1 Ks. dr Dariusz Buksik, UKSW, Warszawa PSYCHOLOGIA I

1
Ks. dr Dariusz Buksik,
UKSW, Warszawa
PSYCHOLOGIA I DUCHOWOŚĆ
REFLEKSJA NAD WYMIAREM DUCHOWYM W CZŁOWIEKU
Wprowadzenie
„Pewnego razu zachodni turyści postanowili wejść na Mount Everest.
Wynajęli Szerpów, by nieśli ich bagaŜe. Posuwali się szybko w górę, ale
w pewnym momencie Szerpowie siedli i nie ruszają się z miejsca. Co się
stało? Zapytali zdziwieni turyści. Nic. Spokojnie stwierdzili Szerpowie.
Po prostu szliśmy za szybko i nasze dusze zostały z tyłu. Teraz musimy
na nie poczekać. I po to jest nam potrzebna refleksja, by przystanąć i
zaczekać na duszę, która zostaje gdzieś za nami z tyłu”1.
„Józef K. Od dwóch lat cierpi na depresje. Wychodzi właśnie z gabinetu
Karoliny, tarocistki. Odbyli długą pogawędkę przy kawie, o wszystkim i
o niczym. Trzy godziny nie pomogły. „Instytucja pocieszyciela”
zadziałała na krótko. Gdy opuścił pokój tarocistki problem powrócił. Co
dalej? Szuka pomocy w Internecie. Wszędzie gabinety terapii, wszędzie
informacje potwierdzające fachowość świadczonych usług. MoŜe jakieś
duchowe uzdrowienie? Józef K. rozpoczyna wędrówkę po gabinetach.
Jak głoszą hasła reklamowe zostanie uzdrowiony? Trafia do Wielkiego
Mistrza Energii Uniwersalnej, Wielkiego Mistrza Duchowego
Uzdrowienia, Wielkiego Mistrza ogromnej Mistyfikacji. Wizyta w
gabinecie astroterapii i u bioenergoterapeuty. Po drodze hipnoterapia i
egzorcyzmy. Nic się nie zmienia – poza cieńszym portfelem. śadnej
poprawy. Józef K. ma wszystkiego dosyć, co pseudopsychologiczne,
duchowe i niekonwencjonalne. Znajomy poleca mu gabinet
profesjonalnego psychologa. Tylko jak go znaleźć? PrzecieŜ wszystkiego
próbował”2.
Oto przykłady, które nie tylko ukazują kondycje współczesnego człowieka, ale
takŜe pozwalają na refleksję nad róŜnymi wymiarami ludzkiej egzystencji. Do
których to wymiarów zaliczyć moŜemy takŜe, jakŜe często pomijany w refleksji
psychologicznej wymiar duchowy człowieka. Współczesny człowiek ze swoją
1
2
Dorota Krzemionka, Charaktery, czerwiec 2007, s. 10.
Agnieszka Kawula, dziennikarka, Charaktery, czerwiec 2007, s. 36.
2
przewagą intelektualną i techniczną nad minionymi pokoleniami coraz bardziej
czuje, Ŝe jest zagroŜony zniknięciem dotychczasowego systemu bezpieczeństwa,
wyeliminowaniem najbardziej ludzkich wartości: prawdy, dobra, miłości, wartości
moralnych, duchowych czy religijnych. ZagroŜenia te przejawiają się z jednej strony
w kryzysie pojęcia prawdy spowodowanej: „dominacją, technologicznego modelu
poznania”, zaciskające horyzonty poznawcze człowieka; deformacją informacji...,
zwielokrotnioną
przez
środki
masowego
przekazu;
kształtowaniem
często
utylitarnych schematów myślenia; brakiem nastawienia na refleksję i kontemplację,
oraz nieodpowiedzialnością za słowo mówione i pisane”, z drugiej strony powyŜsze
zagroŜenia znajdują swój wyraz w kryzysie systemu wartości, relatywizmie
moralnym, religijnym, czy teŜ kryzysie duchowym (Zdybicka, 1993). Pojawiające się
w Ŝyciu wielu osób problemy natury lęku, depresji, zagubienia czy pustki
egzystencjalnej dotyczą,
nie
tylko
sfery
biologicznej czy
teŜ
społecznego
funkcjonowania, ale równieŜ płaszczyzny duchowej człowieka. Płaszczyzny, którą
coraz częściej dostrzegają nie tylko psycholodzy teoretycy, ale takŜe psychoterapeuci.
Człowiek współczesny coraz częściej stawia sobie pytanie, czy Ŝyć Ŝyciem,
które tylko „muska powierzchnię”, czy odwaŜyć się na ryzyko wędrówki „w głąb”?
Pozwolić
się
zamknąć
w
sfunkcjonalizowanym
świecie,
czy
przyjąć
odpowiedzialność za własne wybory? Być, czy się stawać? Istnieć czy egzystować?.
Oto dylematy, od których człowiek nigdy się nie wyzwoli i których nikt za niego nie
rozwiąŜe. Człowiek musi nie tylko wybierać. (Kierkegaard, 1995). Wybierając
odwaŜnie i czasami wbrew powszechnie istniejącym społecznym zasadom
funkcjonowania ma szanse dojrzałego rozwoju, tworzenia własnej drogi Ŝyciowej i w
jakimś stopniu uniknięcia wielu kryzysów, problemów egzystencjalnych, które jakŜe
często znajdują swoje podłoŜe w braku Ŝycia duchowego, religijnego oraz opartego
na wartościach i normach.
W niniejszym opracowaniu pragnę zwrócić uwagę na wymiar duchowy
człowieka, który jest jego częścią i jak kaŜdy inny wymiar moŜe ulec zniekształceniu
oraz podlegać ciągłemu rozwojowi, chociaŜ jakŜe często jest niezauwaŜalny „gołym
okiem”, tzn. okiem naukowca, który wszystko chce mieć uporządkowane i logicznie
3
wynikajace z przyjętych zaloŜeń. A w takim wypadku sfera ducha, duchowość
umyka, rozmywa się, jest nie do uchwycenia.
KaŜdy z nas chce być szczęśliwym, osiągnąć jak najpełniejszy rozwój, iść w
górę, a nie toczyć się, czy teŜ zamknąć swoje Ŝycie w byle jakości. Skoro „stan
szczęśliwości” jest pojęciem dającym się naukowo zdefiniować i ilościowo zmierzyć,
jak mówi psychologia pozytywna, to moŜe tak samo jest z „płaszczyzną ducha”.
MoŜe warto nie rezygnować we współczesnym Ŝyciu z prób nauczenia człowieka
dostrzegania płaszczyzny ducha, tak jak nie rezygnuje się z nauczenia człowieka
bycia szczęśliwym.
1.
Rozumienie człowieka w psychologii
Zwracając uwagę na zagadnienie duchowości człowieka naleŜy powiedzieć
przede wszystkim o tym jak się rozumie i interpretuje naturę człowieka. Człowiek
jako istota Ŝywa nieustannie znajduje się w drodze do budowania swojej osobowości
w sposób dojrzały i odpowiedzialny. Jest istotą rozwijającą się w róŜnych
płaszczyznach swojej egzystencji od sfery biologicznej po duchową. Jedni określają
to trudem rozwoju, inni walką wewnętrzną, jeszcze inni pokonywaniem samego
siebie, własnych kryzysów w celu budowania silnej i trwałej osobowości.
Pytając o człowieka pytamy o konkretny podmiot, który się staje jak pisze
Frankl (1984) „człowiek nigdy nie jest a ciągle się staje”. W psychologii przyjmuje się
pojęcie podmiotu w znaczeniu „szerokim”, gdzie pojęcie podmiot odnosi się do
kaŜdego konkretnego człowieka od samego początku aŜ do końca jego
jednostkowego istnienia. W ujęciu tym podmiot zredukowany jest do podstawy
bytowej dla róŜnych procesów, a tym samym traktowany przez psychologów jako
mniej waŜny od procesów, dla których stanowi podstawę. Znajduje to wyraz w
sformułowaniach przedmiotu psychologii, mówi się np. o psychologii uczenia się,
psychologii twórczości, psychologii myślenia, psychologii zachowania, zamiast o
psychologii podmiotu uczącego się, dysponującego pamięcią, tworzącego, myślącego
czy zachowującego się w odpowiedni sposób. W znaczeniu „węŜszym” rozumienie
pojęcia podmiot odnajdujemy u psychologów orientacji personalistycznej (Mc
4
Adams) czy egzystencjalnej (Frankl, Kępiński, May), gdzie za klasę zjawisk, do
których odnosi się kategorie podmiotu, uwaŜa się za indywidualną drogę Ŝycia
konkretnego człowieka, jego indywidualną biografię. To stawanie się podmiotem,
podmiotem własnego biegu Ŝycia, to kształtowanie i nadawanie indywidualnego i
niepowtarzalnego charakteru. To stawanie się na podstawie odkrywania w świecie
istniejących obiektywnie wartości, ku którym człowiek się otwiera, na które
odpowiada i moŜe czynić drogowskazami na własnej drodze Ŝycia. Czuje się w ten
sposób podmiot, człowiek autorem własnej egzystencji (Opoczyńska, 1994).
Człowiek jest istotą psychofizyczną, czyli złoŜoną z pierwiastka materialnego i
duchowego. W konsekwencji człowiek ujmowany jest jako jednostka biologiczna,
psychiczna, społeczna i duchowa. Na kaŜdej z tych płaszczyzn kształtują się i
rozwijają określone wartości integrujące oraz tworzące osobowość jednostki. W
sferze
biologicznej
-
organizm
ludzki
obejmuje
właściwości
anatomiczne,
fizjologiczne i ich funkcje, gwarantuje biologiczne istnienie, czyli Ŝycie. Prawidłowy
rozwój oraz funkcjonowanie organizmu wyraŜa się określonym poziomem zdrowia.
Wartości Ŝycia i zdrowia integrują, kierują i pozwalają ochraniać ludzkie istnienie.
Natomiast sfera psychiczna - obejmuje te wszystkie struktury, reakcje, procesy i
mechanizmy, które będąc zakotwiczone w biologicznych strukturach i funkcjach są
w swej istocie i funkcjach róŜne. WraŜenia, wyobraŜenia, pamięć, uwaga, myślenie,
odczuwanie oraz wytwory ludzkich myśli i uczuć dają podstawę rozumnemu i
emocjonalnemu zachowaniu i przeŜywaniu. Mądrość, wyobraźnia, kreatywność,
rozwaga, inteligencja, odpowiedzialność, przebaczenie to przykładowe wartości
rozwojowe, integrujące i sensotwórcze dla tej sfery. Bardzo istotna dla rozwoju i
funkcjonowania jednostki sfera społeczna - bazując na biologicznym i psychicznym
wyposaŜeniu człowieka organizuje i ukierunkowuje oraz modyfikuje całokształt
relacji jednostki z innymi osobami, czy grupami. Często niezauwaŜana sfera
duchowa - obejmuje te wszystkie odniesienia człowieka, które nie dotyczą ani sfery
biologicznej, ani psychicznej, ani społecznej, choć na nich bazuje. Sfera ta słuŜy im
poniekąd jako zwornik. Obejmuje ona odniesienie człowieka do Boga i religii. Wiara,
zbawienie, miłość Boga, zaufanie Bogu, przebaczenie, świętość, sumienie, ofiara,
moralność to przykładowe wartości przynaleŜące do tej sfery (Ostrowska, 1998) .
5
W zaleŜności od przyjętej koncepcji psychologicznej moŜemy powiedzieć, Ŝe
człowiek w swoim rozwoju opiera się nie tylko na wartościach biologicznych,
materialnych
i społecznych, ale równieŜ potrzebuje, poszukuje i kształtuje siebie w oparciu o
wartości
duchowe.
Wartości
duchowe
szeroko
rozumując
są
wartościami
zamkniętymi w perspektywie religijnej. Religia sama w sobie rozumiana jest jako
wartość tworząca i kształtująca człowieka (Frankl, 1998; Romanowska-Łakomy,
1996). Wymiar duchowy określany przez Popielskiego (1996; por. teŜ: Buksik, 2003)
jako wymiar noetyczno-duchowy jest specyficzną właściwością człowieka. Jest to
wymiar
konstytuowania
się
„ja”
podmiotowo-osobowego,
świadomego,
decydującego, otwartego, egzystencjalnie angaŜującego się, będącego podmiotem i
współautorem własnej biografii, tworzącego i uczestniczącego w Ŝyciu społecznym i
kulturowym, zdolnym do aktów moralnego uszlachetnienia siebie. Jest to wymiar
umoŜliwiający podmiotowe realizowanie planów Ŝyciowych, zdrowego sposobu
Ŝycia, nastawień na cel i wolitywnych decyzji, intuicji twórczej i dąŜeń intelektualnopoznawczych, moralno-etycznych i odniesień i funkcji sumienia. Jest to równieŜ
wymiar aktów miłości, przekraczających biopsychiczne uwarunkowania, dzięki
czemu miłość moŜe osiągnąć optimum swego skutkowania, rozwoju i zaistnienia.
Wymiar, w którym uczucia, cierpienie, marzenia, tęsknoty, moralne decyzje itp.
przeŜycia
zyskują
aktywizowania.
właściwe
Jest
dla
siebie
wymiarem
zapodmiotowienie
moŜliwości
i
moŜliwość
ukierunkowania
i odniesień intencjonalnych „ku” komuś lub „ku” czemuś, krótko mówiąc ku
wartościom. Jest to wymiar wyraŜający specyficzną antropo-psycho-duchową
właściwość egzystencji. Jest to wymiar egzystencji głęboko mieszczący się w
perspektywie psychologiczno-moralnej. Wymiar, który wyznacza oraz kieruje
ludzkie pragnienia oraz dąŜenia ku wyŜszym wartościom często niewidzialnym w
wymiarze biologicznym czy psychicznym.
Wielowymiarowość koncepcji człowieka pozwala na dokonywanie głębszych
refleksji nad ludzką egzystencją, a nie tylko odnoszenie jej, a czasami nawet
redukowanie do biopsychicznych nośników. To umiejętność zobaczenia człowieka w
6
jego wymiarze duchowym, który pozwala mu rozwijać się i budować osobowość w
pełni dojrzałą.
2.
Rozumienie duchowości
Współczesna refleksja nad relacją pomiędzy psychologią a duchowością
przebiera róŜne formy przemyśleń. Z jednej strony mówi się, Ŝe nie ma pomiędzy
tymi dziedzinami Ŝadnej relacji, gdyŜ jest to inny świat, inny język opisu, inna
metodologia badań. Z drugiej strony dziedziny te prezentuje się na zasadzie
antagonizmu mówiąc, Ŝe chociaŜ obie zajmują się człowiekiem to jednak jedna czyni
to z pozycji zewnętrznej druga z wewnętrznej. Jest jeszcze stanowisko, które ukazuje
pomniejszenie roli duchowości w Ŝyciu człowieka. Podkreśla się w nim, Ŝe
duchowość nie zmienia człowieka i nie wpływa pozytywnie na jego Ŝycie.
Jednocześnie to duchowość jest tą sferą, która wprowadza człowieka w kompleksy,
rodzi strach przed Ŝyciem. Ukazuje teŜ duchowość jako zjawisko dotyczące starości.
Wydaje się, Ŝe naleŜy unikać w patrzeniu na duchowość pryzmatu, który
moŜemy określić pewnego rodzaju „eskapizmem”, czyli unikaniem problemów
nurtujących ludzi i uciekać od tematyki czasami Ŝycia codziennego. MoŜe w refleksji
nad duchowością warto przyjąć zasadniczą myśl psychologii transpersonalnej, która
w swoich załoŜeniach zakłada, Ŝe naleŜy próbować zrozumieć uniwersalne
doświadczenia człowieka. A jak się wydaje duchowość, doświadczenie duchowe jest
właśnie takim uniwersalnym doświadczeniem człowieka.
Zagadnienie
duchowości
człowieka
jest
trudne
do
bezpośredniego
uchwycenia za pomocą jednoznacznych pojęć. Jest to wymiar wymykający się
intelektualnemu poznaniu, choć często interpretowany na bazie róŜnych myśli
filozoficznych, społecznych czy teŜ psychologicznych. W potocznym rozumieniu
sfera
duchowości
jest
często
utoŜsamiana
z
religijnością.
Duchowość
to
poszukiwanie świętości, przestrzeganie zasad moralnych oraz realizowania ich w
swoim Ŝyciu. I chociaŜ jest to pojęcie szerokie i wieloznaczne, to w myśli
chrześcijańskiej, odnosi się pojęcie duchowości do wymiaru personalistycznego oraz
społecznego. Na gruncie psychologii transpersonalnej, a przede wszystkim w
7
poglądach A. Maslowa, odnajdujemy rozumienie duchowości utoŜsamianej z
osiąganiem dojrzałości poprzez stopniowy rozwój hierarchii potrzeb w takim
kierunku, aby nie dominowały w niej potrzeby typu podstawowego, wymuszanego
przez fizyczność i emocjonalność, a pojawiały się potrzeby wyŜszego rzędu,
związane z dobrem, wykraczaniem poza siebie, altruizmem, potrzebą twórczości.
Dojrzałość ta charakteryzuje się stabilnością zasad moralnych i systemu wartości
(PłuŜek, 1991; Borutka, 2006). Duchowość, jak pisze P. Socha (2000), to pojęcie
wielowymiarowe, obejmujące pogłębione Ŝycie religijne, określony światopogląd jak
i kompetencje intelektualne do rozeznania oraz rozumienia siebie i świata oraz
posiadanie świadomie i dobrowolnie kształtowanego wymiaru moralnego. To
pewnego rodzaju zdolność człowieka do pogłębionej refleksji nad własnym bytem,
posiadanie samoświadomości siebie i swojego postępowania równieŜ w płaszczyźnie
Ŝycia
duchowego.
M.
Dziewiecki
(1998)
definiują
duchowość
jako
sferę
funkcjonowania człowieka, w której dokonuje się poszukiwanie odpowiedzi na
pytanie o sens ludzkiego Ŝycia, jego cele i pragnienia. Dojrzała duchowość jest
głównym systemem sterującym Ŝyciem człowieka. Człowiek dojrzały duchowo jest
człowiekiem wolnym, zdolnym do dokonywania wyborów w oparciu o wyŜsze
wartości, jest zdolny do wychodzenia poza własną korzyść. Z rozwojem duchowym
nieodłącznie łączy się rozwój etyczny, moralny, religijny, posiadanie czułego
sumienia, zdolność do zadośćuczynienia.
śycie duchowe, które moŜe być obserwowalne przez psychologa jest
rzeczywistością przeŜywaną oraz wyraŜaną w ludzkich zachowaniach, postawach,
sposobie myślenia czy teŜ konkretnych działaniach. To co jest obserwowalne moŜe, a
nawet powinno być poddane ogólnie mówiąc refleksji. Refleksja ta moŜe być takŜe
psychologiczna i będzie opierać się na ludzkiej rzeczywistości konkretnego
doświadczenia duchowego, odczuć, uniesień czy przeŜyć (Jean-François Catalan,
2007)
W wielu publikacjach jest ukazywana i wyodrębniana sfera duchowa
człowieka, mowa jest o duchowym rozwoju człowieka, o inteligencji duchowej, o
duchowych
potrzebach
człowieka,
o
psychologii
doświadczeń
duchowych,
duchowość rozumiana jako poczucie, jako sens istnienia. Bardzo szerokie rozumienie
8
oraz prowadzone badania psychologiczne dotyczą duchowości w kontekście
zdrowia psychicznego (Romanowska-Łakomy, 1996; Pietrasiński, 1990; Wulff, 1999;
Prusak, 2006; Heszen-Niejodek, Gruszczyńska, 2004, Griffith, J. L, Griffith M. E,
2008). Bardzo ciekawe i interesujące badania przedstawia Krok pomiędzy
duchowymi wymiarami a stylami radzenia sobie w sytuacjach stresowych (Krok,
2008).
W myśli Chaim (2002) odnajdujemy przekonanie, iŜ naleŜy mówić o relacjach
między religią a duchowością, rozwojem religijnym a duchowym, lecz nie
utoŜsamiać czy teŜ nie uŜywać pojęć tych zamiennie. Istnieje, bowiem istotna róŜnica
pomiędzy pojęciami „religia” i „duchowość”, przynajmniej w odniesieniu do
problemów pacjentów.
Sfera duchowości, jak moŜna się domyślać, jest trudna do badania czy
pomiaru za pomocą narzędzi psychologicznych. Dlatego naleŜy z cała siła podkreślić
próbę skonstruowania i pokazania takiego narzędzia przez Heszen-Niejodek (2004).
Autorka uwaŜa, Ŝe duchowość, choć trudna do uchwycenia jest atrybutem kaŜdego
człowieka i moŜna ją badać, tak jak wiele innych konstruktów teoretycznych w
psychologii.
Duchowość
zdaniem
autorki,
„jako
konstrukt
psychologiczny
odpowiada za specyficzny sposób funkcjonowania osoby ludzkiej, obejmującego
zarówno aktywność obserwowalną, jak i doświadczenie wewnętrzne” (TamŜe, s. 21).
NaleŜy równieŜ podkreślić, Ŝe duchowość przez wielu psychologów bardzo
często rozpatrywana jest w dwóch nurtach. Z jednej strony duchowość utoŜsamiana
jest z religią, natomiast z drugiej strony, naleŜy oddzielić pojęcie religijności i
duchowości. W tym drugim wypadku duchowość jest rozumiana jako indywidualne
i osobiste doświadczenie człowieka, a religia traktowana jest jako fenomen społeczny
oraz zinstytucjonalizowany. Jednocześnie przyjmuje się, Ŝe istotę duchowości
stanowi transcendencja rozumiana jako wykroczenie poza ja realne. Duchowość
bywa równieŜ określana w relacji do świadomości. W rozwaŜaniach nad
duchowością odnajdujemy równieŜ próbę ukazania tej sfery w trzech wymiarach,
jako duchowość teoretyczną, duchowość naturalistyczna oraz humanistyczną.
Wspólnym jest przekonanie, Ŝe duchowość jest konstruktem złoŜonym i
wielowymiarowym (Prusak, 2006).
9
3.
Refleksja końcowa
Jedną z istotnych cech duchowości jest fakt, Ŝe jest to sfera, w której znaleźć
moŜna odpowiedź na pytanie o sens Ŝycia. Budowanie sfery duchowej jest
warunkiem, który sprawia, Ŝe człowiek jest zdolny do twórczego, konstruktywnego
Ŝycia, przeciwstawia się działaniom destrukcyjnym. Rozwój duchowy jest związany
z rozwojem hierarchii wartości. Natomiast człowiek etyczny, Ŝyjący zgodnie z
hierarchią wartości to człowiek rozwijający sferę ducha. Poprzez stopniowy rozwój
hierarchii wartości, świadomy wysiłek porządkowania etycznego i moralnego
swojego Ŝycia człowiek osiąga rozwój duchowy. RównieŜ sfera odpowiedzialności
za własne czyny i zdolność do przyjmowania odpowiedzialności za innych jest
istotnym elementem, gdy poruszamy zagadnienie duchowego wzrostu i rozwoju.
Człowiek rozwijający się w sferze duchowej to człowiek dojrzały. Zdolny do
przyjęcia na siebie odpowiedzialność za własne niepoŜądane czyny, zdolny do
zadośćuczynienia oraz zdolny do oderwania się od niszczącego poczucia winy.
Jednocześnie człowiek rozwijający się duchowo nie ucieka od rzeczywistości oraz
jest zdolny do zobaczenia siebie swojego Ŝycia w prawdzie. Przyjęcie i
zaakceptowanie sfery duchowej człowieka pozwala zobaczyć całość osobowości
człowieka, która wykracza poza granice cielesności i konkretnych potrzeb oraz
psychiki. Poprzez duchowość człowiek jest wstanie w sposób wyjątkowy i
niepowtarzalny przezywać świat i siebie samego oraz to wszystko, co go otacza i
tworzy. MoŜe jednocześnie zagubić radość Ŝycia, nie czuć się spełnionym czy teŜ
poczuć zagubienie własnej toŜsamości, kiedy dochodzi do kryzysu w płaszczyźnie
duchowej. Dlatego jak się wydaje naleŜy mówić o płaszczyźnie duchowej człowieka,
która jest jego siłą w pełnym rozwoju osobowości.
W moim przekonaniu choć trudno jest sprowadzić sferę Ŝycia duchowego
oraz doświadczenia duchowe człowieka do wymiaru psychologicznego, co próbuje
się w jakiś sposób dzisiaj czynić, to trzeba sobie uświadamiać, iŜ człowiek relacje do
Boga, relacje do innych ludzi, równieŜ te z pogranicza ducha, które trudno nazwać i
dookreślić, przeŜywa takŜe na płaszczyźnie psychicznej.
10
Bibliografia:
Borutka, T. (2006). Kryzys duchowy we współczesnym świecie jako problem religijnomoralny. Seminare, 23, s. 181-194.
Buksik, D. (2003). WraŜliwość sumienie. Studium psychologiczne. Warszawa: Wyd.
CMPPP.
Catalan, J. F. (2007). Duchowość a psychologia. Kraków: Wyd. eSPe.
Chaim, W. (2002). Koncepcja rozwoju religijnego. W: J. Makselon (red.). Studia z
psychologii rozwoju (s. 9-53). Kraków: Wyd. WN PAT.
Dziewiecki, M. (1998). Duchowość i religijność a profilaktyka uzaleŜnień, Świat
Problemów, nr 5, s. 41- 44.
Frankl, V.E. (1998). Homo patiens. Warszawa: Wyd. PWN.
Frankl, V.E. (1984). Nieuświadomiony Bóg. Warszawa: Wyd. Instytut Wydawniczy
PAX.
Griffith, J. L, Griffith M. E. (2008). Odkrywanie duchowości w psychoterapii. Wyd. WAM.
Heszen-Niejodek, I., Gruszczyńska, E. (2004). Wymiar duchowy człowieka, jego
znaczenie w psychologii zdrowia i jego pomiar. Przegląd Psychologiczny, Tom 47,
nr 1, s. 15-30.
Kawula, A (2007). I ty moŜesz zostać psychologiem. Charaktery, czerwiec 2007, s. 36-40.
Krok, K (2008). The role of spirituality in coping: Examining the relationships between
spiritual dimensions and coping styles. Mental Health, Religion & Culture,
Volume 11, Issue 7, November 2008 , pp. 643 – 653.
Krzemionka, D (2007). Święty dzień siódmy. Charaktery, czerwiec 2007, s. 10-16.
Kierkegaard, S. (1995). Bojaźń i drŜenie. Choroba na śmierć. Warszawa: Wyd. PWN.
Opoczyńska, M. (1994). MoŜliwości i granice podmiotowego stawania się człowieka chorego
na schizofrenię. W: A. Gałdowa (red.) Psychologia osobowości i antropologia
filozoficzna. Psychologiczna i filozoficzna problematyka podmiotu, (s. 107-125),
Zeszyty
naukowe
Uniwersytetu
Jagiellońskiego
MCXLI.
Prace
Psychologiczne. Zeszyt 11”, Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Ostrowska, K. (1998). Wokół rozwoju osobowości i systemu wartości. Warszawa:
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN.
Pietrasiński, Z. (1990). Rozwój człowieka dorosłego. Warszawa: Wyd. Wiedza
Powszechna.
PłuŜek, Z. (1991). Psychologia Pastoralna. Kraków: Wyd. Instytutu Teologicznego
KsięŜy Misjonarzy.
Popielski, K. (1996). Człowiek egzystencja podmiotowo-osobowa. W: K. Popielski (red.).
Człowiek – Wartości – Sens. Studia z psychologii egzystencjalnej, (s. 25-47). Lublin:
Wyd. KUL.
Prusak, J. (2006). Religia i duchowość w psychoterapii. W: St. Głaz (red.). Podstawowe
zagadnienia psychologii religii (s. 423-447). Kraków: Wyd. WAM.
11
Romanowska-Łakomy, H. (1996). Psychologia doświadczeń duchowych. Warszawa:
Wyd. Eneteia.
Socha, P. (2000). Duchowy rozwój człowieka. Fazy Ŝycia, osobowość, wiara, religijność.
Kraków. Wyd. UJ.
Wulff, D.M. (1999). Psychologia religii. Klasyczna i współczesna. Warszawa Wyd.
Szkolne
i Pedagogiczne.
Zdybicka, Z.(1983). Religia a osobowy model kultury. W: B. Bejze (red.). W kierunku
religijności, (s. 284-285). Warszawa: Wyd. ATK.