reflection type I involves creating distance from
the problem(s) while Reflection type II is centred on change; (category 3) Protest
pertains to moments of criticism that imply some kind of confrontation vis-à-vis
either the self or others and is divided into two different types: Protest type I involves criticising problems while Protest type II entails the emergence of new positions; (category 4) Re-conceptualisation pertains to the description of the process at a meta-cognitive level, which means that clients not only express “concrete”
thoughts and behaviours outside the narrative but also understand the implicit narrative process; (category 5) Performing change pertains to clients’ subsequent new
aims, experiences, activities or projects, anticipated or at hand.
The Life Adaptability Qualitative Measure (LAQuM, Di Fabio, forthcoming e)
is a new instrument developed for the qualitative evaluation of the effectiveness of
life-design counselling interventions. The purpose of the instrument is to assess
Career Adaptability qualitatively and, specifically, to measure change or a lack of
change in the individual’s life narrative over time in line with the narrative perspective (Maree, 2007; Rehfuss, 2009; Savickas, 2005).
The LAQuM consists of 12 written questions, with three questions for each dimension (Concern, Control, Curiosity, Confidence) of the Career Adapt-Abilities
Inventory – International Version 2.0 (Savickas & Porfeli, 2012). The 12 written
questions are the following:
Concern: 1a) What does it mean to you to be oriented toward your future?
1b) Do you think you are oriented toward your future? 1c) Why?
Control: 2a) What does it mean to you to take responsibility for your future?
2b) Do you think you take responsibility for your future? 2c) Why?
Curiosity: 3a) What does it mean to you to be curious about your own future?
3b) Do you think you are curious about your future? 3c) Why?
201
Confidence: 4a) What does it mean to you to have confidence in your own abilities?
4b) Do you think you have confidence in your abilities to build your future?
4c) Why?
The comparison and analysis of the narratives, i.e., the answers to 12 questions
before and after the intervention, are performed using 24 qualitative indicators
relative to each of the four dimensions of Career Adaptability (Concern, Control,
Curiosity and Confidence) of the Career Adapt-Abilities Inventory – International
Version 2.0 (Savickas & Porfeli, 2012), arranged in the LAQuM Coding System into
five qualitative analysis change categories. The LAQuM Coding System assesses
change or no change for each dimension of Career Adaptability at different levels of
reflexivity (Increased Reflexivity, Revised Reflexivity, Open Reflexivity, Enhanced
Reflexivity and No change).
New quantitative instruments for evaluating the effectiveness
of 21st-century career interventions
In this section some new quantitative instruments for evaluating the effectiveness
of 21st-century career interventions are described.
Authenticity Scale (Wood, Linley, Maltby, Baliousis, & Joseph, 2008; Italian version by Di Fabio, 2014b). This Scale operationalises the authenticity construct as
defined by Barrett-Lennard (1998, p. 82), who proposes a tripartite model of the authenticity construct that implies “consistency between the three levels of (a) a person’s primary experience, (b) their symbolised awareness, and (c) their outward
behaviour and communication.” The model is concerned with the conflict between
real experience (the true Self, including actual physiological states, emotions, and
schematic beliefs) and aspects of experience represented through cognitive awareness. The first aspect of authenticity focuses on the inevitable incongruence between the conscious awareness and the actual experience of the moment, defined
as Self-alienation. If perfect congruence is never possible, persistent incongruence
may lead to unhealthy outcomes. Self-alienation is thus the subjective experience of
not knowing oneself and not feeling in contact with one’s own true Self. The second
aspect of authenticity regards the congruence between experience as consciously
perceived and behaviour. This aspect is labelled as Authentic living and concerns
enacted behaviours and expressed emotions which are congruent with the conscious awareness of physiological states, emotions, beliefs and cognitions. Authentic living means being oneself in most situations and living in accord with one’s
own values and

beliefs. The third aspect of authenticity is referred to as Accepting
external influence and concerns the degree of acceptance of other people’s influence
and one’s ideas about conforming to others’ expectations. So, in Barrett-Lennard’s
model (1998), authenticity has three dimensions: Self-alienation, Authentic living
202
and Accepting external influence. To evaluate authenticity, the Authenticity Scale
(Wood et al., 2008) has been developed. This tool is composed of 12 items with a response format of a 7-point Likert scale (from 1 = Does not describe me at all to 7 =
Describes me very well). The Scale has three dimensions: Self-alienation, Authentic
living, Accepting external influence. The Italian version of the Authenticity Scale
(Di Fabio, 2014b) provides a valid and reliable instrument to measure authenticity
in the Italian context.
Meaning in Life Questionnaire (Steger, Frazier, Oishi, & Kaler, 2006; Italian
version by Di Fabio, forthcoming f). The life meaningfulness construct evaluated
though the Meaning in Life Questionnaire (Steger et al., 2006) is defined as the
sense made of, and significance felt regarding, the nature of one’s being and existence. Steger et al. (2006) underline that life meaningfulness has been directly compared to authentic living (Kenyon, 2000) and to eudaimonic theories of well-being,
which focus on personal growth and psychological strengths beyond pleasant affect (Ryff & Singer, 1998). Steger et al. (2006) consider Life meaningfulness to be
a multidimensional construct with two dimensions: Presence of meaning relative
to the subjective sense that one’s life is meaningful; and Search for meaning concerning the drive and orientation toward finding meaning in one’s life. To evaluate life meaningfulness, the Meaning in Life Questionnaire (Steger et al., 2006) has
been developed. It is composed of 10 items with a response format of a 7-point Likert scale (from 1 = absolutely untrue to 7 = absolutely true). The questionnaire permits detection of the two dimensions of life meaningfulness: Presence of meaning
and Search for meaning. The Italian version of the Meaning in Life Questionnaire
(Di Fabio, forthcoming f) offers a valid and reliable tool to measure meaningfulness
Meaningful Life Measure (Morgan & Farsides, 2009; Italian version by Di Fabio,
forthcoming g). The life meaningfulness construct evaluated by the Meaningful Life
Measure (Morgan & Farsides, 2007) builds on the definition by Frankl (1963), who
proposes that individuals are strongly motivated to find personal meaning, that is,
to understand the nature of their lives, and to feel that life is significant, important, worthwhile and/or purposeful. The construct is based also on a more recent
definition by Reker (2000, p. 41), who describes life meaningfulness as “a multidimensional construct consisting of the cognizance of order, coherence, and purpose
in one’s existence, the pursuit and attainment of worthwhile goals, and the accompanying sense of fulfillment.” As a multidimensional construct, life meaningfulness is composed of five dimensions (Morgan & Farsides, 2009): Exciting life, i.e.
an enthusiastic orientation that views life as exciting, interesting or engaging; Accomplished life, i.e. a sense that personal goals are being achieved or fulfilled; Principled life, i.e. a sense of having a personal philosophy or framework through which
to understand life; Purposeful life, i.e. a sense of having clear goals, aims and intentions; and Valued life, i.e. a sense of life’s inherent value. To assess life meaningfulness, the Meaningful Life Measure (Morgan & Farsides, 2009) has been developed.
203
It is composed of 23 items with a response format of a 7-point Likert scale (from
1 = Strongly disagree to 7 = Strongly agree). The scale identifies the five dimensions
of life meaningfulness: Exciting life, Accomplished life, Principled life, Purposeful
life and Valued life. The Italian version of the Meaningful Life Measure (Di Fabio,
forthcoming g) gives a valid and reliable tool to measure life meaningfulness in the
Italian context.
Sense of Coherence Scale (Antonovsky, 1987b; Italian version by Di Fabio, forthcoming k). The sense of coherence construct is defined as a “global orientation
that expresses the extent to which one has a pervasive, enduring though dynamic
feeling of confidence that: (1) the stimuli deriving from one’s internal and external environments in the course of living are structured, predictable and explicable;
(2) the resources are available to one to meet the demands posed by these stimuli; and (3) these demands are challenges, worthy of investment and engagement”
(Antonovsky, 1987b, p. 19). The sense of coherence is a major coping resource for
the preservation of health (Antonovsky, 1987b). It has gained widespread attention
and been examined in relation to health and illness in a large number of studies
(see Antonovsky, 1993). To evaluate the sense of coherence, the Sense of Coherence
Scale (Antonovsky, 1987ab) has been developed. This tool is composed of 29 items
with a response format of a 7-point Likert scale (1 = Surely won’t get done to 7 =
Surely will get done). The Italian version of the Sense of Coherence Scale (Di Fabio,
forthcoming k) provides a valid and reliable tool to measure the sense of coherence
Existence Scale (Längle, Orgler, & Kundi 2003; Italian version by Di Fabio,
forthcoming d). The existential fulfilment construct as assessed by the Existence
Scale (Längle et al., 2003) is based on the four-level model of a person’s search for
meaning in life (Längle, 1988). Längle proposed a system of four consecutive steps
leading to the realisation of the existential potentiality, which is subjectively felt as
a “meaningful life.” The first step in the search for meaning is named Self-distance
and consists of the perception of the world’s objects as they are. In the second step,
called Self-transcendence, the person understands the qualitative relationship between the objects and between the objects and him/herself. In the third step, named
Freedom, the choice among different options takes place and the individual eliminates some possibilities in favour of other ones. The fourth step, called Responsibility, entails making decisions, and this complete the existential act. The first two
steps are closely related to “Ego”; they involve the development of personality and
converge into the Personality factor (P-factor). The subsequent two steps pertain
to the existential field, and so they converge into the Existential factor (E-factor).
To evaluate existential fulfilment, the Existence Scale (Längle et al., 2003) has been
developed. This tool is composed of 46 items with a response format of a 5-point
Likert scale (from 1 = Absolutely to 5 = Not at all). The scale has two dimensions
and four sub-dimensions: P-factor (Self-distance+Self-trascendence) and E-factor
(Freedom+Responsibility). The Italian version of the Existence Scale (Di Fabio,
204
forthcoming d) offers a valid and reliable tool to measure existential fulfilment in
the Italian context.
Courage Scale (Woodard & Pury, 2007; Italian version adapted for students by
Di Fabio, forthcoming c). Courage is defined as “the voluntary willingness to act,
with or without varying levels of fear, in response to a threat to achieve an important, perhaps moral, outcome or goal … This definition … makes evident the two
generally agreed upon components of courage: threat and worthy or important outcome” (Woodard & Pury, 2007, pp. 136-137). Various species of courage are relative
to different life fields, for example: work/employment courage; patriotic/religionbased belief system courage; social/moral courage; independent/family-based courage (Woodard & Pury, 2007). To evaluate courage, the Courage Scale (Woodard &
Pury, 2007) has been developed. This tool is composed of 23 items with a response
format of a 5-point Likert scale (from 1 = Strongly disagree to 5 = Strongly agree).
The scale has a four-factor structure: work/employment courage; patriotic/religionbased belief system courage, social/moral courage and independent/family-based
courage. The Italian version of the Courage Scale (Di Fabio, forthcoming c) has
been adapted to be used with high school students. It is composed of 12 items, has
three dimensions (work/employment courage; social/moral courage; independent/
family-based courage) and is a valid and reliable tool to measure courage in the
Italian context.
Three-Dimensional Wisdom Scale (Ardelt, 2003; Italian version by Di Fabio,
forthcoming l). Wisdom is considered a multidimensional concept, and it is defined
in different ways, for example as “a form of advanced cognitive functioning” (Dittmann-Kohli & Baltes, 1990, p. 54), “expertise in the conduct and meaning of life”
(Baltes & Staudinger, 2000, p. 124) or “the transformation of intrapersonal, interpersonal, and transpersonal experiences in the domains of personality, cognition,
and conation” (Achenbaum & Orwoll 1991). Ardelt (2003) defines wisdom as an
integration of cognitive, reflective and affective dimensions. The cognitive dimension of wisdom “refers to a person’s ability to understand life, that is, to comprehend the significance and deeper meaning of phenomena and events, particularly
with regard to intrapersonal and interpersonal matters” (Arderd, 2003, p. 278). The
reflective dimension concerns “the degree to which people try to overcome subjectivity and projections by looking at phenomena and events from different perspectives and how much they avoid blaming other people or circumstances for their
present situation” (Arderd, 2003, p. 278). The affective dimension designates “the
presence of positive emotions and behaviour toward other beings, such as feelings
and acts of sympathy and compassion, and the absence of indifferent or negative
emotions and behaviour toward others” (Arderd, 2003, pp. 278-279). To evaluate
wisdom, the Three-Dimensional Wisdom Scale (Arderd, 2003) has been developed.
This tool is composed of 39 items with a response format of a 5-point Likert scale
(from 1 = Strongly disagree to 5 = Strongly agree). It has three dimensions: cognitive, reflective and affective wisdom. The Italian version of the Three-Dimensional
205
Wisdom Scale (Di Fabio, forthcoming l) is a valid and reliable tool to measure wisdom in the Italian context.
Pemberton Index (Hervás & Vázquez, 2013; Italian version adapted for students
by Di Fabio, forthcoming i). The tool distinguishes two kinds of well-being: remembered well-being and experienced well-being (Hervás & Vázquez, 2013). Remembered well-being is based upon participants’ memory and judgment of their lives,
and includes: general well-being related to global satisfaction with life; eudaimonic
well-being referring to optimal psychological functioning; hedonic well-being that
concerns affective states in terms of the frequency of positive and negative affects in
daily life; and social well-being denoting the global feeling of living in a society that
promotes optimal psychological functioning. Experienced well-being assesses momentary affective states and people’s feelings in real time rather than relying on the
memory of these states. To evaluate remembered well-being and experienced wellbeing, the Pemberton Index (Hervás & Vázquez, 2013) has been developed. The
Pemberton Index includes 11 items with a response format of a 11-point Likert
scale (from 0 = Totally disagree to 10 = Totally agree), related to different domains of
remembered well-being (general, hedonic, eudaimonic and social well-being), and
10 items with a dichotomous response format (Yes/No), related to experienced wellbeing (i.e., positive and negative emotional events that possibly happened the day
before). The sum of these items produces a combined well-being index. The Italian version of the Pemberton Index adapted for students (Di Fabio, forthcoming i)
yields a valid and reliable tool to measure remembered well-being and experienced
well-being in the Italian context.
Conclusion
After describing the complexity of the world of work and the challenges which individuals are facing, this paper underlined the importance of individual resources
in the positive psychology framework, delineating the transition from the Positive
Youth Development (Catalano et al., 2004; Di Fabio & Kenny, forthcoming; Kenny
et al., 2014; Lerner et al., 2005) to the Adult Development (Commons, 2002; Helson & Srivastava, 2001) and the Positive Life-Long Development (Colby & Damon,
1992), culminating in a new model of Positive Lifelong Self and Relational Management (Di Fabio, 2014g). In the preventive perspective (Hage et al., 1997; Kenny &
Hage, 2009), career interventions for the 21st century aim to enhance individual
strengths and to reduce risks of negative outcomes. We have to consider also that
the challenges of the postmodern era have produced a shift in the focus of career
counselling interventions based on storied narratives (Savickas, 2011). The aim of
these new narrative interventions is to assist individuals in working through their
problems, developing a reflexive ability regarding themselves and their contexts,
and finding meanings of their Authentic Selves (Di Fabio, 2014c, forthcoming h) in
206
a continually developing process of Self-attunement (Di Fabio, 2014c, forthcoming
h). In the period of an economic crisis, when the resources are limited, it is particularly important to maximise the costs/benefits ratio in conformity to the principle
of accountability (Whiston, 1996, 2001). The reduction of career intervention costs,
the evaluation of the effectiveness of intervention and the implementation of the
best research-underpinned practices emerge as critically important.
This paper underlined the importance of relying on a quali+quanti perspective
for increasing the validity of the evaluation of the effectiveness of intervention as
well as the importance of introducing a positive perspective. The paper presented, thus, some positive guidelines from an accountability perspective for the 21st
century. It also stressed the benefits of using the new qualitative tools to identify
narrative changes and the new quantitative outcomes congruent with the aims of
the interventions for the 21st century. The instruments measure such variables as
Authentic Self and personal life meaningfulness, which are essential in constructing a Purposeful Self (Di Fabio, 2014c; Guichard, 2013) and a future purposeful life
(Di Fabio, forthcoming h; Guichard, 2013). Increases in these dimensions after narrative interventions evidence the achievement of a greater personal congruence in
life-design, more coherent and authentic planning and establishing congruent goals
that lead to a more satisfying and meaningful life designed with intentionality.
References
Achenbaum, W. A., & Orwoll, L. (1991). Becoming wise: A psycho-gerontological interpretation of the Book of Job. The International Journal of Aging and Human Development,
32(1), 21-39.
Antonowsky, A. (1987a). The salutogenic perspective: Toward a new view of health and illness. Advances, 4, 47-55.
Antonovsky, A. (1987b). Unraveling the mystery of health: How people manage stress and stay
well. San Francisco: Jossey-Bass.
Antonovsky, A. (1993). The structure and properties of the Sense of Coherence Scale. Social
Science & Medicine, 36, 725-733.
Ardelt, M. (2003). Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale. Research
on Aging, 25(3), 275-324.
Baltes, P. B., & Staudinger, U. M. (2000). Wisdom: A metaheuristic (pragmatic) to orchestrate mind and virtue toward excellence. American Psychologist, 55(1), 122-136.
Barrett-Lennard, G. T. (1998). Carl Rogers’ helping system: Journey and substance. London:
Sage.
Blustein, D. L. (2006). The psychology of working: A new perspective for counselling, career
development, and public policy. Mahway, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Blustein, D. L. (2011). A relational theory of working. Journal of Vocational Behaviour, 79,
1-17.
207
Blustein, D. L., Kenna, A. C., Murphy, K. A., DeVoy, J. E., & DeWine, D. B. (2005). Qualitative research in career development: Exploring the center and margins of discourse
about careers and working. Journal of Career Assessment, 13(4), 351-370.
Brown, S. D., Ryan Krane, N. E., Brecheisen, J., Castelino, P., Budisin, I., Miller, M., &
Edens, L. (2003). Critical ingredients of career choice interventions: More analyses and
new hypotheses. Journal of Vocational Behaviour, 62, 411-428.
Cardoso, P., Silva, J. R., Gonçalves, M. M., & Duarte, M. E. (2014). Innovative moments
and change in Career Construction Counselling. Journal of Vocational Behaviour, 84(1),
11-20.
Catalano, R. F., Berglund, M. L., Ryan, J. A. M., Lonczak, H. S., & Hawkins, J. D. (2004).
Positive youth development in the United States: Research findings on evaluations of
positive youth development programs. Annals of the American Academy of Political and
Social Science, 591, 98-124.
Colby, A., & Damon, W. (1992). Some do care: Contemporary lives of moral commitment.
New York: Free.
Commons, M. L. (2002). Introduction: Attaining a new stage. Journal of Adult Development, 9(3), 155-157.
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The «what» and «why» of goal pursuits: Human needs and
the self-determination of behaviour. Psychological Inquiry, 11, 227-268.
Delle Fave, A. (2014). Counselling e psicologia positiva: Oltre la frammentazione, verso la
sinergia [Counselling and positive psychology: Beyond fragmentation, towards synergy]. Counselling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni, 7, 239-241.
Diener, E. D., Emmons, R. A., Larsen, R. J., & Griffin, S. (1985). The satisfaction with life
scale. Journal of personality assessment, 49(1), 71-75.
Di Fabio, A. (2012, July). Narratabililty and career construction: Empirical evidence of intervention effectiveness. State-of-the-Science Invited Lecture in the field of Psychology of
Counselling presented at the International Congress of Psychology (ICP) 2012, Cape
Town, South Africa.
Di Fabio, A. (2013). Applying career construction in group-based contexts with adults. In
A. Di Fabio & J. G. Maree (Eds.), Psychology of career counselling: New challenges for
a new era. Festschrift in honour of Prof. Mark Savickas (pp. 83-99). New York: Nova
Science.
Di Fabio, A. (2014a, September). Accountability e valutazione dell’efficacia degli interventi
di orientamento e career counselling nel 21° secolo: evidenze empiriche e prime linee
guida per l’innovazione.” [Accountability and evaluation of the effectiveness of guidance
intervention and career counselling in the 21st century: empirical evidence and preliminary guidelines for innovation]. In D. Guglielmi & A. Di Fabio (Chairs). Interventi di
orientamento a supporto delle transizioni: processi in gioco e valutazione dell’efficacia
[Guidance interventions for supporting transitions: involved processes and evaluation of
effectiveness] Symposium held at the Annual Conference of the Italian Association of
Psychology (Organisational Psychology Section) Fare ricerca in psicologia del lavoro e
delle organizzazioni: qualità scientifica e impatto sociale [Do research in work and organisational psychology: Scientific quality and social impact], University of Cesena, Cesena,
Italy.
208
Di Fabio, A. (2014b). Authenticity Scale: un primo contributo alla validazione della versione
italiana [Authenticity Scale: A first contribution to validation of the Italian version].
Counselling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni, 7, 231-238.
Di Fabio, A. (2014c). Due meta-competenze chiave narrative per la nuova consapevolezza
identitaria purposeful nel XXI secolo [Two key narrative meta-competences for the
new, purposeful identitarian awareness in the 21st century]. Counselling. Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni, 7, 133-141.
Di Fabio, A. (2014d, February). In light of the changing work scene: New challenges for research and intervention. Invited Keynote Lecture at the Symposium sponsored by the
Linch School of Education of Boston College, in D. L. Blustein (Chair). Career Development and the Psychology of Working. Boston College, Boston.
Di Fabio, A. (2014e). Intrapreneurial Self-Capital: A new construct for the 21st century. Journal of Employment Counselling, 51, 98-111.
Di Fabio, A. (2014f, June). Invited paper presented at the Invited Symposium Psicologia positiva in Italia: Attualità e futuro [Positive psychology in Italy: The present and the future]
at the 7th Italian Conference on Positive Psychology La psicologia positiva e la sfida della
complessità [Positive psychology and the challenge of complexity], University of Florence,
6-7 June 2014, Florence, Italy.
Di Fabio, A. (2014g, August). Problématiques de recherche et intervention dans le domain du
conseil et de l’orientation: De la tradition à l’innovation [Problems of research and intervention in the domain of guidance and career counselling: From tradition to innovation].
Invited Keynote Lecture at the XVIII World Congress of the Work and Organisational
International Association AIPTLF (Association Internationale de Psychologie du Travail de Langue Française, AIPTLF), University of Florence, Florence, Italy.
Di Fabio, A. (forthcoming a). Career Counselling Innovative Outcomes (CCIO). Un nuovo
strumento qualitativo per la verifica dell’efficacia degli interventi di career counselling
[Career Counselling Innovative Outcomes (CCIO). A new qualitative tool to verify the
effectiveness of career counselling intervention]. Counselling. Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (forthcoming b). “Constructing my Future Purposeful Life”: A new Life Construction intervention. In A. Di Fabio & J.-L. Bernaud (Eds.), The Construction of the
Identity in the 21st Century: A Festschrift for Jean Guichard. New York: Nova Science.
Di Fabio, A. (forthcoming c). Courage Scale: Un primo contributo alla validazione della
versione italiana per studenti [Courage Scale: A first contribution to validation of the
Italian version for students]. Counselling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (forthcoming d). Existence Scale: Un primo contributo alla validazione della
versione italiana [Existence Scale: A first contribution to validation of the Italian version]. Counselling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (forthcoming e). Life Adaptability Qualitative Measure (LAQuM): A narrative
instrument for evaluating counselling intervention effectiveness. In J. G. Maree & A. Di
Fabio, A. (Eds.), New horizons in career counselling: Converting challenges into opportunities. Rotterdam, The Netherlands: Sense. I. Studies and Dissertations
209
Di Fabio, A. (forthcoming f). Meaning in Life Questionnaire: Un contributo alla validazione
della versione italiana [Meaning in Life Questionnaire: A contribution to validation of
the Italian version]. Counselling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (forthcoming g). Meaningful Life Measure: Un contributo alla validazione della
versione italiana [Meaningful Life Measure: A contribution to validation of the Italian
version]. Counselling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (forthcoming h). The new purposeful identitarian awareness for the twentyfirst century: Valorise themselves in the Life Construction from youth to adulthood and
late adulthood. In A. Di Fabio & J.-L. Bernaud (Eds.), The Construction of the Identity in
the 21st Century: A Festschrift for Jean Guichard. New York: Nova Science.
Di Fabio, A. (forthcoming i). Pemberton Index: Un contributo alla validazione della versione italiana per studenti [Pemberton Index: A contribution to validation of the Italian
version for students]. Counselling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (forthcoming j). Positive psychology: Gainful employment and life. Counselling. Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (forthcoming k). Sense of Coherence Scale: Un primo contributo alla validazione della versione italiana [Sense of Coherence Scale: A first contribution to validation
of the Italian version]. Counselling Giornale Italiano di Ricerca e Applicazioni.
Di Fabio, A. (forthcoming l). Three-Dimensional Wisdom Scale: Un primo contributo alla
validazione della versione italiana [Three-Dimensional Wisdom Scale: A first contribution to validation of the Italian version]. Counselling Giornale Italiano di Ricerca e
Applicazioni.
Di Fabio, A., Bernaud, J.-L., & Kenny, M. E. (2013). Perceived career counsellor relational
and technical behaviours and outcomes among Italian university students. Journal of
Career Assessment, 21, 190-199.
Di Fabio, A., Bernaud, J.-L., & Loarer, E. (forthcoming). Emotional intelligence or personality in resistance to change? Empirical results in an Italian health context. Journal of
Employment Counselling.
Di Fabio, A., & Blustein, D. L. (2010). Emotional intelligence and decisional conflict styles:
Some empirical evidence among Italian high school students. Journal of Career Assessment, 18(1), 71-81.
Di Fabio, A., & Kenny, M. E. (2012a). The contribution of emotional intelligence to decisional styles among Italian high school students. Journal of Career Assessment, 20, 404-414.
Di Fabio, A., & Kenny, M. E. (2012b). Emotional intelligence and perceived social support
among Italian high school students. Journal of Career Development, 39, 461-475.
Di Fabio, A., & Kenny, M. E. (forthcoming). The contributions of emotional intelligence
and social support for adaptive career progress among Italian youth. Journal of Career
Development.
Di Fabio, A., & Maree, J. G. (2012). Group-based Life Design Counselling in an Italian context. Journal of Vocational Behaviour, 80, 100-107.
Di Fabio, A., & Maree, J. G. (2013a). Career construction and life design: Heralding a new
beginning to career counselling in the 21st century. In A. Di Fabio & J. G. Maree (Eds.),
210
Psychology of career counselling: New challenges for a new era. Festschrift in honour of
Prof. Mark Savickas (pp. 1-13). New York: Nova Science.
Di Fabio, A., & Palazzeschi, L. (2012). Incremental variance of the core self-evaluation construct compared to fluid intelligence and personality traits in aspects of decision-making. Personality and Individual Differences, 53, 196-201.
Di Fabio, A., Palazzeschi, L., & Bar-On, R. (2012). The role of personality traits, core selfevaluation and emotional intelligence in career decision-making difficulties. Journal of
Employment Counselling, 49, 118-129.
Di Fabio, A., Palazzeschi, L., Asulin-Peretz, L., & Gati, I. (2013). Career indecision versus
indecisiveness: Associations with personality traits and emotional intelligence. Journal
Di Fabio, A., & Saklofske, D. H. (2014a). Comparing ability and self-report trait emotional
intelligence, fluid intelligence, and personality traits in career decision. Personality and
Individual Differences, 64, 174-178.
Di Fabio, A., & Saklofske, D. H. (2014b). Promoting individual resources: The challenge of
trait emotional intelligence. Personality and Individual Differences, 65, 19-23.
Di Fabio, A., & Maree, J. G. (Eds.), (2013b). Psychology of Career Counselling: New challenges
for a new era. Festschrift in honour of Prof. Mark Savickas. New York: Nova Science.
Dittmann-Kohli, F., & Baltes, P. B. (1990). Toward a neofunctionalist conception of adult
intellectual development: Wisdom as a prototypical case of intellectual growth. In
C. N. Alexander & E. J. Langer (Eds.), Higher stages of human development. Perspectives
on adult growth (pp. 54-78). New York: Oxford University Press.
Duarte, M. E. (2004). O indivíduo e a organisação: Perspectivas de desenvolvimento. [The
individual and the organisation: Perspectives of development]. Psychologica (Extra-Série), 549-557.
Frankl, V. (1963). Man’s search for meaning (Rev. Ed.). London: Hodder & Stoughton.
Gonçalves, M. M., Ribeiro, A. P., Mendes, I., Matos, M., & Santos, A. (2011). Tracking novelties in psychotherapy process research: The innovative moments coding system. Psychotherapy Research, 21(5), 497-509.
Guichard, J. (2004). Se faire soi [To make oneself Self]. L’Orientation Scolaire et Professionnelle, 33, 499-534.
Guichard, J. (2005). Life-long self-construction. International Journal for Educational and
Vocational Guidance, 5, 111-124.
Guichard, J. (2009). Self-constructing. Journal of Vocational Behaviour, 75, 251-258.
Guichard, J. (2013, June). Forms of reflexivity and transformations of systems of subjective
identity forms during life designing dialogues. Lecture presented at the SIO International
Conference Life Designing and career counselling: Building hope and resilience, Padua,
Italy.
Hage, S. M., Romano, J. L., Conyne, R. K., Kenny, M., Matthews, C., Schwartz, J. P., & Waldo, M. (2007). Best practice guidelines on prevention practice, research, training, and
social advocacy for psychologists. The Counselling Psychologist, 35, 493-566.
211
Hartung, P. J. (2010a). Career assessment: Using scores and stories in life designing. In J. K.
Maree (Ed.) Career counselling: Techniques that work (pp. 1-10). Cape Town, South Africa: Juta & Company, Ltd.
Hartung, P. J. (2010b). Identifying life-career themes with the career story interview. In J. K.
Maree (Ed.) Career counselling: Techniques that work (pp. 161-166). Cape Town, South
Africa: Juta & Company, Ltd.
Hartung, P. J. (2013). Career as story: Making the narrative turn. In W.B. Walsh, M. L. Savickas, & P. J. Hartung (Eds.), Handbook of vocational psychology (4th ed.). New York:
Routledge.
Hartung, P. J., & Subich, L. M. (Eds.), (2011). Developing self in work and career: Concepts,
cases, and contexts. Washington, DC: APA Books.
Helson, R., & Srivastava, S. (2001). Three paths of adult development: conservers, seekers,
and achievers. Journal of Personality and Social Psychology, 80(6), 995-1010.
Heppner, M. J., & Heppner, P. P. (2003). Identifying process variables in career counselling:
A research agenda. Journal of Vocational Behaviour, 62, 429-452.
Hervás, G., & Vázquez, C. (2013). Construction and validation of a measure of integrative
well-being in seven languages: The Pemberton Happiness Index. Health and Quality of
Life Outcomes, 11(1), 66.
Holland, J. L. (1997). Making vocational choices: A theory of personalities and work environments (3rd ed.). Odessa, FL: Psychological Assessment Resources.
Kahneman, D., Diener, E., & Schwarz, N. (Eds.), (1999). Well-being: The foundations of hedonic psychology. New York, NY: Russell Sage Foundation.
Kenny, M. E. (2014, June). Fostering positive youth development by enhancing contextual assets. Invited Keynote Lecture at the 7th Italian Conference on Positive Psychology Positive psychology and the challenge of complexity, University of Florence, Florence, Italy.
Kenny, M. E., Di Fabio, A., & Minor, K. (2014). Emotional intelligence and positive psychology in the schools. In M. J. Furlong, R. Gilman, & E. S. Huebner (Eds.), Handbook of
positive psychology in the schools (2nd ed., pp. 450-464). New York: Routledge, Taylor and
Francis.
Kenny, M. E., & Hage, S. M. (2009). The next frontier: Prevention as an instrument of social
justice. The Journal of Primary Prevention, 30, 1-10.
Kozan, S., Di Fabio, A., Blustein, D. L., & Kenny, M. E. (2014). The role of social support and
work-related factors on the school engagement of Italian high school students. Journal
Längle A. (1988) Wende ins Existentielle. Die Methode der Sinnerfassung. In A. Längle
(Ed.). Entscheidung zum Sein. Viktor Frankls Logotherapie in der Praxis (pp. 40-52). Munich: Piper.
Längle, A., Orgler, C., & Kundi, M. (2003). The Existence Scale: A new approach to assess
the ability to find personal meaning in life and to reach existential fulfillment. European
Psychotherapy, 4(1), 135-151.
Lerner, R. M., Lerner, J. V., Almerigi, J. B., Theokas, C., Phelps, E., Gestsdottir, S., … & von
Eye, A. (2005). Positive Youth Development, participation in community youth development programs, and community contributions of fifth-grade adolescents: Findings
212
from the first wave of the 4-H study of Positive Youth Development. The Journal of Early Adolescence, 25(1), 17-71.
Maree, J. G. (Ed.), (2012). Complete your thesis or dissertation successfully: Practical guidelines. Cape Town: Juta.
Maree, J. G., & Di Fabio, A. (Eds.), (forthcoming). New horizons in career counselling: Converting challenges into opportunities. Rotterdam, The Netherlands: Sense.
McMahon, M., & Patton, W. (2002). Using qualitative assessment in career counselling. International Journal for Educational and Vocational Guidance, 2, 51-66.
Morgan, J., & Farsides, T. (2009). Measuring meaning in life. Journal of Happiness Studies,
10(2), 197-214.
Oliver, L. W., & Spokane, A. R. (1988). Career-intervention outcome: What contributes
to client gain? Journal of Counselling Psychology, 35, 447-462.
Rehfuss, M. C. (2009). The Future Career Autobiography: A narrative measure of career intervention effectiveness. The Career Development Quarterly, 58(1), 82-90.
Rehfuss, M., & Di Fabio, A. (2012). Validating the Future Career Autobiography as a measure of narrative change. Journal of Career Assessment, 20, 452-462.
Reker, G. T. (2000). Theoretical perspectives, dimensions and measurement of existential
meaning. In G. T. Reker & K. Chamberlain (Eds.), Exploring existential meaning: Optimising human development across the life span (pp. 39-55). USA: Sage.
Richardson, M. S. (2012). Counselling for work and relationship. The Counselling Psychologist, 40(2), 190-242.
Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2001). To be happy or to be self-fulfilled: A review of research
on hedonic and eudaimonic well‐being. In S. Fiske (Ed.), Annual Review of Psychology
(Vol. 52, 141‐166). Palo Alto, CA: Annual Reviews.
Ryff, C. D. (1995). Psychological well-being in adult life. Current directions in psychological
science, 99-104.
Ryff, C. D., & Singer, B. H. (2008). Know thyself and become what you are: A eudaimonic
approach to psychological well-being. Journal of Happiness Studies, 9, 13-39.
Savickas, M. L. (2001). Toward a comprehensive theory of career development: Disposition,
concerns and narratives. In F. T. L. Leong & A. Barak (Eds.), Contemporary models in
vocational psychology: A volume in honor of Samuel H. Osipow (pp. 295-320). Mahwah:
NJ: Lawrence Erlbaum.
Savickas, M. L. (2005). The theory and practice of career construction. In S. D. Brown & R.
W. Lent (Eds.), Career development and counselling: Putting theory and research to work
(pp. 42-70). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
Savickas, M. L. (2011a). Career counselling. Washington, DC: American Psychological
Association.
Savickas, M. L. (2011b). The self in vocational psychology: Object, subject and project. In
P. J. Hartung & L. M. Subich (Eds.), Developing self in work and career: Concepts cases,
and contexts (pp. 17-33). Washington, DC: American Psychological Association.
Savickas, M. L. (2013, September). Life Designing. What is it? Invited Keynote Lecture at the
IAEVG International Conference, Montpellier, France.
213
Savickas, M. L., Nota, L., Rossier, J., Dauwalder, J.-P., Duarte, M. E., Guichard, J.,…& van
Vianen, A. E. M. (2009). Life designing: A paradigm for career construction in the 21st
century. Journal of Vocational Behaviour, 75, 239-250.
Savickas, M. L., & Porfeli, E. J. (2012). Career Adapt-Abilities Scale: Construction, reliability,
and measurement equivalence across 13 countries. Journal of Vocational Behaviour, 80,
661-673.
Seligman, M. E. P. (2002). Positive psychology, positive prevention, and positive therapy. In
C. R. Snyder & S. J. Lopez (Eds.), Handbook of positive psychology (pp. 3-9). New York:
Oxford University Press.
Steger, M. F., Frazier, P., Oishi, S., & Kaler, M. (2006). The meaning in life questionnaire: Assessing the presence of and search for meaning in life. Journal of counselling psychology,
53(1), 80-93.
Vázquez, C., Hervás, G., & Ho, S. (2006). Intervenciones clinicas basadas en la psicologia
positiva: Fundamentos y aplicaciones [Clinical interventions based on positive psychology: Foundations and applications]. Psicología Conductual, 14, 401-432.
Waterman, A. S., Schwartz, S. J., Zamboanga, B. L., Ravert, R. D., Williams, M. K., Bede
Agocha, V., … & Donnellan, M. B. (2010). The Questionnaire for Eudaimonic WellBeing: Psychometric properties, demographic comparisons, and evidence of validity.
The Journal of Positive Psychology, 5, 41-61.
Watson, D., Clark, L. A., & Tellegen, A. (1988). Development and validation of brief measures of positive and negative affect: the PANAS scales. Journal of personality and social
psychology, 54(6), 1063-1070.
Whiston, S. C. (1996). Accountability through action research: Research methods for practitioners. Journal of Counselling & Development, 74, 616-623.
Whiston, S. C. (2001). Selecting career outcome assessments: An organisational scheme. Journal of Career Assessment, 9(3), 215-228.
Whiston, S. C. (2008). Principles and applications of assessment in counselling (3rd ed.). Belmont, CA: Brooks/Cole.
Whiston, S. C., Brecheisen, B. K., & Stephens, J. (2003). Does treatment modality affect career counselling effectiveness? Journal of Vocational Behaviour, 62, 390-410.
Whiston, S. C., Sexton, T. L., & Lasoff, D. L. (1998). Career-intervention outcome: A replication and extension of Oliver and Spokane (1988). Journal of Counselling Psychology, 45,
150-165.
Wood, A. M., Linley, P. A., Maltby, J., Baliousis, M., & Joseph, S. (2008). The authentic personality: A theoretical and empirical conceptualisation and the development of the Authenticity Scale. Journal of Counselling Psychology, 55(3), 385-399.
Woodard, C. R., & Pury, C. L. (2007). The construct of courage: Categorisation and measurement. Consulting Psychology Journal: Practice and Research, 59(2), 135-147.
ISSN 2299-4971
University of Lisbon
Life-designing: Objectives, processes, instruments
This article intends to reflect on career counselling, considering three main objectives. The first objective is to demonstrate that there is a gap between career counselling theories and counselling realities. The second objective is to outline some of
the theoretical insights that are currently being debated around the new paradigm
of Life-designing and present the paradigm’s relevance to counselling interventions:
to address counselling as a process of continuous interactions which helps in the
resolution of problems, locates the process of decision-making within a systematic
and realistic frame and brings the individual exigencies into alignment with those
of the contexts in which the individuals act, develop and live. Thus, the framework
is structured to be life-long, holistic, contextual and preventive. The third objective
concerns the process of counselling according to the Life-designing perspectives:
theoretical reflection fosters and underpins intervention methods and techniques
which promote the development of self-knowledge and facilitate (or inhibit) the
decision-making processes. The narratives and activities developed by individuals,
rather than test scores and profile interpretations, are the crucial methodological
focal points. By way of illustrating this mode of practising career counselling, a case
study is reported and discussed after the outline of Life-designing career counselling methods. In conclusion, some of the challenges that this creates for career
counsellors concerned with these issues are discussed.
Key words: career counselling; counsellor training
Introduction
Considering the observable realities of change, therein the deep-running and comprehensive transformations in the nature of work and employment, we cannot
avoid concluding that change must also take place in the traditional career counselling interventions, and especially in approaches which are commonly employed
in interviews administered (as a psychological instrument) during the counselling
process. The changes signal many important transitions in the field in which career
counsellors work or will work.
Life-designing (Savickas, Nota, Rossier, Dauwalder, Duarte, Guichard, Soresi,
Van Esbroeck, Van Vianen, 2009) – a recently proposed paradigm for career counselling – requires reflection on the self and the environment, receptivity to feedback
215
and the specific capacity to imagine possible selves. These requirements pose a challenge to career practitioners, who need to develop other and new competencies.
Given the nature of the on-going changes and the related demands of intervention
(in particular, interviews conducted in the counselling process), it seems obvious
that new counselling relationships must be built, based on individual narratives and
stories, and dialogue must be constructed to enable the clients to express emotions,
reveal their lives, discover reasons for changing them and identify the salient elements of their selves.
The process of counselling informed by the Life-designing perspectives is based
on co-construction of identity and conduction in which each party (the counsellor
and the client) acts upon and reacts to the other. The success of such a relationship
is largely predicated on the adequate training of counsellors. Some of the challenges
that this creates for career counsellors concerned with these issues are illustrated
below in the discussion of a case study; at the same time, the case study is used
to highlight the counsellor’s core competencies (what the counsellor is or should be
capable of).
Application of the Life-designing model in career interventions must be preceded and underpinned by reflection on three vital issues.
One of them is a different way of approaching narrativity (Savickas M. L., Nota
L., Rossier J., Dauwalder J-P., Duarte M. E., Guichard J., Soresi S., Van Esbroeck R.,
2009) and making sense of narratives when one is listening to another (in a counselling setting). Another pertains to counsellor training which aims to attribute an
active and dynamic meaning to the process of life construction (Duarte, 2009a).
The third is identity-related and addresses the challenge posed by self-scrutiny:
looking into oneself to discover who one really is, rather than complying with what
others expect one to be. In conclusion, it is indicated in what ways these various issues intersect and overlap.
The gap between career counselling theories and counselling realities
Career counselling has been traditionally linked to positivist epistemology. However, the traditional concept of counselling may be confusing and counterproductive now as it seeks to modify the counselee’s behaviour according to a pre-defined
model, which can be seen in a relative disregard of conceptual clarity in favour of
correspondence between theoretical propositions and evidence provided by empirical observations. Fashioning counselling interventions in this way is unfeasible
and misguided in the world of “liquid” modernity, in which the human being needs
openness and flexibility to successfully confront the artificiality of technology. The
gap between career counselling theories and counselling realities still persists, partly due to the utilisation of prior, pre-constructed models. Career counselling defined as an objective process underpinned by and assessable through the scientific
216
methods of data collection is no more in tune with the new realities in which we
are steeped. As Alicja Kargulowa (2012) points out, “apparently, the activities of
counsellors rely on the previously accumulated, but not always critically verified
knowledge” (Kargulowa, 2012, p. 211).
Indeed, it is an accepted fact that knowledge is fundamental to the development
of both societies and individuals; it is also a well-known fact that technology has
been and is instrumental to the dissemination of such knowledge. However, it is,
crucially, intellectual capital, which fosters values and lays grounds for the structural changes in the economic, knowledge and communication systems, that essentially contributes to a paradigmatic shift in counselling concepts and practices.
The shift involves abandoning the restricted score-based analytical perspective of
logical positivism for the sake of a constructivism-informed career counselling approach which proposes that counselling interventions are a (critical) process of individual meaning-making
Drawing on Immanuel Kant (1781/1996) and his critical discussion of empiricism and rationalism, we can distinguish between criticism and critique. In the
Kantian perspective, criticism denotes a critical analysis of the possibility, origin,
value, laws and limits of rational knowledge. It is a philosophical position which
holds that the principle is independent of any individual or, above all, of any constraints that sensory experience imposes on knowledge. On the other hand, critique
– stemming from the Latin critica and derived from the Greek notion of kritikê
tékne, that is, “critical art,” designating the ability to separate, judge, and decide –
is a voluntary, intrinsically individual act, an activity of reasoning which sets out
to distinguish the true from the false. Briefly, it is an act of the mind prompted by
a doubt about the “truth” of a given situation (Duarte, 2012).
Clearly, career counselling has been and still is profoundly influenced by the
tradition of empiricism, and that is one of the reasons why theory and the realities
of practice are still separated by a substantial distance. The theories and practices
that were developed by the end of the 20th century to deal with the contingencies of
the period are not viable in our new, mutating reality. At present, our priority does
not lie in setting paradigmatic norms and standards; instead, we seek to examine
critically the past theories in view of the new realities of the 21st century.
In the “satellite communication era (…) the role the networked counselling
plays can be fully comprehended and explained only through collective effort of
both researchers and reflective practitioners” (Kargulowa, 2012, p. 212). This is an
important thought worth restating and emphasising. In such a collective effort, researchers and/or practitioners may compare, for example, the framework of interventions informed by theories and prediction techniques worked out when employment and environment were still stable – e.g. Super’s developmental theory (Super,
1990) and the model of intervention based on it – with those which draw on the
critical perspective and view the individual as involved in continuous, economic
and cultural context-specific processes. Such a comparison may help ascertain
217
which of the approaches has a greater potential to create valuable counselling models in contemporary society characterised by an uncertainty-fraught labour market.
While the developmental psychologists seek to equip the individual with a set of instruments which, eventually, will allow him/her to anticipate decisions, in the new,
constructivist approach (Savickas, 2005), the psychologists work towards construction, or rather co-construction, as a source of individual identity change, reinforcement and satisfaction.
Briefly, taking a glance at a yawning divide between career counselling theories and reality, researchers and practitioners could inquire if intervention models
based on the Life- designing approach are capable of bridging that gap. In this context, success requires and entails identifying the individual narrative and reviewing
it repeatedly. Success involves also defining the meaning of the narrative through
an analysis of individually processed information, naming and exploring the context, understanding the distinct motivational factors and devoting attention to each
individual.
Life-designing and counselling interventions
The Life-designing model endorses five presuppositions about people and their
occupational lives: (1) possibilities are contextually embedded; (2) processes are
dynamic; (3) progression is non-linear; (4) there are multiple perspectives; and
(5) patterns are inherently personal (Savickas, et al., 2009).
In Life-designing career counselling, the very process of constructing and conducting counselling, which is grounded on reciprocal interactions of the parties
involved, entails co-creation of a narrative. Adequate specialist training of counsellors is an essential factor in the success of such a relationship. As opposed to the
traditional approaches, in the Life-designing framework individuals are crucially
seen as people who construct their selves based on how they perceive others’ reactions to them, while those others are not separate and disengaged out there. In turn,
a sense of the self-formed in this way – channelled through the others’ feedback
– serves as a basis for individuals to organise their understanding of life, including
their work life (Guichard, 2009).
The Life-designing framework for counselling emphatically conceptualises
counselling as a process of continuous interaction which is inextricably intertwined
with emotions and feelings, helps in the resolution of problems, locates the process
of decision-making within a systematic and realistic frame and allows aligning individual exigencies with those of the contexts in which the individuals act, develop
and live (Duarte, 2011). Consequently, the framework is structured to be life-long,
holistic, contextual and preventive (Savickas, et al., 2009).
To be life-long means not only to help the individual acquire particular skills
for dealing with a particular change at a particular moment, but also – first of all,
218
perhaps – to determine what kind of skills and knowledge ought to be altogether
acquired for the life-long development. Consequently, counselling needs to address a whole range of issues, therein, particularly, selecting a suitable method and
a proper specialist to best further the problem-solving process as well as choosing
the fitting environment and the most propitious moment in which to intervene.
A holistic approach presupposes assisting and helping individuals whose problems involve diverse combinations of career problems and/or personal issues. In
this model, the goal is to design life as a whole rather than to simply focus on problem situations or on moments when necessary work-related decisions are looming.
Also “career” is a comprehensive notion which goes far beyond paid employment
as such.
As a contextual approach, Life-designing counselling devotes special attention
to settings, environments and contexts in which individuals live. All of them are
relevant, no matter whether they are connected with the past or the present: for the
self-construction process to succeed, all life roles, stages and events must be thoroughly explored.
Some case studies confirm the feasibility and utility of this intervention model
and its application in counselling practice. They show also that the approach is explicative rather than explorative or descriptive, making it possible to understand
the intra-individual variability and to fully recognise the importance of contextual
variables, in particular the socio-cultural contexts which can help define the role of
counsellors. This purpose is furthered by the work done by Bilon & Kargul (2012),
who clarify the role contexts play in comprehending verbal utterances.
The research agenda for Life-designing interventions ascribes the greatest value
to bottom-up research. It proposes that the conditions and circumstances in which
Life-designing can facilitate re-defining one’s vocational identity, construed as embedded in social processes specific to a given culture, may be best captured through
conducting a wide variety of case studies. Observations conveyed in such case studies may help understand a client’s reference framework, at least the one described
by the counsellor. Other relevant and frequently used Life-designing methodologies
include also discourse analysis and narrative or ethnographic analysis (Savickas,
2012). Such analyses can certainly help comprehend the influence that the cultural
contexts exert on the process of career construction. The alliance of cross-cultural
and ethnographic approaches is a highly promising development which creates opportunities for important advances in the field of career studies, by permitting, for
example, to examine in-depth how cultural aspects affect broader career guidance
issues.
Another task that emerges for us is to launch research to identify the underlying
processes which must be dealt with in Life-designing interventions, especially in relation to work roles. However, the direct assessment of these processes poses a major difficulty as such processes are effective only temporarily and largely latent or
inaccessible. For this reason, it is urgent to conduct studies based on a combination
219
of methods and to devise a research strategy that draws information from a variety
of disciplines, thereby increasing the external validity of findings as similar results
would come from several sources. At the same time, such research schemes could
yield multifaceted findings and, consequently, aid to fully grasp the complexity of
the problem. The promotion of diverse perspectives, techniques and methods of research contributes to the increased and broadened understanding of the individual,
context-dependent and differentially dynamic construction of life projects.
Briefly, the co-construction perspective is integrated into the paradigm of Lifedesigning, and, consequently, counselling interventions are made around the selfconstruction process. What is at stake in this venture?
The fundamental challenge for both counsellors and clients is to transform the
idea, or the model, into reality, or rather, to transform the concept into a real object, which is relied on by the individual as a construction instrument. This involves
first and foremost motivation, as the construction of virtually anything is based
on motivation, and motivation leads to action. In brief, the model does not stipulate its own implementation strategies: there is only a decision for implementation,
for choice and for involvement. Whenever one concentrates on implementation as
a skill or a competency, the non-rational and non-formable aspects of the human
condition are most likely to be ignored (Duarte, 2010). All formulae and all descriptions are just concepts, words, ideas and theories.
What is it, then, that makes counselling interventions real? The answer is: involvement, perseverance and commitment. They are dictated by a personal choice
rather than by a decision of strategic nature. The theories and concepts that each
individual wishes to make real and the I that exists in each of us belong to two
different worlds: even if we agree that something can be described, does that automatically mean that it exists? For instance, in a working relationship between the
counsellor and the client what really matter are life stories and not the concepts. In
other words, the human being is not an idea: s/he is human because s/he is alive,
and what is alive can die when transformed into a disembodied idea. Therefore,
the key to success may lie in making something happen, that is, in constructing, or
even better, in co-constructing (reality). And constructing entails having a vision
(Duarte, 2012).
To sum up, the short scrutiny of theoretical considerations as related to counselling practice, focused on the “liaison” between the theoretical and the intervention, necessitates reflection on the characteristics and skills of each individual. The
point is to make sure that the individual does not lose his/her specific position and
quality of an active and substantial link within the historic chain from which s/
he emerges but sustains and develops him/herself. With the knowledge derived,
among others, from his/her own experiences and interpretations of them, s/he can
ensure the continuity of this very chain, projecting it into the future.
220
Intervention methods and techniques
The third objective of this article concerns the process of counselling according
to the Life-designing perspectives, i.e. constructing and conducting the counselling
process in which each party acts upon and reacts to the other. The success of such
a relationship is predicated upon adequate specialist training of counsellors. As opposed to the traditional approaches, in the Life-designing framework individuals
are believed to construct their selves, drawing on their perceptions of others’ reactions to them, with those others, importantly, not being separate or relegated out
there. In turn, a sense of the self – channelled through the others’ feedback – provides individuals with grounds to organise their understanding of life, including
their work life (Guichard, 2009).
According to the Life-designing perspective, when a counsellor meets a client,
the client is not separate from the counsellor and may affect his/her behaviour. The
reverse is also true: the counsellor likewise influences the client. Consequently, an
inter-dependent relationship is created in which nothing that perceptibly happens
to one of the parties remains indifferent to the other. Therein, we witness the relevance of identity as a process of social construction which emerges from a moulded
continuum and takes a new direction as interpersonal relations are being produced
and new identity constructs are being fashioned.
We might ask, then, how it is at all possible to propose that collective well-being
depends on one having to renounce one’s personality and become enclosed within
some social confines, against one’s own will and nature itself, within a rigid space
which is functional, on the one hand, but, on the other, conditions and curtails one’s
creativity. Given this, the essence of the counselling process can be seen as the unfolding of the actual I: its point and sense lie in understanding how people interpret
and represent reality and perform the tasks that the context presents to them, what
meanings they give to it, and how such representations interact in their personal
history (Duarte, 2012).
To sum up, counselling integrates three broad fields: (1) personality in relation
to differing individual traits; (2) the process of assembling structures to promote
adaptability (development stems from adaptation to the contexts); and (3) the analysis of life themes in search of motivation (Duarte, 2009b). The major challenge
for counselling is to harmonise the self-construction perspective inscribed in Lifedesigning with the self-co-construction process.
To recognise and define all aspects of a social system is a sheer impossibility
both in theory and in practice. Therefore, to reflect on what is being done is at least
as important as to act as such. In counselling practice, it is crucial that the counsellor should learn, keep quiet and listen. Another challenge the counsellor must rise
to is fostering such conditions which would encourage the client to affirm his/her
uniqueness, feel at ease with him/herself as an active party and, thus, contribute
to the construction of a community (Duarte, 2009b). As a result, career counsellors
221
need, ultimately, to co-construct a counselling style that integrates their unique life
story with the themes and narrative of the counselling profession, that is, to fit the
profession into their lives and their lives into the profession.
The Life-designing model envisages an intervention process consisting of six
stages (Savickas, et al., 2009), which should be defined by, and seen as dependent
on, the experiences of the client. The first stage focuses on the construction of
a “working alliance” (a contract) as a prerequisite to identifying the client’s problem
in its main context. The client’s expectations concerning help that the counsellor
can provide should be clarified as early as in the first session.
The second stage involves the mapping and exploration of the client’s system of
subjective identity forms (Guichard, 2009) so as to analyse the ways in which the
client sees him/herself in the various arenas or domains of life. The analysis covers
the past, present and future expectations of the client.
In the third stage, the main objective is to extend and open the client’s perspectives: the sheer fact of the client’s story being re-told transforms the implicit into
the explicit, makes the latent graspable and, thereby, allows greater objectivity and
clarity.
In the fourth stage, an opportunity is created for the client to embed his/her
problem into a newly told version of the story. This stage can be considered complete when the client has attained a synthesis in which s/he is able to move forward
with a plan of action – a plan that embodies the client’s expectations and articulates
a possible new “self.”
The fifth stage consists in specifying and selecting the intended identity-related
activities so as to devise a concrete plan of action with clearly defined objectives,
inclusive of engaging in new experience and opportunities to tell the client’s new
story to people with whom s/he associates.
Finally, the sixth stage is devoted to a short- and medium-term follow-up.
Below, a case study employing the Life-designing framework for career counselling is reported in order to illustrate the concepts briefly outlined above. The case
study emphatically encapsulates also the core counsellor competencies (i.e. what
the counsellor is capable of) as defined by Dauwalder & Guichard (2011).
Case study
The participant, John (name changed), is a 44-year-old male, married, father of
2 children: a 10-year-old girl and a 7-year-old boy. After 5 years at university, aged
25, he graduated in Economics and found a job at a consulting company, where he
worked for 10 years. Following the birth of his first child, he took up a job at a bank,
because it offered “a more tranquil lifestyle, with a defined schedule and guaranteed
stability.” Recently, he requested a year of unpaid leave because he could no longer
handle the “daily routine and the constant pressure from the director.” John has
222
turned to counselling because he was confused about what direction to take in his
life, but he was certain that he could not return to the same banking department.
He has asked the counsellor to assist him in choosing his next move, while his wife
has encouraged him to seek help.
Procedure
All sessions were recorded, with the consent of the client. They took about one hour
each and were held at the same location. Twelve sessions were held over the course
of three months. In the first stage (as defined in the model above), one session was
held, while four were held in the second, two in the third, three in the fourth and
one in the fifth. In the sixth stage, one session was also held as the first follow-up
session.
Stage one: Help the client become aware of what are the main domains of his life
In the first session, in which John stated: “I want you to change the direction of my
life,” he had it explained to him that it would not be the counsellor’s responsibility
to make change or any other related decision. The idea of the “working alliance”
was clarified together with the tasks to be performed by the counsellor and the
counselee: each set of the stimuli (questions or requests that encourage the client
to share his/her life story) provided by the counsellor, as well as John’s responses
and reflexes, would be subject to a joint reflection aimed specifically at identifying
the main contexts of each individual issue. The following objectives were set for the
counselling process:
◆◆ to understand the word “direction” and the context in which it was being
applied;
◆◆ to identify the client’s life roles in which he felt more or less satisfied; and
◆◆ to explore other work possibilities unrelated to the client’s university
training.
The client was asked to describe his usual day. Typically, he performed a few
work/consultancy-related tasks, took the children to and from school when not
working and went to the gymnasium frequently. The client liked working as a consultant in Africa, where he was “always made very welcome. I already have some
friends there and I feel like I am really helping people and countries that are currently developing.” He liked spending time around other people and enjoyed the
lifestyle he could afford as a consultant, but disliked the prospect of returning
to work at the bank, where the daily routine was fixed and the director had the
same arrogant attitude.
The first stage could be summarised as identification of the problem in its main
contexts. John realised that his work-related difficulties were linked to two contexts:
223
firstly, compliance with the routine daily working schedule and obedience to the
orders given by a person for whom he had neither respect nor admiration; and,
secondly, the feeling that the work he performed was useless, because, as John put
it, “the work done at the bank produces no visible results.”
As already mentioned, the first stage focuses on constructing a “working alliance” as relevant to identification of the scope and main contexts of the client’s
problem. The client’s expectations of help and the counsellor’s capacity to provide
it should be clarified in the very first session. This implies that the competencies
required from the counsellor fall into the categories of operational, social and personal competencies (Dauwalder & Guichard, 2011). The counsellor’s operational
competencies include, among others:
(a) clarification of the client’s expectations
(b) establishing the framework and the contract of intervention
(c) conducting an interview
(d) making a synthesis
(e) devising an action plan.
The counsellor’s social competencies comprise, for example:
(a) building a relationship
(b) fostering the climate of trust and confidence
(c) being available for the client.
Stage two: Exploration of the client’s current system of subjective identity forms
According to Guichard (2009), an identity form can be defined “as a given way
to see oneself and others in a certain context” (p. 253). This definition served as
a starting point for a dialogue that involved the process of self-description including the way in which John saw himself at that moment, his representations of his
past and his expectations for the future.
The dialogue focused, among others, on establishing the interdependences
between temporal perspectives in John’s life and revealed an ensemble of pivotal
points in the client’s past experiences and the complex grid of links to the current
moment, such as (1) the choice of university and degree under pressure from his
family; (2) attribution of importance to the roles that involve interaction (“it is
important, for me personally, that I deal with people”); (3) a deep need to see results produced by his work, (“after work, I enjoy talking about what I have done
in the office”); and (4) the relationship between his experiences and expectations
(“I have always preferred working in the field to working in the office with a stack
of paperwork.”).
All those represented an almost complete dissonance between the client’s possible self and his ascribed employee role. A similarly jarring dissonance was revealed between his engagements outside the bank and his work role in the bank
(“when I am in the bank I feel unhappy and really want to leave, but when I am,
224
for example, giving training, I feel fine.”). The self which the client adopted was one
more consistent with his family’s, in particular his parents’ views, whereas another
possible self would be one that works within a different dynamic and engages in
closer contact and interaction with people. The client likes his family life, loves his
wife and children and is a hospitable man eager to entertain friends at home. He
has an interest in sports, particularly rugby, and enjoys political discussions. His
childhood idol was a famous Portuguese doctor.
Summing up, John’s identity frame is related to his upper-class background. The
pressure that John felt from his parents is bound up with his social origin. His lifestyle, behaviours and modes of action diverge from those in which he was born
and raised (his father is an economist and owns a business, his mother is a successful lawyer, and his brother is a judge). The mapping of John’s identity form and
the organisation of his current self and its function in the world of work reveal an
incompatibility within the characteristics that define him as a person. The relationship between the field in which he works, the person he is and some of the dreams
which he has failed to fulfil is fraught with inconsistency.
The second stage, as already mentioned, involves the mapping and exploration of the system of subjective identity forms of the client (Guichard, 2009) so as
to analyse the form in which the client sees him/herself in the various arenas or
domains of life. The analysis covers the past, present and future expectations of the
client.
If this venture is to succeed, what competencies must the counsellor possess?
Certainly, they include operational competencies as well as social and personal
competencies. The former comprise the capacity to (a) identify the dimensions
to investigate; (b) choose the appropriate evaluation methods; (c) conduct the interview; (d) make a synthesis; and (e) guide and support the person in the process.
The latter involve skills necessary to: (a) build a relation; (b) foster the climate of
confidence; (c) be available for the client; (d) conduct self-assessment; (e) set the
priorities; and (f) cope with stress and conflicts.
Stage three: Open perspectives
Employing the constructionist approach and methodology proposed by Savickas
(2005), the counsellor re-told the client’s life story drawing on the recorded sessions. The narrative revealed that John had chosen an economics major, instead
of a degree involving a higher level of interaction (e.g., medicine or psychology),
striving to achieve professional stability rather than personal satisfaction. He opted
for the illusory social recognition rather than for self-development and gave precedence to security offered by the organisation over the effort of constructing his own
personal project. All that added up to a choice made out of obligation rather than
out of personal preference.
225
And, indeed, John admitted that he would have liked to have been a doctor but
never told anybody about that wish. He also noted that he had, wrongly, assumed
that a job at the bank would make him happier by enabling him to spend more time
with his children and to give priority to his family. He also revealed that he had not
told his family that he had consulted a doctor; and, poignantly, he sought medical
advice because before returning to the bank he had suffered a panic attack, which
prompted him to request a period of unpaid leave.
Re-told and re-examined in this way, John’s story made it possible for him to reread the narrative of his life not as one in which “a man failed at work,” but as one in
which he needed to discover a new way to live his work role. This resulted in John
deciding to consider alternative employment within the bank (probably moving
departments) and to keep his position as a consultant, where he “earn[ed] a lot of
money for each project” and, consequently, had more time to devote to other issues.
It was via the dialogue that perspectives were worked out and brought into alignment, an alignment which was rooted in John’s newly re-told and accepted story.
To sum up, at the end of this stage, what remained was a revision of the story
which was necessarily open-ended so that other details could be added to it via the
same process, that is, through John sharing a detail with the counsellor and the
counsellor, in the following sessions, aiding to clarify and objectify that detail. The
repeated revisions would always aim to produce and reflect on new ways in which
to look at the biographical details. The main issues worked through in this phase
included identification of the various selves discernible in the re-told story, recognition of skills and stimulation of the development of such skills which fostered the
re-focusing of John’s self-image as a worker.
As already mentioned, the third stage aims primarily to extend and open the
client’s perspectives. The sheer fact that the client’s story is being re-told transforms
the implicit into the explicit, making the latent graspable and allowing greater objectivity and clarity. We could again enumerate a set of competencies required of
the counsellor at this stage. They would include operational competencies such as:
(a) taking the balance of the situation
(b) analysing and interpreting the client’s needs
(c) conducting the interview
(d) making syntheses
(e) assessing the progress of the project
(f) evaluating the effect of the message.
The relevant social and interpersonal competencies would involve:
(a) maintaining the personal equilibrium
(b) observing professional deontology
(c) being available for the client
(d) conducting self-assessment
(e) displaying flexibility and adaptability
(f) coping with stress and conflicts.
226
Stage four: Place the problem in a new story.
The re-casting of the client’s situation was also conducive to re-interpreting his expectations and the possible outcomes of his current circumstances: At this stage,
John realised: “After all, I am not such a bad worker, I just work in the wrong place.”
As a result of having his story re-told, the client also gained a new perspective and
a new identity form while the notion of “direction” was invested with a new significance. Importantly, with this new meaning the word connoted both barriers and
ways of overcoming them, designating an inner battle involved in John’s work-related decision-making.
Eventually, John began to understand why he had not chosen to study medicine. It was caused by laziness and a lack of dedication to learning hard enough
to achieve grades which would make him eligible for enrolment in the medical
school. Still, it came easier to him to blame family pressure as the chief factor in his
choice of economics.
At that point in his life, John could rely on his wife’s unconditional support in
pursuit of his dreams. Despite that, he did not regard medicine as a feasible career option any more. There were several reasons for that, according to him, such
as admission requirements, personal circumstances and the enormous effort that
medical studies would demand (“After all, I have never really liked studying and
right now I think it is possible for me to discover other alternatives.”). John’s subjective identity forms were, therefore, re-examined for identification of the barriers he
faced and assessment of the support that he had in achieving his new objectives.
Other possibilities in the field of health care were also discussed.
John’s major work-related problem was put in a new perspective that focused
on the type of worker that he had seen himself as being throughout his life. When
John stated that “It is possible for me to do other things and to do them in a different way,” it was decided that other available options would be discussed in the next
session.
To sum up, in the fourth stage, it was determined what could be done to alter
the client’s work role so as to make sure that he did not feel less happy at work.
A new identity was selected for him in which the novel components and the old
elements (e.g. a possible return to the same type of work) were articulated so as
to develop new activities supporting the client in coping at work.
As already indicated, in the fourth stage opportunities are created for the client
to locate his/her problem in a newly told story. This stage is successfully completed
when the client attains a synthesis in which s/he is able to move forward with a plan
of action – a plan that embodies the client’s expectations and that articulates a possible new “self.”
What competencies are required of the counsellor at this stage? They, again,
fall into the categories of operational, social and personal competencies. The operational competencies include, for example:
227
(a) taking the balance of the situation
(b) analysing and interpreting the client’s needs
(c) conducting the interview
(d) making syntheses
(e) assessing the progress of the project
(f) evaluating the effect of the message
(g) assessing the helping process
(h) updating the “dossier”
And the social and personal competencies involve, among others:
(a) maintaining the personal equilibrium
(b) observing professional deontology
(c) being available for the client
(d) conducting self-assessment
(e) displaying flexibility and adaptability
(f) coping with stress and conflicts
(g) time management
(h) setting the priorities.
Stage five: Specify activities and actualise the identity.
The fifth stage commenced with designing a plan of action. John was confident
that he would be capable of getting involved in an active search for solutions. The
counsellor told John’s new story and, in doing so, highlighted two important points:
what John was experiencing at the moment and what John desired at the moment.
Based on those two crucial points, two columns were compiled under relevant
headings, each containing short statements, for example:
1. currently experienced – “Do not want to return to the same bank department.”
2. currently desired – “To continue working in the field of consultancy and
to enrol in further training.”
John definitely displayed resolve to seek new experience. After the conversation in which health-care related employment opportunities were discussed, he researched medium-term course options and signed up for a preparatory course for
training in physiotherapy.
The objectives outlined in the first session were also revisited. John’s self-reflection and re-interpretation of his past experiences enabled him to evaluate the
aspects of his current life in which he felt tolerably satisfied and highlighted his
urgent need to embark on new projects.
To sum up, in the fifth stage, several specific actions to be undertaken by John
were selected. They included applying to the human resources manager for reassignment to another department in the bank, fixing the date of enrolment in the
training course and telling his new story to his parents. John also drew up a list
228
of the main characteristics of his new identity, containing such features as, for example, a positive attitude to and anticipated pleasure at starting the physiotherapy
course. At the end of this stage, the counsellor gave John a written copy of the plan
of action.
As implied before, in the fifth stage, the identity-related activities are selected
and specified to devise a concrete plan of action with clearly defined objectives,
such as involvement in new experiences and creation of opportunities to tell the client’s new story to the people with whom s/he associates.
What competencies are required of the counsellor at this stage? They are, again,
operational, social and personal and, since they form the same set as in the previous stage, they do not need restating. The only additional operational competency
distinct to stage five is the capacity to devise a plan of action.
Follow-up as stage six
The first session of this stage was held a month later. John was enthusiastic and had
already executed some elements of the plan of action established in the fifth stage.
He had not submitted an application for transfer within the bank, because he wanted to try to prolong his period of unpaid leave for another six months. He stated
that he enjoyed studying new things, although it was proving difficult to harmonise
his studies, family life and consultancy work. A decision was made to hold another
session in two months’ time.
Conclusion
This case study illustrates the viability of the intervention model based on the Lifedesigning perspective. The applied approach was explicative rather than explorative
or descriptive. Instead of attempting to fit the client into a normative pattern, it gave
precedence to his intra-individual variability. The contextual variables of the case
permitted an assessment that focused more on particular issues, for example, possibilities of obtaining an unpaid leave in Portugal, while sustaining the same working
relationship was considered fundamental.
Revealing as this case study is, more studies of this kind are certainly needed
to verify the utility of the Life-designing counselling framework. This is in line with
the bottom-up research model proposed by the research agenda for Life-designing
interventions. As already suggested, the conditions in which Life-designing fosters
a re-definition of the client’s vocational identity as defined by culture-specific social
processes can be best grasped through conducting of a wide variety of case studies. Observations recorded in such studies facilitate understanding of the client’s
and the counsellor’s reference frameworks. Such analysis can certainly help appreciate the influence that the cultural context has on the process of career construction. A great step forward can be made in the field of career studies if cross-cultural
229
approaches are combined with ethnographic frameworks to capture the impact of
cultural aspects on career guidance issues.
Briefly, we should engage in extensive research to identify the underlying
processes to be addressed by Life-designing interventions, especially in relation
to work roles (Duarte, 2009b). However, as implied above, such processes prove notoriously difficult to assess directly since they are effective only temporarily, latent
or inaccessible. In this context, it seems pertinent to develop research frameworks
combining various methods and to devise research strategies that draw information
from a variety of disciplines. This would increase the external validity of findings as
similar results would come from several sources, providing at the same time more
information to fully comprehend the complexity of the problem. The promotion
of diverse perspectives, techniques and methods would contribute to the increased
and broadened understanding of the construction of individual, context-specific
and differentially dynamic life projects.
To finish with, we could ask whether it is necessary to construct a model for the
training of career counsellors. The reflections presented above seem to substantiate
this postulate, reminding at the same time that a set of variables should always be
borne in mind when constructing models of counsellor training (or self-construction). In designing possible models, ample attention should be given to such issues
as:
◆◆ Who are the actors in counselling?
◆◆ What structure should be adopted?
◆◆ Which strategy should be defined?
◆◆ Which process should be developed and what results are to be obtained?
For these queries to be answered and for these issues to materialise in practice,
it is also necessary to identify obstacles, formulate a training agreement and work
on the details involved (Duarte, 2009b).
The ultimate goal is, after all, to help people in the process of constructing their
lives.
References
Bilon, A., & Kargul, J. (2012). Socio-cultural contexts for defining the role of counsellors.
Journal of Counsellogy, 265-287.
Dauwalder, J-P., & Guichard, J. (2011, May). What competencies do career practitioners need
to help clients design and develop their careers and life? Joint presentation at 2nd Conference of ERASMUS NICE Programme, Heidelberg, Germany.
Duarte, M. E. (2009a). The psychology of life construction. Journal of Vocational Behavior,
75 (3), 259-266.
Duarte, M. E. (2009b). Um século depois de Frank Parsons: escolher uma profissão ou apostar na psicologia da construção da vida? [A century after Frank Parsons: Choosing
230
a profession or bet in the psychology of life construction?]. Revista Brasileira de Orientação Profissional, 10 (2), 05-14.
Duarte, M. E. (2010, March). Career counselling: objectives and instruments. Paper presented at Invited Symposium Life Designing: A paradigm for career construction in the
21st century. Colloque International, Paris, INETOP- CNAM.
Duarte, M. E. (2011, September). Life designing and theories of career counselling. Paper
presented at Invited Symposium Life Designing: New development and the applications
of the paradigm. International Conference Vocational Designing and Career Counselling, University of Padua, Italy.
Duarte, M. E. (2012). Reflections on the training of career counsellors. Cypriot Journal of
Educational Sciences. 7(4), 265 – 275.
Guichard, J. (2009). Self-constructing. Journal of Vocational Behavior, 75 (3), 251-258.
Kant, I. (1996). The critique of pure reason. (W. S. Pluhar, Trans.). Indianapolis, IN: Hackett
Publishing Co. (Original work published 1781).
Kargulowa, A. (2012). Counselling in the satellite communication era. Journal of Counsellogy, 201-215.
Savickas, M. (2005). The theory and practice of career construction. In S. Brown & R. Lent
(Eds.), Career development and counselling: Putting theory and research to work (pp. 4270). Hoboken, NJ: John Wiley & Sons.
Savickas, M. (2012). Life design: A paradigm for career intervention in the 21st century.
Journal of Counselling & Development, 90, 13-19.
Savickas, M., Nota, L., Rossier, J., Dauwalder, J-P., Duarte, M. E., Guichard, J., Soresi, S., Van
Esbroeck, R., & Van Vianen, A. (2009). Life designing: A paradigm for career construction in the 21st century. Journal of Vocational Behavior, 75 (3), 239-250.
Super, D. (1990). A life-span, life-space approach to career development. In D. Hall
(Ed.), Career development in organizations (2nd ed., pp. 197-261). San Francisco, CA:
Jossey-Bass.
ISSN 2299-4971
Performative utterances in counselling practice
This articles discusses the power and significance of words and utterances which
appear in formal and non-formal counselling practice. The author focuses on utterances which can have a performative, i.e. causative, character. Thereby, she draws
on John Austin’s concept of speech acts and theories and philosophies of language,
linguistics, sociolinguistics, ethnography and anthropology of speech, which address the power of language and its role in constructing and organising the social
world. Counselling practice is examined as a specific, socially formed world in
which utterances may effectively make things happen. Based on the analysis of the
utterances of counsellors, therapists and counselees, four types of performative utterances are distinguished:
1. Utterances conveying power and resolve to deal with difficulties
2. Utterances expressing helplessness and vulnerability of counselees or counsellors
3. Utterances as a symbolic weapon to fight against weakness
4. Utterances as the language of institution.
It is suggested that performative utterances in counselling practices appear as a certain procedure, an adopted/acknowledged custom or as a one-time original construct with a single addressee.
Keywords: counselling practice, verbal practices, performative utterances, action,
context, effectiveness
In this article, I will reflect on the power and significance of words as well as on the
performativity of utterances encountered across various counselling practices –
in interventions which aim to provide help and support. I will seek to show how
a counselling intervention can be, and in fact is, enacted exactly through language,
word and text. In doing this, I will consider both formal/professional counselling
practice as well as non-formal counselling practice performed beyond and outside
the professional counselling institutions.
My article is underpinned by the concept of counselling as one of many social
processes and draws on the idea of counselling as a dynamic social space which
“becomes” – a site where various interpersonal relationships are constructed and
232
social life is sustained and reproduced.1 Such representations of counselling increasingly frequently build on theories and philosophies of language, linguistics,
sociolinguistics, ethnography and anthropology of speech, that is, on the conceptual frameworks which focus on language and underscore its perennial power and
role in constructing and organising the social world.
Language research is frequently and eagerly resorted to by psychologists (for
example, Jacques-Marie Lacan, whose work on psychoanalytical theory and practice was formatively informed by linguistics and structural anthropology, as The
Rome Report made clear); historians (for example, Hayden White, a reputed postmodernist, constructivist and narrativist, who contends that our thinking about
the world is narrative in nature and, assuming that it is through language that history is available to us, insists that we should read history the way we read a literary
text); educators and sociologists of education (for example, Basil Bernstein, a wellknown sociologist of education, who explores education, teaching and school space
through analysing the language of primary socialisation and identifying language
codes); sociologists (for example, Pierre Bourdieu, who, investigating social, cultural and symbolic capitals and identifying social competencies related to social status, points out that status is reproduced and perpetuated, among others, by school
and language, which serves to sustain domination); and ethnologists (for example,
Claude Levi Strauss, who regards language as a social phenomenon and the proper
object of research through which access can be obtained to things invisible and unrecognised directly). Drawing on these ideas, I assume, like many other scholars
before and currently, that language is a significant factor in constructing and organising the social world,2 and in this article I will seek to examine how language
organises and constructs counselling practices. Counselling practices are comprehended here as social action “through which” and “in which” help and support are
enacted and provided. I will try to show how essential an utterance/a word is in
these practices and how an utterance/a word may sometimes “turn into” a counselling intervention, “becoming” performative, as interpreted by counsellors, counselees or counselling researchers.
1
The concepts of counselling I employ in this article are formulated by Alicja Kargulowa in terms of
social and cultural anthropology. In this framework, counselling processes and practices are comprehended as a peculiar development unfolding within the self-constructing social life, which finds
itself in the process of becoming (as inspired by Anthony Gidden’s theory of structuration and “becoming” society), and counselling interventions are regarded as one of dimensions/kinds or components of interactions and relationships which bind people together. Cf. A. Kargulowa, 2004, and
Studia Poradoznawcze/Journal of Counsellogy 2012 and 2013.
2
Cf. Język, dyskurs, społeczeństwo [Language, discourse, society], an anthology of texts on the linguistic turn in social philosophy, compiled and edited by Lotar Rasiński (Wydawnictwo Naukowe
PWN, 2009). Featuring excerpts from Claude Levi Strauss, Norman Malcolm, Ludwig Wittgenstein,
Jacques Derrida and John Austin, the volume documents the multidimensional and interdisciplinary nature of the linguistic turn, revealing a variety of its traditions and sources,
233
Verbal counselling practice as a social custom
In my view, it is legitimate to claim that each counselling intervention is executed
in utterances, through words or by means of a text. This is true both for the practices intrinsic to counselling conceived as a formal, institutional operation (individual and group counselling, consultancy, diagnostic descriptions, therapeutic or
reparative conversations, etc.) as well as for the practices within counselling conveyed by the media and virtual communities (advice books, press, radio, the Internet, on-line social networks and forums, blogs, posts, etc.). Moreover, it is also
true for the counselling practices performed in everyday situations, in minor, often
fleeting, informal events, which seem to be meaningless and, as such, apparently
do not deserve scholars’ attention. All of them have one thing in common: namely,
they all utilise words – an appropriate text, an utterance which is distinct to a particular cultural custom. The counselling practices which are embedded in everyday
interactions are, undoubtedly, a prerequisite to communal life. In fostering special
solidarity within small local communities, which cluster around what we refer to as
“the community of fate” or “shared experience” (neighbourly or friendly help, informal support groups), they prompt social collectives to develop a specific language code, a verbal ritual which, in turn, activates and constructs counselling action. Sometimes responding to a person’s call for help and support and sometimes
reacting to an individual or social need identified by the potential counsellors, these
counselling practices may be/become a unique form of “reinstituting social holism”
in the world, which so many researchers have designated as an “individualised” one
(Cf. Kaufmann, 2004). Difficult situations, subjectively perceived as liminal experiences, may create conditions which encourage falling back on social “atavisms” and
resorting to social resources, “external family” or language “habits,” which JeanClaude Kaufmann views as a residue of the past employed for the sake of the present so as to bind the individual to society and enable him/her to survive in taxing
circumstances, marshal strength and initiative and seek advice and help.
In her description of the culture of individualism, Małgorzata Jacyno highlights
issues which are of particular relevance to counselling researchers: …in the culture
of individualism, communication has reparative and therapeutic functions ascribed
to it. Direct contact, negotiation, exchange, collaborative creation of the world are supposed to forestall what are perceived as the ills of modernisation, in particular, the
experience of alienation and isolation. In this way, communication not only is supposed to contribute to the “healing” of human relations but also seems to kindle hopes
for restoring genuine bonds in the modern world. Communication is expected to be
a remedy which furthers individualisation and, at the same time, pre-empts all the
harm induced by this very process (Jacyno, 2007, pp. 232-233).
Everyday involvements breed customs and habits which constitute us as human
and social beings and enable us to construct social practices (including the verbal, communication-related ones discussed by Jacyno) of helping and supporting
234
nature. These actions may be one-time, singular, incidental events (cf. depiction of
incidental counselling, Siarkiewicz, 2010), but they may, and do, become familiar,
repeatable rituals, conventions and habits often endorsed by the participants of social life and discernible in the activities of formal and informal counsellors (Maffesoli, 1996, pp. 92-93, Goffman, 2008; Kaufmann, 2004). Importantly, these rituals,
conventions and habits are not just purely recurring or replicated practices; rather,
they form a basis for further action, condition indispensable dynamics and permit
launching initial activities (including language-based ones) anchored in the known.
Kaufmann calls such habits an ensemble of schemata for regulating action and contends that to say that a human being has habits is misleading – rather, a human
being “consists of habits” in various degrees open to reflection (Kaufmann, 2004,
pp. 151-152).
Ritual-like verbal counselling practices are made up of reiterated words referring, as a rule, to stereotypes and symbols which are common currency in a given
culture. The counselling “repertoire” incorporates also certain conventional conduct, gestures, entrenched notions and activities. We are intimately familiar with
the words habitually spoken with a view to supporting people who are embroiled in
confusion and dilemmas or strained by problems – phrases such as “just hang on,”
“you’ll get along,” “everything will be ok,” “things will work out somehow.” Most of
us are likely to know the title of Bobby McFerrin’s song “Don’t Worry, Be Happy,”
which came to figure as a customary piece of advice friends offer to those who are
wrestling with this or that difficulty. It turned into a popular tidbit of graffiti scribbled on walls, in underground passageways, in attics and across facades of council
estates buildings. We would not err much if we construed the still recurrent and
persistent spraying of the song’s title onto any available surface as an initiative for
“the uplifting of the saddened hearts,” as a part of a local, informal social campaign
aimed to raise the spirits or usher support into the symbolic space to be partaken
of by the city- or district residents, passers-by, tourists and odd wanderers. (Created in 1988, the song soon became internationally famous and hit top places in
pop charts across the world.) Following Ortega y Gasset, we could conclude that
the utterances cited above add up to a culturally entrenched and sanctioned social custom comprised of a system of verbal habits which are fixed and intelligible
within certain collectives (Ortega y Gasset, 2003, pp. 169-171). Such a custom is not
created by those who participate in it and enact it; rather, it is a culturally and socially transmitted idea and property. Such “counselling custom” tends to be socially
endorsed and may even be socially imposed (because good manners make it imperative to assure a person in a distressing situation that everything will turn out all
right). Michel Maffesoli views mutual help as a particular manifestation of vitalism
– an animal, unconscious reaction of the social will of life, which is instrumentally
relevant to social unity and closeness. He writes:
235
Therefore alongside a socio-political analysis, we can also underline the socioanthropological dimension and emphasise the close links between proxemics
and solidarity. In some ways, such mutual aid exists by force of circumstances,
not out of purely disinterested motives: the help given can always be redeemed
whenever I need it. However, in so doing, we are all part of a larger process of
correspondence and participation that favours the collective body. (Maffesoli,
1996, p. 24)
The point of counselling practice (as expected by the counselees) often does
not lie in verbal guidance or words as such, but in a unique encounter – one that
represents engaged, secure being-together bred by small gestures, body postures,
clothes and unfolding circumstances. Still, even such an encounter, such particular
being-together, such counselling co-presence are inevitably accompanied by words.
Words effectively co-create, consolidate or destroy the co-presence in which unique
counselling constructs are erected. It is through words, too, that this co-presence
makes a difference and is made sense of. An utterance, a word and/or a text become
an essential “tool” (if not the sole one) of counselling practice in advice books, press
counselling, mediated counselling and their likes. We could also assume that the utterances, words and texts which have or acquire efficacy in the helping process turn
into action, becoming performative utterances. “The words helped me the most”
– this is what people tend to say relating their counselling sessions. “Doing well!”
said a note in a patient’s file folder which Milton Erickson deliberately left lying
open on his desk so that when he left the room the patient could “accidentally” read
it and boost his confidence in the effectiveness of his own efforts to improve his
condition.3
Utterances as actions
In identifying performative utterances in counselling practices, I draw on the notion of “performative utterances” formulated by the English philosopher John Austin (1911-1960). In his book How to do Things with Words (1962), a collection of
articles and lectures compiled and edited by James Opie Urmson and Marina Sbisa,
Austin argues that there are utterances which create new facts and, consequently,
“in saying something we do something” sometimes. His premise is that through
speech people organise collaborative actions (including counselling interventions,
we could add) which may alter reality (including the reality that made the individual seek advice, help and/or support, we could add).
According to Austin, performativity occurs when speech directly creates a new
reality. We are all familiar with the biblical passages expounding that property of
3
For the patients’ accounts of their meetings with Milton Erickson and the transcripts of conversations and therapeutic sessions are to be found, see e.g. Jeffrey K. Zeig, 1985 (the quoted excerpt
comes from p. 55).
236
language: In the beginning was the Word, and the Word was with God, and the Word
was God (John 1:1) or And God said, “Let there be light,” and there was light (Genesis
1:3). The creative fiat exemplifies the divine origin of the word, whose might and
meaning reside in that it can indeed make things happen. The word was invested
with similar puissance in Ancient Greece. The pronouncements of the Delphic Oracle (whether spoken or inscribed on pottery shards, hides and boards) also had
divine power, commanded submission and were efficacious – they worked. And as
such they were worth making the enormous effort it took to work one’s way across
the Parnassus, wait long to be admitted into Pythia’s presence and deliberately formulate one crucial question to ask her. Those who found themselves coping with
insecurity and weakness made the effort – an exertion necessary to arrive at the
famed Oracle, receive help and support in a critical situation and have their further
lives headed in the right direction.
To illustrate the performative power of words, we could cite examples from the
canonical law (giving a name to a child, getting married, ordained, canonised or
excommunicated). The words pronounced in a particular context by a formally appointed person do work and transform reality (now you are husband and wife). But
words do work also beyond the ecclesiastical domain – in commercial, penal or
civil law and, simply, in social custom: I bet that…, I accept the bid, I challenge you
to a duel. They all are but a random handful of examples (Grodziński, 1979).
Performativity of language, reliance on its efficacy and the art of producing
performative speech acts are culturally transmitted and ingrained. In fables, verbal
charms and spells solve a variety of quite different problems, suffice it to mention
“Little table, spread thyself,” a magic formula which helps avoid hunger, or “Open,
Sesame,” a codeword which clears the road to happiness and Alibaba’s treasures.
The fables and fairy tales fantasise the perfect wish-fulfilment of having such words
– keys and passwords – at one’s disposal and being able to change at will the reality
which has gone sour, painful, unbearable. In the transmission of culture, the power
of words is underscored time and again so that we know for a fact that words are
sharper than a sword, and we agree that one knows the power of words by their
fruit. We are also familiar with the message time and again targeted at children,
who have the magic power of words inculcated in reiterated assertions that there are
words that do wonders – please, thank you, I’m sorry.
Speech and words are relied on for creating reality (Austin, 2009). This is attained through conventional verbal procedures: I name this ship Elizabeth signifies
not only the act of naming but also the act of conferral – it will be so from now on.
Similarly, with the uttering of the words I hereby bequeath my house to my son, the
house in question becomes the son’s property both in law and in social custom. All
this insistently reminds us that, to put it bluntly, one must walk one’s talk (which in
an old Polish saying is pictorially conveyed in an image of a mare waiting at a fence
to be kissed on the tail by a king as a result of boastful betting) (Cf. L. Rasiński
2009, pp. 190-191).
237
The efficacy of words is explained also by neurological insights. The physiology
of the mind teaches us that when we hear a thief! or fire! our hormonal and nervous systems instantaneously start to operate in different ways, accelerating our actions (control, protection of one’s belongings, checking whether the purse sits safely
in the bag, rescuing others or running away) and enhancing their precision and
effectiveness.
Among performative utterances, there are some whose working is “delayed,”
that is, ones whose consequences may be remote in time, yet inexorably serious.
This comes to pass when we say/hear I’ll show you, I’ll never forgive you, or when
we use certain words in a strikingly new context, which happened, to provide a recent example, when “betrayed at dawn,” a line from Zbigniew Herbert’s poem, was
evocatively employed by Jarosław Kaczyński in the aftermath of the Smolensk catastrophe and accrued considerable power in political struggle.
The identification and analysis of words/utterances in counselling practices will
enable us to establish rules and mechanisms involved in their “becoming” counselling action. In this way, we will also be able to scrutinise the social world for counselling games engaging help-providers and help-seekers.
If we agree with the researchers who identify/anticipate a decline of individualism precipitated by participation in new communities mushrooming in communication networks and by the drive to integration (even if some consider integration
a myth only), it hardly comes as a surprise that communities or, as Michel Maffesoli
calls them, “tribes” (in the vein of postmodern tribalism) proliferate in the virtual space. Many people view the Internet with its social networks, forums, support
groups, advice websites and blogs, as offering and enabling access to help and support (Maffesoli 1996, Batorski, Marody, Nowak 2006, Zielińska-Pękał 2012). It is
one of the spaces in which signs, words and texts embedded in everyday counselling practices may acquire a special meaning and a special potency, retaining at
the same time relative permanence (through being digitally stored on the websites)
and, thus, being available to researchers.
Counselling practices as a domain of performative utterances
In Polish counselling studies, the notion of counselling practices is, with increasing frequency, extended to include not only the narrowly defined helping activities bound up with the performance of institutionally affiliated, formal counsellors
but also the broadly conceived and multidimensional social phenomena, facts and
processes which might receive institutional frames in time but may as well unfold
in everyday life as purely individual, personal experience (Cf. Kargulowa 2012,
p. 32). Drawing on modern anthropology, sociology and philosophy, counselling
researchers identify counselling practices in everyday experiences, in the space of
encounter between those who expect guidance and those who offer it, in dialogue,
238
in relations, in texts of culture, in the media space and in the virtual world.4 Given
this, counselling researchers are fully justified in their recourse to ethnography and
ethnomethodology for methodological models and inspirations.
Counselling practices take place in a diversified territory of institutions (counselling services), of everyday life, of a conversation, an encounter, and individual
experience stretching over the past and the present. Counselling research covers
a diversified field that encompasses both a physical, materially delimited space in
which counselling practices are launched and performed as well as a symbolic or
metaphorical space. The latter is predominantly a space of experiences, representations and convictions, a virtual space made up by humans and new technologies, a space of symbols, words and signs, a space of concepts. Wherever counselling practices materialise, actions come into being which render help, guidance or
support.
Since social practices conceived in these broad terms are, ordinarily, accompanied by words or utterances – ones that frequently turn into a social custom – the
broadly conceived counselling practices form a research field of latent meanings
to be unravelled, as ethnographic insights make us realise. If we set out to identify
processes which make the utterances of (professional, formal, informal, socially or
culturally acknowledged) counsellors performative, our field of research stretches
far and wide up to the “cognitive horizon.”5
There is no escaping the context: Challenges and possibilities
of identifying and describing it
Undoubtedly, if we just directly quote counselling utterances or only plainly define and “translate” them, we will get nowhere near to identifying those which hold
a performative power, which are efficacious. Out of the context in which they appear, counselling utterances or words tend to be “stripped” – ransacked of what
they really are or may come to be. Ethnographic descriptions or analyses seem
to play a crucial role in getting access to the context and an insight into counselling senses and meanings. I believe that a thorough investigation of the social and
4
Polish counselling researchers distinctly seek to identify, penetrate and name “new” areas, “new”
fields of counselling practices. Alicja Czerkawska situates counselling practices within a grid of relationships the individual is engaged in with him/herself, society and the world. Violetta DrabikPodgórna traces counselling practices in dialogue, Daria Zielińska-Pękał in the virtual space, Ewa
Trębińska-Szumigraj, Aneta Słowik and Joanna Minta in individual experiences and biographies,
while Joanna Kłodkowska and Anna Bilon in the physical and symbolic space of institutions. “New”
is placed in inverted commas here because it does not denote only something “young” because recently emergent (such as a new space of counselling practices as mediated by new technologies) but
also something “novel” because newly discerned, identified and described.
5
I draw here on Barbara Fatyga’s text written for Claude Levi Strauss’s hundredth birth anniversary,
in which the author claims that the field of research is constituted by all that we can comprehend
with senses, fathom with reflection or embrace with scholarly curiosity (Fatyga, 2011).
239
cultural context is an essential process in explaining counselling utterances – a process which by itself entails defining through an ethnographic analysis rather than
a simple interpretation of words or utterances alone (Malinowski, 2003, p. 116).
The utterances bound up with counselling practices must not be dissociated
from the problems experienced by the help- and support-seekers, from the counsellors’ knowledge and experience, from the cultural context or from the biographical entanglements of the counselling participants. Counselling utterances are embedded – they do not exist in isolation but unfold in space and time and within
social action; therefore, to analyse them as words or sentences alone would be
inopportunely reductive. In seeking to identify performative utterances in counselling practices, we should, I believe, employ ethnographic analysis, narrative research and biographical studies. The methodological commitment is crucial because the context bio-graphical of counselling-, guidance- or instruction-provision
is generated by and comprised of a complex ensemble of factors. They include both
the directly recordable and observable phenomena, facts and processes as well as
those which are latent – buried deep in the counselling participants’ experiences
and sensations, no to mention the ones which are located beyond the capacities
of conscious recognition. All of them add up to a “meaningful whole” which must
not be overlooked – it must be acknowledged as a totality of fundamental facts and
not only as “supplementary research material,” an accessory to understanding how
performative counselling utterances come into being within performative counselling practices (Siarkiewicz, 2010b).
Studying counselling utterances, one cannot ignore the role of the researcher as
a separate observer who seeks to discern not only what the utterance expresses (the
need of help and support, readiness to help, etc.) or what is revealed through words/
utterance (roles of the counsellor and the counselee in the social space, the fact
of counselling interaction, etc.), but also what happens, takes place, comes to pass
and materialises in reality, in our social practices and in our counselling practices
through words/utterances. When we find out about the context in which an utterance appears, when we gain an insight into it and come to comprehend it, we are
on the right track, according to John Austin, not only to survey the locutionary and
illocutionary functions of language (identifying sentences that refer to something
and make sense in the former, and promises, assertions, commands, confessions,
utterances which contain performative verbs and have an explicit aim in the latter)
but also to disclose, expose and point out the utterances which have a perlocutionary function, that is, produce real consequences in the real world – in emotions,
thoughts, actions or, for that matter, in abstaining from action. The perlocutionary
function of language seems to be of particular importance when tracing performative utterances in counselling practices or performative counselling as such, i.e.
counselling which employs first of all performative words.
In his analysis of language codes in culture and differentiation into elaborated
and restricted codes, Basil Bernstein insists that what is said does not matter more
240
than who says that and when, which means that the resources of the speaker, the
time taken by the counselee and by the counsellor are of paramount relevance; and
intentions of the listener and the speaker, interpretable individually by the parties
involved based on their own experiences, are crucial to the utterance (Godlewski,
2003, p. 137). And, indeed, it is essential where and in what ways the counsellor’s
“I want to help you” and the counselee’s “I need your help” meet. If scrutinising
counselling practices we identify utterances in their contexts as they are being constructed and analyse those which add up to particular sequences and rituals which
may (and likely do) turn into counselling rituals, we might succeed in capturing
their efficacy and spell out how counsellors do things with words. Hence, it is so
important to perceive counselling practices as cyclically repeated practices which
create a secure space for small groups and small communities (including the virtual ones).
In research terms, it is hard to overestimate attention to the context which
makes words and utterances potentially capable of initiating action, efficacious
and imbued with counselling impact. It is only in a certain context that words can
become efficacious, creative, supernatural and cause action (a commander’s order
amidst fight – a kamikaze’s suicide for the cause, a call for help from a sinking ship).
In the atmosphere of engagement and self-engagement, a simple You’ll make it, don’t
give up uttered by a significant person at a moment of dire need works, inspires,
strengthens, boosts confidence that success is attainable against all odds. Contrary
to common beliefs, the experience of problems, adversity, vulnerability and a lack
of self-efficacy may in a very particular way trigger action, prompt initiative and entice to seek help, including help grounded on words and texts (which takes place in
advice books and mediated counselling, where the counsellor is a virtual one). The
meaning of words lies here in a unique encouragement or pressure exercised on human minds and human bodies. And what ultimately matters are the effects of this
pressure, both those imagined and unfolding in minds (inaccessible to observation
or observable only indirectly, a subjective sense that it helped me, though I wouldn’t
know how; these words gave me strength) and those unfolding in practical action
and, hence, indirectly observable (cf. Bronisław Malinowski’s research observations
and experiences, Malinowski, 2003, p. 119 pass.).
The power of words manifests itself in various spheres and is pertinent legally
(a signed or terminated contract), historically (Polish death camps instead of death
camps in Poland), politically, socially (M. L. King’s I had a dream), ecclesiastically
and morally. I am interested in the counselling power which resides in utterances bound up with counselling practices and performative counselling; this is the
sphere I explore, bearing in mind that counselling practice is not a separate or isolated one, that it does not exist beyond an individual and a broader social structure,
which is patently relevant to thinking about the context and the field of research.
241
Performative utterances in counselling practices
counselling practice as a professional, institutional activity and as a social custom is strongly anchored in institutions, everyday routines and the technology-created world. Unfolding in language and through language, it makes subjects involve
in various actions. Based on analyses of my own professional counselling experience, utterances of therapists and counselees, recordings of therapeutic sessions
and transcripts of everyday conversations provided by ethnomethodologists and
writers-documentalists (who produce accounts of liminal experiences, traumatic
events and everyday, instrumental and existential problems/difficulties), I distinguish four properties which substantiate the performative potential of verbal counselling practices:
I. Counselling practice is often a vehicle of a particular power and will to act. The
power and will may originate both in the counsellor and in the counselee. The
point is to identify and evoke them in counselling action: I can, I want to – You
can, you want to; Keep trying – I keep trying; You’ll handle it ok – I’ll handle it ok;
or These problems wouldn’t have befallen you if you didn’t know how to handle
them. This practice relies on knowledge, acquired competencies, inner, sometimes unrecognized, reserves, personal confidence, biographical experiences
(of one’s own and other people), individual life scripts and social resources. As
such, it directly triggers action and, consequently, change.
II. Counselling practice has helplessness and vulnerability inscribed in it, as well.
They are revealed in such utterances as I don’t know how, I can’t, I’m exhausted,
I’m incompetent, I don’t want to, I’m unable to. Such words pronounced both by
the counsellors and by the counselees often mean giving up on action or herald
such resignation. In my view, refraining from a conventionally recognised activity is also an action because acute sorrow/depression has multiple functions
and meanings, I believe: it compels the body to take a rest and to adopt such
behavioural modes which enable one to act later, to take stock of resources,
to replenish them and, in a longer run, to work toward changes. Frequently, the
necessary/declared withdrawal from the goal-oriented action which was envisioned as an expected outcome of consulting the counsellor induces another
action of another orientation in another sphere (reflection, education, change
of living conditions, etc.). In such cases, the proper “counselling goal” is deferred but achieved at a later stage and in an indirect manner.
III. An utterance/a word tends also to serve as a weapon used to fight against difficulty and weakness. It is a weapon in detecting, overcoming or subduing problems: go/I’ll go, I won’t give up/don’t give up, I’ll stand up for myself/stand up
for yourself, stop it/I’ll stop it, what doesn’t kill you will make you stronger. Such
words refer to the inner resources, muster up the inner as yet immobilised potential and activate preparedness, contributing to the development of palpable,
genuine skills and to employing them effectively in the helping process.
242
IV.Counselling practice is also invaded by the language of total administration,
which makes a counselee into “a client,” “a beneficiary,” “a victim” or “an unemployed person.” Such labelling, marking and grading tends to be humiliating
and deprecatory, thereby denting confidence that change is possible. Through
language, people who need help and actively solicit it are branded as deficient
in subjectivity, turned into weaklings and deprived of attributes of effective
agents. Glaring examples of such stigmatisation are provided by nothing else
than the very names of the helping institutions, e.g. “The counselling centre
for victims of domestic violence.” A person who has experienced domestic violence and decided to change his/her family situation, a person who, facing up
to an extremely difficult predicament, has regrouped his/her resources, mustered strength and contacted a counselling service to seek help is made into
a “victim.” And, in the common perception, a “victim” has irrevocably lost an
ability to fight, a “victim” does not struggle, change or devise solutions to problems. Terms such as “dyslectic” or “health-compromised” work in a similar way.
Also the language of various programmes/projects sounds stigmatising and
anti-humanistic in its focus on promoting “human capital” rather than human
beings. Task descriptions for career counsellors are formulated equally oddly,
urging them to run training sessions which will make the unemployed “attractive on the labour market.” Who are they supposed to be attractive to, we might
enquire, who is supposed to find them appealing and who, on earth, is that “labour market”? Similar observations can be made about the common insistence
that the task of higher education is to make the graduates “meet requirements
of the employers” (rather than develop their talents, passions and interests?) because “the human being is the best investment” (and investments, as economic
principles have it, should bring ample returns). This is but a sample of examples
illustrating how institutional language expresses the goals inscribed in hidden
agendas underpinning counselling practices and how far this language departs
from the humanistic notions.
For utterances which are an immanent part of counselling practice to become
performative, that is, to work, a few conditions must be met:
◆◆ They must be part of a recognised conventional procedure which, as
a rule, leads to a certain conventionally predictable effect; the procedure
must include pronouncing certain words by certain people in certain
circumstances;
◆◆ In any given case, particular people and circumstances must be suitable for
instituting a particular procedure;
◆◆ All participants in the procedure must carry it out correctly and completely;
◆◆ Procedures are outlined for the use of certain people who harbour certain
thoughts and feelings. A procedure is justified in particular circumstances
and by unambiguous intentions (Grodziński, 1979).
243
I believe that inquiring into the effectiveness of counselling practices we inquire
also into the utterances which accompany them, the utterances which emerge as an
endorsed custom or as a one-time, unique construct targeted at a one-time addressee. We tend to analyse the utterances trying to find out, unwittingly sometimes, in
how far they are performative.
In counselling practice, utterances and words become an active factor in
moulding reality rather than just a passive reflection of the counsellor’s intent or
of the counselling procedure. Given this, we should assume that an action opposite
to the intended one may also take place. What I have in mind here is “the perverse
effect” defined as an unexpected and unintended outcome of social action, an effect
that contradicts the original intentions and will of the actors, individuals and collectives involved (Boudon, 2008). “Perverse effects,” the unintended results of the
helping action, may be identified by both parties involved – the counsellor and the
counselee – as they happen. But they may also be a remote consequence of counselling actions, observable only after a longer time-lapse. “Perverse effects” are usually
identified by those who survey, study and assess counselling and helping practices.
Paradoxically, such unintended outcomes also exemplify the performative nature of
counselling practices and counselling utterances.
Translated from Polish by Patrycja Poniatowska
References
Austin, J. (2009). Wypowiedzi performatywne. In L. Rasiński (Ed.), Język, dyskurs, społeczeństwo. (pp. 188-201). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Batorski, D., Marody, M., Nowak, A, (Ed.), (2006). Społeczna przestrzeń Internetu. Warszawa: SWPS.
Bernstein, B. (1990). Odtwarzanie kultury. Warszawa: PIW.
Boudon, R. (2008). Efekt odwrócenia. Niezamierzone skutki działań społecznych. Warszawa:
Oficyna Naukowa.
Fatyga B. (2011). Teren: po horyzont (poznawczy). In T. Buliński, M. Kairski (Eds.) Teren
w antropologii. Praktyka badawcza we współczesnej antropologii kulturowej. (pp. 93-110).
Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Godlewski, G., Mencwel, A., Sulima, R. (Eds.), (2003). Antropologia słowa. Zagadnienia
i wybór tekstów. Warszawa: WUW.
Goffman, E. (2008). Zachowanie w miejscach publicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Grodziński, E. (1979). Wypowiedzi performatywne. Z aktualnych zagadnień filozofii języka.
Warszawa: Ossolineum.
Jacyno, M. (2007). Kultura indywidualizmu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kargulowa, A. (2012). Poradnictwo ery komunikacji satelitarnej. Studia Poradoznawcze/Journal of Counsellogy, 19-34.
244
Kargulowa, A. (2013). O potrzebie badań poradoznawczych. Ku antropologii poradnictwa.
Kargulowa, A. (2004). O teorii i praktyce poradnictwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Kaufmann, J. C. (2004). Ego. Socjologia jednostki. Inna wizja człowieka i konstrukcji podmiotu. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Malinowski, B. (2003). Słowo w kontekście działania. In G. Godlewski, A. Mencwel & R. Sulima (Eds.). Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów. (pp. 113-123). Warszawa:
WUW.
Matynia, E. (2008). Demokracja performatywna. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.
Maffesoli M. (1996). The Time of the Tribes: The Decline of Individualism in Mass Society,
trans. Rob Shields, Thousand Oaks, Sage Publications.
Ortega y Gasset, J. (2003). Mówienie jako zwyczaj społeczny. In G. Godlewski, A. Mencwel, & R. Sulima (Eds.), Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów. (pp. 169-171).
Warszawa: WUW.
Rasiński, L. (Ed.), (2009). Język, dyskurs, społeczeństwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Searle, J. (2009). Ontologia społeczna. Niektóre podstawowe zasady. In L. Rasiński (Ed.),
Język, dyskurs, społeczeństwo. (pp. 202-226). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Siarkiewicz, E. (2010a). Przesłonięte obszary poradnictwa. Realia-iluzje-ambiwalencje. Zielona Góra: UZ.
Siarkiewicz E. (2010b). Poradnictwo performatywne i inne formy pomocy w zdarzeniach
krytycznych i doświadczeniach granicznych. Dyskursy młodych andragogów, 11,
167-184.
Taylor, Ch. (2009). Teorie znaczenia. Język, dyskurs, społeczeństwo. In L. Rasiński (Ed.),
Język, dyskurs, społeczeństwo. (pp. 147-187). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Wittgenstein, L. (2009). Znaczenie słowa. In L. Rasiński (Ed.), Język, dyskurs, społeczeństwo.
(pp. 97-112). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Zeig J. K. (1985). Experiencing Erickson: An Introduction to the Man and His Work, New
York, Brunnel/Mazel, Inc.
Zielińska-Pękał, D. (2012). Od pomocy do przemocy w poradnictwie. Dwie narracje. Studia
Poradoznawcze, 110-125.
Ewa Rzechowska
50+ workers at risk of redundancy, or what counsellors should know:
A psychological perspective
Barbara Skałbania
The psychological-pedagogical counselling centre and its multiple meanings
ISSN 2299-4971
Ewa Rzechowska
John Paul II Catholic University of Lublin (KUL)
50+ workers at risk of redundancy,
or what counsellors should know:
A psychological perspective
The article aims to outline the disintegration of behavioural organisation, occupational and family engagements in 50+ workers faced with increased job insecurity.
The first part sketches a developmental portrayal of middle-aged people,1 precarious job situations and its psychological consequences. The following parts draw
on the findings of research on employment of 50-plussers as perceived by employers and social workers. This provides a multidimensional background for examining changes in the behaviours of people aged 50 and over as the threat to their
jobs becomes more severe. To theoreticians, the article offers insights into interrelationships of various human behaviours and into the advancing process and
mechanisms of behavioural disintegration in the situation of increasing threat.
Labour market practitioners will obtain details concerning middle-aged people’s
behaviour in the unstable labour market, thereby extending their assessment beyond the “well-defined” vocational competencies. This may enhance opportunities
for accurate identification of individual potentials underpinned by diverse ways of
engaging with family and vocational pursuits, and consequently optimise the selection of helping interventions.
Keywords: middle age, 50+ workers, threat of job loss, a sense of security,
consulting
The article addresses psychological changes in the behaviour of middle-aged people
in the situation of growing perceived job insecurity. These issues are individually
and socially impactful especially that the recent pension and retirement legislation,
stipulating higher retirement age, has contributed to increasing the occupational
activity rates in the middle-aged group. According to the latest data, 54% of 50-yearolds and 44.8% of people aged 55-64 are vocationally active (MPiPS 2013, Eurostat,
1
Throughout the article, “middle age,” “middle adulthood,” and “mid-life” are used interchangeably.
They correspond to the characteristic changes which take place in human development between age
35/40 and 60/65 (Appelt, 2005). The research presented here included respondents from the second
half of middle adulthood, i.e. people aged 50 to 65; the same group is referred to as 50-plussers or
50-year-olds.
248
2014). Many of them are confronted with a constant risk of redundancy. Today’s
50-plus generation have directly experienced the effects of successive political and
economic transformations, while the prolonged economic crisis and volatility of
the labour market do not warrant them secure employment. These observations
are corroborated by current research.2 A processual approach to the problem and
the application of the Strategia Rekonstruowania Transformacji Procesu (the Reconstruction Strategy of the Process Transformation) (Rzechowska, 2014) made it possible to identify various forms of disintegration of individual behaviour patterns.
Based on such analyses, an empirical model was constructed which reflects the disorganisation of activity in 50+ workers, which exacerbates along the growing subjectively-experienced threat. Further investigation of the problem may prove useful
to a range of professionals. A deeper knowledge of the middle-aged generation’s activity in the precarious labour market could benefit labour market practitioners by
enabling them to go beyond the traditional assessment of “well-defined” vocational
competencies and facilitating a more accurate identification of individual potentials
underpinned by diverse ways of engaging with family and vocational pursuits. Researchers, in turn, could use the argument presented here to obtain an insight into
interrelations of various aspects of human behaviours and the processes and mechanisms of behaviour disintegration in the context of the growing perceived threat.
Both researchers and practitioners could derive from it an inspiration to devise new
methods of counselling and research interventions.
Psychological portrayal of the middle-aged employee:
Autonomy, distance, generativity and wisdom
People aged 50 and over experience significant changes in personal development,
performing heightened self-assessment, scrutinising their life achievements in retrospect and inquiring about the meaning of life (Oleś, 2012; Oleś, Batory, 2008;
Appelt, 2005). Generally, the researchers of middle adulthood fall into two broad
categories: one of them focuses on the downsides (e.g. lowered ability, impaired
capacity, aggravating health issues, etc.) and the other underscores the advantages
(considerable developmental potential and compensation skills) ascribed to this age
group. Ever more frequently, the concept of mid-life crisis is getting interrogated
and dismissed (Shweder, 1998; Freund, Ritter, 2009), while developmental characteristics of middle age and younger generations are juxtaposed to contend that the
2
The detailed description of the research procedures and tools, as well as a preliminary analysis of
findings, was presented in: Rzechowska, E. (Ed.), (2010) Dojrzały pracownik na rynku pracy: Jak
zabezpieczyć przed wykluczeniem społecznym osoby 50+? The total sample included 500 50-plussers,
therein people at risk of redundancy, unemployed people and early retirees (cf. footnote 4). The
very extensive database collected throughout the study has served as a basis for a series of analyses.
The article presents outcomes of one of them. For examples of other analyses, see, among others,
Rzechowska, Dacka, 2014, 2015 (forthcoming).
249
alleged benefits of youth are merely illusory (Strenger, Rottenberg, 2008). What is
increasingly underscored, instead, as a solid asset is middle-aged individuals’ growing autonomy, founded upon self-awareness of priorities, capacity for self-control
and self-reflective aptitude.
Middle age is a period of the greatest personal and social independence as well
as the apex of career achievement. In middle adulthood, distance to oneself and
the world grows, which provides a basis for self-revaluation in two basic areas: vocational career and interpersonal relationships. (Pietrasiński, 1990). Self-distance
translates into better capability of correcting plans and revising wishes, without
undercutting the person’s sense of life meaningfulness. Distance to the world, in
turn, is displayed in lowered vulnerability to social pressures and expectations and
concomitant increased independence from others’ judgments, opinions and beliefs.
Autonomy and distance enable individuals internally to integrate three temporal
perspectives: the past (in terms of both the personal life history as well as seminal
historical events), the present and the anticipated future (assessment of the hitherto
achievements and failures in life and conscious planning of a life to come). Occasionally only are those replaced by defence mechanisms: an escapist idealisation
of one’s situation in life or an excessive focus on social expectations (good performance of parental, spousal and/or work roles).
Middle-aged adults are less preoccupied with satisfying their own needs. Rather, they shift focus from “me” onto “others” and derive satisfaction from constructive rapport with the younger generation (transfer of values, sharing knowledge,
skills and experience, financial support, etc.) as well as from involvement in caring
for people, products and ideas (cf. generativity in Erikson, 1997).
People are more likely to succeed in such pursuits if they are capable of reflective, experience-informed, objectivised problem-solving in which the life contexts,
perspectives, needs and expectations of all the parties involved are taken into consideration. Understanding of the nature of human existence and orientation toward
the common good make it possible to relinquish guilt-attribution inclinations and
embrace an in-depth empathetic examination of problems at hand (cf. dimensions
of wisdom in Kekes, 1983; Baltes, Glück, Kunzmann, 2004). A potential decline
of (energy, motor, sensory, cognitive) capacities is compensated for by a recourse
to unique strategies of action and thinking.
The generation aged 50 and over is located “in-between” the aging parents and
the children on the verge of adulthood, the two groups demanding different types
of engagements (cf. sandwich generation in Miller, 1981). 50-plussers, thus, find
themselves in a complex network of ever mutating family and occupational relationships and obligations. Emphatically, work-related issues are crucial for this agegroup as career engagements essentially stabilise their situation in life.
250
50-plussers in the labour market
Middle-aged employees boast an impressive range of assets, which unfortunately
tend to be underestimated, if not overlooked altogether.
(1) They have extensive life and vocational experience. They grasp the complexity of problems, scrutinising them from various perspectives and in changing
contexts. Their goal-setting is, as a rule, realistic and their action plans quite
meticulously designed. They are credible, responsible and perseverant. They are
not easily discouraged and do not shun tackling difficult issues. In challenging
situations, they focus on problem-solving. They have a considerable tolerance
for ambiguity and are receptive to new information. They are more effective at
self-organisation in work settings and cope with stress more efficiently than the
young do. They patiently handle repeatability and routine, better perform in
imposed tasks, are experts in time management and are more easily reconciled
to limitations and inconveniences.
(2) Although, statistically speaking, their formal education and some mental functions are lower, older employees skilfully utilise distinct compensation strategies (effective organisation of information, apt assessment of the relevance of
particular factors in a problem, focus on the most important parts of a tasks,
recourse to tested solutions highly likely to yield the desired result, etc.) (Chase,
Simon, 1973; Charness, 1981; Pietrasiński, 2001; Olejnik, 2011; Baltes, Glück,
Kunzmann, 2004).
(3) They are experts in their respective fields (find information more effectively
and adequately select, organise and interpret it), because their vocational careers have for the most part unfolded in the market economy with an access
to modern technologies. They are open to new experiences and, at the same
time, equipped with a developed critical sense. They derive more satisfaction
from their jobs.
(4) Mature employees know their organisation inside out. At the same time, they
are ready to do thing for others and are less guided by self-interest (cf. generativity – a desire to leave something of value behind). They can manage a young
team and be effective mentors (they are competent, more lenient about their
colleagues’ mistakes and capable of owning to their own errors). The workplace
tends to be their basic site of making, sustaining and developing contacts with
others, while their altruistic approach to co-workers and the superiors’ assessment are positively correlated with job satisfaction (Weiss, Nicholas, Daus,
1999; Lyubomirsky, King, Diener, 2005).
(5) They are loyal employees and display a strong attachment to the employer.
They are more available and reliable. They are conscientious, dedicated, scrupulous, hardworking and punctual. They fall ill less frequently and boast low
absenteeism rates. In the course of time, they make ever fewer mistakes in task
performance. Older employees are statistically less prone to accidents at work.
251
As their turnover rates are relatively low, investments in upgrading their skills
bring better returns (Norman, John, Glenn, 2006).
Middle-aged employees are aware of their assets and, in evaluating their various
competencies, perceive themselves as highly competent technologically (service,
assembly, repair and maintenance of machines and appliances), interpersonally,
organisationally and managerially (communication skills, interpersonal contacts,
team work organisation, coordination and monitoring of co-workers). In terms of
occupational engagements, they also typically describe themselves as self-reliant,
observant of deadlines, available, prepared to work flexible schedules, logical and
analytical (BKL report, 2013).
However, in a culture which prioritises youth and is fraught with permanent
job insecurity, the assets of 50+ workers, unfortunately, often go unnoticed.
Attitudes of labour market actors to 50-plussers as employees
The literature on the subject repeatedly dwells on employers’ stereotyped assessment and grievous underestimation of older employees and their assets, based
on the widespread notions about an alleged maladjustment of the “socialism-affected” generation to the labour market modes and requirements. Employers themselves admit that they are reluctant to hire mature employees since people aged
50 and over are popularly perceived as an economic burden (deteriorating health
status, lesser efficiency, a greater sense of entitlement, “snatching” jobs away from
the young, etc.) as well as an unpromising personal investment (lower education,
computer illiteracy, poor command of foreign languages, aversion to novelty, withdrawal, lack of self-reliance, low self-confidence, anxiety about competition from
the young, etc.) (Raport Ekspercki Manpower, 2008; Sweet, 2007, Boni, 2011; Mól,
2008). At the same time, employers often fail to realise how inconsistent they are
themselves in spelling out their requirements for employment. Two thirds of employers demand experience and a half expect responsibility, work ethics and honesty. The list of sought-after employee features includes also good contact with
customers, communication skills, cultivated manners and availability (BKL report,
2013). All these are natural properties of middle age rather than of youth. And yet,
if choosing between a young candidate and a middle-aged applicant of similar qualifications and salary expectations, 52% of employers would hire the younger one.
Only 19% of employers would “rather choose the older candidate” and the meagre
4% would “definitely” hire the older person.3
Recent research disproves the pernicious stereotypes (cf. Polacy na temat
aktywności zawodowej seniorów [Poles on vocational activity of senior citizens],
3
The study was commissioned by Akademia Rozwoju Filantropii (Academy for the Development of
Philanthropy) and carried out by IPSOS.
252
OBOP, 2011). Older employees are appreciated as equally or more competent (79%)
and efficient (69%) than the young. And the charges insinuating that senior citizens’ are particularly reluctant to upgrade or acquire new competencies (16% in the
60-64 years-of-age group) can be easily countered by citing the general statistics,
which reveal that over the last year as many as 64% of all Poles (irrespective of their
age) have done nothing to improve their competences while 37% of the adult Polish
population have never enrolled in any training course (BKL report, 2013).
Clear differences in defining 50-plussers’ problems and proposing employment
policy solutions are observed also among social workers.4 Basically, three major attitudes can be distinguished in the group, falling into “the employer perspective,”
“the 50-plusser perspective” and “the integrated perspective” (Rzechowska, 2015
forthcoming).
Those who adopt “the employer perspective” describe 50+ workers in stereotyped ways, attending primarily to their utility at workplace. They focus on effecting change in their behaviours and “adjusting” them to the market demands and
employers’ requirements. The “ideal” they advocate prioritises modes of action typical of a young, educated person, neglecting at the same time middle-age characteristics, which can also be effectively utilised in the labour market. They draw attention to problems that employers may face when hiring an individual aged over 50.
Another group is made up by those who embrace “the 50-plusser perspective”
and includes mainly psychologists and trainers employed in social services. They
advocate protecting the interests of 50+ workers. They sketch multidimensional
portrayals of middle-age, which attend to a considerable multiplicity of and differentiation across situations in life. They foreground 50-plussers’ competences and
socially useful assets as well as threats inherent in competition rampant in the labour market. The supporters of “the 50-plusser perspective” rarely propose ways
of coping with the difficult situation. Instead, they tend rather to define problems
and point out whose responsibility it is to solve them. Preoccupied with designing a protection system for people aged 50 and over, they seem largely oblivious
to 50-plussers’ potentials as well as to other actors’ needs and interests though
not so to their responsibilities vis-à-vis older employees, which they rigorously
underscore.
The third group consists of those who adopt “the integrated perspective” and
focus on the system as a whole. They discern various levels on which the problems
of 50+ workers may be addressed: an employee, an employee in a team (in multilateral relations with co-workers and employers), an employer in the system (embedded in a network of relations with various labour market institutions, actors and
services, including helping services). On each of these levels, they identify problems
4
The project titled “Wczesna dezaktywizacja zawodowa osób 50+ a otwieranie rynku pracy dla
dojrzałych pracowników” (Early occupational deactivation of 50-plussers vs. opening of the labour
market for mature employees) (POKL, Działanie 7.2.1) (Human Capital Operational Programme.
Sub-measure 7.2.1). Content manager: E. Rzechowska (cf. Rzechowska, 2010a, 2010b, 2011a).
253
to be solved so that working conditions should be best adjusted to 50-plussers’
competences and capabilities. However, they first of all seek solutions which optimise relationships among the labour market’s various actors (relations at workplace; relations among institutions, etc.). They emphasise that keeping people aged
50 and over vocationally active is a socially and economically weighty issue. They,
nevertheless, do not articulate any particular solutions targeted at individual people
(Rzechowska, 2015, forthcoming).
The analysis of occupations and functions performed by those who voice particular perspectives reveals that “the employer perspective” is usually adopted by
vocational counsellors, employment agents and social workers; “the 50-plusser perspective” by psychologists and trainers; and the “system-perspective” by managers
and project leaders.
Evidently, the labour-market actors focus primarily on the problems involved
in the occupational activity of 50+ workers. They are far more rarely inclined to address the psychological and social consequences entailed in a prolonged experience
of the threat of job loss.
The risk of job loss and its psychological consequences
Faced with a risk of redundancy, middle-aged people only very rarely seek counselling help. In the original research cited below, only the respondents who found
themselves in the harshest material need sought help, and, symptomatically, they
described the experience related to it as “extremely difficult” (Rzechowska, 2010a).
None of the respondents used counselling help in the proper sense of the term.5
Today’s 50-plussers entered the labour market when career course was still largely
predictable and dedication to the company, stability of employment and fixed income guaranteed social and mental security. The contemporary labour market is
characteristically competitive, which powerfully affects employment and working
standards (e.g. relativism of priorities and goals of work; Sennett 2006). The individual’s job and position in the organisational hierarchy have come to be the basic
determinants of his/her standing in the social structure and a major criterion in
assessing his/her utility. Strong work-related stress (insecurity induced by a fear of
employment discontinuity, employers’ excessive requirements, pressure to perform
more efficiently) triggers perceptions of threat which affect occupational engagement and close relations (Retowski, 2012), without however prompting attempts
to seek counselling help.
It is so even though the threat of job loss entails a prolonged experience of
anxiety, frustration and powerlessness while also increasing vulnerability to evaluation, suggestibility (Chudzicka-Czupała, 2004) and difficulty in decision making
5
The respondents did not consider such an option. Help was sought only by people whose livelihoods
were insufficient, despite working.
254
(Borucki, 1990; Gamian-Wilk et al.2008). A waning sense of control over the situation is accompanied by changes in the patterns of family- and work-related activity
as well as by a considerable decrease in life satisfaction. The “temporal perspective” is also subject to re-drawing: the dominant tendency is to focus on the present
and refer to the past. A reduced sense of control over life initiates a chain reaction
of changes which culminate, among others, in the loss of perceived stability, narrowing down of life prospect and unsettling of the established order in family and
personal life (Bańka, 1992). The vision of future is overcast with anxieties about
job and financial security (Chudzicka-Czupała, 2004). The fear that subsistence is
in jeopardy goes hand in hand with destabilisation of family life. Irrespective of
the family’s actual reaction and feedback, guilt feelings, fading self-esteem and
a decreased sense of authority impress themselves on relationships with children
and spouses. Individuals who experience risk and threat seek support from family, thereby not infrequently displaying self-deprecating and self-marginalising attitudes themselves. Sometimes, they vent off their own frustrations in contacts with
kin and friends.
The instability of employment negatively affects also the quality and efficiency
of their performance and relationships at workplace. People at risk of redundancy
are preoccupied with retaining their position, feel isolated and go through difficulties in communicating with the team (De Cuyper, De Witte, Vander Elst, Handaja,
2010). Their motivation for work declines in parallel with their job satisfaction.
Concurrently, their loyalty toward co-workers dwindles while distrust of supervisors and absenteeism grow. Often, a full-fledged “survivor syndrome” develops.6
With retirement age postponed, people aged 50 and over, instead of finalising
their vocational careers, are persistently exposed to a heightened risk of job loss.7
Usually, they decide to seek help only when they find themselves beset by grave
financial exigencies and, in such circumstances, expect material support. At the
same time, social services workers have a very limited knowledge of the mental status and behaviours of 50-plussers in a threatened job situation, which makes their
helping interventions less effective.
Below, I present the findings of research which examined the processes and
mechanisms involved in behaviour disintegration progressing when the perceived
threat intensifies.
6
Cf. Kinnie, Hutchinson, Purcell, 1998 (motivation); Redman, Keithley, 1998 (job satisfaction); Amstrong-Stassen, 2002 and Peterson, Herting, Hagberg, Theorell, 2005 (loyalty); Greenhalgh, Rosenblatt, 1984 (distrust) (Campbell-Jamison, Worrall, Cooper, 2001; and Gandolfi, 2005 (absenteeism);
Baruch, Hind, 2000; Gandolfi, 2008 and Gandolfi, Hansson, 2011 (“the survivor syndrome”).
7
Interestingly, the labour market insecurity is a generation-specific phenomenon affecting primarily
the youngest and the oldest employees.
255
Research method
Capacity for work is not a simple outcome of age. As the time passes, it becomes
growingly diversified: some people remain capable, effective and engaged, while
others display a tendency to withdraw from tasks. The complex situation 50+ workers find themselves in is further complicated by developments in the labour market
and subjective reactions to the risk of redundancy.
Discussing unemployment, Sylwiusz Retowski (2012, p. 10) observes that: “the
changing conditions of employment make unemployment not so much a state as
rather a process of becoming a jobless person.” Analogically, job insecurity can be
envisioned as a process involving an aggravating felt risk of job loss, a decreasing
sense of security and changes in the personal functioning and engagements in various spheres of life.
The above general outline of development and occupational assets characteristic of middle age pertained to individuals who find themselves in what is referred
to as a comfort zone. This provided a starting point for research into the changes
in behaviour organisation in 50+ workers experiencing an increasing sense of job
insecurity. To my knowledge, no such research had been carried out previously.
Rather, researchers had tended to focus on identifying direct (or mediated) correlations between selected, work-environment-related contextual and personal characteristics on the one hand and the threat of job loss on the other. Thereby, they had
not inquired into qualitative transformations which occur in human functioning in
the context of a growing threat.
Defining the object of research and its methodological implications
Within the research framework presented here, the inquiry into how 50-plussers
function in the situation of job insecurity was based on examining the current
structure of their lives (personal development and the nature of their engagements
in close relationships and vocational activity) complemented with looking into
their heretofore life-course as well as future anticipations. This complex whole was
considered against the backdrop of political and socio-economic changes. The individual life-course was defined as a life-path and “split” into engagements in family,
friendship and career repositioned over time, with individual personal changes being also subjected to scrutiny (cf. Fig. 1).
256
Fig. 1. Reconstructing the individual life-path: reproducing the course of life by
distinguishing the personality changes (P) and the spheres of activity (O – occupation,
Fa – family, Fr – friends and acquaintances) against the backdrop of political and socioeconomic transformations
With the object of research being defined in such complex terms, it did not
seem feasible to acquire comprehensive knowledge of the phenomenon (its variability, genesis, mechanisms, etc.) sufficing to construct a theoretical model, put
forward hypotheses and verify them. At that point, the processual approach offered
itself as a viable method, aided by the Strategia Rekonstruowania Transformacji Procesu (the Reconstruction Strategy of the Process Transformation) (Rzechowska 2014).
Research problem. The research was driven by a broadly formulated question:
What transformations are observable in the functioning of a middle-aged person who
experiences an increasing sense of threat? It was assumed that “an increasing sense
of threat” is latent and surfaces in the inner organisation8 of individual lives. Investigating individuals’ current behaviours within the context of lifelong changes
makes it possible to reconstruct how they “have come” to function the way they
do “here and now” (i.e. how their experiences, goals, motives, motivations, systems
of meaning, coping strategies, etc. have developed). Knowing the genesis of the
present behaviours helps interpret the seemingly identical activity of various people
8
It means that a detailed description of individual behaviours (and their transformations) becomes
a starting point for revealing the inner structure of the process.
257
with more accuracy and differentiation. Given these tenets, the research question
was specified into How have personal development and vocational and non-vocational engagements of middle-aged people at a heightened risk for job loss unfolded and
how are they expressed now? The answers were sought by analysing individual case
studies (of reconstructed life-paths) and were supposed to underpin a hypothetical
model of disintegration of personal functioning and engagements in personal and
vocational relationships – a disintegration intensifying as the job continuity was
more and more threatened.
Respondents. The research sample included 173 people,9 whereof 97 were females and 76 males, aged 50-65 (50-59 for women and 50-65 for men), who were
vocationally active and subjectively perceived themselves as at a risk of redundancy.
The respondents were inhabitants of the Lublin Province (cf. Rzechowska, 2010a).
Data collection: research scope and instruments
Delineating the research scope. In processual research, the lines of inquiry are delineated by the dimensions inhering in construction of individual life-paths over
time, therein among others:
◆◆ personal characteristics which determine the subject’s activity and development: e.g., objectives and goals, plans for life, motivations, values, preferences, evaluations, action strategies, interests;
◆◆ activities and relations involving family, friends and acquaintances;
◆◆ activities and relationships in the career sphere (e.g. tasks, training, initiatives, relations with supervisors, subordinates, colleagues, etc.);
◆◆ socio-economic changes of 1980/1981 and 1989/1990, and the recent crisis.
Research instruments. The idiographic data concerning the respondents were
collected by means of: (1) an explorative interview: Aktywność zawodowa i pozazawodowa osoby 50+ (wywiad) (Vocational and non-vocational activity of a 50-plusser:
Interview) and (2) questionnaire: Aktywność zawodowa i pozazawodowa osoby 50+
(kwestionariusz) (Vocational and non-vocational activity of a 50-plusser: Questionnaire) (Rzechowska 2010b, pp. 123-132). Both tools served to gather as much potentially relevant data as possible, concerning personal development, involvement
in close relationships and vocational engagements. Also the manner in which the
interviews were administered was important. The interviews aimed at re-creating
the respondents’ respective individual paths with a focus on changes in successive
lifespan stages: entry into adulthood, changes in early and middle adulthood, the
current status at the time of research and the potential reflections of the concomitant political and socio-economic shifts (information on the respondents’ reactions
to and perceptions of the transformations, their involvement, hopes, anxieties, interpretations, anticipations, hardships, profits, losses, etc.). Correspondingly, the
9
The research is an independent entity under the project defined in footnote 3.
258
interviews were designed and the questions formulated with these objectives in
mind (cf. Fig 2).
Fig. 2. Interview outline
The questions were rather general so that the respondents’ answers could express in the possibly fullest way the unfolding of their life-courses and reflect the
subjects’ inner changes and engagements in various spheres.
Research procedure. The interviews were administered individually. Each took
approximately two hours, and its venue was chosen by the respondent (e.g. at his/
her home). All the answers were either written down during the interview or recorded with the respondent’s consent. The respondents were recruited based on the
information obtained from job centres (information on the planned downsizing
or lay-offs), institutions providing training for people aged 50 and over or private
sources.
The RPT Strategy: Levels of the data analysis
The analysis was based on the Strategia Rekonstrukcji Transformacji Procesu (the
Reconstruction Strategy of the Process Transformation) (the RPT Strategy) and carried out on two levels. The data obtained from one respondent add up to a set of
his/her individual characteristics. On each level of the analysis, the individual respondent’s data make up an indivisible whole.
Level I: Case study analysis. The analysis aimed to identify characteristics
reflecting individual life-paths explored in the context of socio-economic transformations (cf. Fig. 1). It included, successively10: (1) detailed reconstruction and
transcript of the utterances; (2) preliminary analysis, thematically classifying and
structuring the collected material; (3) objectivisation of particular life-path images
through recoding by means of an empirically developed grid of analytical catego10
For the detailed procedure of data processing, see Rzechowska 2010a, pp. 55-67.
259
ries. The material obtained in this way served to construct the primary database.
Initially, the database contained a few hundred data, including detailed personal
data, which could be relevant in explicating the phenomenon (cf. Fig. 2).11 Reconstructing the inner organisation within the course of individual life-paths is a preliminary to studying the phenomenon in-depth.
Level II: Analysis of a set of cases. At this level, the analysis aimed to reconstruct partial models of 50-plussers’ functioning, representing changes in their personal functioning and engagements as a result of the growing threat of redundancy.
The analysis of partial models and their mutual interconnections led to developing
an empirical model of disintegration of behaviours and engagements in the person
experiencing an ever greater threat of job loss.
At Level II, the analysis included: (1) distinguishing sets of cases (sets of lifepaths which shared similar characteristics) by means of Quinlan’s C4.5 algorithm
(Quinlan, 1993); (2) analysis of the decision tree and formulation of seven partial
models (henceforth called variants or sub-systems) of behaviour organisation in
people worried about continuity of employment; (3) construction of a hypothetical model reflecting the spectrum of states of the transforming phenomenon, here
a model of disorganisation of personal functioning and changes in the nature of
engagements, aggravating alongside the growing risk of redundancy.
Research validity. In the analysis, the content validity of research was safeguarded through having independent competent arbiters process (code, structure
and decode) the results. In the analysis of sets of cases, the validity of research was
assessed by determining (1) error in the decision tree (here: 1.8%, with the permissible level of 25% of wrong classifications) and (2) internal coherence of (a) each of
the partial models and (b) organisation of models as a whole.
50+ workers’ behaviours in the situation of growing job insecurity
The data analysis yielded images of 50-plussers’ behaviours changing in parallel with the increasing threat of job loss. The sub-models (Variants R1-R7)12 represented the successive stages of the breakdown of inner behaviour organisation.
The names of the consecutive variants correspond to the character of the identified
transformations:
11
Detailed personal data, including education, employment, information on job changes (the number
and kind of workplace changes, reasons for the changes, income), marital and family status, etc., are
typically considered as conditioning the phenomena under study. In my research, which focused
on analysing inner transformations, phenomena did not appear in a “pure” form (in the decision
tree). The reconstructed, hypothetical model of disorganisation of personal functioning and engagements, progressing alongside the growing sense of impending job loss, suggests a personal and relational genesis of the phenomenon.
12
The R in the Variants stands for “at risk for redundancy,” corresponding to the threat of job loss as
experienced by the respondents.
260
Variant R1: Integration of engagements in various spheres and a broad take
on socio-economic transformations
Variant R2: The active self in the world: Engagements shifted into the relational
sphere. A reductive take on socio-economic changes
Variant R3: The self vis-à-vis the world: Valorisation of close relationships.
National changes as a background of self-presentation
Variant R4: Reduction of close relationships. A sense of threat to financial
independence
Variant R5: Social isolation and focus on securing subsistence
Variant R6: Social isolation and material dependence on institutional help
Variant R7: (Quasi-)autonomy and building of supportive (quasi-)relationships
Below, the consecutive variants are characterised in terms of vocational activity,
close relationships, ways of defining oneself and the world in the context of political, economic and social transformations, gender-related differences in life-paths
and subject autonomy. A decreasing sense of security translated into personal disintegration, a breakup of engagements in various spheres of life, a focus on oneself
and the present, a decline of gender-related differentiation and a decrease in autonomy. The identified changes are synthetically presented in the section titled The
model of breakdown of engagements in the situation of increasing job insecurity.
Variant R1: Integration of engagements in various spheres and a broad take
on socio-economic transformations
Vocational activity. The individuals in Variant R1 are the only group that found
vocational activity – alongside mature family involvements – an important factor
in personal development. New challenges and tasks at workplace afforded them opportunities to develop a sense of achievement. In all stages of development, their
internally motivated vocational choices and pursuits were integrated with engaged
relationships with their families.
Close relationships. For the respondents from Variant R1, family relationships
constituted the basic value which underpinned the building of close relationships,
enactment of roles and task performance as well as coordinated actions undertaken
in other spheres. The members of Variant R1 had good memories of childhood and
relationships with parents. The experience of supportive relationships in childhood
translated into (1) ways of making life choices (e.g. autonomous or parental experience-informed decision about educational track and future vocation), (2) ways of
performing adult roles (e.g. caring for the family: fulfilling conjugal and parental
tasks, educating children, securing subsistence, etc.) and (3) ways of handling everyday life situations (e.g. conversation as a standard problem-solving procedure).
Bonds of friendship were cultivated alongside family ties. The individuals in Variant
261
R1 were eager helpers and recipients of help. They had a positive attitude to young
people, encouraging them to uphold values and practise self-control (to be guided
by reason).
The 50+ worker and the world against the backdrop of political, economic and
social changes. The members of Variant R1 produced realistic accounts of their lifecourse, locating it in the context of historical and on-going political and economic transformations (the 1980/1981 shift and the 1989/1990 breakthrough). At the
same time, they were knowledgeable about the current situation in Poland, including the labour market challenges and precariousness of employment. This provided
a vantage point from which they viewed their job situation.
Gender and diversification of life-paths. A further analysis of life-paths, which
ground the structure sketched above, reveals differences in how they are enacted.
Below an outline is provided of characteristic female and male (1) difficulties in
vocational role performance; (2) attitudes to the young; (3) future anticipations; (4)
broad approaches to the labour market transformations in progress; and (5) features of autonomy structures13:
(1) vocation-related difficulties: sense of entanglement (incapability of satisfactory
engagement in work despite a lack of objective work-related difficulties) vs. difficulties in task performance (responsibility for task fulfilment, ascription of
difficulties to one’s own actions combined with a concurrent analysis of external impediments);
(2) attitude to the young: admiration which motivates young people and triggers
their activity vs. authoritarian stance (admonishing, for example, against reckless behaviours);
(3) future anticipations: indirect expression of worries about employment continuity (citing peers’ difficulties with maintaining jobs) accompanied by a clear
vision of post-occupational future (building of relationships: care for children
and family life, developing bonds of friendship; vocational activity relegated
to the margin) vs. anticipation of difficulties in continuation of occupational
activity accompanied by a declared desire to keep it up;
(4) approaches to the labour market challenges: addressing employees’ actual situation (referring to acquaintances’ experience or peers’ life situations) vs. reflecting on the nationwide economic situation and possible solutions in systemic
terms (assessment of the impact of political and economic changes as well as
the current crisis on one’s own situation and viability of vocational plans);
13
In each of the 5 aspects, characteristic female behaviours are presented as the first element in the
pair. They are juxtaposed with characteristic male behaviours. In the following Variants, the progressing breakdown of behaviour structures will obliterate differences between the female and male
modes of functioning.
262
(5) autonomy construction: declared self-autonomy14 entwined with a perceived
lack of independence in the occupational sphere (despite a lack of difficulties
at work) and in personal life (burdens of coordinating family- and vocational
obligations) vs. a strong sense of autonomy, particularly in working life.
Manifestations of subject autonomy. A member of Variant R1 is a person
whose life history has been intertwined with seminal national events. S/he has succeeded in integrating activities relative to various spheres, fusing the personal, the
relational and the vocational. This results and, at the same time, is revealed in personal development. Work is seen as a source of challenges, the meeting of which
entails effort, perseverance, a sense of achievement, consolidation of inner control
and responsibility. Gender is a differentiating factor in the nature and genesis of the
perceived autonomy.
People in Variant R1 are the only group among the 50-plus sample who function within what has come to be called a comfort zone (cf. Retowski, 2012).
Variant R2: The active self in the world: Engagements shifted into the
relational sphere. A reductive take on socio-economic changes
Vocational activity. In Variant R2, the role that the job plays in the respondents’
lives is subject to essential alterations. Success is re-defined and no longer bound up
with successful performance in work-related tasks. Instead, success is considered
in the context of family-oriented involvements and building of close relationships.
Close relationships. The structure of life is re-drawn. Vocational activity is
pushed to the background while fundamental engagements unfold in family life.
Precedence is given to family and enactment of traditional values. The individuals
in Variant R2 build on the positive experiences of their previous family life. Supported by their parents, they made autonomous decisions about career paths. They
describe their married life as happy, are satisfied with their children and find gratification in family life. They also cherish very rewarding friendships. They are eager
helpers and grateful recipients of help. They have a positive attitude to the young,
encouraging them to abide by values and be guided by reason.
social changes. Like the members of Variant R1, the respondents in Variant R2 see
their life histories as related to the political and economic changes. However, their
notion of this entwinement is narrower, devoid of complex references and focused
on the evaluation (rather than on an analysis) of the impact of the transformations
on individual lives. The respondents of both genders claim that the 1980 breakthrough favourably affected their entry into vocational career, while the current
14
Interestingly, women emphasised that the decisions they made early in life were independent and
associated adulthood with a loss of independence. At the same time, they did not mention autonomy in the context of family engagements even though they are the organisers of family life.
263
crisis has not effected any major changes in their lives. Assessing the present labour
market situation, they adopt a broad perspective, but speak about socio-economic
problems predominantly, if not exclusively, in evaluative terms. They find the situation difficult and regard older employees’ opportunities as scarce. They go into
more palpable details when reporting their own difficulties. Without actually analysing them, they articulate several anxieties.
Gender and diversification of life paths. Females and males differ in identifying the sources of current difficulties and in defining the anticipated directions of
future action.
(1) sources of difficulties: work vs. family, i.e. women perceive difficulties in the occupational sphere, seeing themselves as instrumental to them, while men identify difficulties in family life, compensating for them by engagement in relationships with friends;
(2) future anticipations: focus on family-related matters, the desire to continue in
the job, without envisioning changes vs. refraining from addressing the current
vocational activity while signalling a wish to change the job.
Manifestations of subject autonomy. Neither females nor males tackle the
question of autonomy. Women imply that they lack it in work-related contexts.
Men, who in the previous variant dwelled on their vocational independence, do not
address the issue altogether. However, their withdrawal from action and/or eagerness to defend the status quo, combined with hinting at anxieties, seem to imply
a reduced sense of autonomy.
Variant R3: The self vis-à-vis the world: Valorisation of close relationships.
National changes as a background of self-presentation
Vocational activity. The respondents from Variant R3 do not associate the sense of
achievement with job performance (Cf. Variant R2). They do not mention either
vocational successes or work-related difficulties. They speak neither about choosing
their career path nor about their current occupational activity. They express anxiety
about vocational future (possible redundancy). Despite the perceived labour market challenges, they want to continue in their careers.
Close relationships. They refer only to their current situations. They still consider family their chief value in life. However, instead of describing their close relations, they articulate evaluative and declarative statements. They are convinced
their family life has been successful, yet they do not ground such opinions. Speaking about the family of origin and their own family, they mention only a few facts
and offer fragmentary judgments. They say they were raised in “a good family” and
“their life at the parental home was good.” They do not touch upon the manner of
educational choice-making. They declare that they “are satisfied with their married
life,” “set up a fine family” and “have educated children.” In comparison with the
264
previous Variants, they find friendships less rewarding (regarding them as “basically satisfying”). Incomplete satisfaction is more straightforwardly expressed by
women. Both genders are involved in mutual help, being both helpers and helprecipients (with women, again, not fully satisfied with the help obtained). Also their
attitude to young people is the same as in the preceding Variants. The respondents
state that they are committed to the matters affecting the young, but their positive
remarks sound rather declarative (as in e.g. standard advice that “education is important,” with education being viewed in terms of intrinsic value by women while
in terms of utility by men).
The 50+ worker and the world against the backdrop of political, economic
and social changes. Presenting their life-course, the respondents mention national
transformations, referring to them as chronological orientation points (“I started
working before the martial law”) or assessing their impact on their own lives (“the
crisis did not change a lot for us”). The perspective they adopt speaking of their
life-course is different: the active-self viewpoint opted for in the previous Variants
is replaced by an evaluative approach to diverse issues. The respondents employ
negative terms to describe things that pertain to themselves, their close persons and
various time perspectives (the future and the present). They express anxieties and
list deficiencies, shortcomings and incapacities. They view the future in terms of
impending losses. Their negative attitude to the present seems to encompass an increasing range of current developments.
Gender and diversification of life paths. In Variant R3, the differences between
genders result from divergent world perceptions and surface in disparate takes
on the difficulties experienced and coping with them:
(1) difficulties in family life: women consent to the status quo (shouldering responsibility for the organisation of family life), and men seek recompense for difficulties in social contacts;
(2) retaining the job: women voice fears for themselves and on their peers’ “behalf ”
while men pass over the problem;
(3) fear for oneself: women are afraid that possible impediments will preclude realisation of their (unspecified) vocational plans, and men are anxious about
health.
Manifestations of subject autonomy. While in Variant R2, the issues of independence are either partially indicated (by women) or omitted (by men), in Variant
R3 both genders indulge in “workaround” solutions. Women experience discomfort
in many spheres but conceal it, declaring that they “feel independent on the whole.”
Faced with inability to control their own life satisfactorily, men strive to “control”
other subjects’ actions, for example devising alternative policies for job centres
(such as launching “compact” training schemes: courses supplemented with relevant placements).
265
In Variants R1-R3 we observe an increasing (in parallel to the rising felt threat)
disintegration of behaviours: a change in engagements in close relationships accompanied by a reduced engagement in work, qualitative changes in references
to the past and future anticipations, etc. In the following Variants, the respondents
withdraw from action for others’ sake and limit themselves to self-protection and
satisfaction of their own needs.
Variant R4: Reduction of close relationships. A sense of threat to financial
independence
Vocational activity. Respondents from Variant R4 do not associate vocational success with dedication to work. They present their career choices as a matter of necessity (“I had to choose something”). They do not speak about the development
of their careers, work-related achievements or difficulties. Their passivity increases
observably. The individuals in Variant R4 do not even express either worries about
employment continuity or anxieties related to the labour-market volatility. They
do not speak of their vocational future altogether.
Close relationships. They are more articulate with regard to relationships with
close persons. They had peaceful childhood and good rapport with parents. Speaking of other relationships, they pass value-judgments and voice declarations rather
than describe these involvements. Referring to “family,” they do not enumerate
particular family members, mentioning neither spouses nor children. They regard
their family life as successful without, however, specifying why they think so. In
their sole remarks about personal future, they announce that they are not going
to make their schedules dependent on the close persons’ needs (negation-based
qualification, cf. Variant R3). They do not find contacts with friends fully rewarding. They do mention help provision or reception. They are rather indifferent to the
young and tend not to give them advice. This may be related to destabilisation of
the assessment system, which in the preceding Variants R1-R3 was safely balanced
and grounded on values, serving as a basic framework of reference for evaluations
and advice. All this implies a substantial reduction in close relationships, which will
gravitate toward self-isolation in the following Variants.
social changes. In Variant R4, the structure of external references reaching beyond
the present moment is gradually obliterated. The members of Variant R4 perceive
the relationship between the Solidarity breakthrough and the martial law on the
one hand and their own life-course on the other less clearly than the respondents
in Variants R1-R3. They state that the transformations “affected” their education, career and family situation. They do not mention any other seminal events of the last
decades. The temporal dimension is reduced to fragmentary mentions of the past,
assessments of the present and negation-based references to the future (women
do not agree to take family needs into account in their plans).
266
The analysis of Variants R3-R4 reveals a disintegration of the formerly observed
structure. At this stage, differences in female and male modes of functioning are
obscured.
Manifestations of subject autonomy. Certain details of women’s autonomy
which signal the direction of changes to be noted in the following Variants certainly deserve attention. With the network of relations limited and loosened and
the value system destabilised, women address issues related to a sense of independence. Although material values do not dominate their framework of references
and actions (cf. Variant R5), women acutely feel a lack of financial independence
(again expressed indirectly by negation!). This implies an interrelationship between
women’s sense of autonomy and material security. Withdrawing from vocational
engagements, men do not speak of autonomy-related questions, which suggests an
interconnection between men’s sense of autonomy and career achievements.
In the last three exclusively female (R5) and mixed (R6-R7) Variants, the question of autonomy does not arise, and the respondents speak of their own life situation applying negation-based terms (loneliness, withdrawal from relations, indifference to the world, sometimes use of institutional support, etc.).
Variant R5: Social isolation and focus on securing subsistence
Vocational activity. Variant R5 is the only exclusively female group. The respondents from this Variant do not speak about work (cf. Variant R4). They only signal
a perceived lack of financial independence.
Close relationships. They characterise family experiences as difficult, without
speaking about their relationships with parents, spouses and/or children. They
do not find values particularly important. They are focused on themselves and the
current moment. They neither help others nor obtain help. They are not interested
in the fortunes of young people. Unable to build enduring relationships, they feel
lonely. In the future, they intend to devote their time to their close ones.
The 50+ worker and the world against the backdrop of political, economic
and social changes. Their world is limited to the self focused on securing its own
needs.15 As the vocational career course is not recounted, no references are made
to the historical and current socio-economic developments.
Variant R6: Social isolation and material dependence on institutional help
Vocational activity. The individuals in Variant R6 avoid referencing themes related
to career course, fears, plans, etc. (cf. Variants R4-R5).
Close relationships. They do not speak about the family of origin and their own
family. They are self-focused. They highlight first of all a lack of friends and material
15
I deliberately use “securing” rather than “satisfying” (one’s own) needs in order to emphasise control
over the future, scant though it might be. The unemployed who find themselves in the hardest situation, indeed, focus on “satisfying” the pressing needs at hand (Rzechowska, 2010a).
267
dependence on institutional help. They are the only group among the respondents
to fall back on such help. They describe contacts with helping institutions as “a difficult experience.” They ascribe marginal importance to values. Indifference to the
young observed in the previous Variant mutates into a negative judgment.
social changes. The world of people from Variant R6 is limited to unfulfilled needs.
When speaking, they concentrate predominantly on deficits and shortages.
Variant R7: (Quasi-)autonomy and building of supportive
(quasi-)relationships
Vocational activity. The accounts of current and future work involvements produced by the respondents from Variant R7 are rather enigmatic (cf. Variants R4-R6).
What they emphasise is the importance of attaining financial security.
Closer relationships. They talk neither of the family of origin nor of their own
family (cf. Variant R6). Notably, the respondents implicitly instrumentalise relationships: they use others as a background against which to stand out as those who
have succeeded financially. They make themselves into the major point of reference in formulating advice and evaluations. They are critical of the young. Speaking
from the perspective of their own material success, they advise young people to go
abroad. Surprisingly, such behaviours are more frequent in women, though in the
previous Variants (cf. Variant R3) women gave precedence to values, such as family, while men approached the labour market entry and continuing in employment
instrumentally.
Enjoying relative financial security, they make attempts to overcome social isolation. Thy describe successful relationships with “friends.” Such “friendships” are
treated in purely instrumental terms, particularly by women, who view them as
protection against loneliness.
social changes. Their world is limited to the materially secure self and expanded
with a circle of supportive quasi-friends. For women, this circle serves a rather protective function (“So that I am not lonely”).
The details of the transformations progressing as a sense of threat increases are
included in Table 1.
The analysis of the inner structure of the Variants presented in Table 1 and their
interrelationships reveals multiple consequences of a loss of security. Examination
of the Variants’ inner structure helped construct a model representing the spectrum
of engagements, depending on the level of security experienced by people aged 50
and over.
Friends: involvement in
relations
Help: reciprocated
The young: positive attitudes,
formulating values-informed
advice
Friends: reservations about
friends, reduced satisfaction
from relations
Help: reciprocation, but
incomplete satisfaction with
the help received
The young: declared positive
attitudes, lack of engagements
Self: the point of reference
for evaluating close persons
Engagements: loosening
of relationships; declared
Variant R3 engagement in family
relationships
Family relationships:
generalised evaluations,
satisfaction with family life
References to the world:
reflection on the
political and economic
transformations
References to the
self: associate their
own life history with
socio-economic
transformations.
References to the
world: fragmentary
account of the past;
analyses replaced with
evaluations
References to the self:
positive assessment of
the impact of events
on their life-course
References to the
self and the world:
expressed through
negation (anxieties,
shortcomings,
inabilities)
Work: expression of
anxieties
Life vision: a wish
to continue in
employment
Work: awareness
of job insecurity;
realistic analysis of
the situation
Life vision: specified
with vocational
activity given
primary or secondary
precedence
Work: expression of
many anxieties
Life vision: a wish
to maintain the
occupational status
quo; interest in family
matters
The future
A broader account of family
life; a fragmentary image of
socio-economic transformations
and assessment of their impact
on one’s own life; awareness
of the current socio-economic
challenges with focus on one’s
own problems; evaluation rather
than analysis of the situation
Nationwide events are
a background against which
to present a fragmentary
account of the family past; focus
on current problems; negationbased expression of attitudes
to various issues
An in-depth account of socioeconomic transformations
as related to the family and
occupational engagements;
awareness of the current
personal and global situation’
broad and in-depth references
to the past and the future
Spatio-temporal construction
of life-image
Self: actualised through roles
Engagements: prevalence
of family engagements;
coordination of actions
Variant R2 within various spheres
favourable account of family
relationships
Friends: strong involvement
in relations integrated with
engagements in other spheres
Help: reciprocated
The young: positive attitudes;
advice informed by values
Life-course (self, relations, references, perspectives)
The present
The past
Relationships outside family
The self in family
Variants
relationships
Self: integrated self
(regulated by values)
Engagements: coordination
of engagements in various
Variant R1 spheres
Family relationships: multiaspect, reflective account of
close relationships
Tiers of
analysis
Table 1. Transformations of engagements of 50-plussers: Characteristics of Variants R1-R7
268
Self: highlighting the
efficient meeting of one’s
Variant R7
needs
Self: highlighting of one’s
own needs; recourse to help
Variant R6
from social services
References to the self
and the world: lack of
references
References to the world:
acknowledgement of
the “influence” of the
past events on their
lives; lack of concrete
references
References to the self:
fragmentary account
of childhood, lack of
references
references
Friends: quasi-friends
The young: critical
assessment, recommendation references
of going abroad for work
Friends: sense of loneliness
Help: neither help others nor
obtain help
The young: the issue passed
over
Friends: lack of friends
Help: institutional help
The young: negative attitudes
Friends: fully satisfied with
contacts
Help: do not address the issue
The young: indifference
Life-course (self, relations, references, perspectives)
The present
The past
Relationships outside family
The self in family
Variants
relationships
Self: the point of reference
for passing value-judgments
Engagements: declared
engagement in family life,
despite a lack of concrete
Variant R4
references
generalised evaluations of
family; declared sense of
achievement in family life
Self: highlighting of one’s
own needs
Variant R5 Family relationships: difficult
family experiences
Tiers of
analysis
Work and Life
vision: the issue not
addressed
Work: the issue not
addressed
Life vision: a wish
to devote time
to close people
Work and Life
vision: the issue not
addressed
Work: aggravating
passivity, no
expression of
anxieties about the
future
Life vision:
do not anticipate
engagement in close
people’s lives
The future
The present: preoccupation with
unmet needs
securing one’s own needs
Sporadic and fragmentary
references to the past; the
present reduced to close
relations; exacerbating lack of
engagements
Spatio-temporal construction
of life-image
material security
269
270
Loss of security and its psychological consequences
The strategy employed here to reconstruct life-paths departs from the traditionally applied measures. It assumes and, subsequently, reveals many essential variables overlooked so far in analyses of this phenomenon. It discloses its complexity,
inner variability and transformations it has been subject to.16
The model of breakdown of engagements in the situation of increasing job insecurity. The changes captured and identified in the research are illustrated in Figure 3. It shows the model of changes representing the progressing breakdown of the
self (I) and differentiation as well as disorganisation of individual engagements in
family (Fa), friendship (Fr) and occupational activity (O) (cf. Fig. 1).
Fig. 3. The model of disintegration of engagements in the situation of a growing risk
of redundancy (Variants R1-R7)
The spectrum of states corresponding to various degrees of the perceived
threat. Research findings imply that the sense of security is a key factor in activity
of 50+ workers faced with a risk of redundancy. It is a primary anticipation, activating a broad spectrum of states corresponding to varying degrees of the perceived
threat. They include the following:
16
Given this, the number of respondents in particular variants is not a relevant factor in the analysis
(cf. the description of the processual approach above; cf. also Rzechowska, 2010a, 2011b).
271
◆◆ tolerable mental comfort, with an ability to recognise threat (perception and
proper interpretation of important symptoms), construct an adequate image of the situation and take precautions against danger (Variant R1);
◆◆ crossing beyond the comfort zone, accompanied by viewing challenges as potential threats (expressing anxiety and concern); resistance to change, effective protection and/or preservation of the status quo provide a sense of
security; at the same time, the need to get actively involved in future action
is retained (Variant R2);
◆◆ negation as a way of expressing frustration and sustaining the status quo: analogically to the above state – a desire to preserve the existing state of affairs,
accompanied by experience of self-inefficacy; people are still able to cope
with difficulties and recognise positive aspects of their situation, but their
anxiety and sense of injury are increasing, which is revealed in their characteristic tendency to define the world through negation (Variant R3);
◆◆ quasi-safeguarding against the growing perceived threat, when the breakdown of behaviour organisation (curtailing of contacts, passivity and selfabsorption) is accompanied by quasi-actions and activation of defence
mechanisms (rationalisations); they all seem to provide a sense of managing reality (world-repair projects in males, underscoring self-autonomy by
females; cf. Variant R4);
◆◆ salvaging the minimum security by meeting one’s everyday needs through
one’s own effort; there appear self-marginalisation, cutting off of social relationships and focus on the here and the now; the retrospective scrutiny of
life reveals a disproportionate share of losses (Variant R5);
◆◆ entrusting others with providing for one’s needs: support of helping institutions becomes a guarantee of basic material needs being met (Variant R6);
◆◆ denial of one’s difficult psychological situation: showcasing one’s skill and efficiency in satisfying personal needs; deprecation of others and instrumentalisation of relationships aimed at self-protection serve as means in constructing a sense of control over the situation (Variant R7).
As the process of identifying and solving 50-plussers’ problems should be individualised, we should also consider the differences between female and male
paths of behaviour disorganisation in the situation when employment continuity is
threatened.
Female and male variants of the engagement breakdown model when increasingly threatened with job loss. Women who still are in the “comfort zone” (Variant
R1) focus on the roles which serve to meet family needs. The stable family situation
and effective engagements seem to underpin women’s construction of self-esteem.
A sense of looming redundancy dents the woman’s prior personal structure, altering at the same time her family engagements, which in all likelihood contributes
to the further aggravation of the perceptions of threat. Earlier self-definition based
272
on roles is replaced with attempts at constructing self-autonomy, including, among
others, delineating boundaries and planes of self-reliance. This protects the woman
against self-marginalisation up to a point. Men, in turn, have the direction of their
changes set by the capacity to control the world and decide on how to act, particularly in work-related context. The risk of redundancy seems to undercut this capacity. As a result, men shift from integrated action in various spheres, including career
challenges (Variant R1, “comfort zone”), to discounting vocational activity (Variant R2) or producing an illusion of control over the situation by proposing changes
in the operations of helping institutions (Variant R3).
To conclude this outline, I would like to emphasise that a number of findings
concerning people aged 50 and over presented above are relevant to designing effective support systems in which the complexity of their situation will be adequately
addressed and their personal and developmental specificities properly attended to.
Counselling practice in the situation of a growing risk of redundancy
With a risk of redundancy growing, 50+ workers rely on their assets (e.g. autonomy,
distance, generativity, wisdom, vocational experience) for protecting their family
and reinforcing their own sense of security rather than for embarking on ambitious
enterprises in which the difficult situation is viewed as a challenge. Undermined
security entails a reduction of engagements in various spheres, primarily in workrelated contexts (cf. “survivor syndrome”). Curtailing of social networks goes hand
in hand with instrumentalisation of relationships. In the most difficult cases, the individuals’ activity is limited merely to self-protection and securing one’s own needs.
Support from family and friends tends to be ineffective. People affected by looming job loss tend to indulge in self-blame, aggression in which frustration is vented
off, etc.
Strategies for supporting 50-plussers’ vocational activity are as a rule formulated in rather general terms, and the verbally declared postulates of individualised
help still fail to materialise in practice. Policies rarely involve interdisciplinary solutions based on psychological knowledge about how middle-aged people function
and aimed at designing individual support paths. To achieve this, support-providers would need to identify who the client is, what his/her personal structure looks
like, in what spheres his/her engagements unfold, what relationships they underpin, what roles and tasks s/he performs, how s/he defines his/her current situation
and problems, what his/her life resources are comprised of and what part of them
s/he is able to actually use in a given situation, etc. Such information can both aid
the diagnostic process and facilitate the devising of an individualised support path.
In both cases, identification of the severity of behaviour disorganisation would have
to be complemented with personal and contextual characteristics of the client’s
engagements.
273
In the case of employees who still inhabit “the comfort zone” (Variant R1), sufficient support could involve relationships with close ones supplemented with information on what to do if the perceived threat exacerbates. It would rather aim at
reinforcing the perception of a potentially difficult situation as a situation involving
an independently made choice: changing tasks and/or positions, making available
job offers or proposing a range of training schemes (e.g. mentoring, coaching).
The employees who tend to curb their engagements (Variants R2-R4) should be
offered support aimed to reinforce activity, to construct a protection system against
a growing sense of threat and to increase orientation in the options offered by the
labour market if lay-offs actually come to pass. This would involve both vocational
guidance and coaching (fostering knowledge of the labour market and active jobseeking methods, but also identifying one’s vocational potential: increased consciousness of who I am, what capacities I have and how they can be enhanced) as
well as psychological help aimed to foster/protect self-esteem, objectivise anxieties,
control one’s destructive behaviours, sustain good relationships in family, re-build
interpersonal relations and construct a network of personal support.
In the case of people focused on self-protection (Variants R5-R7), individual
therapy is one of viable solutions. It would aim to re-build autonomy (working
through strong anxiety and passivity, re-working defence mechanisms) and to seek
such spheres of engagement in which self-esteem could be disentangled from difficult vocational experience. Psychological help could be supplemented with financial support on the one hand and, on the other, with information on the options of
employment in newly emergent vocational activity forms (e.g. subsidised employment) and on opportunities of self-fulfilment in non-vocational spheres.
These conclusions suggest that it is urgent to design interventions focused
on individual rather than group work. Individualisation of the support processes
facilitates the selection of fitting strategies. The selection of measures may be aided
by the model of the breakdown of engagements in the face of the increased threat
of job loss outlined in this article. Only when the personal structure and the (re-)
building of relationships with others are effectively supported can people aged 50
and over succeed in acquiring substantive skills.
Given this, counsellors should embark upon designing individual helping
paths, adopting an interdisciplinary approach which does justice to various facets
of knowledge about man and the labour market. One of recommendable resources
for counselling professionals and researchers to build on is in-depth psychological knowledge, including insights into middle-age transformations in the context
of profound socio-economic, cultural and technological changes, which contemporary 50-plussers experience and participate in.
274
References
Appelt, K. (2005). Środkowy okres dorosłości. Jak rozpoznać potencjał dojrzałych
dorosłych? In A. I. Brzezińska (Ed.), Psychologiczne portrety człowieka. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Armstrong-Stassen, M. (2002). Designated redundant but escaping layoff: A special group
of layoff survivors. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 75, 1-13.
Baltes, P. B., Glück, J., & Kunzmann, U. (2004). Mądrość. Jej struktura i funkcja w kierowaniu pomyślnym rozwojem w okresie całego życia. In J. Czapiński (Ed.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (pp. 117-146). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Bańka, A. (1992). Bezrobocie. Podręcznik pomocy psychologicznej. Poznań: Wydawnictwo
PRINT-B.
Baruch, Y., & Hind, P. (2000). “Survivor syndrome” – a management myth? Journal of Managerial Psychology, 15(1), 29-45.
Boni, M. (2011). Młodzi. Warszawa: Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.
Borucki, Z. (1990). Samoakceptacja i kompetencje interpersonalne a spostrzeganie stresu
roli zawodowej. In A. Biela (Ed.), Stres w pracy zawodowej. Wybrane zagadnienia. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Campbell-Jamison, F., Worrall, L., & Cooper, C. (2001). Downsizing in Britain and its effects on survivors and their organizations. Anxiety, Stress & Coping, 13(4), 35-58.
Carstensen, L. L., Pasupathi, M., Mayr, U. & Nesselroade J. R. (2000). Emotional Experience
in Everyday Life Across the Adult Life Span. Journal of Personality and Social Psychology, 79(4), 644-655.
Charness, N. (1981). Aging and skilled problem solving. Journal of Experimental Psychology,
110, 21-38.
Chase, W. G., & Simon, H. A. (1973). Perception in chess. Mental Health Digest, 5, 20-27.
Chudzicka-Czupała, A. (2004). Bezrobocie. Różne oblicza wsparcia. Katowice: Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego.
Cox, K. S., Wilt, J., Olson, B., & McAdams, D. P. (2010). Generativity, the Big Five, and Psychosocial Adaptation in Midlife Adults. Journal of Personality, 78(4), 1185-1208.
De Cuyper, N., Bernhard-Oettel, C., Berntson, E., De Witte, H., & Alarco, B. (2008). Employability and employees’ well-being: mediation by job insecurity. Applied Psychology:
An International Review, 57(3), 488-509.
Erikson, E. H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Eurostat (2014). Kwartalna informacja o rynku pracy. Monitoring Rynku Pracy. GUS, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy. Available at: stat.gov.pl/.../gfx/.../
pw_kwartalna_inf_o_rynku_pracy_2kw_2014.pdf. Retrieved: 1.10.2014.
Freund, A. M., & Ritter, J. O. (2009). Midlife crisis: A debate. Gerontology, 55, 582-591.
Gamian-Wilk, M., Borejko, K., Gwara, A., Paszko, J., & Stokłosa, K. (2008). Przyjmowanie
nieadaptacyjnych strategii autoprezentacji jako rezultat zagrożonej tożsamości zawodowej osób długotrwale bezrobotnych. In B. Zimoń-Dubowik & M. Gamian-Wilk,
275
(Ed.), Oblicza tożsamości: perspektywa interdyscyplinarna (pp. 185-201). Wrocław:
Wydawnictwo Naukowe DSW.
Gandolfi, F. (2005), How Do Organizations Implement Downsizing? An Australian and New
Zealand Study. Contemporary Management Research, 1(1), 57-68.
Gandolfi, F. (2008). Learning from the Past – Downsizing Lessons for Managers. Journal of
Management Research, 8(1), 3-17.
Gandolfi, F., & Hansson, M. (2011). Causes and Consequences of Downsizing: Towards an
Integrative Framework. Journal of Management and Organization, 17(4), 498-521.
Greenhalgh, L., & Rosenblatt, Z. (1984). Job insecurity: Toward conceptual clarity. Academy
of Management Review, 9(3), 438-448.
Kekes, J. (1983). Wisdom. American Philosophical Quarterly, 20, 277-286.
Kinnie, N., Hutchinson, S., & Purcell, J. (1998). Downsizing: Is it always lean and mean?
Personnel Review, 27(4), 296-311.
Lyubomirsky, S., King, L. A., & Diener, E. (2005). The benefits of frequent positive affect:
Does happiness lead to success? Psychological Bulletin, 131(6), 803-855.
Miller, D. (1981). The ‘Sandwich’ Generation: Adult Children of the Aging. Social Work, 26,
419-423.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Departament Rynku Pracy (2013). Osoby powyżej
50. roku życia na rynku pracy w 2012 roku. Available at: http://www.mpips.gov.pl/analizy-i-raporty/raporty-sprawozdania/rynek-pracy/sobypowyej50rokuycianarynkupracy/
rok-2012/. Retrived: 25.03.2014.
Mól, D. (2008). Osoby 50+ na rynku pracy. Biuletyn, 7, 1-14.
Norman, H., John, L., & Glenn, P. (2006). Maintaining and enhancing older worker productivity. Journal of Vocational Rehabilitation, 25, 45-55.
OBOP (2011). Polacy na temat aktywności zawodowej seniorów – raport z badań. Warszawa:
Kancelaria Prezydenta RP.
Olejnik, M. (2011). Średnia dorosłość. In J. Trempała (Ed.), Psychologia rozwoju człowieka
(pp. 312-325). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Oleś, P. (2012). Psychologia człowieka dorosłego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Oleś, P., & Batory (2008). Tożsamość i jej przemiany a kultura. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Peterson, I., Herting, A., Hagberg, L., & Theorell, T. (2005). Are Trends in Work and Health
Conditions Interrelated? A Study of Swedish Hospital Employees in the 1990s. Journal
of Occupational and Organizational Psychology, 10(2), 110-120.
Pietrasiński, Z. (1990). Rozwój człowieka dorosłego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo
Wiedza Powszechna.
Pietrasiński, Z. (2001). Mądrość, czyli świetne wyposażenie umysłu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Quinlan, J. R. (1993). C4.5: Programs for machine learning. San Mateo: California: Morgan
Kaufman Publishers, Inc.
Raport Ekspercki Manpower (2008). Nowe Spojrzenie na Pracowników 50+. Available at:
http://www.mature-project.eu/materials/50_plus_raport_ekspercki_pl.pdf. Retrieved:
1.10.2013.
276
Raport BKL (2013). Wykształcenie, praca, przedsiębiorczość Polaków. Available at:
http://bkl.parp.gov.pl/system/files/Downloads/20121128143313/BKL_broszura_2013.
pdf?1371447997 Retrieved: 5.10.2014.
Redman, T., & Keithley, D. (1998). Downsizing goes east? Employment re-structuring in
post-socialist Poland. International Journal of Human Resource Management, 9(2),
274-295.
Retowski, S. (2012). Bezrobocie i odpowiedzialność. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR.
Rzechowska, E. (Ed.), (2010a). Dojrzały pracownik na rynku pracy: Jak zabezpieczyć przed
wykluczeniem społecznym osoby 50+? Lublin: Wydawnictwo Lubelskiej Szkoły Biznesu.
Available at: http://www.lbs.pl/projekt/dezaktywizacja/files/book.pdf.
Rzechowska, E. (Ed.), (2010b). Dojrzały pracownik na rynku pracy: Perspektyw rozwojowa
i perspektyw pracowników służb społecznych (raport z badań). Lublin: Wydawnictwo
Lubelskiej Szkoły Biznesu. Available at: http://www.lbs.pl/projekt/dezaktywizacja/files/
raport.pdf.
Rzechowska, E. (Ed.), (2011a). Dojrzały pracownik na rynku pracy: Rekomendacje
i narzędzia diagnostyczne. Lublin: Wydawnictwo Lubelskiej Szkoły Biznesu. Available
at: http://www.lbs.pl/projekt/dezaktywizacja/files/rekomendacje.pdf.
Rzechowska, E. (2011b). Podejście procesualne: warianty badań nad procesami w mikroi makroskali. Roczniki Psychologiczne, 14, 127-157. Available at: http://www.kul.pl/
files/1024/Roczniki_Psychologiczne/2011/1/RocznikiPsychologiczne_14_2011_s127157.pdf.
Rzechowska, E. (2014). O naturze badań nad transformacjami procesów: zmieniający się
człowiek w zmieniającym się świecie. XXXV Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Bydgoszcz, 18-21 September 2014 (conference paper).
Rzechowska, E. (2015, forthcoming). Postrzeganie i sposoby wspierania osób 50+ przez pracowników służb społecznych. Podejście procesualne. In B. J. Ertelt, & J. Górna (Eds.),
Aktywizacja zawodowa osób 50+ wyzwaniem dla rynku pracy.
Rzechowska, E., & Dacka, M. (2014). Kształtowanie się zadowolenia z życia w relacjach
rodzinnych i zawodowych u osób w wieku średnim zagrożonych utratą pracy. In
I. Janicka, & M. Znajmiecka-Sikora (Eds.), Rodzina i kariera. Równoważenie czy konflikt
ról (pp. 367-388). Wydawnictwo: Uniwersytet Łódzki.
Rzechowska, E., & Dacka, M. (2015, forthcoming). Pomiędzy rodziną a pracą: poczucie sensu życia w wieku średnim w sytuacji zagrożenia stabilności zawodowej. In B. J. Ertelt, &
J. Górna (Eds.), Aktywizacja zawodowa osób 50+ wyzwaniem dla rynku pracy.
Sennett, R. (2006). Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie.
[Corrosion of Character: The Personal Consequences of Work in the New Capitalism],
trans. J. Dzierzgowski & Ł. Mikołajewski. Warszawa: Wydawnictwo Literackie MUZA
SA.
Shweder, R. (1998). Welcome to Middle Age! (And Other Cultural Fictions).University of Chicago Press.
Strenger, C., & Ruttenberg, A. (2008). The Existential Necessity of Midlife Change. Harvard
Business Review, 2, 1-8.
277
Sweet, S. (2007). The Older Worker, Job Insecurity, and the New Economy. Generations, 31,
45-49.
Weiss, H. M., Nicholas, J. P. & Daus, C. S. (1999). An examination of the joint effects of affective experiences and job beliefs on job satisfaction and variations in affective experiences over time. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 78, 1-24.
ISSN 2299-4971
Barbara Skałbania
Janusz Korczak Pedagogical University in Warsaw
The psychological-pedagogical counselling centre
and its multiple meanings
Space and place, as well as the meanings invested in them, have recently been attracting increasingly more attention in thinking on education. In people’s experiences, expectations and attitudes, spaces turn into places which have senses and
meanings attributed to them. This article continues the counsellogical examination
of the psychological-pedagogical counselling centre as a place where various practices unfold and are made sense of. I look into the physical location of the centre as
a setting in which two subjects of the interaction engage in learning, thereby focusing in particular on the learning of parents in their relationship with the counsellor.
Both research and everyday observations imply that counselling performed at the
centre not only entails candid and spontaneous help and guidance-provision but
also serves as a site and an “instrument” of segregation, labelling and manipulation –
a space of ambiguity of counselling intervention. Managing the centre in conformity
to procedures in force and the asymmetry of relations in the counselling situation
evidence the impact of power, which help-seekers tend to perceive and interpret in
a variety of ways. Undoubtedly, the centre is also counsellors’ workplace, in which
magic and reality interweave. The location and the space of the psychological-pedagogical counselling centre determine both the quality and the prestige of the locus
of help-provision. They determine also its relevance as an element of the educational
setting co-created by the counsellors and the help-users. This article is an attempt
to analyse selected aspect of the space and place of the centre in a mid-sized town.
Keywords: counselling centre, place, segregation, labelling, power, learning, magic
Space and place
This article is inspired by the concept of “the pedagogy of place” developed by Maria Mendel (2006). The concept has greatly influenced research into new meanings
and revised understandings of place, which highlights the significance of place in
everyday life. Admittedly, place and space are rather frequently used terms, but
as they tend to be conflated, further clarification is in order. As defined by Yi-Fu
Tuan, space is impersonal; it is a neutral ensemble of events, objects and dimensions. When invested with meanings by a human being, space turn into a place
279
permeated with life and essence (Tuan, 1987, in: Nalaskowski, 2002, p. 11).1 Tuan
refers to space as freedom and to a place as security, emphasising our attachment
to a place and our longing for freedom (Ibid., p.13). Jerome Bruner states that place
is “not simply a piece of geography… It is an intricate construct, whose language
dominates the thought of …narrators” (Bruner, 2004, p. 703).
In a rapidly changing world, the concept of place becomes particularly important and is understood, paradoxically, as a relatively permanent value and, at the
same time, a value constantly (re-)produced through sensing and attribution of
meanings. It is also conceptualised as a source of inspiration and creation as well
as a factor in education and socialisation. That place is analysed in diverse contexts
of life indicates that it stands in a relation to the human being who invests it with
sense and meaning. Therefore, education and counselling should be considered in
conjunction with the place where they come to pass, particularly as featuring in
the expectations, perceptions and experiences of the parties involved. This makes it
possible to better understand counselling and educational phenomena, their conditions, interactions and potentials as well as the factors affecting their effectiveness.
Space and place as related to education have been studied by sociologists
(Meighan, 1993, Hall, 1978), psychologists (Bańka, 2006) and educators (Mendel
[ed.], 2006; Nalaskowski, 2002; Siarkiewicz, 2010; Skałbania, 2012). In the context
of counselling, these issues have been comprehensively examined by Elżbieta Siarkiewicz (2002, pp. 95-105; Siarkiewicz 2004, pp. 15-45; Siarkiewicz 2010). In this
article, by focusing on space and place, I seek to define and understand how place
is involved in help-provision performed by psychological-pedagogical counselling
centres. In doing this, I draw on Mendel’s tenet that “the place is always meaningful” (2006, p. 21). My argument starts from analysing the location of the counselling centre in the town and its social dimension. Then, I focus on selected issues
concerning the counselling centre as a place of learning, a place of ambivalent –
sometimes “magical” interventions, a place of power and a workplace.
The counselling centre: Location and social meaning
Psychological-pedagogical counselling centres are situated in a variety of locations:
in the town centre, on the outskirts, across its districts. Where they are actually set
up tends to be a matter of coincidence, depending on the availability of premises as
they are usually housed in buildings that originally served other purposes and have
been turned into help-provision facilities upon necessary adaptation. Refurbishing
1
The very notion of “meaning” is explained linguistically and philosophically. The meaning of a word
and the meaning of a place are expressions which imply an individual perception and/or reception
of the content of the utterance or certain elements of the surroundings, which is mediated by the
senses. In this article “meaning” is nearly synonymous with significance, sense, content and role of
the place – the pedagogical-psychological counselling centre I have studied (Skałbania, 2012).
280
and conversion have improved the general conditions in which the town’s counselling centres operate by adjusting them to the needs of the disabled children and
youth. Unfortunately, the current locations of the centres are inadequate to the
particular needs of schools or families coping with increased social, educational or
child-rearing problems (in the town I know, two big housing estates have had their
psychological-pedagogical counselling centres closed down). In physical terms, the
place is associated with a building whose location, equipment and even furnishing
have been decided by the local government and education administration without
genuinely considering the staff ’s needs. The central management is patent in the
arrangement of the centres’ interiors – even though they are differently located in
the urban space, they all have a very similar layout of offices, passages and communication routes. It is no use looking for ingenuity, originality and uniqueness
in them. Trying to find openness to changes and social needs in them is an equally
futile venture. Given this, even though the psychological-pedagogical counselling
centre is supposed to be an educational institution which provides services for families and schools, its architectural design results from the availability of office space
rather than from social needs. Consequently, the counselling centres lack spacious
rooms for group therapy, training and conference sessions, sensory integration
therapy and joint parents-children meetings. The centres tend to have administration offices, small specialist studies and an area in which to wait for the scheduled
visit, sometimes called a waiting room.
Upon entering the counselling centre physically and mentally, help-seekers go
through various emotions. All counselling centres invariably have a reception desk,
where the help-provision process starts and ends (registration and issuance of opinions/certificates). An equally important place is a waiting room – usually a makeshift
affair in the hall for people waiting for admission. It is arranged by the centre’s staff,
who view their counselling and helping interventions as extending into it, which is
indicated by it being littered with leaflets, brochures for parents and posters which
inform about various educational and prevention campaigns or supportive measures
for children and families. Unfortunately, waiting rooms are not always child- and
parent-friendly. Usually small, dark and poorly or carelessly furnished, they sometimes evoke fear or even a sense of guilt. Similarly, the counsellors’ offices usually
have an imposing desk placed in the centre as an essential element of furnishing
– an attribute of knowledge and power. Cramped, colourless and conventionally furnished places are more likely to be associated with compulsion and administrative
procedures than with a friendly place of kindness, understanding and respect for the
advice-seekers and their individual needs. It seems that those responsible are oblivious to the fact that the location, arrangement and furnishing of the counselling centre are important factors which often determine the effectiveness of help-provision.
A visit at the counselling centre is supposed to produce pleasant memories of the
place and the helpful, kind person consulted there rather than evoke an unpleasant
obligation or coercion. This, however, also seems to have been forgotten.
281
Counselling centre as a learning place
In classic psychological terms, the learning process is understood as “the experience-based development by an individual of relatively permanent changes in behaviour” (Włodarski, 1997, p. 860). According to the current andragogical theories,
learning means not only obtaining knowledge and skills, but also developing personal and social skills (Kurantowicz, 2010, p. 5) thorough participation in a wider
community throughout one’s lifetime. As far as the counselling centre is concerned,
two learning groups can be distinguished: minors (children and the youth) and
adults (parents and teachers).
In this article I address the learning of adults who themselves choose to use
counsellors’ help and, thus, participate to a degree in the centre’s everyday operations as recipients of the counselling it provides. It represents the andragogical
model of learning which, as Malcolm S. Knowles (2009) observes, differs from the
pedagogical model targeting children. The difference, among other things, lies in
that the former is associated with adults’ extensive experience and is largely based
on inner motivation and self-diagnosing of needs (Knowles, 2009). This pertains
also to learning at the counselling centre, even though consulting a specialist is
sometimes enforced rather than self-chosen. The parent’s (adult’s) learning process
unfolds in various circumstances: when preparing for a visit at the counselling centre (gathering information, inner mobilisation), during the visit (obtaining professional guidance and suggestions, conversations with other parents, perusal of the
literature, scrutinising the interior furnishings) as well as while exchanging opinions and/or reflectively working through problems with the counsellor. The decision to seek professional help reflects the inner motivation to change the current
situation. It is prompted by accumulated prior negative experience with the child’s
school- or family-related problems and by attempts to understand why the child has
difficulties, why it does not meet school expectations and why it actually behaves the
way it does.
In the parent-counsellor relationship, “the didactic work” follows a certain
model, determined, among other things, by the counsellor’s knowledge of therapeutic and counselling methodology, the institution’s regulations, specific observance of ethical principles and the situational context. Despite the general similarities, the ways in which the counsellor (Wojtasik, 1993,1994) and the advice-seeker
work to attain their goals may differ considerably, just like various ways of adult
learning and teaching do.
Mieczysław Malewski (2001) distinguishes three models of didactic work with
adults, referring to them as technological, humanistic and critical and emphasising that they may coalesce in practice.2 In the technological model, the teacher is
2
For an interesting view on the issue, see Adrianna Nizińska, “Modele uczenia się przez całe życie,
Przegląd i analiza wybranych aspektów” (“Models of lifelong learning – overview and analysis of
selected aspects”) at www.silverteam.dobrekadry.pl (retrieved: 12 August 2013).
282
a dominant figure – an expert and a manager of the learning process. In the humanistic model, learning ensues from the adults’ needs, will to act and explore and
experience, which forms the educational potential. The critical model promotes
education aimed at the participants’ improving their quality of life. This model encourages the learners to work on their identities as interwoven with their individual
biographies. Interventions launched at the psychological-pedagogical counselling centre
build on all the three models of educational work with adults and frequently blend
them (cf. Skałbania, 2012, pp. 133-161). As diagnostic measures prevail over preventive and therapeutic ones, the adults often engage in a formal relationship with
the counsellor, from whom they receive advice, guidelines, knowledge and information on the child and instructions on how to work with it further. In the technological model, the educational component of the meetings comprises the counsellor’s
passing on and discussing test results (recommendations). In such circumstances,
the adults learn about things and obtain information, guided by the counsellor.
The humanistic model of educational work is applied in activities other than
the diagnosis: psycho-educational activities, workshops and therapeutic sessions
targeted at parents or teachers, if needed or expected. Their individual life experiences make for an inspiration and the educational potential in the learning process,
with the counsellor-consultant as a co-participant. In this respect, the counselling
centre’s practices include educational skills training, communication workshops
and preventive programmes proposed by the parents.
By definition, critical education is aimed at improving the quality of life and,
in this sense, the educational process fosters self-identity development. Education of this kind is to be found in the parent/teacher-psychologist relation, and it
tends to resemble psychotherapy and social work rather than counselling provision/reception. It involves learning from one’s own biography. Socially speaking,
biographical learning – as Peter Alheit (2002) insists – is always associated with
an institution. Such models of educational work are applied in counselling centres
for adults and specialised counselling facilities for addicts and individuals affected
by or at risk of pathology. At the psychological-pedagogical counselling centre, the
improvement of the quality of life is patently sought in interventions targeting the
parents of disabled children. Participating in support or self-help groups, they are
encouraged to analyse their own biographies, evaluate the critical events and practise self-evaluation as well as assessment of their achievements in working with the
child. This enhances their confidence in the feasibility of constructing a better future and a new identity.
Clearly, the counselling centre as a place of learning creates opportunities for
varied and extensive educational interventions. It is a meeting place for people with
various needs and expectations. These people attribute diverse meanings and senses
to the counselling centre conceived as a place. The physical behaviours, such as the
child’s diagnostic examination, informal conversations, consultations, participation
283
in workshops and support/self-help groups and training sessions, occur at a place
that produces different emotions and experiences for different people, who invest it
with different meanings.
Although the counsellors’ interventions entail help-provision, their reception
by the clients is not always favourable, and the place where they are implemented
– the counselling centre – is not always associated with assistance. Sometimes the
place triggers unpleasant memories, bitter reflections and even suffering. It is particularly the case when re-thinking of the self and the world turns out inevitable
and is expected to be unflattering for the adult.
The counselling centre as a place of ambivalent actions
Ubiquitous in daily conversations, the media and the literature, the criticism of
the educational system bewails the conservative model of education based on discipline, encyclopaedic knowledge and the requirement of unconditional submission to authorities. The marketisation of education turns educational institutions
into places where segregation is perpetuated and social inequalities aggravated,
thereby fuelling pathologisation processes. The counselling centre as an “annexe”
supporting the school (the term coined by Tadeusz Tomaszewski) is subject to the
same transformations as the school and other educational institutions, where help
turns into a service and human subjectivity finds itself endangered by man being
re-named as “a client.” Such attributes of the counselling centre as common access,
egalitarianism and free services should help promote equal educational opportunity for all children and the youth. However, the social function is surpassed by
economic considerations and the market rules. As a result, the counselling centre’s
role becomes ambiguous, to say the least, which has already been addressed in the
literature. As a place of ambiguous operations, it has attracted the attention and
fuelled the development of critical counsellogy represented, among others, by Józef
Kargul, Bożena Wojtasik, Kazimierz Frieske and Alicja Czerkawska (cf. Siarkiewicz,
ed. 2004). The critique targets such negative developments within the counselling
process as segregation, labelling and manipulation, which are caused by various
factors.
Transformations of everyday life, which has come to be permeated by risk
(Beck, 2002, 2004), i.e. a permanent lack of stability, affect also the counselling centre’s operations. The place tends to produce quite divergent experiences. The counselling centre as a place of help-provision on some occasions offers security while
on other ones it deprives its visitors of it, turning into a place of stigmatisation and
branding. In the same place – the counselling centre – two contradictory things
come to pass concomitantly: restorative counselling and oppression – segregation.
The segregation processes commence as early as people start to seek help. This is
particularly acute in small communities, where the counselling services network
284
is poorly developed, or just non-existent, and consulting a counsellor takes a trip
to a bigger town. Although there are 565 centres in Poland (IBE, www.datawrapper.de), they are very unevenly distributed, with the Opole Province boasting the
fewest (16) and the Mazovia Province the most (79) of them. Unequal access to the
helping facilities and professionals is a sign of segregation, perhaps of social discrimination even.
Segregation at the place of help-provision is related to how its services are organised in terms of adherence to the zoning rules. With strict rules in place, the
counsellors are responsible for particular schools and have precisely assigned tasks.
Zoning and narrow specialisation combined with restrictive admission procedures
put guidance-seekers through “threshold selection.” And the postulate of “help for
everybody” is being replaced with the rule of “help for the chosen ones” – those
who persevere in waiting for a visit, fit the centre’s organisational schema as well as
its vision and range of services, are registered residents of a given district or live in
a particular area. Help and counselling become rationed, especially when it comes
to corrective and therapeutic interventions, which, for various reasons, may be used
only by a limited number of students.
Labelling, in turn, is connected with diagnosing which, as Charles Kennedy admonishes, serves to subdue people by giving them a psychological label they will
never be able to shake off (Kennedy, 2010, p. 159). Diagnosing may help a child, but
it may also turn into a label, a mark or even a lasting stigma. Labels, such as “hyperactivity” or “dyslexia,” included in written guidance, make the diagnosis sound
generalised and obscure the individual qualities, capabilities and behaviours. Only
when they are brought to light can help-provision be effective. However, the counsellors rely on counterproductive categorisation, which mostly expresses their domination and desire to control others and violates the ethical principles of helping.
The above observations suggest that the counselling centre as a place of ambivalent operations fulfils two important roles: it induces and yet, at the same time,
thwarts change. The counsellors engage not only in honest and noble-minded actions but also in manipulation, segregation and labelling, though it is not always
their own choice. The counselling centre has its determinist, selective and emancipatory facets, all of which deserve studying
Counselling centre as a place of the exercise of power
Power permeates all spheres of life. It is a variety of social inequality (Sztompka,
2012, p. 427) bound up with supremacy, dominance and inequities in personal and
social relations. Max Weber, a classic researcher of power, defines power as “the
probability that one actor within a social relationship will be in a position to carry
out his own will despite resistance” (Weber in Sztompka, 2012, p. 430). The entanglement of the counselling centre in power relationships results from two basic
285
conditions – the institutional and formal character of the centre and the intervention methods based on individual contacts and interactions. Power appears here
in two contexts – in relations between social ranks (director vs. employees) and
in helping relations (counsellor vs. counselee) (cf. Kargul, 2004; Mielczarek, 2009;
Siarkiewicz, 2004; Szumigraj, 1998).
The counselling centre is a place where social relations are formalised, which
grounds legal power based, as M. Weber observes, on legal regulations. This ensures efficient organisation of work and defines accurately the procedures of helpprovision, the issuing of certificates and opinions and the rules of admission. It
also regulates relations between the director and employees with regard to work
scheduling, selection and implementation of particular intervention measures and
performance monitoring. Disciplinary power in the counselling centre has been
studied by Elzbieta Siarkiewicz (2004, s. 15-45; 2010). It is to be found in space arrangement (separate offices for the director and specialists, sequencing of the help
route that starts at the front office, etc.) and in overriding bureaucracy, which is inviting ever more criticism from the parents forced to collect and fill in many forms
before the helping process is initiated.3 The procedures are, admittedly, inscribed
in the legislation on the responsibilities, rights, duties and competences of director and counsellors; however, their over-interpretation often produces bureaucratic
pathologies.
That hierarchical arrangement of human relationships is typical of institutions
is a widespread belief. Equally common is the belief that in such contexts holding a senior position entitles one to demand certain professional performance and
behaviour from others, to decide on the kinds and ways of help-provision, to give
orders and to have them enacted. In the director-employee relationship, power is
the director’s prerogative. In the counsellor-counselee relationship, power is the
counsellor’s prerogative. Power is associated with particular competences. The director’s competences include defining the scope of the counsellors’ duties, fixing
their working hours and laying down the internal procedures of help-provision, issuing certificates and drawing up opinions. The counsellor’s competences include
the selection of helping strategies and intervention methods as well as adjusting the
research tools to the way in which guidance is drafted.
Another kind of power is linked to the influence exerted on others in personal
interactions which are a form of counselling interventions. This kind of power is
related to the asymmetry inherent in the dichotomous division into the counsellor
and the counselee, in which the counsellor is the dominant party. Within counselling contacts, power is often grounded on particular techniques of conversation,
encouragement or persuasion, and tends to be accepted and consented to. The
3
On the dissatisfaction of advice-seekers and the criticism of excessive formalism rife in the psychological-pedagogical counselling centre, see my Poradnictwo instytucjonalne okresu przemian. Kontynuacja i zmiany (Institutional counselling in the transformation period: Continuation and changes)
(Skałbania, 2012).
286
parental acceptance of educational measures and solutions the counsellor suggests
for the child buttresses the counsellor’s personal authority. If the counselling suggestions are disapproved of, it takes place outside the counselling centre and influences their practical application. The parent’s decision to withhold the centre’s
certificate without informing the school about it illustrates a lack of coordination
among the counselling centre, the family and the school and a disapproval for the
content of the certificate.
The counsellor’s knowledge and competences are facets of power in the counselling relation. They are the means to professional ends, which additionally produces a threat of manipulation. Potentially determining the quality and course of
the helping process, the expert’s power may facilitate the meeting of help-recipients’
expectations but also trigger their frustration and complexes. The ways of exercising power, which is intrinsic to every interaction, are well known, widely described
and directly perceivable. Less known, however, are the feelings, experiences and
sensations of individuals who go through submission and find themselves on the
opposite pole of the domination relationship.
Given the multitude of studies of power in counselling, it seems quite pertinent
to ask whether the counselling centre is perhaps a place of “subtle oppression” inflicted on both its employees and the help-seekers. E. Siarkiewicz encapsulates it
pithily: “young people seeking help or support and those who are supposed to help
them find their own vocational path are drawn into the machinery of power, which
harnesses time, space, content and ways of communicating” (Siarkiewicz, 2004,
p. 20). Clearly, answering the question requires a comprehensive insight into the
counselling centre, the diverse meanings attributed to it and the help-seekers’ personal feeling and emotions.
The counselling centre as a magical place
Help-seekers tend to perceive the counselling centre as an as yet unexplored place
bathed in an aura of mystery, a space where “magic” and “taboo” interpenetrate
and advice and guidelines on what should be done and how to do it interweave with
prohibitions about what must not be done. The very term “magic” popularly designates the activity of sundry “professional” sorcerers, witch doctors and shamans,
and as such it should not be used to refer to the interventions of counsellors – educated people aware of their roles and responsibilities. What is magic? The Polish
Dictionary of Foreign Terms (1995, p. 674) defines magic as: 1. The totality of beliefs and practices based on the conviction that supernatural powers exist and can be
controlled by spells and rites 2. A unique power of exerting influence and affecting
others. Is magic but a relic of a distant past and does it affect only people with little
education? Bronisław Malinowski (1990) may help answer this: magic can be found
where coincidences or accidents soar and intense hopes clash with fears. Magic,
287
however, does not appear where things are certain, reliable and fully subject to rational methods and technological processes. These observations perfectly justify
the presence of magic in postmodernity, which is distinctly insecure, unpredictable
and irrational. Though variously defined in ethnography, philosophy and religion,
magic has one feature consistently attributed to it: manipulation of reality through
entrenched rites. Undoubtedly, in counselling, actions are ritualised, influence is
exerted, and manipulation is not unheard of (Siarkiewicz, 2010; Wojtasik, 2009).
Hence my attempts at tracing magic where guidance is provided and help extended.
Without doubt, many people perceive the counselling centre as a magical, unknown, mysterious and surprising place. Mystery resides in the space which the
clients gradually explore; it hides behind the doors of counsellors’ offices, breeding
an aura of magic as a response to things strange and unfamiliar.
Magic seems also to permeate the counsellors’ thoughts and words, which
evoke various emotional states in the guidance-recipients, convinced that the place
wields a unique power to make things happen. Magical thinking enables one to envision a better future, helps design the expected changes and proves one’s faith in
success. Magical thinking is exemplified, for instance, in “hoping that drafting diagnoses will improve teachers’ work” (Wojciechowski, 2002, p. 9). The confidence
that the counsellor can change the child and its behaviour ensues from attributing causative powers to him/her. The counsellor is a healer who works miracles,
casts spells, effectively influences the reality, undoes evil and conjures up good.
Such convictions improve the general physical and mental state of help-seekers and
frame the counselling centre as an institution where unbelievable, rationally inexplicable things come to pass. As a parent said: “I expect that they’ll help me here [at
the counselling centre – B. S.] and do something with my child, it’s my last resort.”4
The “something” in this utterance is full of magic; it embodies unknown actions,
especially ones that are incredibly powerful. The parents’ hope for a change mingles with uncertainty, filling the space of the counselling centre with difficult questions: How? Why? What should I do? What is the best thing to do? How long will it
take? The mystery and magic of the place are well conveyed in such metaphors as:
“a place of catharsis,” “unveiling,” “counselling under compulsion,” “struggles of the
conscience,” “the malady of the soul,” “an invitation to self-search” (cf. Skałbania,
2012; Kennedy, 2010).
Frequently, the parents themselves imbue the counselling centre as a place with
agentive powers by investing it with hopes, doubts and expectations. For some, it is
a place where they will receive an expected certificate or opinion; for others, it may
be a place of an educational failure, particularly when they realise what mistakes
they have made in their relationship with the child; for others still, it produces disappointment and doubt since their expectations have not been met.
4
An excerpt from a parent’s utterance on the parents’ expectations vis-à-vis the counselling centre.
288
The counselling centre as a workplace
The counselling centre as a workplace has been and is quite hermetic since due
to the limitations on the number of staff they employ only few people. As educational institutions, counselling centres employ mainly professionals with background in education, psychology and sociology. Psychologists, educators, speech
therapists and career counsellors have teacher status and perform tasks defined in
ministerial ordinances. Their tasks and intervention methods, as described in detail in the regulations of the Ministry of National Education, are mandatory for all
public counselling centres across Poland. The centralised system of organisation of
counselling services provokes reflection on formalism and subordination pervasive
in it. This, in turn, makes the counsellors perceive their professional creativity and
agency as severely constrained (Skałbania, 2012, pp. 90-96). The legislation in place
causes the counsellors to think of the counselling centre as an institution or an office and, accordingly, adopt the role of administrators who guard the law. The counsellors’ ethical dilemmas are drowned out by pressures to issue diagnoses, pervasive
haste and the demands of the authorities, which view statistical data as a basis of
assessment. Boards of education view the counselling centre nearly as a place of
production where the amount of guidance (opinions, certificates, etc.) produced
determines the facility’s quality and its position in the rankings of popularity or
social usefulness.
With counselling framed as a technological process, psychologists and educators focus excessively on the bureaucratic apparatus, in which exams and achievement tests are all important. The counsellors continue to look for diagnostic tools,
ignoring at the same time their own personalities as a capital facilitating effective
work with the clients. They think of their workplace in terms of a study equipped
primarily with specialised diagnostic tools. This inclines them to understand their
role as comprised mainly of diagnosing, evaluating and measuring the students’
properties and traits. Consequently, the counselling centre tends to be associated
with the counsellor-diagnostician inscribed in the models of an expert and a guide
(Wojtasik, 1993, 1994).5 As a result of transformations in social reality, the counselling centre has accrued a new meaning graspable in the market terminology of
speed, efficiency, competitiveness and cost-effectiveness. Under the influence of
these general transformations, especially the economic ones, the counselling centre’s operations change, which is observable in the growing tendency for counselling centres to launch promotion campaigns. Like schools, counselling centres solicit clients through newspaper adverts and leaflets distributed in schools, offering
them and their families a wide range of helping and support services.
With changes going on, the meanings that the counsellors attribute to the counselling centre as a place keep transforming as well. Today, the counselling centre
5
For the counsellor models, see Bożena Wojtasik (1993, 1994).
289
is no longer a place which guarantees employment continuity, professional stability and financial security. Neither do the counsellors enjoy social and occupational
prestige or a socially and financially privileged position. Observably, the counsellors realise it and re-cast the new meanings of their workplace in the context of
their personal, professional and social lives.
Conclusion
The analysis of the counselling centre as a place imbued with various meanings
implies that it is a site of important educational and social processes with highly
individual implications. With diverse, often contradictory actions unfolding in it,
the same place not only offers knowledge and shapes attitudes but also breeds various experiences and emotional states, not always positive ones. People who engage
with the counselling centre make sense of it in a number of ways. Children and the
youth find it an unfamiliar, slightly mysterious place where they are supposed to put
on display themselves, their skills and knowledge. For the parents, it is a place of
educational reflection where they hope to see their children changed and “healed”
by a “magical” power. The teachers expect the counselling centre to solve educational problems quickly and effectively, so it is a place where educational mistakes
are corrected. The counsellors themselves view the counselling centre as a place
where income is earned, experience gained, social and professional life enjoyed, expertise applied and, sometimes, dreams realised. Sometimes, however, they see it as
an office. The authorities perceive the counselling centre as an arena of educational
activity, subject to systematic evaluation and formal control, where the main focus is on the products the counselling interventions yield, that is, on opinions and
certificates.
Translated from Polish by Beata Mularczyk
References
Alheit, P. (2002). “Podwójne oblicze” całościowego uczenia się: dwie analityczne perspektywy “cichej rewolucji.” Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja nr 2, pp. 55-78.
Bańka, A. (2006). Poradnictwo transnacjonalne. Cele i metody międzykulturowego doradztwa
karier. Warszawa: Min. Pracy i Polityki Socjalnej.
Beck, U. (2002, 2004). Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności [Risk Society:
Towards a New Modernity], trans. S. Cieśla. Warszawa, Wyd. Scholar.
Bruner, J. (2004). Life as Narrative. Social Research, vol. 71 no 3, pp. 691-710.
Hall E. T. (1978). Ukryty wymiar [Hidden Dimension], trans. T. Hołówka. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
290
Kargul J. (2004). Kilka uwag o niebezpieczeństwach poradnictwa. In E. Siarkiewicz (Ed.)
Niejednoznaczność poradnictwa. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza UZ, pp. 49-55.
Kennedy, E., Charles, S. (2010). Jak pomagać dobrą radą [On Becoming a Counsellor], trans.
J. Kołacz. Kraków: Wyd. WAM.
Knowles, M., S., Holton, E., F., Swanson, R., A. (2009). Edukacja dorosłych [The Adult Learner], trans. M. Hubura. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN.
Kurantowicz, E. (2010). Raport: Odpowiedzialność uczelni za kształtowanie zachowań prospołecznych absolwentów. www.nauka.gov.pl.
Malewski. M. (2001). Modele pracy edukacyjnej z ludźmi dorosłymi. In E. Przybylska (Ed.),
Andragogiczne wątki, poszukiwania, fascynacje. Toruń: Wyd. Nauk. UMK, pp. 271-289.
Malinowski, B. (1990). Mit, magia, religia. Warszawa: Wyd. PWN.
Meighan, R., with L. Barton and S. Walker, (1993). Socjologia edukacji [A Sociology of Educating], trans. Ewa Koziej. Toruń: Wyd. UAM.
Mendel, M. (Ed.), (2006). Pedagogika miejsca. Wrocław: Wyd. Nauk. DSW.
Mendel, M. (2006). Pedagogika miejsca i animacja na miejsce wrażliwa. In M. Mendel (Ed.),
Pedagogika miejsca. Wrocław: Wyd. Nauk. DSW, pp. 21-37.
Mielczarek, M. (2009). Władza doradcy w relacjach z radzącym się. In A. Kargulowa (Ed.),
Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu. Warszawa: PWN, pp. 352-369.
Nalaskowski, A. (2002). Przestrzenie i miejsca szkoły. Kraków: Wyd. Impuls.
Nizińska, A., Raport: Modele uczenia się przez całe życie-przegląd i analiza wybranych
aspektów. www.silverteam.dobrekadry.pl.
Siarkiewicz, E. (2002). Tekst i kontekst przestrzeni poradni. In J. Kargul (Ed.), Dyskursy
Młodych Andragogów 3. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza UZ, pp. 95-105.
Siarkiewicz, E. (2004). Różne oblicza niejednoznaczności poradnictwa. In E. Siarkiewicz
(Ed.) Niejednoznaczność poradnictwa. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza UZ, pp.
15-45.
Siarkiewicz, E. (2010). Przesłonięte obszary poradnictwa. Realia-iluzje-ambiwalencje. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza UZ.
Skałbania, B. (2012). Poradnictwo instytucjonalne okresu przemian. Kontynuacja i zmiany.
Radom: Wyd. Politechniki Radomskiej.
Sztompka, P. (2012). Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków: Wyd. Znak.
Szumigraj, M. (1998). Poradnictwo jako subtelny instrument sprawowania władzy. In
B. Wojtasik (Ed.), Z podstaw poradoznawstwa. Vol. 2. Wrocław: Wyd. UWr.
Tuan, Yi-Fu (1987). Przestrzeń i miejsce [Space and Place: The Perspectives of Experience],
trans. Agnieszka Morawinska. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Wojciechowski, M. (2002). Dziecko z dysfunkcją. Remedium, no 9, pp. 8-9.
Wojtasik, B. (1993, 1994). Doradca zawodu. Studium teoretyczne z zakresu poradoznawstwa.
Wrocław: Wyd. UWr.
Wojtasik, B. (2009). Sytuacja poradnicza miedzy rytuałem interakcyjnym a prawdziwym
spotkaniem. In Kargulowa A. (Ed.), Poradoznawstwo – kontynuacja dyskursu. PWN
Warszawa, pp. 199-216.
Włodarski, Z. (1997). Uczenie się. In W. Pomykało (Ed.), Encyklopedia Pedagogiczna. Warszawa: Wyd. Innowacja, pp. 860-864.
III. Recommendations
for Counselling Practice
Aneta Słowik
Lessons for counselling practice at the IAEVG /AIOSP congress in Montpellier
Magdalena Czochara
Specialist counselling for the homeless people in Poland: Chances and limitations
ISSN 2299-4971
Aneta Słowik
Lessons for counselling practice
at the IAEVG /AIOSP congress in Montpellier
In this article, the author reports and discusses lessons for counselling practice,
formulated at the international AIOSP/IAEVG congress in Montpellier, France, in
2013. The first part of the article describes the mission of counselling as one of the
key themes referred to by many speakers. The author evokes contradictions and
ambiguities of the counselling mission emphasised by the congress participants.
In the next part of the article the postulates of changes are categorized one by one.
The author gives also a detailed account of accompanying events and meetings essential for the future actions of the International Association for Educational and
Vocational Guidance.
Key words: counselling, AIOSP/IAEVG congress, mission, changes, lessons
Counselling practice usually seeks its rationalisations, evaluations and suggestions
of interventions in the scholarly literature, in the experience of master-empiricists,
in the press and/or in the proposals of the organisers of social life. In exceptional
situations, the resources for counselling can also be found in fairy tales, wise-sayings or diaries of eminent people. Other interesting sources of inspirational lessons for counsellors are discussions held in various settings – thematic workshops,
general assemblies, symposiums, conferences and seminars. The international
congresses organised under the auspices of the IAEVG (International Association
for Educational and Vocational Guidance/Association internationale d’orientation
scolaire et professionnelle) undoubtedly offer abundant, precious takeways of this
kind. They have already become an established part in the events calendar of counselling researchers and professionals. This being said, the conference titled Career
counselling – human or civil right? held on 24-27 September, 2013, in Montpellier,
France, was indeed exceptional and, in truth, worth special attention. The organisers not only emphasised the anniversary character of the meeting (the first congress
was held 60 years ago, also in France) but also spared no effort to make the congress
genuinely relevant to career counselling professionals. Therefore, my report will not
be a typical example of its genre written in a dry, descriptive, bullet-points form.
I would like to share my critical reflection on the lessons the congress conveyed
294
and, also, highlight the practical guidelines articulated in discussions, requests of
counselling practitioners who needed real solutions, and objections against the theoretical, often fruitless discourse of theorists and politicians. This congress was not
yet another well-balanced academic meeting but a brave public debate in which difficult and embarrassing questions were not avoided. The grounds of the current rife
tensions, barriers and problematical situations were recognised and discussed even
though this showed the mutual relations among counselling professionals, theorists
and politicians as fraught with disharmony and ignorance. In short, the counsellors
put political correctness aside to reveal the everyday life of their institutions, the
theorists tried to use their knowledge to support counsellors, and the politicians
searched for the causes of the problems at hand.
The idea and mission of counselling
The IAVEG congress in Montpellier received about 200 abstracts and assembled
750 delegates from more than 40 countries. The rich programme included 18 plenary symposiums, 126 presentations and workshops and 22 posters. The main theme
of the congress – “career counselling – human or civil right?” – referred to the
primary mission of counselling, that is, to ensuring the fair and universal access
to counselling support for all those who need it but do not receive it due to various
obstacles. The basic tasks of counselling work were reminded – providing help and
support not just for those who actively seek advice, consultation and/or psychological counselling, but specifically for people with “wasted lives” (Bauman, 2004),
people who are rejected, made “invisible” in the institutional system, excluded from
the statistics – people who would not stand up for their rights.
Formulating the main theme of the congress, the organisers drew on the first
point of the Universal Declaration of Human Rights. They reflected on how the
principles inscribed in the Declaration could be enacted by planned measures and
applied solutions in counselling and career guidance on the micro-, mezzo- and
macro-structural levels. They pointed to dichotomies and tensions arising from the
intentional disregard for this problem and from the unexamined belief that these
rights are respected and observed.
The consequences of political entanglements of counselling practice
Scholars in counselling theory took on board the mentality of Western societies,
which view individuals as independent entities endowed with distinctive identities.
Identity is formed in the social and political context which provides a suitable environment for its development. The process, however, has also negative outcomes,
such as an ever growing gap between the individualistic “ME” and the social “US.”
295
This exacerbating polarisation produces acute alienation, with the community, reference groups and local environments potentially losing their relevance.
Additionally, the individuals oscillate between expectations of managing difficult situations by themselves and enmeshment “in the net” of politically correct,
“available” help offered by the institutional system. Consequently, counselling practitioners are sometimes entangled in formal expectations to enact egalitarian slogans despite actually recognising their utopian character. Worse still, in organising
social care-provision, in the broadest sense of the term, for their local communities,
they are forced to implement the radical rules of neo-liberal policy.
Those who need counselling also have their attitudes affected by finding themselves precariously positioned between Scylla and Charybdis. Some of them demand that their human rights be respected and the individual needs-oriented approach be endorsed. Other people in need of help radically demand that recovery
programs be implemented and make specific claims upon social services agencies.
They cite the provisions of international documents that guarantee social welfare,
such as the already mentioned Universal Declaration of Human Rights, which regulates social and migration policy in many countries. It also serves as a framework
of reference for handling asylum applications and launching inclusive education
programmes, which marshal support for foundations, associations set up by ethnic
minorities and migrant communities. Unfortunately, although high-minded, the
notions of the common good and solidarity in community advocacy often prove
empty ideas only. Compensation measures for the rejected social groups gain recognition, but they are seen as too expensive and unprofitable. When it comes to support-provision, priority is given to those considered resourceful, useful, promising
in convalescence and low-cost.
The congress participants were encouraged to reflect on the practical dimension of executive power laid down in the documents guarding human rights. They
looked into how the fair access to help and support, as well as organising a wellfunctioning counselling system, is based on realising the postulates of the Declaration, ratified by many countries. To what extent are the objectives of sustainable
action respecting the rights of individuals, societies and the natural environment
observed and pursued? They insisted that the individual potential developed in
social processes and in relations with other people and should ideally contribute
to the universal good. This conception was also underscored by Alicja and Andrzej
Czerkawski, who distinguished three dimensions of good in counselling practice
(Czerkawska A., Czerkawski A. 2005, pp. 21-35).
An important comment was offered on the IAEVG mission. This well-functioning organisation, which enjoys a considerable standing and assembles many famous
researchers, can exert influence and engage in advocacy on behalf of those whose
voice is not heard. The IAEVG’s duties can also be described as ensuring the quality of counselling and defending it against the inroads of profiteering. Profiteering
spreads among counsellors who implement neo-liberal policies and are inclined
296
to “judge” counselling services in terms of gain and loss, cost-effectiveness and financial returns on social welfare “management.”
Disappointments and awareness of ambiguities
All the scholars participating in the congress offered practical commentaries and
remarks. For instance, Lester Oakes – the head of the IAEVG – spoke about the
sources of reflection on the theme of the congress. He underlined that the international IAEVG meeting offered a great opportunity to work out a comprehensive diagnosis and to plan global actions aimed at implementing viable solutions
in practice. Oakes pointed out that in many countries counselling service was still
non-existent, no counselling-related research was conducted, and the pioneers who
realised that more systematic resources should be provided did not receive the expected support from government agencies. These counselling researchers and practitioners could use the IAEVG net as a site which offers reassurance, helps “charge
the batteries” to continue their struggle, inspires and assists in coping with resistance and obstacles.
Oakes raised also another issue. In the world of academia with its ever more
pervasive and ubiquitous virtual communication, it is still important to make sure
that researchers meet face-to-face. Therefore, congresses serve as important educational occasions, where the participants can learn directly from each other, find
out about their colleagues’ research interests, arrange partnerships to do research
projects together and get immersed in the international and intergenerational community of counsellogists. First of all, however, they can take part in international
activities working toward the achievement of individual and universal good.
Christian Philip – the head of the Montpellier regional board of education –
also referred to the IAEVG mission. He emphasised the important role of career
counsellors and of those responsible for their training, professional development
and identification of their needs. He outlined the situation of young people, who
should become the priority group to be offered support by local counselling services. The time of precarious employment, when even university education does
not guarantee jobs, pressure to keep upgrading one’s qualifications and aggressive
devaluation of acquired skills, all make more and more young people believe that
formal education is not worth investing in. The speaker appealed to the delegates
to seek ways of re-kindling the learners’ hope and faith in the sense of institutionally provided education. The frightening picture of young unemployed degreeholders in Spain, Greece, Portuguese, Bulgaria and Romania has discouraged an
increasing number of students from pursuing education and taking their A-levels.
Their dejected attitudes are also triggered by the fear of debts incurred by taking
student loans, which many graduates are unable to pay off. Another reason of leaving education prematurely is the necessity of taking up a job, often a low-paid and
297
manual one, with the earnings barely covering the cost of living in one household
shared with the parents and grandparents.
In his opening address, Jean Guichard reflected on the paradigm of career
counselling and intervention methods which can support a sustainable development of the individual and the natural environment. In the first part of his speech,
Guichard described the historical background of changes in the counselling models
dating back to the 19th century. Between the 19th century and the 1970s, the (then
innovative) goals which vocational guidance pursued included the betterment of
the working conditions and the improvement of occupational preparation. It was
believed that compensation measures launched in those areas would result in creating an effective society aligned with the fair and egalitarian rules. However, the
radical economic transformation spanning over the last 40 years has shown the insecurity and alienation of the individual, caused by the loss of stable employment
and the devaluation of once-acquired skills. The slogans of lifelong learning and
career constructing sound unconvincing in the world without employment.
In my view, the negative developments addressed by Guichard, such as a sense
of insecurity, pointlessness of action and helplessness of counselling professionals,
are felt even more acutely in Central-Eastern and South-Eastern Europe. The closing down and downsizing of factories and other, once stable, companies, currency
devaluation and governments’ inability to keep coming up with policy solutions
have contributed to shifting the responsibility for lifelong career-designing onto
individuals. The pressure to develop life-management skills, the reification of people and the re-formulation of human values in economic terms (utility, efficiency,
profit-making, etc.) have resulted in the focus on the meeting of individual needs.
Consequently, governments are withdrawing from their protective function and
promoting the belief in the necessary individual self-reliance and personal coping
with difficult situations.
A slightly different and more detailed assessment was presented on the second
day of the congress by Peter Plant from Aarhus University (Denmark), a former
deputy chairman of the IAEVG. Currently, Plant is an active member of the coordinating board of the European Lifelong Guidance Policy Network (ELGPN). He
also emphasised the tensions and ambiguities with which counselling and career
guidance are fraught at the moment. On the one hand, career guidance is a useful
and representative tool used by the authorities to prove that they are realising the
postulates of social justice. On the other hand, it is a subtle instrument of social
control; it is increasingly becoming an ostentatious, illustrative way of solving social
problems (cf. Szumigraj, 1998). As the researcher observed, the local authorities
pressed by budgetary constraints seek funding for social work and social services
(including career guidance) through international projects. The beneficiary groups
are selected by those who fund the project. In order to promote good practice, certain activities are performed even though there is no real need for them in the local community. The outcomes – partial or complete solutions to the local social
298
problems – are expected to be reported as quantitative evidence, using numbers
and percents. Independent, self-earning guidance services are held up for praise in
local communities as an economically sound model of the management and distribution of social welfare funds.
In his courageous, critical speech, Plant cited, as an example, oppressive policies
targeting a very popular beneficiary group – young people (aged 18-35). The “supportive” solutions with a clear objective to curb unemployment in this age group
can easily be interpreted as manipulatory. Young people are advised to choose an
educational and career path that leads to occupations with the highest employment
rate. Thus, the technical disciplines are favoured while the humanistic studies are
in retreat. Many educational institutions offer workshops, training schemes and
courses which foster entrepreneurial capacities, economic expertise and concrete
skills. Career advisers at schools, employment counsellors, social workers and specialists in education, sociology, culture and ethnology are all examples of low-paid
professions suitable for “the naïve,” who are doomed to become ultimately disaffected with the egalitarian postulates undercut by austerity budgeting.
In the situation of contradiction, when the counsellors’ possibilities and the
advice-seekers’ needs are mutually exclusive, the image of institutional help becomes ambiguous. Such services as career centres can be viewed as an example of
good practice geared toward the ideals of social justice, but they can also be sites
of the manipulative use of social control instruments. According to Plant, the existing tensions have caused a decrease in trust to formal institutions and inclined
people to look for informal help and advice in everyday life (cf. Siarkiewicz 2010,
pp. 26-28). Therefore, following the Danish solutions, counselling and guidance
should not be organised exclusively in the formal settings. If counsellors and advisors simply wait for their clients in advice centres, their work becomes only all the
more easily controllable by the government. The challenge for the present-day advisors is to seek their clients – to leave the office and go out into the communities,
where people who need support live their lives. Out there, the counselling professionals can start constructing community hubs or advice and intervention points
anchored in the local social environment. In this way, advisors can reach those who
would never be clients of formal institutions and would never demand their rights.
This type of counselling and guidance requires a lot of activity; advisors need to become animators, mediators and moderators supporting local communities. In this
way, they can establish themselves as those who listen, help in writing applications,
show accessible systemic and legal solutions, suggest ways of negotiation and remind about civil rights.
Another leading figure and a key-note speaker at the congress was philosopher Jean-Claude Michéa. He also started from a historic perspective, pointing
out that as early as in the 18th century human life had been shaped by the rules of
increasingly capitalistic markets and, at the same time, by the developing legislation for protection of workers against exploitation and instrumental treatment. The
299
individual always seeks balance between autonomy, self-determination and limitations imposed by the invisible hand of the liberal market. However, the philosopher observed that this permanent dialectic should not be perceived as a burden
or a destructive fate only as it could be effectively used to revise basic human rights
and create global, international institutions that would demand respecting human
rights, especially where they are ignored and violated. Michéa agreed that individual lives were bound to be more and more disrupted by the new aggressive rules of
political economy. The rules of the market will be overriding in determining human needs and will have the last say in interpreting and “correcting” the universally
recognised documents which guard the human dignity.
After Michéa’s presentation, I had an opportunity to talk about it with some
other (mainly French) listeners. They agreed that the image of human life Michéa
depicted was rather pessimistic. Humans are puppets whose strings are manipulated by the brutal economy. The individual’s efforts to cooperate with the world
of employment are met with disappointment. Only few are able to keep pace with
its changing demands, and nobody can predict in which direction the economy
will develop. People consent to their rights being limited one by one. They have no
other choice but to be constantly torn between the harsh, impersonal rules of the
market and governmentally enacted social control, on the one hand, and the ideals of human rights and dignity inscribed in the internationally valid documents,
on the other.
In the address closing the congress plenary sessions, Mark Savickas also reflected on the changes which counselling has undergone over the 20th and 21st centuries. Discussing his theoretical constructs and practical solutions, he drew largely
on such notions as individualism, permanent pressure on self-realisation, continuous relocation of skills and flexible adaptation to new cultural and social conditions. He believes that, facing such expectations of self-determination and goalachievement, individuals experience alienation. The solution to the predicament
lies in the transition from the focus on satisfying individual needs to engagement in
the processes of identity construction, which unfold in relations with other people
and are realised in various social groups and local communities. Savickas referred
to the career counselling intervention methods based on biographical narratives,
which can be interpreted not only as stories of individual life-courses but first and
foremost as diagnostic descriptions of societies and communities. They are sources
of knowledge about the life of a group, the history of local society and the social and
cultural contexts in which the threads of an individual biography get interwoven
with the common social texture.
The renowned counsellogist went on to insist that the strategies of life-designing should not be developed exclusively around individual personal skills but
should also take into account the potential and resources of the local environment.
The individual’s activities should aim not only at pursuing self-interest but also at
contributing to the common good, mindful of the system’s sustainability. Savickas
300
proposed also to outline new tasks for counselling. Instead of being reduced to an
instrument of obtaining a well-paid job or a satisfying career, guidance and supportprovision should rather aim to discover and attain general well-being. Counselling
interventions should also seek to re-make the social reality into a more friendly
and equitable environment. In this context, the individual’s engagement in informal
activities becomes crucial (e.g. carrying out projects important for local society).
In search of foundations for change
All the talks I participated in and reported above were chosen based on my research
interests, such as biographical research informed by counselling studies and intercultural psychology. The symposium which proved particularly interesting to me
was held by British specialists in biographical research (Linden West, who is the
chairman of the ESREA biographical research section, Hazel Reid, Alison Fielding
and Rebecca Tee). The four speakers presented counselling intervention methods
based on biographical narratives. They used narratives of students and alumni who
had signed up at the career office of Canterbury Christ Church University (UK).
Another research project they discussed dealt with career advisors in everyday life,
e.g. members of the school council (mainly volunteers), including students’ parents, alumni, community activists, representatives of associations and the local authorities and seniors of considerable standing. The researchers sought to find out
what sense the narrators made of counselling activities and how they described the
process of becoming a counsellor (cf. Siarkiewicz, Trębińska-Szumigraj, ZielińskaPękał, 2012). The other questions raised were: What dilemmas are they facing?
What are their tasks and in how far are they expected to execute them?
Another symposium I found interesting focused on a slightly different topic:
Green guidance: time for action and was held by an international team of researchers (Lyn Barham, Peter Plant, Barrie A. Irving and Christopher J. Manley). They
outlined the mission of a project broadly referred to as green guidance. The speakers reminded that the IAEVG members had committed themselves to meeting the
demands defined in 1995 and insisted on including ecological education in the
training curricula in career-designing. The mission of green guidance should be
to counteract the consequences of tensions generated by abandoning the systemsthinking heedful of the homeostasis of the ecosystem. The imbalance of in the natural environment, the excessive concentration on ensuring the financial sector’s liquidity and the prioritisation of economy over ecological awareness radically affect
the quality of well-being. Accelerating and overlapping trajectories coupled with
the constant displacement of biographies into new cultural and economic contexts
exacerbate the need for counselling support. The counsellors’ responsibilities, consequently, include making the clients aware of the urgency of sustainable, holistic
301
development. The environment-conscious attitude should be a crucial component
of lifelong strategies for career construction.
A similar issue was discussed in another symposium titled Embracing social justice in Career Education and Guidance. Moving beyond the rhetoric towards a critical social justice. The speakers – Beatriz Malik, Nancy Arthur, Barrie A. Irving and
Gabriela Cabrera – pointed out that advisory and counselling activities, particularly
in the West, were devised to form greatly independent individuals, to support their
development and self-determination, to construct highly individualised biographies and to realise personal passions and interests. These processes “breed” certain
threats (cf. Kargul, 2004, p. 49-54) and require reflection on the hidden dimensions
and latent areas of counselling oriented in this way – counselling which “correctly”
fulfils the expectations of aggressive neo-liberal politics.
The researchers identified the tensions between high-minded action (which
supporting and helping should be) and an equally high-minded ideal of equal access to help as a universal right, on the one hand, and the governmentally implemented legislative and executive policies which deepen marginalisation and exclusion, on the other. The requirements of measurability, evaluation and profit-making
boost competition among helping institutions. Only the most efficient, comprehensive and demanded services involved in many international projects are to survive.
Yet, which social groups are to be the beneficiaries of the services is defined each
year by government agencies and private enterprises which fund the projects. The
speakers also stirred a discussion asking provocatively: “What about care, systemic
thinking, global help actions for ‘distant’ others who live in poverty?” “What activities can the counsellor undertake at the micro and mezzo-structural levels in order
to eliminate the differences in place?” “How to help the exploited who work for
entrepreneurs and agents without adequate pay for the job done and emigrate in
search of livelihood and dignity?”
A different theme was tackled in the (French language) session in which I was
one of the speakers. We talked about practical counselling intervention methods.
The speakers in this session included Laurence Cocandeau-Bellanger from the
University of Angers (France), Philippe Jacquin from the University of Bordeaux
(France), Katia Terriot from the Centre CNAM – INETOP (France) and Aneta
Słowik from the University of Lower Silesia (Wroclaw, Poland). These methods
enable the counsellor to analyse the advice-seeker’s personal identity at the point
of transition in his/her life, to examine the displacement and integration of possessed and demanded skills of immigrants in the culture of arrival and to identify
a person’s interests and commitment to develop them. We also addressed guidance
on developing a lifestyle in which a balance is preserved between private and professional life.
The speakers’ presentations were followed by a discussion initiated mainly by
French counselling practitioners, who appreciated the practical side of the presentation. They inquired about the details of the methods described and possibilities of
302
applying them in their work settings. They critically reflected on the subjects discussed and shared their difficulties and dilemmas; they also identified formal obstacles encountered in French advice centres.
Important accompanying events
The congress abounded in other interesting initiatives and meetings. For example, all the participants were invited to join the IAEVG forum, where the executive board presented a report on their activities. All those present were divided
into smaller groups, with at least one official member of the board joining each of
them. They discussed new targets and tasks the IAEVG should engage with in order
to meet more adequately the current human needs in keeping with the statutory
aims of the international community.
Another important event was an innovative official meeting of the IAEVG ethic
section, which revised the organisation’s statute regarding advisory and counselling activities. The principles that guide and underpin the IAEVG mission include:
pursuing the social good, promoting social justice and equal rights, supporting
the rejected and those at risk of marginalisation and working toward a sustainable
technological, economic and industrial development aligned with the needs of the
ecosystem.
A meeting of young IAEVG members attended by the head of the association,
Lester Oakes, was also an engaging event. Designed as a workshop, the session
gave the young researchers an opportunity to articulate their needs, expectations
and initiatives which could be realised through the IAEVG. There was a space for
critical reflection, debate and creative ideas coming from different continents. The
proposals put forward included, among others, organising training workshops for
the young researchers (with at least a PhD degree) to present various projects and
discuss them at length. Emphasised was the need to create and tighten relationships with new members of the IAEVG. One of the important postulates regarded
the generational continuity and a more visible presence of young researchers on the
IAEVG board.
Congresses are also a good occasion to honour eminent contributors to the
counsellogists’ community – distinguished scholars, renowned researchers, initiators of international actions promoting counsellogy. And indeed, this was also the
case this time. At the festive banquet, congratulations and words of gratitude were
extended and a Festschrift was presented to Professor Jean Guichard.
(Tentative) Conclusion
International congresses and conferences are often criticised for their repetitive subjects, insufficient time for satisfying scholarly debates, reduced options of
303
attending various sessions due to parallel scheduling, excessive focus on theory and
inadequate connection to everyday practice. I also subscribed to these beliefs, widespread in the academia. However, the meeting in Montpellier stood out in many respects, such as solid organisation, making sure that all participants could take part
in all scheduled events, and creating good settings for extensive discussions and opportunities for expanding cooperation within the IAEVG. Additionally, in professional discussions, critical voices and practitioners’ remarks were heeded with due
attention. Also, as difficult subjects were not avoided, the dangers and trouble counselling and advice work is embroiled in locally and globally were taken on board.
Especially poignant were deeply realistic reflections, distressed and sometimes cut
short by the moderators’ “it wouldn’t be of interest to our foreign guests,” “it is our
French context” or “we’ve neither place nor time for this discussion here.” The congress offered also space and time for sharing options and solutionsas well as opinions on the limitations encountered in everyday practice, research and teaching.
These strengthen the feelings of solidarity and understanding but also an awareness
of different social and cultural contexts in which various academic communities
work.
To sum up, I will attempt to recapitulate all the major takeaways relevant
to counselling practice which emerged in the debates and discussions held at the
congress:
◆◆ Establishing close multilateral cooperation among theorists, counselling/
advising professionals and policy makers.
◆◆ Identifying and, if possible, combating the concealed mechanisms of neoliberal economy, neo-liberal cultural policy and corporatism that turn
counselling into an ideological battlefield (Rutkowiak 2010, p. 205), e.g. by
re-allocating funds to designated agencies, foundations and state institutions and by prioritising certain social policy targets.
◆◆ At the international level, mutual learning of good, creative solutions for
lifelong education of counsellors.
◆◆ Initiating debates and meetings in which the difficulties and limitations
to counselling interventions as well as the ways to overcome them could be
explored.
◆◆ Engaging in cooperation with intellectuals and resorting to what is referred
to as post-neoliberal education focused on the values of social democracy,
such as social sensitivity, social justice, etc. (cf. Potulicka, 2010, pp. 330-331;
Rutkowiak, 2010, pp. 339-356).
◆◆ Organising help and support not only for the active advice-seekers but first
of all for the rejected and abandoned, the “wasted lives” (Bauman, 2004)
304
not to be found in the monitored high-risk groups and in any statistics –
people unlikely to ever contact an advisor on their own.1
◆◆ Brave and imaginative attitude (Rutkowiak, 2010, p.339) in defining the
role of the counsellor/advisor. This role can be adopted by, for example, social workers, street workers, nurses, office workers, teachers and, also, by
close relatives, compatriots, etc.2
We can only hope that the important arrangements and findings the congress
arrived at and, particularly, the frustrated voices of counselling professionals and
critical assessments of counselling researchers will be properly attended to and
heeded in policy projects, decisions and legislation constructed by politicians and
economists.
The tradition observed by the IAEVG scientific and organisational board has
it that the conference venues alternate each year so as to enable different delegates
to participate. The priority behind these events is to ensure fair chances for all the
members and speakers to present novel, less familiar topics in the rich and diverse
discipline of counselling. For this reason, in 2014, the IAEVG congress took place
in Canada, and the next one will be held in 2015 in Japan. Regrettably, for many
speakers and participants traversing the continents is thwarted by financial barriers.
Translated from Polish by Aneta Słowik
References
Bauman, Z. (2005). Życie na przemiał [Wasted Lives]. Warszawa: Wyd. Literackie.
Czerkawska, A., Czerkawski, A. (2005). Etyczny wymiar poradnictwa zawodowego. Warszawa: Biblioteka Doradcy Zawodowego KOWEZiU.
Kargul, J. (2004). Kilka uwag o niebezpieczeństwach poradnictwa. In E. Siarkiewicz (Ed.),
Niejednoznaczność poradnictwa. Zielona Góra: Wyd. UZ.
Potulicka, E. (2010). Pytania o skutki neoliberalizmu. Aspekt społeczny. In E. Potulicka,
J. Rutkowiak (Eds.), Neoliberalne uwikłania edukacji. Kraków: Impuls.
Rutkowiak, J. (2010). Wychylenia wyobraźni. Z myślą o poneoliberalnych przemianach
w edukacji. In E. Potulicka, J. Rutkowiak (Eds.), Neoliberalne uwikłania edukacji. Kraków: Impuls.
1
I have in mind chiefly refugees and illegal or legal immigrants who do not know the Labour Code
and have only very poor command of the language of the country of arrival. See Ed Vulliamy (2012)
for an account of the appalling situation of Mexican migrants manoeuvred into dependence on human and drug trafficking.
2
Ewa Winnicka (2014) describes self-help, counselling meetings organised for Polish women migrants in London. She lets the compatriots speak and diagnostically address their problematical
situations in which help-provision should be implemented by the relevant institutions.
305
Siarkiewicz, E. (2010). Przesłonięte obszary poradnictwa: realia, iluzje, ambiwalencje. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Siarkiewicz, E. Trębińska-Szumigraj, E., Zielińska-Pękał, D. (2012). Edukacyjne prowokacje. Wykorzystanie etnografii performatywnej w procesie kształcenia doradców. Kraków:
Wyd. Impuls.
Szumigraj, M. (1998). Poradnictwo jako subtelne narzędzie sprawowania władzy. In B. Wojtasik (Ed.), Podstawy poradoznawstwa. Wrocław: Wyd. U.Wr., pp. 21-32.
Vulliamy, E. (2012). Ameksyka [Amexica: War Along the Borderline]. Wołowiec: Wyd.
Czarne.
Winnicka E. (2014). Angole. Wołowiec: Wyd. Czarne.
ISSN 2299-4971
Magdalena Czochara
St. Brother Albert’s Aid Society
Specialist counselling for the homeless people
in Poland: Chances and limitations
The multidimensional dynamic of changes in the contemporary social reality constantly triggers new attempts to describe and systematise the knowledge of these
changes as well as of their accompanying phenomena and their various effects. Social care services and the challenges for their organisation fall within this broad
area. This article inscribes itself in these studies. It analyses the understandings of
the role which specialist counselling plays in the support system for the homeless
people and cites examples of specific solutions adopted in Poland, emphasising the
urgency to introduce changes in this domain.
Keywords: homelessness, specialist counselling, support for the homeless people
Homelessness: Its contexts and multifaceted nature
The current social developments at the micro- and macro-scale and their complexity significantly affect human lives in postmodernity (Bauman, 2000). Their pace
and scope often exceed the adaptive capacities of individuals, which results in
vulnerability and helplessness, involvement in risky behaviours and, often, livingstandard reduction (cf. Skałbania, 2009). The developments characteristic of posttraditional society described by Anthony Giddens (2002) and risk society conceptualised by Ulrich Beck (2002) make the individuals’ situation in life increasingly
difficult. In the widespread culture of individualism, a sense of alienation appears
while everyday realities make decision-making self-sufficiency difficult indeed
(cf. Jacyno, 2007). The struggle with the oppressive reality, the mounting problems
and, even, the existential crises tends to exceed the capabilities of the individuals
who are unable to adapt to the unpredictable and non-transparent world. Obviously, as Zdzisław Wołk (2011) notes, these challenges are not always really a novelty, but they are significantly complicated by the developments mentioned above,
which are now increasingly dynamic and extend over a notably wider area of social
problems. As a result, the individuals lose their sense of security and stability. They
are unable to keep up with the changes and to cope with the specific demands of
contemporary reality.
307
The social and civilisational crisis, the changes in living conditions and the
destabilisation of the world order also significantly contribute to the exacerbation
of social problems, including homelessness. The current scale of homelessness is
alarming; it causes severe individual and socioeconomic consequences (StaręgaPiasek, 2005). Furthermore, with the changing reality, the conditions and manifestations of homelessness keep changing as well. As a result, many democratic societies find homelessness an increasingly important social issue which urgently calls for
effective solution (Olech, 2011).
For several years, entire Europe has been struggling with aggravating homelessness. European states are slowly becoming aware of its relevance and the social
costs of negligence, particularly in prevention of and collaboration in addressing its
effects. As Barbara Goryńska-Bittner (2011) observes, the EU societies find themselves in a special situation since the accession of the former socialist countries and
the gradual opening of the labour markets to the citizens of the new member-states
have produced new challenges for them. The freedom of movement enjoyed by the
residents of the EU has a bearing on homelessness as the predicament affects especially the economic migrants from Central and Eastern Europe, including the
Polish migrants. Consequently “new homelessness”1 has appeared, having not only
a global range and significance but also a distinctive, regional, European and local
dimension (Dębski, 2011, p. 59).
Similarly to attempts at formulating a universally acceptable definition and typology of homelessness, attempts to identify all the main causes of and factors in
homelessness are extremely difficult. This is evidenced by the variety of concepts
explaining why people become homeless put forward in the international and Polish literature alike (Dębski, 2011). There are diverse classifications of the causes of
homelessness, each of which defines them in a different way and attributes a different impact to particular determinants of homelessness. In general, however, the
homelessness-causing factors tend to be outlined in a dichotomous framework.
In the Polish literature, homelessness is addressed either as a social phenomenon or as an individual situation (Porowski, 1998), and thus it is considered a result
either of wider social problems or of the individual’s problems (Sołtysiak, 1997). In
turn, the classification proposed by Eugeniusz Moczuk (1999) frames the factors
determining homelessness as an ensemble of heterogeneous causes related to the
pathologies generated by the overall socio-economic and legal situation of a country, or even a continent, and personality-related or socio-psychological causes
(cf. Szczepaniak-Wiecha, 2005). The multifacetedness of homelessness is equally
comprehensively shown by Andrzej Przymeński (2001). The author insists that
the individual (micro-social) determinants of becoming homeless are intertwined
with the macro-social causes (resulting from the socio-economic situation, which
1
M. Dębski, (2011, p.59) defines “new homelessness” as homelessness of the refugees, but also as
homelessness among Poles who become homeless as a result of economic migration or upon return
from an unsuccessful stay abroad.
308
significantly affects the increase in homelessness). He aptly points out that the division into the individual and the social factors is not as important as capturing the
interaction between these dimensions. In this context, it is not possible to determine a one, single factor leading to homelessness since multiple areas of life of the
affected individuals are involved in the process – starting from the material exigencies of life (lack of housing and income), to relations with other people (stigmatisation, social isolation), to personal needs (loneliness, loss of the meaning of life).
Homelessness does not simply mean a lack of adequate accommodation but also
entails a psychosocial dysfunction of the affected individuals.
Currently, such factors as addictions, crime, domestic violence, lasting dissolution of interpersonal relationships, family disintegration and mental disorders are
counted among the causes of homelessness in Poland in A. Przymeński’s microsocial category. The macro-social category includes unemployment, poverty, inadequate health care system, social welfare failures, bad housing situation, demographic changes and social mobility (Dębski, 2011). Given this multiplicity of factors,
the problem of homelessness is, without doubt, extremely complex, and providing
support and assistance to the homeless is exceptionally difficult.
To tackle the complexity of homelessness, as well as of the socio-vocational reintegration of the affected social group, lies beyond the scope of this article. Therefore, it aims neither to indicate general reasons for the current state of affairs nor
to arrive at generalisations which could prompt uninformed opinions on people
disengaged from various spheres of socio-occupational life. Instead, the article aims
to highlight the multifacetedness and current dynamic of homelessness and, above
all, to focus on the kinds and pertinence of relevant help-provision, particularly of
specialist counselling for the homeless and those at risk of homelessness.
Specialist counselling for the homeless people
The fact that subsistence difficulties and non-material problems commonly co-occur implies that social reintegration of the homeless people requires comprehensive
measures. The effectiveness of support provision seems to be impaired if the aid
package offered to the homeless does not include specialist counselling. As Marlena Jasnoch (n.d.) points out, the primary objective of specialist counselling is
to improve the quality of life of support-seekers, facilitate their development and
optimise various aspects of their social (individual, group, family or vocational)
functioning. It involves specific interventions performed by professionals who seek
to help in solving problem situations, thereby focusing, as Jasnoch insists, on support-seekers’ inner experiences. Counselling professionals are expected to work
for the clients’ good, assist them in changing their attitudes and entrenched thinking and facilitate their problem-solving in order to minimise the impact of adverse
309
external conditions and strengthen their inner potential. Ideally, this should increase their chances of overcoming their current situation.
In psychological terms, the essence of the counselling process lies in fostering
(in a person afflicted with or at risk of homelessness) a readiness to recover or acquire the ability to cope with his/her own problems, make the right decisions and
implement them, as well as to avoid future behaviours conducive to life difficulties.
From the counsellor perspective, counselling is an interpersonal process of support-provision in which a homeless person, or one at risk of homelessness, becomes
an equal partner in the activities undertaken for their benefit. It is a process which,
according to Alicja Kargulowa (2004, p. 56), can be defined as “facilitating selfchange” since professional counselling interventions aim to develop motivation,
enrich the information resources and overcome the stereotypes rife in counselees’
social awareness. Thereby, professional counselling fosters changes in thinking and
in perceptions of the adverse life circumstances, which seems to be an even more
valuable outcome since, as B. Goryńska-Bittner observes, “the tendency to blame
solely the homeless individuals (or society) for their difficult situation is still widespread in the social perception” (2011, p. 148). In fact, homelessness, as already
mentioned, is a much more complex phenomenon and requires solutions that allow
for the unpredictability and subjectivity of human behaviours in the context of cultural traditions, particularly in view of the on-going transformations.
The legal frameworks for counselling
As a member of the European Union and the Council of Europe, Poland is obligated to develop a model of active social policy. Responsible for the citizens’ living standard and quality of life, the state and the local governments are supposed,
among others, to implement active measures to combat poverty and social exclusion. The model is underpinned by civil and social rights recognised in the European Social Charter (revised) (1996) and the Charter of Fundamental Rights of the European Union (O.J. EU C303, 14.12.2007). Both documents, together with Articles
151 and 153 of the Treaty on the Functioning of the European Union, form the basis
for active social policy-making, which includes social assistance, therein specialist
counselling.2
Implementation of specialist counselling in Poland is founded mainly on Article 46 of the Social Assistance Act of 12 March 20043 – the legislation regulating
the system of social benefits. The Article stipulates that specialist counselling is provided to individuals and families who are in difficulty or require assistance in solving their life problems, regardless of their income. It also defines the three main areas of specialist counselling, i.e. – legal, psychological and family counselling – but
2
Based on the report of the social assistance expert group (Stenka, 2011).
Dziennik Ustaw (OJL) 2004.64.593 with amendments.
3
310
does not rule out either providing specialist counselling in other areas (e.g. civil
counselling) or organising specialist counselling for selected target groups, including the homeless people and those at risk of homelessness as well as their families
(Kaczmarek et. al., n.d.)
According to the Social Assistance Act, specialist counselling types include:
Psychological counselling – is a form of psychological support offered to the
individuals in a crisis situation, who experience difficulties in adaptation and emancipation (Czabała, Sęk, 2001, p. 617). The goal for the counsellor and the counselee (the client) is to identify the problem and the factors perpetuating it as well as
to search for ways to overcome the crisis and alleviate or remove the difficulties in
solving it. Therefore, strengthening the client and promoting his/her development
and problem-solving predispositions are the key factors in psychological counselling. Using this type of counselling is an emotionally involving activity, not only
because of the problem itself but also because of the nature of the social relations in
which the psychologist (counsellor) and the homeless person (client) are engaged.
Psychological counselling requires that the client fully open up to a stranger as well
as clearly formulate and verbalise his/her problems. It also demands sincerity of
expression and an ability to address uncomfortable subjects.
In the initial meetings with the psychologist, a diagnosis is drafted. It should
determine whether the homeless person’s problems stem from his/her personality disorder or from his/her current life situation, as well as whether counselling
is a suitable form of psychological help for the person in question or whether, perhaps, s/he should be referred to another professional (Jaroszewski, n.d.)
Psychological, legal, social and/or medical support is usually preceded by a crisis intervention which involves diverse interdisciplinary activities aimed to restore
a tolerable equilibrium in the homeless person’s life by providing immediate specialised assistance. As the very term suggests, crisis interventions are incidental and
dynamic. They comprise quick-paced and intense actions. The goal of the crisis intervention is to restore the homeless person’s mental balance and ability to cope
with all pressing issues independently, thereby preventing the crisis reaction from
petrifying into chronic psycho-social failure (Social Assistance Act of 12 March
2004 – art. 47.1). In duly justified cases, the crisis intervention may include providing shelter (up to 3 months) (art. 47.3 of the same Act).4
Family counselling – includes family therapy and support in solving a wide
range of disorders in family functioning, such as problems related to child-rearing
in natural and foster families and to the care for a disabled person.5 Mainly educational, family counselling has, therefore, a very wide span and relies on various
helping interventions for supporting the proper functioning of the family, covering
comprehensive legal, economic and educational assistance.
4
Ibid.
All these issues are covered by the Social Assistance Act of 12 March 2004 (Ibid.).
5
311
Legal counselling – includes advice and information on the Polish law in force
and its practical application. Its aim is to help the client navigate effectively when
faced with legal problems. The helping measures it offers include, among others,
explaining and discussing the relevant legal provisions, providing legal correspondence templates, drafting pleadings, drawing up debt management plans, advising
on the necessary steps to settle the client’s legal situation and instructing on how
to use the assistance of solicitors, barristers, etc. The most common legal counselling interventions concern matters falling under family law (divorces, separations,
parental rights, spousal maintenance, etc.), criminal law (criminal proceedings)
and administrative law (landlord-tenant law). Counselling is carried out by a qualified lawyer or a law student under the mandatory supervision (Winiarska, n.d.)
Civil counselling – is somewhat broader in scope than legal counselling. It includes information and advice on relations with the public administration. It is provided by qualified individuals, though not necessarily by lawyers. Its aim is not only
to solve the citizens’ problems but also to improve their resourcefulness, a prerequisite to their active participation in social, political and vocational life. Both types of
counselling (legal and civil) are similar as they share the focus on legal aspects and
the way of service-provision.
Given the specific nature of counselling for the homeless people, it may be conceived in two ways: either as a system of operations launched by a particular organisational structure which deals with various problems experienced by individuals
and families in certain psycho-social conditions, or as specific interventions made
by the expert supporting the individual in a problem situation and the relationship that develops between the two. In the former perspective, it can be noticed
that, even though in legal terms the task of organising and ensuring counselling for
the homeless rests with the local government (municipality), in practice, the main
burden of counselling provision has been shouldered by non-governmental organisations. The research into the third sector shows that non-governmental organisations and their agencies not only supplement “the assistance package” provided by
the first sector but also become an alternative to what (and how) it offers. Their
important asset is greater individualisation of interactions – and such interactions
are what counselling relies on – as well as provision of free services, regardless of
the help-seeker’s social situation. The two factors are rarely to be found in municipal socialising and multifunctional institutions. Unfortunately, although the thirdsector institutions prove much more efficient and useful, over the last two years
a decline has been noted in the proportion of associations and foundations with
social assistance and social services declared as their main activities. Undoubtedly,
this decline results from a lack of funds and low performance satisfaction, since
the sense of mission and considerable commitment to support alone are no longer
a sufficient reward for the sector’s employees. To perform effectively in the field
of social assistance, Polish non-governmental organisations need adequate funding
312
and recognition as important partners in professional help-provision. This, however, is not always the case.
This regrettable situation is, partly at least, explained by the fact that specialist counselling, as well as other forms of assisting social reintegration of the excluded individuals, has been largely absent from most organisations of both sectors
and its full-fledged development was fuelled only in 2003 by the influx of the EU
funding. Admittedly, isolated initiatives of this kind had been undertaken earlier;
however, they were for the most part abandoned as both funds and legal frameworks were lacking. Currently, organisations and institutions involved in the active
and complex social reintegration of the individuals who are homeless or at risk of
homelessness not only find support in adequate legislation but also go beyond the
institutional forms of assistance. Their actions are increasingly being inspired by
the programmes devised in the countries more experienced in reintegration of the
homeless.
Importantly, the range of operations (nationwide or local), the institution type
(e.g. municipal social welfare services, social integration centres, homeless shelters,
emergency intervention institutions) and the amount of funds raised from various
sources are the key factors differentiating the implementation of specialist counselling in both sectors.
Good practice in specialist counselling: A few examples
Below, a handful of counselling projects are described to illustrate how specialist
counselling is actually being implemented as a form of the homeless assistance in
Poland. As presenting all the practices is, obviously, impossible given the size of this
article, a few selected specialist counselling schemes are briefly depicted by way of
example. These initiatives (both local and nationwide) have been informed by a distinctive and complex approach to the homeless people and, as such, have invited
public interest and gained public recognition.
Twój Dom – Partnerstwo na rzecz osób bezdomnych i zagrożonych
bezdomnością w Dzielnicy Praga Południe m. st. Warszawy (Your
Home – Partnership for the Homeless Individuals and People at Risk
of Homelessness in the Warsaw Borough of Praga Południe)6
Financed by the European Social Fund, the project is a model solution based
on building local multi-sectoral cooperation. The main objective of the project is
to test the effectiveness of selected services proposed in the Municipal Standard of
6
For detailed information on the projects, see their websites listed in the references.
313
Leaving Homelessness.7 The measures implemented under the project in Warsaw’s
Praga Południe Borough from 1 March 2012 to 31 August 2013 included new forms
of organising and implementing social work, street outreach, housing and immediate services, local partnership, employment and education. They were initiated and
implemented by the Borough’s Social Welfare Centre, the Stowarzyszenie Centrum
Informacji Społecznej (the Centre for Social Information Association), “Caritas” of
the Warszawa-Praga Diocese and the Stowarzyszenie Penitencjarne “Patronat” (the
Patronage Penitentiary Association).
The distinct objectives of the Partnership included increasing the availability of
specialist counselling for the individuals affected by or at risk of homelessness and
reducing the residents’ rent arrears by providing legal advice (counselling). As stipulated in the project’s objectives, three specialist counselling agencies were established. Each of them offered advice on legal, housing and family issues provided by
professional teams. Help-provision included also support in the health-insurance
issues, job-seeking training and facilitation of social benefits and allowances.
The project-related activities included, thus, homelessness prevention at the
micro-scale (homelessness of individuals) as well as at the macro-scale (homelessness of particular groups of the Borough’s residents). Specialist counselling was an
essential, permanent component of the local programme, conceived as a collaboration of the local government and non-governmental entities.
Systematycznie do celu (Steadily Toward the Goal)8
Steadily Toward the Goal, a long-term project co-financed by the European Union,
is another example of a local cooperation scheme under which the individuals and
families at risk of homelessness are provided not only with comprehensive support
but also with counselling services corresponding to their identified needs.
The project was carried out by the Municipal Social Welfare Centre in Gdańsk
between June 2008 and the end of 2013. Similarly to the project described above, it
was designed for the individuals and families who struggle with complex problems
and require long-term, sustained and close cooperation with various professionals,
institutions and organisations. Besides the access to specialist counselling services,
the project’s beneficiaries got an opportunity to participate in vocational, social and
personal budgeting training (rational and economical household budget management), psycho-educational meetings, support groups and individual therapy.
7
A national support framework including the standards of homeless services developed jointly by
key Polish NGOs and recently endorsed by the Ministry of Labour and Social Policy (cf. Stenka,
Olech, Browarczyk, 2014).
8
The project is implemented within the Human Capital Operational Programme, under its Priority VII “Promotion of Social Integration,” Measure 7.1 “Development and Promotion of Active Inclusion,” Sub-measure 7.1.1 “Development and Promotion of Active Integration by Social Welfare
Centres.”
314
The project aimed to increase the social and vocational activity of the clients of
the Municipal Social Welfare Centre in Gdańsk. This purpose was being achieved
by encouraging the support-requiring individuals to acquire psychosocial and coping skills, by strengthening family ties and enhancing personal competences for the
proper performance of family and civil roles and, finally, by increasing the availability of free social and vocational counselling and facilitating a more effective use
of these services.
Similarly to the Praga Borough project, the scheme involved various institutions, including the District Employment Office, Pogotowie Opiekuncze im.
K. Borchardta (the Karol Borchardt Emergency Shelter for Minors) and the Gdańsk
Circle of Stowarzszenie Pomocy Św. Brata Alberta (the St. Brother Albert Aid
Society).9 The latter partner was responsible for devising individual activation plans
and arranging educational activities, group meetings, legal counselling services and
health training for the individuals coping with difficult and complex life situations.
In most cases, they had come to need support services as a result of mounting adversities and, sometimes, because of a lack of resourcefulness and/or coping-related
skills and knowledge.
Noteworthy is the fact that the specialised activities (including counselling)
undertaken within the project focused not only on the adaptation but also on the
emancipation of the project beneficiaries. The goals included stimulating or restoring the individuals’ constructive engagement with society, releasing their energy
and initiatives, facilitating their acquisition of psychosocial coping-related skills
and enhancing their personal competencies for the proper performance of social
roles. The varied help forms, including individual and group measures, offered the
individuals in need of support an opportunity to acquire knowledge and skills facilitating their social reintegration.
Pogotowie Interwencji Społecznej w Warszawie (Social Emergency
Intervention Centre in Warsaw) and Podkarpacki Ośrodek Rozwoju
Społeczeństwa Obywatelskiego (Subcarpathia Centre for Civil
Society Development)
Development of non-governmental specialist counselling facilities for people affected by or at risk of homelessness seems to be a viable policy for achieving broader, supra-local outcomes. The Social Emergency Intervention Centre in Warsaw
operated since 1994 by the Stowarzyszenie Pomocy i Interwencji Spolecznej (Association of Help and the Social Intervention)10 is an excellent case in point. As the
Centre’s objective is working with the clients toward their complete self-reliance,
9
The largest and oldest nationwide Polish NGO helping the poor and the homeless.
Formerly known as the Stowarzyszenie Pomocy Bezdomnym (Association for Support of the
Homeless)
10
315
rather than providing immediate support, it engages in diverse multi-sectoral collaboration. Depending on particular individual needs and expectations, the Centre
cooperates with probation officers, prosecutors, the police and other public agencies whose mandatory duties include help-provision in the agglomeration.
The Centre’s operations are based on the collaboration of various organisations
and individuals, geared toward solving the homelessness problem by providing,
among others, counselling services. Importantly, the measures launched under the
programme are underpinned not only by teamwork but also by having various professionals open up to each other.
Another non-governmental institution implementing projects which offer free
legal and civil counselling is the Subcarpathia Centre for Civil Society Development. The Centre makes the support available to the individuals at risk of marginalisation and social exclusion across the entire region (Subcarpathia), not just in one
city. The Centre’s specialist counselling services traget not only at the homeless, but
also the poor, the unemployed, pensioners, single mothers, individuals in families
affected by alcohol abuse and/or domestic violence, residents of remote villages and
other people coping with difficult situations. With its protective and preventive priorities, this valuable initiative supports individuals in most need and, subscribing
to the third sector’s mission, it seeks to promote the development of civil society.
Rzecznik osoby bezdomnej (Homeless Ombudsman)
While in the above-mentioned examples of practical initiatives for people affected
by or at risk of homelessness specialist counselling is just one of various forms of
help-provision, it lies at the core of the Homeless Ombudsman project. The project was implemented by the Gdańsk Circle of the St. Brother Albert Aid Society
in 2008-2012 and authorised by the Commissioner for Civil Rights (the Polish
Ombudsman).
The homeless ombudsmen employed under the project represented not only
the individual interests of people affected by or at risk of homelessness, but also
the interests of the entire social group (in some cases also their communities).
The specialist support aimed to provide the project’s target group with knowledge
about their rights and information on procedures to follow in dealing with various
institutions. To ensure quality service, the ombudsmen’s work was supervised by
coaches trained in social work with the homeless. The consultation meetings with
the ombudsmen were open not only to the individuals at risk of homelessness, but
mainly to the residents of the homeless shelters run by the organisation.
The homeless ombudsmen’s tasks included provision of direct psychological
support, information and counselling for the individuals in need of help. In practice, the ombudsmen:
316
◆◆ defended the rights, represented the interests and spoke on behalf of the
homeless individuals who needed such assistance;
◆◆ monitored the provisions of the legislation, particularly the local legislation;
◆◆ encouraged the individuals they represented and other participants in the
support process to engage in public debates;
◆◆ prompted and facilitated the coalition- and partnership building for
improved cooperation of social policy shareholders in combating
homelessness;
◆◆ collaborated with social welfare organisations and institutions and other
actors in the social policy sector;
◆◆ cooperated with the media to publicise the problem of homelessness and
the role of ombudsmen in the homeless support system.
Specialist counselling provided by the homeless ombudsmen targeted only
selected clients, i.e. people affected by or at risk of homelessness. The possibility
to consult an ombudsman in the place of residence (the continuous support institutions) increased their ability to obtain psychological, legal and vocational counselling. Facilitating their access to free individual help-provision contributed to improving their chances for success in leaving homelessness and full social reintegration. Furthermore, under the scheme, the partners could exchange innovative ideas
and experiences while the ombudsmen could upgrade their qualifications. Also,
consultation facilities were established and comprehensive information was made
available and disseminated.
The project was implemented in the Lublin, Małopolska, Mazovia, Pomerania,
Lower Silesia and Subcarpathia Provinces. The professionally trained homeless ombudsmen were available in 20 towns in which the St. Brother Albert Aid Society
has its Circles. Currently, efforts are being made to launch the fourth nationwide
edition of the project.
Counselling and help-provision strategies: A new dimension
Discussing the importance of counselling in solving the problem of homelessness,
one could attend to its new dimension inferable from the support projects for the
homeless outlined in the foregoing. Firstly, counselling services do not have to be
located in a separate institution (e.g. a consultation centre) to be available to adviceseekers. When combined with other helping services implemented under local initiatives, such as the “projects” reported above, these services are usually a highly
welcome form of support next to the other offered forms of assistance. Secondly,
specialist counselling for the individuals affected by or at risk of “new homelessness” will likely have to expand its offer by including measures distinct so far to intercultural counselling and will need counsellors trained to work with immigrants
317
from various cultural backgrounds. Thirdly, the status of counselling itself as a process of social life is changing. Non-governmental initiatives, including various support programmes for the homeless, foster new forms of counselling and increase its
visibility in the public sphere, thereby enhancing the public interest in this form of
aid. Noticeably, ever more individuals and, also, entire groups coping with difficult
situations ask for counselling support – e.g. families, local communities, residents
of nursing homes and even welfare institutions. Consequently, significant changes
in help-provision strategies are observable, as exemplified by the above projects,
which can serve as benchmarks and models for other agencies providing support
for the individuals at risk of or experiencing homelessness.
A general conclusion offers itself that these initiatives involve measures which
amplify the social function of counselling and broaden its scope. Counselling is relevant to the clients in at least two ways. Firstly, counselling creates opportunities
of preparing the individual for self-sufficient and safer decision making, which entails achieving a better balance in everyday life. Secondly, counselling facilitates the
elimination of barriers caused by social exclusion and, sometimes, even promotes
equal social and vocational opportunity for the individuals at risk of or experiencing homelessness.
The quality of counselling, in turn, may be examined at the level of organising, creating and re-inventing counselling practices as well as at the level of individual use of the service (the client faces a problem, experiences it, solves it with
the counsellor’s support and evaluates the quality of the support). The adoption of
a particular perspective depends on what specific view on the phenomenon is embraced. In its individual dimension, the quality of counselling is associated mainly with constructing interactions and creating the space for support in individual
problem-solving. This approach allows grasping the “specificity” of the meeting (of
the support-seeker and the counsellor) itself and evaluating the relevance of this
event to the entire biography of the homeless advice-seeker.
For many years, counselling has usually been associated with directive forms
of support. Currently, an approach emphasising liberty, freedom of choice, partner
dialogue and the client’s self-dependence is becoming more pervasive in various
kinds of counselling (Czerkawska, 2004; Kargulowa, 2004; Minta, 2012; Siarkiewicz, 2010; Wojtasik, 2011 and others). In such a framework, the counsellor-client relationship takes on a different shape. The counsellor’s support means sharing
knowledge, experience, competences, feelings and commitment to the process of
assisting an individual through a difficult situation. Rather than in providing specific instructions, the quality of counselling lies in creating an atmosphere of trust
and security, encouraging the client to develop and find his/her own solution. However, in counselling for the homeless people, the quality should not reside solely in
supportive and motivational measures as it still often requires a directive approach,
especially in the case of a crisis intervention. This kind of help-provision for the
318
homeless entails now providing the individual with an opportunity to use also other
services warranted by the state’s preventive, educational and therapeutic functions.
Undoubtedly, the purpose of counselling services within various projects was
to ensure assistance to people at risk of and experiencing homelessness and, thereby, to counteract the negative effects of legal, family and/or psychological problems
they went through as well as to increase their knowledge and motivation to change
their situation. However, such an approach to supporting those affected by or at risk
of homelessness is only one of many possible options. Solving social problems as
pressing as homelessness requires a number of initiatives that go beyond the formula of counselling and are launched not only locally but also nationally and transnationally. Moreover, implementation of any such measures, by both the public and
the non-governmental entities, requires continuous evaluation and effectiveness
monitoring.
As rightly pointed by Aneta Wiącek (2011), the general status of those who
have “left homelessness” and become self-dependent, as well as the actual effect
help-provision has had on their emancipation, is not entirely clear. It is not fully
obvious either which actions – including counselling – have effectively led to that
or how help-provision has actually affected the individual. Reliable evaluation is
acutely lacking, especially for the effectiveness of the use of sizeable funding, including the public resources, for combating homelessness.
All doubts related to support activities targeted at the homeless and those at
risk of homelessness seem to open up new fields for counselling researchers and
other social scientists to explore. As many questions are still left unanswered, it
seems only appropriate to agree with Jacek Hołówka, who insists that every form of
help must be concrete, useful and real. Its value depends only on in how far those in
need can benefit from it. Intentions alone do not make it a good thing, nor does the
benefactor’s commitment or the fact that it is actually called help. For helping by
and in itself is not important – all important is how this help is provided (1994, pp.
390-391). The support initiatives described above seem to indicate that their initiators indeed appreciated the importance of these words.
Changes in the organisation of counselling:
Opportunities and limitations
The analysis of the experiences of the projects described above suggests that specialist counselling for the homeless may generally develop and improve in three
directions. One of them is related to its organisation and expansion of the already
existing measures, mainly by ensuring an adequate access to specialist services, diversifying the facilitation forms they offer and improving the collaboration of wider
communities (networks of institutions, social collectives, organisations) involved
in counselling. Another direction pertains to the development of methods and the
319
improvement of the quality of “services” by coordinating the collaboration on behalf of and for the homeless, because not all people, groups and communities actually need extensive help. Excessive support-provision may deplete motivation for
self-change and lower aspirations to function self-sufficiently, reflectively and independently, resulting possibly in the individual’s dependence on the social support
system. Therefore, the challenge lies in improving the methods of counselling and
support that buttress the motivational mechanisms and the techniques that induce
the individuals to take action to improve their life situation and accept this particular form of support. “The project practice” shows that it is necessary to vary
the degree of the support-providers’ involvement (in terms of time and emotions)
and to gear the counselling process to fostering the support-seekers’ activity and
emancipation.
Without doubt, the support process is a reality created by the two parties to the
ever-changing relationship – by the support-givers and the support-recipients
(Czerkawska, 2004; Józefczyk, n.d.; Kargulowa, 2004; Siarkiewicz, 2010; Skałbania,
2009, and others). Therefore, the third direction for the development of counselling, i.e. counsellor education and training, seems to be so important. In Poland,
counsellors are graduates of psychology, pedagogy and sociology degrees. Upgrading their skills, as a rule, involves further studies, vocational development postgraduate programs and specialised training courses. Counsellors may also improve
their skills through self-study, supervision and/or experience sharing. However, the
“support experts” rarely interrogate their acquired knowledge or critically examine their own practice. Yet, professional self-reflection may contribute to improving the practice of counselling, especially for the homeless, since every encounter
with another human being is, to a lesser or greater extent, unpredictable. Therefore,
the actual counselling process does not always reflect the methodical proceeding
described in the literature. Undoubtedly, the awareness of the principles governing
practical activities and the psychosocial mechanisms behind homelessness can help
the “support experts” approximate the behaviour required by the actual exigencies,
while systematic knowledge can give them a sense of efficacy, especially in new
challenges, by underpinning their understanding and suggesting possible solutions.
(Self-)Preparation of counsellors for professional practice importantly involves
constant reflective monitoring of their own activities, performing self-evaluation
and seeking answers to the questions about the meaning and foundation of a helping relationship (cf. e.g., Minta, 2012; Wojtasik, 2012, and other publications of the
KOWEZiU’s Euroguidance series).
Translated from Polish by Jakub Wilczek
320
References
Bauman, Z. (2000). Ponowoczesność jako źródło cierpień [Postmodernity and Its Discontents].
Warszawa: Wydawnictwo Sic!.
Beck, U. (2002). Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności [Risk Society: Towards a New Modernity]. Warszawa: Wyd. Scholar.
Czabała, J. C., Sęk, H. (2001). Pomoc psychologiczna. In J. Strelau (Ed.), Psychologia. Podręcznik akademicki T. 3. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Czerkawska, A. (2004). Jakość poradnictwa zawodowego – sens spotkania z doradcą. In G.
Morys-Gieorgica (Ed.),Jakość w poradnictwie zawodowym, Zeszyt informacyjno-metodyczny doradcy zawodowego – Zeszyt 28. Warszawa.
Dębski, M. (Ed.), (2011). Problem bezdomności w Polsce. Wybrane aspekty – diagnoza Zespołu Badawczego, Gdańsk, Wyd. Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.
Giddens, A. (2002). Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności [Modernity and Self-Identity: Self and Society in the Late Modern Age]. Warszawa:
Wyd. Naukowe PWN.
Goryńska-Bittner, B. (2011). Diagnoza skali i charakteru zjawiska bezdomności Polaków
(poza granicami Polski) w Europie. In M. Dębski (Ed.), Problem bezdomności w Polsce. Wybrane aspekty – diagnoza Zespołu Badawczego. Gdańsk: Wyd. Pomorskie Forum
Hołówka, J. (1994). O pomocy w potrzebie. In M. Sroda (Ed.), O wartościach, normach
i problemach moralnych. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
Jacyno, M. (2007). Kultura indywidualizmu. Warszawa, Wyd. Naukowe PWN.
Jaroszewski, M., Poradnictwo psychologiczne dla średniozaawansowanych, available at: http://
www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=662 (Retrieved: 14 February 2013).
Jasnoch, M., Specjalistyczne poradnictwo rodzinne w Polsce, available at: http://www.wrzos.
org.pl/projekt1.18/download/Ekspertyza%20ZE%20RzD.pdf (Retrieved: 14 February
2013).
Józefczyk, J., Perspektywy rozwoju pracy socjalnej w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej
w Gdyni, available at: http://www.rodzinablizejsiebie.pl/IMG/pdf/2-_Jaroslaw_Jozefczyk_ _Perspektywy_rozwoju--.pdf (Retrieved: 27 July 2013).
Kaczmarek, G., et al., Standard poradnictwa specjalistycznego dla osób z niepełnosprawnością
i ich rodzin, z uwzględnieniem osób z zaburzeniami psychicznymi, available at: http://
www.wrzos.org.pl/projekt1.18/download/poradnictwoON2601.pdf (Retrieved: 14 February 2013).
Kargulowa, A. (2004). O teorii i praktyce poradnictwa. Odmiany poradoznawczego dyskursu.
Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
Moczuk, E. (1999). Bezdomność jako problem społeczny w opiniach osób bezdomnych. In
T. Sołtysiak (Ed.), Poczucie nieegalitarności, ubóstwo, bezdomność a zjawiska patologii
społecznej w aktualnej rzeczywistości kraju. Włocławek: Wydawnictwo Wyższej Szkoły
Humanistyczno-Ekonomicznej.
Minta, J. (2012). Od aktora do autora. Wspieranie młodzieży w konstruowaniu własnej kariery. Warszawa: KOWEZiU.
321
Olech, P. (2011). Strategie rozwiązywania problemów bezdomności w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Australii i Europie. In M. Dębski (Ed.), Problem bezdomności w Polsce.
Wybrane aspekty – diagnoza Zespołu Badawczego. Gdańsk: Wyd. Pomorskie Forum
Porowski, M. (1998). Bezdomność. In W. Kwaśniewicz (Ed.), Encyklopedia Socjologii. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.
Przymeński, A. (2001). Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej, Poznań:
Wyd. Akademii Ekonomicznej.
Siarkiewicz, E. (2010). Przesłonięte obszary poradnictwa. Realia – iluzje – ambiwalencje. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Skałbania, B. (2009). Poradnictwo pedagogiczne. Przegląd wybranych zagadnień. Kraków:
Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Sołtysiak, T. (1997). Powiązania bezdomności z zachowaniami patologicznymi, Problemy
Alkoholizmu 1997, Vol. 2/3.
Staręga-Piasek, J. (2005). Wstęp. In D. Zalewska, et al. (Eds.), Formy pomocy bezdomny. Analiza ułatwień i ograniczeń problemu. Warszawa: Wyd. Instytut Rozwoju Służb
Społecznych.
Stenka, R. (Ed.), (2011). Raport z fazy diagnozy. Kondycja i dobre praktyki pomocy ludziom
bezdomnym w sześciu obszarach: streetworking, praca socjalna, mieszkalnictwo i pomoc
doraźna, partnerstwa lokalne, zdrowie, zatrudnienie i edukacja. Gdańsk: Wyd. Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności.
Stenka, R., Olech, P., Browarczyk, Ł. (Eds.), (2014). Podręcznik. Model Gminny Standard
Wychodzenia z Bezdomności. Gdańsk: Wyd. Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia
z Bezdomności.
Szczepaniak-Wiecha, I. (2005). Bezdomność. Analiza zjawiska. In D. Zalewska et. al. (Eds.),
Formy pomocy bezdomny. Analiza ułatwień i ograniczeń problemu. Warszawa: Wyd. Instytut Rozwoju Służb Społecznych.
Wiącek, A. (2011). Bezdomność w danych statystycznych. In M. Sieńczyk & B. Aniszczyk
(Eds.), Idea św. Brata Alberta we współczesnej pomocy osobom bezdomnym. Wrocław:
Wyd. Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta.
Winiarska, A. (red.), Obywatel i prawo VI wybrane problemy i rekomendacje, available at:
http://isp.org.pl/uploads/filemanager/Program%20Prawa%20i%20Instytucji%20Demokratycznych/OiPRaportVI.pdf (Retrieved: 14 February 2013).
Wojtasik, B. (2012). Refleksje na temat stanu polskiego poradnictwa. Studia Poradoznawcze/
Journal of Counsellogy. Wrocław: Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej.
Wołk, Z. (2011). Poradnictwo zintegrowane jako instrument ekonomii społecznej. In
M. Piorunek (Ed.), Poradnictwo. Kolejne przybliżenia. Toruń: Wyd. Adam Marszałek.
322
Internet Sources
http://porso.cba.pl/, (Retrieved: 14 February 2013).
http://bazy.ngo.pl/search/info.asp?id=205648, (Retrieved: 14 February 2013).
http://www.bezdomnosc.org.pl/rzecznik/, (Retrieved: 14 February 2013).
http://www.sdc.mopr.gda.pl/, (Retrieved: 14 February 2013).
http://www.bpo.warszawa.pl/2012/07/%E2%80%9Etwoj-dom%E2%80%9D-%E2%80%93partnerstwo-na-rzecz-osob-bezdomnych-i-zagrozonych-bezdomnoscia-w-dzielnicypraga-poludnie-m-st-warszawy/, (Retrieved: 14 February 2013).
http://www.sdc.mopr.gda.pl/, (Retrieved: 14 February 2013).
http://www.lex.pl/du-akt/-/akt/dz-u-04-64-593, (Retrieved: 14 February 2013).
IV. Reviews
Anna Walulik CSFN
Alicja Czerkawska, Poradnictwo egzystencjalne. Założenia – inspiracje –
rozwiązania praktycznie (Existential counselling:
Assumptions – inspirations – practical solutions),
Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, 2013, 203 pp.
Joanna Kłodkowska, Radzenie sobie pracowników ze zmianami w organizacji
(Coping with changes in the organisation),
Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, 2014, 291 pp.
ISSN 2299-4971
Anna Walulik, CSFN
Jesuit University Ignatianum in Cracow
Założenia – inspiracje – rozwiązania praktyczne
(Existential counselling. Assumptions – inspirations
– practical solutions), Wydawnictwo Naukowe
Dolnośląskiej Naukowe Szkoły Wyższej,
Wrocław 2013, 203 pp.
Alicja Czerkawska’s monograph study Poradnictwo egzystencjalne. Założenia –
inspiracje – rozwiązania praktyczne (Existential counselling: Assumptions – inspirations – practical solutions) (Wrocław, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej
Szkoły Wyższej [University of Lower Silesia Press] 2013) adroitly blends theory
and practice of modern humanist thought. Drawing on existentialist reflection in
philosophy, psychology, psychiatry and pedagogy as well as on her own counselling experience, the author presents an original take on counsellogy. The recourse
to existentialism in the counselling process indicates that queries about the meaning and end of human life and activity are endemic in both individual lives and
collective human history. These queries are pervasive irrespective of one’s material
status, social position and endorsed worldview as they are intrinsic to the common
pursuit of happiness. Czerkawska’s analyses imply that humans inquire into the meaning and end of life also in postmodernity. We could even say that the realities
of life often enforce such questions, leaving people vulnerable and confused. The
sense of isolation tends to be aggravated by the awareness of ubiquitous material
problems and a lack of clear criteria for assessing actions one engages in. These
circumstances open up new possibilities for and create needs related to counselling.
Czekawska very subtly combines her own counselling experience with existentialist tenets, whereby she abides by typical phenomenographic principles and, at
the same time, creates her own, original research framework, which she calls individual retrospective phenomenography. Choosing and studying a phenomenon in
fully conscious engagement, she discovers its other- and self-invested meanings by
subjectively describing and interpreting a selected fragment of reality.
326
The book outlines the concept of help which seems to have a lot in common
with the phenomenon of synergy. Czerkawska suggests that the effectiveness of
counselling is predicated on the co-existence of the potentials, as well as deficiencies and weaknesses, of all the participants in the counselling process. In her concept of helping, like in synergy, situational contexts and event-related emotions and
experiences are viewed as essential factors. In this case, the study of the counseleecounsellor relationship draws on a variety of sources: philosophy, psychology, psychiatry and everyday human interactions, both institutional and informal ones.
Seeking to establish what existential counselling is, Czerkawska outlines selected
areas of existentialist philosophy, which she deems fundamental to her project of
constructing existential counselling. She insightfully analyses the concepts developed by selected philosophers and possibilities of applying them in counselling.
She concludes: “Existentialist philosophers have always referred to universal human
matters and life processes. First and foremost, they attend to the difficult task of having to shape one’s lot, realising at the same time one’s inevitable mortality. (47-48)”
Analogically to philosophy, Czerkawska discusses the connections between
counselling on the one hand and psychology and psychiatry (psychotherapy in particular) on the other. When she examines options of using their findings in counselling, she relies on Gerald Corey’s conviction that “increasing self-awareness, which
includes awareness of alternatives, motivations, factors influencing the person, and
personal goals, is an aim of all counseling. (68)” She realises that counselling is
fraught with ambiguities and, consequently, difficulties, and its alliance with pedagogy is an uneasy one. It seems even that she finds the links of counselling with
psychology, or psychiatry, more relevant than its connections with pedagogy.
Drawing on the already classic division of counselling put forward by Alicja
Kargulowa, Czerkawska distinguishes major types of helping (directive, dialogic
and liberal ones) and counsellor models defined by Bożena Wojtasik (expert, guide,
consultant, reliable guardian and laisse-faire type). Subsequently, she elaborates
on their implications for existential counselling with flair and meticulousness at the
same time. She relates the existentialist tenets both to counselling and to human
problems in life. She frames counselling help as a space of solving existential problems, thereby gesturing at existentialism as a source of support in building a new
quality of life. The argument is illustrated with interesting diagrams.
In her book, Alicja Czerkawska analyses the possibilities and difficulties inherent in the acquisition of counsellor competencies which go beyond the mandatory professional qualifications. She describes the NEST project (New Experience for Survivors of Trauma – Group Counselling Programme), focusing on its
“existential” value in improving counselling skills: “The special edition of the programme helps not only acquire the ‘psychological agility’ but also achieve inner integration and maturity necessary for self-understanding as a counsellor. (131-132)”
Czerkawska reflects on the practices of existential counselling relying on her own
counselling experience with the NEST programme. She discusses selected case
IV. Reviews
327
studies and analyses the path from a decision to use professional help, to identification of a “proper” problem, to starting the counselling relationship anew, so to say.
She believes that existential counselling aims not so much to achieve counselling
objectives as rather to encourage the counselee to decide to revise his/her life goals.
This does not mean, of course, that the effects of counselling interventions are unimportant: “Celebrating together is an important stage which ends the cycle of
sessions. It crowns the effort invested in the thirty sessions,” – (179) Czerkawska
insists.
The structure and development of the book’s argument are lucid and logical.
Czerkawska compiles and systematises the knowledge about the impact of philosophy, psychology and many related disciplines on the processes of education and
self-education in a broad sense of the term. Particularly valuable are, in my opinion, reflections on the relevance of the counsellor’s views on man and the world.
Czerkawska emphasises that the declared view is far less important that the atmosphere in which counselling intervention unfolds: “Behind each way of helping,
there is a certain image of man and the world and of a relationship between the
two. In professional helping, the professional’s authenticity is very important and
the choice of the psychological framework authenticates one in the helping situation. The counsellor senses that his/her counselling style suits him/her, that helping
others s/he is congruent and true to him/herself. Even though counselees usually
know little, or nothing at all, about these frameworks, emotionally they are well
capable of assessing the congruence of the professional’s personality and his/her
work. (127-128)”
In her concept of counselling developed in Poradnictwo egzystencjalne.
Założenia – inspiracje – rozwiązania praktyczne, Alicja Czerkawska very successfully combines the abundance of existentialism-informed thinking and its implications for counselling practice. What is more, the issues she discusses (and they have
without doubt been carefully selected) reveal not only how rich existentialism is but
also how up-to-date and urgently needed it proves in the age of postmodernity.
ISSN 2299-4971
University of Lodz
Joanna Kłodkowska, Radzenie sobie pracowników
ze zmianami w organizacji (Coping with changes
in the organisation), Wydawnictwo Naukowe
Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, 2014, 291 pp.
In her seven-chapter Radzenie sobie pracowników ze zmianami w organizacji
(Coping with changes in the organisation), Joanna Kłodkowska discusses issues
associated with organisation management from the viewpoint of employees who
have to cope with the changes their organisation is undergoing/implementing. She
studies change-related issues in the Voluntary Labour Corps, an organisation different, in many senses, from other ones. Her monographic study importantly relies on the techniques of document analysis and draws also on the ethnographic
method. The organisational changes are described as a “biography of the organisation,” with events alternating and some of them being depicted in detail as formative events (change in the organigram). The history of changes is presented as
“a lifeline” of the organisation.
Coping with organisational change was treated as a biographical experience.
The adopted approach is unusually interesting as this kind of conceptualisation is
certainly an innovation in Polish research into organisational change. Kłodkowska
competently combines two perspectives: the sociological and the pedagogical ones,
which is not an easy task given the differences in how findings are arrived at and
responded to in the two paradigms (a non-practical approach vs. a practical one).
In the first chapter, Kłodkowska defines the notion of social change in order
to address the issue of organisational change. She draws on Piotr Sztompka’s work,
in particular on his Society in Action: The Theory of Social Becoming. When adopting the concept of social change, it is usually assumed that there are moments when
things continue as they are – and no change occurs. The social structure is supposed to serve as a stabiliser and provide a firm, permanent framework for society.
However, in other approaches – such as, for example, ethnomethodology, social
phenomenology, symbolic interactionism, grounded theory (referring to Basic Social Process), Adele Clarke’s situational analysis, social worlds theory and Anselm
IV. Reviews
329
Strauss’s theory of identity – social reality, including organisational reality, is defined in different ways. In these theories – adding up to what has come to be known
as “a process view of organisation” – a continuous change is viewed as an immanent
feature of social systems and of formal organisations. In this, Kłodkowska passes
over the interactionist tradition of analysing social worlds and organisations.
In the second chapter, Kłodkowska analyses the definition of what is referred
to as “coping” and problems inhering in the notion. She states here that “‘coping’
becomes the content and meaning of interpersonal interactions. This happens owing to counselling” (p. 38). She assumes, thus, that there is a value system which
makes it possible to provide counselling on “coping.”
Kłodkowska applies Erving Goffman’s dramaturgical metaphor to the concept
of coping exceptionally innovatively. In this framework, the world is seen through
the theatre metaphor. Such a take on the world makes it possible to cope with everyday problems – yet, not all of them, obviously, as the world is not only theatre
or a spectacle in which we perform our roles, even though sociology and social
psychology would have it so. Deep-running anxiety and fear, clearly noticeable in
human lives, do not belong to the theatre; they are part of being in the world which
is ridden with real threats to individual self-concepts and perceptions of the world
here and now.
In the third chapter, Kłodkowska outlines the history of Junackie Hufce Pracy (Youth Labour Corps) and Powszechna Organizacja “Służba Polsce” (“Service to Poland” Public Organisation), showing in this way the predecessors of the
Ochotnicze Hufce Pracy (Voluntary Labour Corps), and analyses the founding
documents of these organisations. The chapter sketches the ideological grounds for
their establishment and operations and elucidates the ideas of socialist pedagogy.
In the fourth chapter, Kłodkowska discusses the schematic organisational
change in the VLC initiated by the dismissal of the organisation’s long-standing
Commander. This change proceeds following a certain pattern, after which the organisation starts to operate upon a new scheme. In her analysis, Kłodkowsa focuses
on organisational rituals: “The ceremony was held outside the workplace of the organisational actors, in a nearby restaurant. The former Commander was presented
with flowers and a diploma and toasted with champagne. (…) I believe that for the
VLC employees it was a turning point in the process of organisational changes; it
broke the pattern upon which the organisation had functioned” (p. 137).
In the fifth chapter, Kłodkowska discusses the developmental change within the
organisation and the events following the coming of the new Commander. Events
of ritualistic nature make it possible to reflect on definitions of the situation and
their revisions. Such factors as awards for professionalism and the attendance of
important personages enhance certain values.
In the sixth chapter, Kłodkowska examines the traumatogenic change – the process of power displacement (change of the Commander) and salvaging of the organisation’s image. With a shift from the Bureaucratic Hero to the Persona-Non-Grata
330
Commander, a change takes place which can be characterised as traumatic since
it affects the values and norms of behaviour. The change is effected through an external intervention, and the employees perceive it as an assault on their values and
the relations in place. The members of the organisation are saddened. Emotions are
socially formed.
In the seventh chapter, Kłodkowska builds on Sztompka’s concept of “becoming
society” to discuss the subjectivity formation of the organisational community. At
this point, it would be advisable to draw also on the older and original constructivist concepts, such as symbolic interactionism, which postulates that individuals
and groups play a constructive role in forming a society (H. Blumer, A. Strauss).
Kłodkowska analyses the ways of coping with a sense of insecurity stemming from
the loss of organisational continuity and stability. As coping has a dramaturgical
nature, it is based on the skills of stage-performing and the dramaturgical co-operation among the organisation members.
Joanna Kłodkowska’s book is an interesting application of the dramaturgical
perspective to analysing organisational change. The findings of research reported in
the book exemplify a rare application of an interpretive perspective to organisation
analysis in Poland. The author thoroughly examines the “dramaturgical” aspects of
the communication processes in the studied organisation. This shows the insightfulness of her research and her incisive analytical skills. She adopts Goffman’s dramaturgical framework to analyse an institution although it was originally devised
to study relatively isolated interactions.
Kłodkowska’s work is also an interesting application of Sztompka’s traumatic
sequence theory and serves, in a way, as its verification. A traumatic situation requires analysing the emotional culture of a given organisation, and Kłodkowska
seeks to capture it by enumerating emotions which accompany a given situation
and emotional principles which govern the expression of emotions (intensity, way
of expressing, type of emotion, etc.).
Translated from Polish by Katarzyna Sawicz
European Doctoral Programme in Career Guidance and Counselling (ECADOC):
Information on the First Summer School on Career Guidance and Counselling
in Padua, 15-20 September, 2014
From Crisis to Sustainable Well-Being,
28 International Congress of Applied Psychology (ICAP 2014),
8-13 July, 2014, Paris
Agnieszka Dragon
Seminar of the UNESCO Chair of Lifelong Guidance and Counselling,
Institute of Pedagogy, University of Wroclaw, 3-4 June, 2014, Wroclaw
Joanna Górna
Vocational Counselling for People Aged 50 and Over: Changes and Challenges
in the Labour Market. International Conference, 8- 9 May, 2014, Czestochowa
Habilitation colloquium of Edyta Zierkiewicz, Faculty of Historical
and Pedagogical Sciences, University of Wroclaw, 21 May, 2014
Michał Mielczarek
Anna Bilon’s doctoral viva: Poradnictwo kariery w Holandii –
założenia, organizacja, perspektywy aplikacji w Polsce (Career counselling in the
Netherlands: Assumptions, organisation, prospects of application in Poland),
Faculty of Education, University of Lower Silesia, Wroclaw, 20 January 2014
ISSN 2299-4971
Coordinators of ECADOC
European Doctoral Programme in Career Guidance
and Counselling (ECADOC): Information on the
First Summer School on Career Guidance and
Counselling in Padua, 15-20 September, 2014
On 15-20 September, 2014, 26 doctoral researchers from 15 European countries
participated in the first-ever doctoral school dedicated to career guidance and
counselling in Padua, Italy. Hosted by the University of Padua, this was the first
of three summer schools which are part of the ECADOC project aiming to set up
a European Doctoral Programme in Career Guidance and Counselling. The project
received the European Commission’s funding for 2013-2016.
On the first day, Laura Nota, who organised and hosted the first summer school
as the project’s scientific coordinator, welcomed all the participants together with
Salvatore Soresi, a member of the project’s advisory board, Alberta Contarello and
Egidio Robusto, two key representatives of the University of Padua, and Jean-Pierre
Dauwalder, another member of the advisory board, who addressed the participants
on behalf of the ESVDC. Following this warm welcome of the doctoral researchers,
the members of the project’s scientific committee Valérie Cohen-Scali, Johannes
Katsarov, Rachel Mulvey, Jérôme Rossier, Rie Thomsen and Peter Weber introduced
the programme to the participants. In particular, the doctoral researchers were invited to make each other’s acquaintance, present their own research themes and
develop an understanding of how they are related to the general strands of research
into career guidance and counselling.
The second day of the summer school was dedicated to qualitative research issues. Jenny Bimrose from the University of Warwick (UK) raised important questions concerning the role and practice of qualitative research in the field of career
guidance and counselling and highlighted the richness and methodological challenges inherent in the relevant research approaches. Throughout the workshop, the
doctoral researchers engaged in learning-by-doing. For instance, they worked in
teams to devise qualitative frameworks for longitudinal research on the effectiveness of guidance. As a highlight of the workshop, Jenny Bimrose shared many of
334
her major insights into the management of large-scale research projects, challenging the traditional reservations about publicly funded research and arguing for an
active role of researchers in our field to shape research agendas around career-related questions and policies.
Besides methodological training, which was offered on the second and fourth
days of the summer school, another central objective was to support the participants in developing their own doctoral research projects. On Wednesday morning, each of the participants presented a selected aspect of their research to a small
group of peers, which was followed by discussions on methodological questions
chosen by the individual researchers.
The afternoon was devoted to the role that academics play in promoting innovation in society, for instance in the practice of career guidance and counselling
– a mission strongly promoted by the Network for Innovation in Career Guidance
and Counselling in Europe (NICE), which supports the ECADOC project together with the ESVDC. Following inspiring messages from Laura Nota and keynote
speaker Vera Zamagni from the University of Bologna (Italy), Rie Thomsen and
Johannes Katsarov invited the doctoral researchers to reflect on their own practice
and challenged them to think about how they were already being innovative as well
as about the ways in which they would like to become even more innovative.
On the fourth day of the summer school, Maria Cristina Ginevra, Lea Ferrari
and Teresa Maria Sgaramella from the Larios Laboratory, University of Padua, and
members of the project’s organisational committee highlighted the reasons for and
the necessity of meta-analysis in our field. Then, Wolfgang Viechtbauer from the
University of Maastricht introduced the participants to meta-analysis. Beginning
with the questions on the relevance of research synthesis, he led the group to realise
how many quantitative studies on similar questions could be summarised statistically so as to arrive at more generalisable and valid findings.
Friday began with “food for thought”: ESVDC board members Raoul van Esbroeck and Jean-Pierre Dauwalder encouraged the participants to reflect on their
future careers and highlighted diverse options and requirements, for instance
those connected with Post-Doc positions. As the Editor-in-Chief of the International Journal for Educational and Vocational Guidance, Jérôme Rossier explained
to the participants the thinking behind the choices made by editors and reviewers
of scholarly journals.
Subsequently, Peter Weber talked about the European Research Agenda for
Career Guidance and Counselling. The goal of this sub-project of the ECADOC
is to describe the state of research in our field, to highlight important research
questions for the future and to encourage international research collaboration.
After the presentation, Valérie Cohen-Scali and Johannes Katsarov asked the doctoral researchers to share their views on important research questions and, also,
to form small research teams to test out the possibilities of collaborative research
for themselves.
335
As the summer school was drawing to its end, the doctoral researchers were
invited to join the ESVDC, and the plans of the next summer school were outlined:
it will be hosted by Valérie Cohen-Scali of the Conservatoire Nationale des Arts et
des Métiers (Cnam) from 29 June to 4 July, 2015, in Paris.
From its commencement to the very end, the entire summer school’s leitmotiv
was reflective practice. At the opening of the summer school, all the participants
received a reflective diary as a tool to deepen their learning. Following an introduction to reflective practice offered by Rachel Mulvey, they were invited to reflect
upon a personally meaningful question every day. The final reflection took place
on Saturday morning, just before the end of the summer school. In two groups, the
participants shared their thoughts about the summer school, gathering and validating both highlights and ideas for the future.
All the participants agreed that they had found the learning experience very
enriching and expressed their wish to participate in the future events as well as
to build a European research community together. Over the week, they had enjoyed
coming out of isolation and discussing their research with peers. One of beautiful
outcomes was the creation of research groups involving some of the young European researchers.
For further information on the European Doctoral Programme on Career
Guidance and Counselling, please visit the project website at http://larios.psy.
unipd.it/ecadoc/pages/index.php or contact Laura Nota ([email protected]) or
Johannes Katsarov ([email protected]). To foster a sense of community and stimulate growth in Europe, some of the summer school videos and materials are available in a reserved area of the project website. The interested students,
researchers and practitioners will receive access upon request.
ISSN 2299-4971
University of Wroclaw
UNESCO Chair of Lifelong Guidance and Counseling
From Crisis to Sustainable Well-Being,
28th International Congress of Applied Psychology
(ICAP 2014), 8-13 July, 2014, Paris
On 8-13 July, 2014, Paris hosted the 28th International Congress of Applied Psychology titled From Crisis to Sustainable Well-Being. It was organised by the International Association of Applied Psychology (IAAP), whose efforts were supported by
the Consortium of Psychology Associations, the French Society of Psychology and
the French Federation for Psychologists and Psychology.
The scholarly sweep and depth of the Congress was astounding. It assembled
above 4,000 participants from more than 100 countries scattered across six continents (550 guests came from North America, 200 from South America, 1,800
from Europe, 315 from Africa, 800 from Asia and 450 from Australia and Oceania).
Such an impressively wide resonance can be explained by the worldwide impact
of this psychological congress and the prestige it enjoys. The Congress is intended
as a platform of exchange and dialogue among various theoretical paradigms and
practical interventions embedded in them. It is a site of encounter and interpenetration of multiple cultures, experiences, ideas, their applications and transformations as well as a tool facilitating the collaboration of researchers and practitioners.
The Congress epitomises the benefits applied psychology offers to particular individuals and to entire societies.
The organising committee had received more than 6,000 abstracts, therein
5,537 papers and various communications and 150 keynote lectures. The programme included 600 theme-focused symposia, round-table discussions, invited
symposia, thematic sessions, brief oral presentations and e-posters. Since such
a huge academic enterprise required an adequate space, the Congress Centre in
Paris was chosen as the conference venue. The opening ceremony held on the first
day of the Congress took place in a vast amphitheatre and featured, among others,
music by Russel Daisey (USA), who had composed a piece dedicated to psychology
especially for the occasion. The opening lecture titled The price of everything and
337
the value of nothing – sustainability “after the crisis” was given by Tim Jackson (UK),
an economist and the author of the famous book Prosperity Without Growth.
The sessions were held simultaneously in 18 divisions corresponding to the
structure of the Association of Applied Psychology: organisational psychology, psychological assessment and evaluation, psychology and societal development, environmental psychology, educational and school psychology, clinical and community
psychology, applied geropsychology, health psychology, economic psychology, psychology and law, political psychology, sport psychology, traffic and transportation
psychology, applied cognitive psychology, student division, counselling psychology, professional practice and history of applied psychology. Within each division,
lectures, presentations and discussions were held in a number of parallel sessions
scheduled over five days. Given this diversity and multitude, it is a sheer impossibility to write a detailed report of this extraordinary scholarly meeting. Even supposing it should be at all possible, the size of the report would exceed not only the
scope of this paper but also the limits of the entire volume of Studia Poradoznawcze/
Journal of Counsellogy. Suffice it to say that conference materials include a 608-page
book, which only provides organisational details, lists the presentation titles and
the names of speakers and contains abstracts of the 150 most important talks. It was
not within anybody’s powers to participate in all sessions, workshops and lectures.
That is why I will limit my report only to the most important events in the
Counselling Psychology Division as the issues tackled therein are particularly pertinent to counselling studies. The five days filled with talks and discussions – including six divisional keynote lectures, 18 symposia, 11 thematic session, brief verbal presentations and e-posters held in parallel sessions – were very intense and
absorbing.
The Division’s work was supported by the European Society for Vocational Designing and Career Counselling (ESVDC), which held its annual meeting, general
assembly and elections during the Congress. Jan-Pierre Dauwalder was replaced
in the office of President of the Society’s executive board by Laura Nota from the
University of Padua. Another important event at the Society’s assembly was Awards
Ceremony, during which the ESVDC Research Award was presented to Professor
Mark L. Savickas from Northeastern Ohio Medical University and Kent State University (USA), a distinguished expert and one of the leading researchers of contemporary counselling. His theory of career designing and narrative counselling underscores that individuals construct their careers through giving meanings to their
vocational experiences and aspirations and incorporating them into life-designs.
As President of the IAAP Counselling Psychology Division, Prof. Savickas gave the
divisional presidential address, in which he talked about career-designing by actors,
agents and authors. He highlighted the seminal paradigmatic change, whose consequences for career counselling include a shift away from the focus on the choice of
and adjustment to vocation toward prioritisation of life-designing as such, in which
work is integrated with the individual’s overall experience. This change is reflected
338
also in the language used to describe counselling-related phenomena. The life-design paradigm has affected the ways in which career is defined. Viewing career as
a process of attribution of meanings, Savickas emphasises the importance of life stories and life themes. His narratology is based on psychological constructivism and
assumes that the stories/narratives one tells are reflections of life, but the meaning
one gives to one’s experiences remains in a way enclosed within and inside the narrative. The narrative shift is closely linked to social constructionism, which points
to an even broader perspective – the narratives not only “tell about life” but are also
lived and authentically experienced. They are capable of shaping lives, while their
meaning is produced in relations. Particularly meaningful are stories told in families because, referring to key values, they give shape to young people’s identities.
The lecture set a direction for further reflections. Mark Savickas’s perspective
was the referential framework also for other scholars who spoke about possible
applications of constructivism in counselling analyses. Jean Guichard (INETOP,
France) discussed life-designing dialogues, which provide opportunities for constructing various narrative selves (both provisional and final ones) and, consequently, designing one’s life. He emphasised the role of reflectivity in projecting future visions. It is through life-designing dialogues that some ideas take on a recognisable form, expectations and imaginings get specified, future perspectives can be
constructed and, ultimately, the meaning of life is identified. Such dialogues channel actions and prompt people to find out what behaviours can contribute to the
actualisation of expectations. Similarly, Kobus Maree (RSA), who talked about his
own experience with research and practice within the life-design model (based first
of all on administering career-designing/constructing interviews), showed how
life themes addressed in counselling dialogues further the construction of life portraits. Maria Eduarda Duarte (Portugal), who replaced Mark Savickas as President
of the IAAP Counselling Psychology Division, stressed the urgency of re-thinking
career counselling, applying the life-designing and -co-creating model and developing plans and standards of care for tomorrow. Thereby, she showed a viable way
of making well-being a reality through counselling. Guðbjörg Vilhjalmsdottir (Iceland), in turn, spoke of career counselling in conjunction with P. Bourdieu’s habitus
theory, observing that the very choice among various options is in itself a certain
privilege and distinction.
The applications of the Life-design concepts in various ways and spheres were
discussed in thematic sections and invited symposia. The symposium convened by
Christiane Schiersmann (Germany), who is a coordinator of the international academic collaboration scheme ERASMUS – NETWORK NICE, focused on the state
of and perspectives for counselling research in Europe. The first European doctoral programme in career guidance and counselling launched by the University
of Padua was discussed in the session coordinated by Laura Nota (Italy), who described the components of that training programme. The wide international project aims to develop a common curriculum for PhD. students who do research in
339
career counselling. At the same time, it perfectly exemplifies the current re-thinking of helping models and bodes promising for fusing and balancing practice and
research.
Also the symposium convened by Paula Hartung (USA) showcased the narrative shift in counselling psychology and ways of using the narrative approach in
life/career designing. The issues discussed included assistance in discovering subjective identity forms, narrative career constructing from career assessment, coconstructing life and turning decisions into actual action.
Narratability and biographicity were addressed also in the symposium headed
by Annamaria di Fabio (Italy). The discussions attended to the postmodern contexts and were anchored in positive psychology (Jennifer El Corso, USA). The proposed intervention strategies aimed to reinforce personal resources, develop effective group counselling interventions and help women construct life portraits (Jacobus Maree, RSA). Mark Rehfuss (USA) recommended using Future Career Autobiography as a tool in identifying both values and motivations as well as the already
implemented and anticipated changes in the clients’ stories. He also insisted on the
urgency of verifying the effectiveness of narrative interventions.
In her symposium, Valérie Cohen-Scali (France) presented research findings
on constructing identities and societal representations in young adults and reflected on the feasibility of applying constructivism and the life-design model in
interventions for youth. Speakers from various countries shared their knowledge
and experience of good practices in this field. Mary McMahon described the organisation of constructivism-informed counselling process in Australia; Hazel Reid
analysed the psychosocial approach and narrative counselling in Great Britain; Lea
Ferrari discussed the effectiveness of an online programme called “Three steps into
the future” in Italy; and Barbara Bassot (UK) presented so-called career thinking
sessions as a fruitful method of career-design counselling.
The symposium chaired by Laura Nota (Italy) addressed the issues related to an
even younger group. Career counselling is usually offered as a form of support targeting youth and adults, with children rather disregarded as their vocational plans
tend to be viewed more as fantasies than as genuine plans. The symposium, however, combined vocational designing with issues of prevention and education. Hence,
career development was analysed starting from childhood, and attention was devoted to prevention programmes aimed to forestall the emergence of negative and
pessimistic visions of the future. The role and efficacy of group counselling were
examined in this respect. Mark Savickas stressed the essential impact of developing
adaptability and skills of story construction in the family environment.
The theme of career adaptability as an indispensible competence in designing
was explored in a separate session (Bita Azimi, Iran), which featured discussions
on coping strategies used in challenging career decision-making, balanced time
perspective for shaping adaptability (José Silva, Portugal) and the role of the temporal dimension in career planning. The analyses tackled also interrelations between
340
career patterns from the family of origin and marital satisfaction in married couples (Anna Paszkowska-Rogacz, Poland).
Donna Schultheiss (USA) anchored her symposium in the framework of intersectionality theory, an approach rarely used in Polish counselling as yet. The theory
of intersectionality addresses the points or spheres where various social categories
intersect and overlap. Intersectional analyses expose interconnections among the
social class, nationality, ethnicity, gender, disability, etc., revealing how various discriminatory practices interpenetrate and reinforce each other. With intersectionality theory integrated with vocational psychology (Richard Young, Canada), the discussions focused on discrimination against women, women’s career development,
jobs and employment women are in and the necessary helping interventions. Such
analyses were usefully augmented with U. Bronfenbrenner’s concepts and his ecological view of the human place in the world, examined by Rachel Cinamon (Israel).
Transitions were another frequently addressed issue. The new sub-discipline,
that is, the psychology of transitions, attends to the processes in which identity
changes unfold in various contexts. The relevant research explains how identities
are (re)constructed and navigated in social relationships, for example those made
in international student groups (Natalee Popadiuk, Canada), by immigrant women
or by people whose employment is often forcefully discontinued (Nancy Arthur,
Canada). Cultural transitions seem an important challenge to career counselling,
in which counsellors are required to be partners offering assistance in coping with
problems (Jenny Bimrose, UK; Richard Young, Canada).
Importantly, issues of professional ethics were discussed in a separate symposium which I convened under the heading of universal values in counselling. The
invited guests tried to decide whether there are any such values in counselling in
the first place (Christian Heslon, France), find out what ethical dilemmas counsellors are likely to be confronted with in their practice (Alicja Czerkawska, Poland)
and reflect on how to become a reflexive counsellor capable of attaining an equilibrium amidst the clash of ethical principles with the oppressive facets of counselling practice (Hazel Reid, UK). My own account of ethical issues was embedded in
dialogic personalism, which I consider an essential source of anthropocentric, dialogue-oriented thinking. Also Jérôme Rossier (Switzerland) chaired a symposium
devoted to accountability for interventions launched in career counselling.
Discussions in the section led by Maria Paula Paixão (Portugal) addressed interdependences between career development and well-being. One of the themes
was the role of psychology in an interdisciplinary approach for sustainable wellbeing. Speakers presented also their research on young people’s self-perceived wellbeing and interconnections between career indecision and emotional aspects of
psychological well-being in young adults.
Scrutinising the socio-economic context and, in particular, racial inequalities
and cultural diversity, Gabriela Aisenson (Argentina) and Marcelo Ribeiro (Brazil) discussed challenges to career counselling in South America. The contexts of
341
social violence were also evoked to stress how urgent it is to think about the future
and, accordingly, devise strategies of and consider perspectives for counselling addressed to students in all age-groups.
Some sessions focused on relatively narrow research fields, which by no means
made their insights any less interesting or less weighty. Particularly illuminating
were discussions in the session on career development of Chinese students (Seung
Ming Leung, China), which is powerfully influenced by parental expectations,
communication within family and filial obedience.
Besides the symposia and thematic sessions, 20 brief verbal presentations were
also held in the Counselling Psychology Division, for which special venue was arranged in the hall of the Congress Centre. The presentations included research reports, reflections on and proposed solutions to urgent problems in career counselling – they were, by necessity, highly “compressed” to fit within the mere five
minutes the presenters had at their disposal. They were chiefly students who had
only just started research and wished to share their initial explorations with others.
Expectedly, the themes tackled in these presentations were highly varied, including, e.g. the use of psychometric research, coaching, effectiveness of peer counselling and career constructions of workers in São Paulo. Additionally, 40 e-posters
were also presented at computer stands in the hall, based on the announced schedule. The themes of e-posters were similarly divergent: career development in India,
self-efficacy and decision making, micro-counselling, etc. This wealth of events was
further augmented by workshops devoted to selected fields, such as, for example,
observation methods in psychological research, ethical issues in supervision and
opportunities and challenges that digital technology offers to psychologists.
In conclusion, the meetings and debates of the Counselling Psychology Division were undoubtedly an unparalleled opportunity to get a glimpse at how multidimensional counselling is. The sheer number of absorbing presentations made
it impossible to fully satisfy my cognitive curiosity. Not blessed with the gift of bilocation, I was forced constantly to choose between the sections that seemed fascinating and those that sounded intriguing. Scholarly debates in and across sections,
conducted in the climate of mutual respect, understanding and dialogue, promoted
and strengthened the international academic collaboration. Fully aware of how selective my account of the Congress is, I hope that I succeeded in conveying at least
a fraction of the scholarly feast it was my honour and pleasure to partake of.
ISSN 2299-4971
Agnieszka Dragon
The Center for Dispute and Conflict Resolution
at the Faculty of Law and Administration, University of Warsaw
Seminar of the UNESCO Chair of Lifelong Guidance
and Counselling, Institute of Pedagogy, University
of Wrocław, Wrocław 3-4 June, 2014
The UNESCO Chair of Lifelong Guidance and Counselling invited career counselling scholars, vocational counsellors, teachers and students to take part in lectures
and workshops given by Professor Mark Savickas and Professor Jean Guichard
on 3-4 June, 2014. Prof. Mark Savickas from Northeastern Ohio Medical University
is a renowned career counselling expert, the founder of career-designing theory and
the Head of the Life-Design International Research Group. Prof. Jean Guichard is
a professor of psychology, the founder of the “self-constructing individual” theory,
a long-time associate of INETOP in Paris and, since 2013, the Head of the UNESCO
Chair of Lifelong Guidance and Counselling at the University of Wrocław. Thanks
to the efforts of Dr Violetta Drabik-Podgórna and Dr Marek Podgórny, the visitors’
stay was partly funded by the Municipality of Wrocław under the Visiting Professors Programme of Scientiae Wratislavienses. The two-day cycle of meetings held
at the University of Wrocław’s Institute of Pedagogy began with a panel discussion
involving researchers from the University of Wrocław and invited scholars. The lecture themes were related to “Careers in liquid modernity.”
In his lecture on “Career-Designing in Liquid Modernity: Actors, Agents,
Authors,” Mark Savickas focused on issues surrounding the individualisation of
people’s life-courses and on the exceptionally rapid pace of changes in the modern
world’s occupational and employment structures. Prof. Savickas emphasised that,
with the material conditions continually evolving and the social relations constantly changing, life-long career planning is fraught with difficulty, and the events that
mark the transition into adulthood are frequently put off as a response to uncertainty and risk. This is why engagement in the shaping of one’s own life is becoming an
immanent property of each individual and an essential life skill in modern society.
Prof. Savickas noted that today people are expected to manage their careers, constructing the best possible future for themselves. In his view, this is made possible
through the continual reconstruction of identity. By recommending interventions
343
in the career-designing process, Prof. Savickas reminds us that the objective of vocational counselling is to support the client in career- and life-designing. Assisted
by the counsellor, the individual should acquire “an internal compass facilitating
navigation during the transition.” Prof. Savickas stressed the important role the
counsellors play aiding their clients in autobiographical reflection in order to discover associations between the biographical past and the future.
Jean Guichard illuminated the potential for creative counselling intervention in
his lecture titled “Career constructing dialogues.” He showed in what ways deeply
reflexive “dialogues” leading to the self-construction of life could actually help develop significant future perspectives and make the present life meaningful. As explained by Prof. Guichard, each sphere of life has its own “subjective identity form”
(SIF), and the counselee’s task is to become aware of how each individualised sphere
of identity relates to other ones, jointly forming a dynamic system. In the course
of the dialogic relations which make up our daily life, we conduct dialogues with
particular individuals, yet these dialogues follow pre-defined patterns. However, as
Prof. Guichard insisted, when engaging in dialogue with a counsellor we do not fall
back on a pre-existing framework; this allows us to abandon the “well-worn paths”
of everyday dialogues, submit our day-to-day experiences to reflection and create
a new, experimental, preliminary self. In Professor Guichard’s view, this self can
then transform into a genuine, functioning self, yet the individual (the client, the
counselee) must desire this and see him/herself in this “I.” Counselling interventions organised in this manner demonstrate that “dialogues for self-construction”
contribute to the development of reflection on oneself and on one’s career.
The seminar also featured presentations by Polish scholars. Alicja Kargulowa,
Professor at the University of Lower Silesia, gave a talk on counselling in the era of
neo-liberalism, in which she attended to the changing understanding of the individual’s place in social life across various periods and to the difficulties associated
with studying counselling in postmodern discourse. Counselling research should
address the aforementioned changes in society, in the tasks of counsellors and in
the needs of the counselees. Prof. Kargulowa elucidated the key neo-liberal notions
of public choice, human capital, social transactions and transaction costs and their
influence on actual realities. She stressed that the way in which they are perceived
and construed impacts practice and is relevant not only to the organisation of counselling but also to its is sense and meaning. Discussing the realities of the neo-liberal world and means of help-provision, Prof. Kargulowa distinguished three types
of counselling offers: rehabilitative counselling (why live?), existential counselling
(how to live?) and career counselling (what to be?), emphasising that the counsellor’s job is to help clients in making conscious decisions and achieving their own
ambitions. Prof. Kargulowa left her audience with a question posed towards the end
of her lecture: In the era of neo-liberalism, should counselling promote individualism or, rather, support communal pursuits?
344
Magdalena Piorunek from Adam Mickiewicz University in Poznań presented
the results of her research on careers underpinned by Charlotte Büchler’s theory.
Professor Piorunek adopted an interpretive paradigm to study the accumulation of
previous life experience. In her research sample, composed of individuals between
40 and 55 years of age, she identified three career types/patterns characteristic of
middle age. The “linear career” is characterised by continuance. In the “sequential
career,” action is motivated by the drive to self-realisation through pursuits corresponding to expectations. The “decentralised (mosaic-like) career” is constructed
by individuals who have a high tolerance for change, are active in many different
fields and seize the chances they notice. In describing a new paradigm of career in
counselling studies, Prof. Piorunek also addressed career dilemmas, highlighting
the problems experienced by the groups which had become victims of the political
and economic changes.
The panel discussion (and the first day of the seminar) was rounded off with
a Q&A session involving the audience.
On the second day, Mark Savickas gave a lecture on “Methods and tools in career-design counselling.” Discussing the methods and instruments applied in career
counselling, Prof. Savickas dwelled on the differences between guidance, counselling and coaching. Pointing primarily to the differences in approaching the client’s
problem, he showed that vocational guidance was result-oriented and attempted
to find a solution to the problem of “how to fit self to work, and abilities to requirements?” Career counselling, on the other hand, aims at developing personality and seeks to answer the question “How can the individual fit work into his/
her life?” Prof. Savickas treats career as a life story which takes us into the past and
career counselling as assistance in implementing one’s “designs for oneself ” in the
creation of one’s own story. He views indecisiveness about career as justified hesitation which precedes transformation. By using important patterns from the past and
considering potential versions of him/herself, the individual can rise up to challenges and experience “active victories” both over and for him/herself. Prof. Savickas emphasised that the career counsellor should provide support and be “useful.”
The counsellor is there to help individuals and society and to accompany and assist
people in life-designing through making them realise problems and solutions. He
locates the meaning of counselling in helping people actively manage the negative
events, such as suffering, which they experience. The challenge of counselling, thus,
is to assist the individual and society in adapting to the transitions of the 21st-century work world.
The lecture was followed by a workshop in which Prof. Savickas introduced
the participants to the methods he applies in his career construction counselling
practice. The participants had an exceptional opportunity to experience first-hand
Prof. Savickas’s counselling session. He showed the manner in which he conducted interviews based on the “Career Style Interview,” a tool he had developed himself, and by the same token lifted the curtain on his work. The workshop enabled
345
the participants to observe Prof. Savickas in his professional practical activity
and to understand the manner in which the instrument he had created should be
applied.
Participation in the two days of meetings conducted by Prof. Savickas, Prof.
Guichard and the Polish professors was an opportunity for career counsellors, vocational advisors, teachers and students to listen to important lectures as well as
to pose meaningful questions. The participants could make comparisons, acquire
knowledge and expand their skill sets. A UNESCO Chair certificate was awarded
to all those who participated in the seminar.
Translated from Polish by Agnieszka Dragon
ISSN 2299-4971
Joanna Górna
Jan Długosz University in Czestochowa
Vocational Counselling for People Aged 50
and Over: Changes and Challenges in the Labour
Market. International Conference,
Czestochowa, 8-9 May, 2014
During a two-day international conference held at Jan Długosz University in Czestochowa, vocational counselling for people aged 50 and over was discussed.
The conference was held under the auspices of the President of the City of Czestochowa, the Chancellor of Jan Długosz University, the University of Applied Labour Studies of the Federal Employment Agency in Mannheim and the Narodowe
Forum Doradztwa Kariery (the National Forum for Lifelong Guidance Policy) of
Poland. The conference was dedicated to Professor Bernd Joachim Ertelt on his 25th
anniversary on staff at the Faculty of Pedagogy of Jan Długosz University and his
45 years of teaching and research. Prof. Bernd Joachim Ertelt1 is not only a world-renowned specialist in the
field of career counselling but also an erudite and a truly great man. In the
1
Prof. B.-J. Ertelt is a member of many international associations, including: AIOSP/IVBBB – Internationale Vereinigung für Bildungs– und Berufsberatung; DvD – Deutscher Verband für Bildungs–
und Berufsberatung; HLB – Hochschullehrerbund Deutschland; SDSiZ– Stowarzyszenie Doradców Szkolnych i Zawodowych RP (The Polish Association of School and Vocational Counsellors);
ESVDC.org – European Society for Vocational Designing and Career Counseling; NICE II – Network for Innovation in Career Guidance and Counselling in Europe, Member of Steering Committee;
Co-editor of Bildung, Arbeit, Beruf und Beratung, Verlag: Empirische Pädagogik, Landau/Deutschland; Conseil Scientific International of J. “OSP” (INETOP, Paris); the Editorial Board of Career Designing: Research and Counselling (Kaunas/Lithuania); Naukowe Towarzystwo Poradoznawcze (The
Counsellogical Associaiton) (Poland); Scientific Board of Studia Poradoznawcze/Journal of Counsellogy (Wroclaw/Poland); NFB – Nationales Forum Beratung in Bildung, Beruf und Beschäftigung,
Deutschland/BMBW; Bundesministerium für Bildung und Forschung: Arbeitsgruppe 1: Qualitätsmerkmale/Standards für die Beratung und Kompetenzen der Beratungsfachkräfte; AVOPP – Applied
Vocational Psychology and Policy Research Unit, Luxemburg; Heinrich-Vetter-Forschungsinstitut
(HVFI), Mannheim; DTI – Deutsch-Türkisches Institut für Arbeit und Bildung e.V. c/O Hochschule
der Wirtschaft für Management, University of Applied Management Studies, Mannheim; NFDK –
Narodowe Forum Doradztwa Kariery (National Forum for Lifelong Guidance Policy), Cracow, Poland. In 2012, Prof. Ertelt was awarded the Medal of the National Education Commission.
347
1980s, he provided help on both substantive and organisational matters at the
Higher Teacher Education School (now Jan Długosz University); he helped
draw up programmes and curricula in vocational counselling, a new degree in
Poland at that time. Since 1994, he has lectured regularly on this subject to students and employees of the Institute of Social Pedagogy, now called the Department of Vocational Counselling. In the academic year of 1995 /1996, the
collaboration between the University of Mannheim and the Higher Teacher
Education School in Czestochowa resulted in the launching of a 3-year undergraduate degree in vocational counselling and employment facilitation. At the end of 1990, a youth exchange programme was added thanks to Prof. Ertelt. This gave students in the programme at Jan Długosz University an opportunity
to learn about the same programme at the University of Mannheim, to attend classes and workshops and to meet the teaching staff. (They have used the opportunity
ever since.) All these things became possible because of the personal involvement
of Prof. Ertelt, who helped students arrange the trip and find affordable accommodation in Mannheim and took care of them during their stay. In 1999, Prof. Ertelt
obtained consent from the German authorities to accept an appointment as Professor at the University in Czestochowa, where he has worked to this day.
The conference was organised by the Department of Vocational Counselling in
cooperation with the University of the Third Age based at the Faculty of Pedagogy
at Jan Długosz University.
Professor Grażyna Rygal, the Dean of the Faculty of Pedagogy at Jan Długosz
University, was the head of the Scientific Committee and gave the eulogy. Professor Zygmunt Bak, the Chancellor of Jan Długosz University, gave the opening address and also congratulated Prof. Ertelt in recognition of his long-term commitment
to education in Czestochowa and international cooperation. Prof. Ertelt was awarded
the Medal Merentibus by the President of Czestochowa and the City Council. Notably, in 2012, Prof. Ertelt was also awarded the National Education Medal of Poland.
A Festschrift to honour Prof. Ertelt, titled Vocational Counselling: Changes and
Challenges in the Labour Market, was issued on the anniversary. The volume, edited
by Joanna Górna and Daniel Kukla, contains articles written by friends and colleagues of Prof. Ertelt from around the world. Among the authors from Poland are
Prof. Augustyn Bańka, Prof. Adam Biela, Prof. Alicja Kargulowa and Prof. Romuald
Derbis; and among the contributors from other countries are Prof. Jean-Pierre
Dauwalder (Switzerland), Prof. Luis M. Sobrado Fernández (Spain), Dr Laura
Gressnerová (Slovakia), Prof. Kestutis Pukelis (Latvia), Jean-Jacques Ruppert (Luxembourg), Prof. Michael Scharpf (Germany), Prof. Wiliam Schulz (Canada) and
Prof. András Zakar (Hungary). After the ceremony in honour of Prof. Ertelt, the conference was opened
by Professor Heinrich Alt, Vice-President of Bundesagentur für Arbeit (Germany’s Federal Labour Agency) with his inaugural lecture on “Social Responsibility and Labour Market Needs Regarding Older Employees.” He addressed job
348
market issues arising out of demographic changes (i.e. the aging of the population)
and showed what has been done in Germany to increase the occupational activity of older people. Professor Andreas Zakar from the University of Szeged talked
about vocational counselling for seniors in Hungary. An international point of view
on vocational counselling for older people was given by Professor Michael Scharp
from Mannheim. Dr Andrew Piers described support programmes for seniors in
Canada. Professor Alicja Kargulowa spoke about challenges to contemporary counselling, and Dr Dorota Rynkowska and Dr Tomasz Sobierajski spoke about the importance of social activity of seniors. Professor Józef Kargul and Dr Beata Jakimiuk gave an interesting lecture
on planning and supporting careers of older people. Also raised at the conference
was the issue of competencies both older and younger workers need for successful job market navigation. This was researched and presented by Professor Andreas Frey from Mannheim. Competencies of career counsellors in the context of
European job market challenges were discussed by Dr Laura Gressnerova from
Bratislava. Professor Ewa Rzechowska from the Catholic University of Lublin and
Dr Czeslaw Noworol from the National Forum for Lifelong Guidance Policy of Poland talked about the occupational and educational activity of people over 50 years
of age. Dr Robert Parol, Dr Mariola Mirowska and Dr Grzegorz Kida spoke about
the advantages of employing 50-plussers and the ways of supporting them. Professor Velty Liubkiny gave a lecture on the educational system in Latvia and also spoke
about the education of seniors.
The conference participants also had a chance to see how the University of the
Third Age at Jan Długosz University operates in practice. Drawing on selected theories of career development, Prof. B.J. Ertelt shared his view on vocational counselling for the clients in what is referred to as “third age.”
It is impossible here to report all the issues raised at the conference and to list
all the participants. The success of the conference and the great interest in the subject matter prove that there has been significant progress in the research into vocational counselling and show, at the same time, how much more needs to be done in
this field. Emphatically, demographic changes in Europe have an important influence
on the job market and the development of the European economy. Vocational
counselling is also subject to change as its constantly expands to include all ageand social groups in an ever-changing economic, technological and demographic modern world. In an era of increasing globalisation and a longer working life,
a person is required to constantly adapt skills and competencies so as to prepare
for foreseeable and inevitable changes. Ultimately and more importantly, vocational
counselling enables the individual to develop and, thus, to contribute to the development of society. The conference was certainly an excellent forum for exchange of
experiences and research. V. News and Chronicles
349
The presentations that were not included in the Festschrift in honour of Prof.
Bernd Joachim Ertelt will be released in the conference proceedings to be published
in 2014. We, at Jan Długosz University, sincerely hope that the international and
intergenerational discussion on vocational counselling will progress in the years
to come. These hopes are now more feasible thanks to Prof. Ertelt’s initiatives and
international connections.
In the years 2007-2010 the staff and students of the Department of Vocational
Counselling under the supervision of Prof Ertelt participated (and still participate)
in several European projects, e.g.:
“Brain Drain – Brain Gain,” Qualification Modules for Counsellors (LLP Leonardo da Vinci). This publication, covering educational modules for post-graduate
vocational counselling studies, was issued in five languages as the result of the
project;
Qualifizierung von Berufsbildungspersonal hinsichtlich Identifikation der & Beratung von Auszubildenden mit hohem Abbruchsrisiko ( PraeLAB) (Qualification of vocational training professionals for the identification and counselling
of trainees with a high dropout risk).
Between 2010 and 2013, Jan Długosz University participated in the Lifelong
Learning Erasmus Programme Development and Implementation of Common
Bachelor’s Degree Programme in the European Context – DICBDPEC (LLP Erasmus). The project yielded educational programmes (in modules) for bachelor and
master vocational counselling studies and the publication of a multinational terminological dictionary.
Erasmus Academic Network – NICE: Network for Innovation in Career
Guidance & Counselling in Europe. The project was carried out in the years 20092012 under the Lifelong Learning Erasmus Programme. Prof. Bernd-Joachim Ertelt
was the initiator and a member of the committee carrying out this project. It is by
far the largest European project in this field in terms of the number of countries
and institutions involved. Because of the necessity to validate its assumptions and
further expand European cooperation, the project will continue for many years.
Thanks to the initiatives taken by Prof. Ertelt, the following four bilateral projects are currently being carried out: Vocational counselling for older people, Introducing dual educational system in Poland, Double diploma in social studies and
Maintaining students exchange.
It is our hope that the jubilee conference Vocational Counselling for People Aged
50 and Over: Changes and Challenges in the Labour Market has inspired and motivated the participants to broaden and deepen their research on the international
and local levels.
Translated from Polish by Andrew Piers
ISSN 2299-4971
Habilitation colloquium of Edyta Zierkiewicz,
Faculty of Historical and Pedagogical Sciences,
Dr Edyta Zierkiewicz is an educator, a counselling researcher and, currently, Adjunct Professor at the Institute of Pedagogy, Faculty of Historical and Pedagogical
Sciences, University of Wrocław. She is an exceptionally valuable faculty member in terms of both her research and her dedication to teaching and non-educational work. Her undoubtedly above-average scholarly achievements include four
monographs: Poradnik – oferta wirtualnej pomocy? (Guidebook – an offer of virtual
help?) (Impuls, Kraków 2004), Rozmowy o raku piersi. Trzy poziomy konstruowania
znaczeń choroby (Conversations about breast cancer. Three levels of constructing the
meanings of disease) (ATUT, Wrocław 2010), Amazonki – moje życie. Historia ruchu
kobiet po leczeniu raka piersi z biografią liderki w tle (The Amazons – my life. A history of the movement of female cancer patients with a glimpse at their leader’s biography) (co-authored with Krystyna Wechmann, Federeacja Stowarzyszeń Amazonki,
Poznań 2013), Prasa jako medium edukacyjne. Kulturowe reprezentacje raka piersi
w czasopismach kobiecych (The press as an educational medium. Cultural representations of breast cancer in women’s magazines) (Impuls, Kraków 2013), as well as
73 articles in peer-reviewed journals, book chapters, research reports and reviews.
She has also edited 11 collected volumes. The habilitation candidate’s research interests focus on the scholarly underpinnings of guidance and counselling (she is
a founding member of the Naukowe Towarzystwo Poradoznawcze [The Counsellogical Association]), in particular press- and guidebook-mediated counselling
(that is why she serves as Subject Editor of the Media Counselling section in Studia Poradoznawcze/Journal of Counsellogy). She also does research into gender and
cultural frameworks of the discourse on disease, specifically breast cancer. Equally
important is her editorial and authorial contribution to Artmix (an arts and visual
culture journal) and advocacy for female breast cancer patients. Edyta Zierkiewicz
successfully combines these roles and pursuits with her academic teaching position.
The habilitation colloquium of Dr Zierkiewicz was held on 21 May, 2014. The
Faculty Board session was chaired by Prof. Elżbieta Kościk, Dean of the Faculty.
351
The habilitation was refereed by Dr Agnieszka Gromkowska-Melosik, Professor at
Adam Mickiewicz University in Poznań, Dr Roman Leppert, Professor at Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz, Dr Ewa Skibińska, Professor at the University
of Warsaw, and Dr Mirosława Wawrzak-Chodaczek, Professor at the University of
Wrocław (all of them habilitation holders). The reviewers assessed the habilitation
candidate’s scholarly achievement as outstanding. The habilitation book – Prasa jako
medium edukacyjne. Kulturowe reprezentacje raka piersi w czasopismach kobiecych
(The press as an educational medium. Cultural representations of breast cancer in
women’s magazines) – was equally highly praised. The study comprehensively analyses the educational function of the popular press, as exemplified in the construction of the discourse on breast cancer. The colloquium commenced with the candidate’s answers to the reviewers’ questions and her habilitation lecture. In the discussion that followed, Dr Edyta Zierkiewicz’s broad interdisciplinary knowledge and
critical mind-set consistently underpinning her research were commended, and the
readers’ appreciation for the originality of her work was highlighted. In a secret ballot, the board unanimously conferred on her the degree of doctor habilitatus in the
social sciences. The decision was communicated together with best wishes of further academic success. Prof. R. Leppert proposed to put forward Dr Zierkiewicz’s
habilitation book for the Award of the Minister of Science and Higher Education.
It is expected that her future publications on counsellogy and other socially important domains will be equally brilliant, illuminating and valuable.
ISSN 2299-4971
Michał Mielczarek
Anna Bilon’s doctoral viva: Poradnictwo kariery
w Holandii – założenia, organizacja, perspektywy
aplikacji w Polsce (Career counselling in the
Netherlands: Assumptions, organisation, prospects
of application in Poland), Faculty of Education,
University of Lower Silesia, Wroclaw, 20 January 2014
Early in 2014, Anna Bilon had her public PhD. viva at the University of Lower Silesia, Wrocław. Her dissertation titled Poradnictwo kariery w Holandii – założenia,
organizacja, perspektywy aplikacji w Polsce (Career counselling in the Netherlands:
Assumptions, organisation, prospects of application in Poland) was written under the supervision of Professor Józef Kargul and reviewed by Professor Eugenia
Potulicka (Adam Mickiewicz University, Poznań) and Professor Bożena Wojtasik
(University of Lower Silesia, Wrocław). In her dissertation, A. Bilon examined career counselling in the Netherlands, focusing on two basic question: How is career
counselling in the Netherlands structured (how does it “arise”?) and What are the
prospects of applying the Dutch solutions in career counselling in Poland? Drawing
on Anthony Giddens’s theory of structuration as a research method and a framework in which to interpret her empirical research data, A. Bilon posits that career
counselling is produced by both individual engagements and social structures.
Hence, the structure of career counselling may be viewed as inherently dual. This
duality was as one of the major premises in her research project, within which
she explored the organisation and operations of career counselling in the Netherlands. Approached from the structuration theory perspective, career counselling
involves, ultimately, a mutual relationship among social rules, resources and actions undertaken by individual subjects. The dissertation’s outline was designed
to reflect this assumption.
The research itself proceeded in three stages. In the first stage, the study focused on Dutch culture and society, which was a prerequisite to understanding and
describing career counselling as a social process and grasping its place and role in
353
Dutch social life. In the second stage, the Dutch counselling system was examined,
and in the third possibilities of applying the Dutch solutions in Poland were looked
into. To accomplish her aims, A. Bilon resorted to the language of perspicuous contrast, a method developed by Charles Taylor. As at this stage she did not conduct
a parallel survey of career counselling in Poland, she could not work within the
framework of comparative education studies. Drawing on Taylor’s language of perspicuous contrast, she highlighted the conceptual character of her analyses at this
stage of her research.
Anna Bilon’s PhD. dissertation consists of five chapters. In the first chapter, career counselling is analysed as a social process. Hence, the chapter attends to the
social contexts of counselling and the impact of cultural difference on organisation
of counselling worldwide. The chapter analyses also the scholarly discourse on the
development of career counselling and identifies the current trends in career counselling research.
The second chapter describes the research methodology the dissertation relies
on, explaining why and how structuration theory was used as a research method
and an interpretive framework for empirical data.
The third chapter outlines the socio-cultural contexts of Dutch career counselling. Against the background of information on the Dutch state and society, the
system of education, economy and labour market are described with which career
counselling is interwoven.
The fourth chapter depicts the career counselling system in the Netherlands.
The first part focuses on the rules and resources of the Dutch career counselling
system while the second describes the Dutch counselling services and intervention
strategies they employ. The chapter depicts also in detail a number of private counselling institutions, whereby it dwells on the entrenched Dutch tradition of private
institutions contributing to public services. The chapter concludes with an assessment of the cohesion of the whole system.
The last chapter critically analyses possibilities of applying the Dutch solutions
in the career counselling system in Poland. Like other authors, A. Bilon stresses that
caution is necessary in any such attempts. The major conclusion of her research is
that such a transfer is a challenge which involves both chances as well as obstacles
and risks.
Both referees highly assessed Anna Bilon’s PhD. dissertation, and her viva
proved an important event for the entire community of the University of Lower
Silesia. A. Bilon was repeatedly commended by all those present, not only by the
referees, for her outstanding theoretical and methodological consciousness, perfect
alignment of theory and research and originality of the study. Both referees agreed
that the dissertation deserved distinction and formally requested that it be granted.
Additionally, Prof. Eugenia Potulicka stated that the dissertation should be put forward for the Award of the Minister of Science and Higher Education.
354
Finally, the Board of the Faculty of Education at the University of Lower Silesia unanimously conferred the doctoral degree in the social sciences on Anna Bilon, an educator and a philosopher who insightfully probes into elusive modernity.
Congratulations!
ISSN 2299-4971
About the Authors
Magdalena Czochara, MA – St. Brother Albert’s Aid Society, Management Board Office,
Wroclaw, Poland; e-mail: [email protected]
Annamaria Di Fabio, Professor at the Department of Education and Psychology, University of Florence, Italy; Director of the International Laboratory for Research and Intervention
of Psychology for Vocational Guidance and Career Counseling (LabOProCCareer);
Director of the International Laboratory for Research and Interventionof Positive
Psychology and Prevention (PosPsyc&P); Editor-in-chief of Counseling Italian Journal
of Research and Intervention; e-mail: [email protected]
Violetta Drabik-Podgórna, PhD – Institute of Pedagogy, University of Wroclaw, Wroclaw,
Poland; vice-director of the UNESCO Chair of Lifelong Guidance and Counseling;
Agnieszka Dragon, MA – The Center for Dispute and Conflict Resolution at the Faculty
of Law and Administration at the University of Warsaw, Warsaw, Poland; e-mail:
[email protected]
Maria Eduarda Duarte, Full Professor at the The Center for Research in Psychology at the
University of Lisbon (CIPUL), Faculty of Psychology, Lisbon, Portugal; Director of the
National Institute of Guidance Psychological Society; President-Elected of Counselling
Division IAAP; National Defence Adviser, since 2006. She also served on editorial
boards for some Portuguese, European, and Iberia-American journals; e-mail: maria.
[email protected]
Joanna Górna, PhD – Faculty of Pedagogy, Jan Długosz University in Czestochowa,
Czestochowa, Poland; e-mail: [email protected] Johannes Katsarov, MA – Program Manager of the European Doctoral Programme
in Career Guidance & Counselling and a member of the Scientific Committee
(ECADOC); coordinator of Network for Innovation in Career Guidance and
Counselling in Europe (NICE); e-mail: [email protected]
Krzysztof Konecki, Full Professor at the Faculty of Economics and Sociology, University
of Lodz, Lodz, Poland; member of the Executive Committee of European Sociological
Association (2013 – 2015); member of the Editorial Board of International Journal of
Mainstreaming Social Sciences (IJMSS); Editor-in-Chief of Qualitative Sociology Review;
Michał Mielczarek, MA – Faculty of Education, University of Lower Silesia, Wroclaw,
Poland; e-mail: [email protected]
Laura Nota, Professor at the Department of Philosophy, Sociology, Education and
Applied Psychology, University of Padua, Padua, Italy; Scientific Coordinator of the
European Doctoral Programme in Career Guidance & Counselling and member of the
Scientific Committee (ECADOC); President of the European Society for Vocational
356
Designing and Career Counseling (ESVDC); Vice President of SIO; member of the
Executive Board of Division 16 (Counseling Psychology Division) in the International
Association of Applied Psychology; e-mail: [email protected]
Martyna Pryszmont-Ciesielska, PhD – Institute of Pedagogy, University of Wroclaw,
Wroclaw, Poland; e-mail: [email protected]
Ewa Rzechowska, PhD – Professor at the Institute of Psychology, John Paul II Catholic
University of Lublin (KUL), Lublin, Poland; e-mail: [email protected]
Elżbieta Siarkiewicz, PhD – Professor at the Faculty of Education, University of Lower
Silesia, Wroclaw, Poland; e-mail: [email protected]
Barbara Skałbania, PhD – Professor at Janusz Korczak Pedagogical University in Warsaw,
Warsaw, Poland; e-mail: [email protected]
Aneta Słowik, PhD – Faculty of Education, University of Lower Silesia, Wroclaw, Poland;
Anna Walulik CSFN, PhD – Professor at Jesuit University Ignatianum in Cracow, Poland;
71,99
siedemdziesiąt jeden 99/100
71,99
71,99
Prenumerata Rocznika
Studia Poradoznawcze
na rok 2015
2014
Prenumerata Rocznika
Studia Poradoznawcze
na rok 2015
2014

POL / ENG - Studia Poradoznawcze

Transkrypt

Podobne dokumenty

Double-sided flashcards

Social banking - nieuchronna przyszłość?

gazetka festiwalowa

Wykład 4