Pokaż treść!

Transkrypt

Pokaż treść!

Rozprawy Społeczne 2013, Tom VII, Nr 2
Rodzina zastępcza jako forma wsparcia...
CZĘŚĆ I: ROZPRAWY I ARTYKUŁY
RODZINA ZASTĘPCZA JAKO FORMA WSPARCIA RODZINY DYSFUNKCYJNEJ
Rozprawy Społeczne, nr 2 (VII), 2013
Marzena Ruszkowska
Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej
Ruszkowska M. (2013), Rodzina zastępcza jako forma wsparcia rodziny dysfunkcyjnej. Rozprawy Społeczne, 2 (VII),
s. 5-8
Streszczenie: Dziecko pozbawione możliwości wychowywania się w środowisku rodzinnym narażone jest na liczne
nieprawidłowości i zaburzenia. Dysfunkcyjna rodzina naturalna powoduje pojawianie się różnych form sieroctwa i konieczność poszukiwań opieki zastępczej. Wśród rodzin zastępczych zdecydowanie dominują rodziny zastępcze spokrewnione z dzieckiem. Niewielki procent podopiecznych trafiających do rodzin zastępczych stanowią sieroty naturalne, pozbawione opieki obojga rodziców spowodowanej ich śmiercią. Wśród dzieci opuszczonych dominują sieroty społeczne,
zaś wśród nich najliczniej reprezentowaną grupą są dzieci wywodzące się z rodzin dotkniętych problemem alkoholizmu,
jednego bądź obojga rodziców. Niejednokrotnie do grona sierot społecznych zalicza się także dzieci z rodzin niezaradnych
życiowo - często wskutek bezrobocia, biedy, choroby psychicznej, braku wykształcenia i elementarnej wiedzy psychologiczno – pedagogicznej, a także nieposiadania umiejętności w zakresie organizacji życia codziennego.
Słowa kluczowe: rodzina zastępcza, rodzina dysfunkcyjna, pomoc, wsparcie
Wprowadzenie
Rodzina zastępcza i jej typologie
W sytuacjach dysfunkcjonalności rodziny, szczególnie w przypadku zaniedbań opiekuńczo – wychowawczych ze strony rodziców, niejednokrotnie
dochodzi do ingerencji sądu we władzę rodzicielską,
a w ostateczności umieszczenia dziecka poza domem rodzinnym. Pozbawienie dziecka środowiska
rodzinnego powoduje w jego rozwoju i wychowaniu
liczne nieprawidłowości i zaburzenia. Dysfunkcje
rodziny naturalnej skutkują pojawieniem się różnych form sieroctwa, a zatem koniecznością poszukiwań opieki zastępczej dla dzieci z tych rodzin.
Dotychczasowe badania prowadzone wśród
podopiecznych rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo – wychowawczych wskazują, że formy rodzinne stanowią o wiele korzystniejsze środowisko
opiekuńczo – wychowawcze, niż nawet najlepiej
zorganizowana placówka, która nie jest w stanie
w pełni zaspokoić potrzeb dziecka (Badora,1998;
Kusio,1998; Kuźma, 1996;). Wśród szczególnie
preferowanych form opieki rodzinnej nad dzieckiem
osieroconym wymieniana jest przede wszystkim
rodzina zastępcza, będąca specyficzną instytucją
najbardziej zbliżoną w swej postaci do rodziny naturalnej. Stanowi ona, obok rodzin adopcyjnych,
jedną z najpopularniejszych, a zarazem najbardziej optymalnych form opieki kompensacyjnej nad
dzieckiem opuszczonym.
Rodzina zastępcza powstaje w momencie, gdy
małżeństwo lub osoba nie pozostająca w związku małżeńskim, w tym także osoba pozostająca
w związku nieformalnym przyjmuje na wychowanie nie więcej niż troje dzieci (chyba że jest to
rodzeństwo), przy czym pomiędzy opiekunami
zastępczymi a dziećmi nie powstają takie same
skutki prawne, jak w procesie adopcji (Andrzejewski, 2001, s. 33). W myśl Ustawy z 1990 i 2004 roku
o pomocy społecznej i stosownych rozporządzeń
wykonawczych
rodzina
zastępcza
stanowi
podstawową formę pomocy dzieciom, które nie
mogą przez jakiś czas przebywać z własnymi
rodzicami, pozbawionymi całkowicie lub częściowo
władzy rodzicielskiej, do czasu unormowania
się sytuacji życiowej dziecka. Nie można jednak
wykluczyć, że sytuacji rodzinnej dziecka nie da się
unormować, w takim przypadku piecza rodziny zastępczej ustanie wraz z osiągnięciem pełnoletniości
i usamodzielnieniem się podopiecznego (Andrzejewski, 1999). Przepisy prawne określają również,
iż rodziny zastępcze powinny sprawować opiekę
tymczasowo, tylko na okres potrzebny rodzinie
biologicznej by powrócić do stanu wydolności wychowawczej. Rodzina zastępcza powinna stanowić
takie samo, bądź bardzo zbliżone środowisko opiekuńczo – wychowawcze dla dziecka jak rodzina naturalna.
Rodzina zastępcza jako forma opieki przechodziła i przechodzi liczne przeobrażenia strukturalne i funkcjonalne, co spowodowane jest potrzebami
Adres do korespondencji: Marzena Ruszkowska, Państwowa
Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, ul. Sidorska 95/97, 21-500 Biała Podlaska, e-mail: [email protected]
-5-
dziecka sierocego. Liczne różnice pomiędzy rodzinami zastępczymi powodowały wyszczególnienie
różnych rodzajów rodzin. Jeden z podziałów zaproponowany został w Ustawie o pomocy społecznej
z 2004 roku, w którym wyróżniono:
a)rodziny zastępcze spokrewnione z dzieckiem,
b)rodziny zastępcze niespokrewnione z dzieckiem,
c)rodziny zastępcze zawodowe niespokrewnione z dzieckiem; a wśród nich: wielodzietne, specjalistyczne, o charakterze pogotowia
rodzinnego (Ustawa o pomocy społecznej,
2004).
Nowelizacja przepisów przyniosła zmiany
w Ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy
zastępczej z 9 czerwca 2011 roku, dotyczące podziału rodzinnych form pieczy zastępczej na:
a)rodziny spokrewnione,
b)rodziny niezawodowe,
c)rodziny zawodowe – specjalistyczne i o charakterze pogotowia rodzinnego,
d)rodzinne domy dziecka (Ustawa o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastępczej, 2011).
Liczebność rodzin zastępczych
Ze względu na znaczne zapotrzebowanie społeczne na tę formę opieki, istotna wydaje się analiza liczebności funkcjonujących rodzin zastępczych.
Dane liczbowe dotyczące tworzonych rodzin zastępczych od lat dziewięćdziesiątych po czasy obecne przedstawia zamieszczona poniżej tabela 1.
Znaczny wzrost liczebności tworzonych rodzin
zastępczych przypada na lata dziewięćdziesiąte
(na przestrzeni 9 lat powstało dodatkowo około 14
tys. rodzin), co spowodowane było prawdopodobnie zmianą regulacji prawnych, bowiem funkcjonowanie rodzin zastępczych w tych latach wynikało
z Ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty
oraz Rozporządzenia Rady Ministrów z 21 października 1993 r. w sprawie rodzin zastępczych (Badora,
2005). Organizowaniem i nadzorowaniem opieki
zastępczej w tym okresie zajmowało się Kuratorium
Oświaty. Kolejne rozwiązania prawne regulujące
funkcjonowanie rodzin zastępczych - Rozporządzenie Rady Ministrów z 26 września 2000 r. w sprawie
rodzin zastępczych (Dz. U. 2000, Nr 83, poz. 939)
Tabela 1. Liczba rodzin zastępczych w latach 1990 –
2010
Rok
Liczba rodzin
Rok
Liczba rodzin
1990
29 531
2003
36 169
1995
35 838
2004
36 223
1999
43 378
2007
37 349
1996
38 079
1997
39 524
2000
39 877
2001
36 444
2005
36 510
2006
36 955
2008
37 296
2009
37 663
2002
35 883
2010
37 395
Źródła: Roczniki Statystyczne Rzeczypospolitej Polskiej,
GUS; Oświata i Wychowanie w roku szkolnym 1992/1993,
1997/1998; Pomoc Społeczna 2002, GUS, Warszawa; Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 roku, Warszawa
2008, s.56
oraz zmiana dotychczasowego organizatora pieczy
zastępczej z resortu edukacji na Ministerstwo Opieki Społecznej spowodowały ponowny, znaczny spadek liczebności rodzin zastępczych w następnych
latach (2002 rok to prawie 7,5 tys. rodzin mniej
w stosunku do 1999 roku). Dopiero nowelizacja
Ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Ustawa o pomocy…, 2004) oraz stosowne
Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 18 października 2004 roku i późniejsze z 19
października 2007 roku (Dz. U 2004, Nr 233, poz.
2344; Dz. U 2007, Nr 201, poz. 1456), zapoczątkowały nowy kierunek w polityce opiekuńczej państwa
i ponowne zainteresowanie tą formą opieki. Ogólna
liczba wszystkich typów rodzin w ciągu ostatnich
kilku lat utrzymuje się na podobnym poziomie (ponad 37 tys. rodzin), co i tak nie daje powodów do zadowolenia bowiem liczba ta stanowi o około 6 tys.
rodzin mniej w stosunku do roku 1999, w którym
zarejestrowano ponad 43 tys. rodzin.
Zdecydowanie dominującą formą wśród rodzin
zastępczych są rodziny zastępcze spokrewnione
z dzieckiem, co wynika z analiz GUS – u zamieszczanych m.in. w Rocznikach Statystycznych. Dokładne
dane dotyczące liczebności rodzin zastępczych tworzonych w ostatnich latach z zachowaniem podziału
na poszczególne typy rodzin przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Liczebność rodzin zastępczych z uwzględnieniem typów
Lata
Rodziny zastępcze
2007
2008
2009
2010
2011
Spokrewnione z dzieckiem
31 106
30924
31037
30704
30622
483
490
514
527
534
Niespokrewnione z dzieckiem
Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem o charakterze pogotowia opiekuńczego
Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem wielodzietne
Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem specjalistyczne
6267
495
86
5159
614
109
5239
720
153
Ogółem
37 349
37 296
37 663
Źródła: Tabl.24: Rodziny zastępcze, w: Roczniki Statystyczne RP 2008 - 2012, GUS, Warszawa
-6-
5151
813
200
37 395
5030
927
231
37344
Na podstawie zamieszczonych powyżej danych
można stwierdzić znaczny wzrost liczby stanowionych rodzin zawodowych niespokrewnionych
z dzieckiem, zwłaszcza wielodzietnych i specjalistycznych. Maleje zaś w stosunku do lat wcześniejszych liczba rodzin niespokrewnionych z dzieckiem, co związane jest prawdopodobnie z faktem
przekształcania się tych rodzin w rodziny zawodowe. Zmiany te są o tyle korzystne dla opiekunów
zastępczych, że jako profesjonaliści otrzymują wynagrodzenie za wykonywanie swych obowiązków
w postaci opieki i wychowania dziecka sierocego
oraz mają możliwość korzystania z innych przywilejów przewidzianych w regulacjach prawnych. Natomiast na podobnym poziomie utrzymuje się liczba
rodzin spokrewnionych z dzieckiem, których funkcjonowanie uzależnione jest od różnych sytuacji losowych.
Uwarunkowania tworzenia rodzin zastępczych
Na podstawie kwerendy literatury przedmiotu możliwe było określenie sytuacji powodujących
konieczność wsparcia rodziny dysfunkcyjnej i tworzenia środowisk zastępczych. Z analiz tych wynika, iż niewielki procent podopiecznych trafiających
do rodzin zastępczych stanowią sieroty naturalne,
pozbawione opieki obojga rodziców spowodowanej
ich śmiercią. Wśród dzieci opuszczonych dominują
sieroty społeczne, zaś wśród nich najbardziej liczną grupę stanowią dzieci wywodzące się z rodzin
dotkniętych problemem alkoholizmu, jednego bądź
obojga rodziców. Alkoholizm niestety należy do zjawisk o największym zasięgu i znacznym stopniu
szkodliwości społecznej, powoduje bowiem obok
pogorszenia sytuacji ekonomicznej rodziny - szereg
napięć, nieporozumień i konfliktów w sferze życia
rodzinnego oraz niestabilną atmosferę domową
pełną lęków i obaw. Sytuacja dzieci w tego typu rodzinach jest szczególnie trudna, bowiem pozbawiona poczucia bezpieczeństwa i przewidywalności
codziennego życia. Najliczniejszą grupę stanowią
rodziny, w których ojcowie nadużywają alkoholu;
rośnie jednak również liczba kobiet uzależnionych.
Alkoholizm rodziców wywiera dominujący wpływ
na rozwój dziecka, jego postępowanie i stosunek do
dorosłego życia, rzutuje negatywnie na jego normalne funkcjonowanie w społeczeństwie.
Następnym wyznacznikiem powstawania rodzin
zastępczych jest niezaradność życiowa pojawiająca
się często wskutek bezrobocia, biedy, choroby psychicznej, braku wykształcenia czy elementarnej
wiedzy psychologiczno – pedagogicznej, a także
nieposiadania umiejętności w zakresie organizacji
życia codziennego, niemożności sprostania oczekiwaniom społecznym. W wielu przypadkach można
też mówić o bezradności czy niewydolności w sferze emocjonalnej, w sprawach opiekuńczo – wychowawczych, niejednokrotnie występujących w kolejnym już pokoleniu. Często bowiem bywa tak, że
matki, które doświadczyły w dzieciństwie zanie-
dbania ze strony własnych rodziców, często same
przejawiają odziedziczony syndrom upośledzonego,
patologicznego zachowania w stosunku do kolejnego pokolenia czyli własnych dzieci. Bezradność
w sprawach opiekuńczo – wychowawczych niejednokrotnie jest podstawą do organizowania zastępczych form opieki nad dzieckiem. Znamiennym jest
fakt, iż obecnie sieroty w coraz większym stopniu
pochodzą z rodzin dysfunkcyjnych, w których panuje niewłaściwa atmosfera, konflikty rodzinne, błędy
wychowawcze, brak odpowiedzialności za dzieci,
brak więzi uczuciowych między członkami rodziny.
Charakterystycznym współcześnie zjawiskiem
jest rosnąca ciągle liczba urodzeń pozamałżeńskich
przypadających m.in.: na matki małoletnie, a będące efektem zbyt wczesnego podejmowania współżycia seksualnego. Ciąże i porody u młodych matek
wiążą się z niedojrzałością psychiczną do roli rodzica, brakiem odpowiednich warunków materialno –
bytowych do zaspokojenia podstawowych potrzeb
dziecka oraz możliwości ustabilizowania ich przyszłości. Dzieci niejednokrotnie stanowią komplikację planów życiowych. Charakterystyczna dla tego
typu rodzin zazwyczaj trudna sytuacja materialna,
deprywacja podstawowych potrzeb, brak stabilizacji powodują, że nie stanowią one korzystnego środowiska wychowawczego, a także mają negatywny
wpływ na relacje pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny.
Dość liczną grupę, stale rosnącą stanowią tzw.
eurosieroty - dzieci, których jedno lub oboje rodziców wyjechało do pracy za granicę w celach
zagwarantowania sobie i dzieciom odpowiedniego
poziomu materialnego. Według Raportu Fundacji
Prawo Europejskie dotyczącego problematyki euro
sieroctwa (Eurosieroctwo, 2008), problem tego
typu dotyka 110 tys. polskich rodzin. W czasie dłuższej lub krótszej nieobecności w kraju potomstwo
pozostaje bez należytej opieki. Najczęściej w zastępstwie pracujących rodziców, dziećmi zajmują się
dziadkowie, w dalszej kolejności krewni lub nawet
sąsiedzi. Sytuacja w tego typu rodzinach jest bardzo
zróżnicowana i uzależniona od wieku dziecka, czasu trwania nieobecności rodzica, rodzaju i częstotliwości kontaktów w trakcie rozłąki. Nieobecność
rodziców w codziennym życiu dziecka wiąże się
zawsze z nieznajomością jego spraw i problemów,
pojawieniem się lub nasileniem różnego rodzaju
trudności wychowawczych, poczuciem osamotnienia dzieci, oddaleniem emocjonalnym oraz brakiem
stabilizacji życia codziennego, zaś konsekwencją
braku pełnej opieki obojga rodziców jest zazwyczaj
obniżona kontrola i brak dostatecznej opieki i zdyscyplinowania dzieci. Bardzo często w opisywanym
typie rodzin zarówno dorośli jak i dzieci doświadczają poczucia osamotnienia, na skutek niewłaściwych, zaburzonych czy braku relacji z osobami wyjeżdżającymi.
Każdy z wyżej opisanych rodzajów zaburzeń
czy dysfunkcji rodziny stanowi niekorzystny
zbiór czynników mających wpływ na prawidłowy
-7-
i optymalny rozwój dzieci. Dysfunkcjonalny dom
nie spełnia należycie swych funkcji, będąc raczej
dla wszystkich jego mieszkańców źródłem napięć,
frustracji, nieprzyjemności, strachu i innych przykrych odczuć, dlatego też niejednokrotnie to rodzina zastępcza wydaje się być jedyną możliwą formą
wsparcia zarówno dla dziecka jak i całej rodziny,
traktowana jest więc jako usługa wspierająca rodziny przechodzące kryzys.
Podsumowanie
Ocena rodziny zastępczej jako środowiska stanowiącego alternatywną, tymczasową formę wsparcia rodziny dysfunkcyjnej, patologicznej nie jest
sprawą prostą i oczywistą. Ta forma opieki bowiem,
już od lat osiemdziesiątych jest szeroko dyskutowana w literaturze naukowej, przede wszystkim jednak na łamach czasopism o charakterze opiekuńczo – wychowawczym. Tematyka dotycząca rodzin
zastępczych skupia się głównie na funkcjonowaniu
oraz organizowaniu tych rodzin jako środowisk wychowawczych. Badania naukowe ciągle wykazują
liczne braki i niedociągnięcia. Ponadto wyniki bardziej szczegółowych analiz zwykle różnią się między sobą, często nawet dość znacznie, co powoduje
konieczność dalszego zgłębiania tej problematyki.
Literatura:
1.Andrzejewski M. (1999), Prawna ochrona rodziny, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
2.Andrzejewski M. (2001), Rozporządzenie Rady
Ministrów w sprawie rodzin zastępczych. Komentarz do rozporządzenia. „Problemy Opiekuńczo –
Wychowawcze”, nr 4, s. 29-44
3. Badora S. (2005), Rodzina zastępcza, W: J. Brągiel, S. Badora (red.), Formy opieki, wychowania
i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy
społecznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole
4.Badora S. (1998), Uczucia i profesjonalizm. O formach opieki zastępczej, WSP, Częstochowa
5.Kusio U. (1998), Rodzina zastępcza jako środowisko wychowawcze, UMCS, Lublin
6.Kuźma J. (1996), Koncepcje zmian w systemie
opieki nad dziećmi osieroconymi i opuszczonymi,
W: Z. Brańka, J. Kuźma (red.), Stan i koncepcje
rozwoju opieki i wychowania w Polsce, WSP, Kraków
7.Raport Fundacji Prawo Europejskie (2008), „Eurosieroctwo 2008”, Studium Prawa Europejskiego, Warszawa
8.Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 18 października 2004 r., Dz. U 2004, Nr
233, poz. 2344
201, poz. 1456
10.Rozporządzenie Rady Ministrów z 26 września
2000 r. w sprawie rodzin zastępczych, Dz. U.
2000, Nr 83, poz. 939
11.Ustawa o wspieraniu rodziny i sytemie pieczy
zastępczej z dn. 9 czerwca 2011, Dz. U. z 2011 r.,
Nr 194, poz. 887
-8-
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Foster family as a form of dysfunctional...
SECTION I: ARTICLES
FOSTER FAMILY AS A FORM OF DYSFUNCTIONAL FAMILY’ SUPPORT
Social Dissertations, Issue 2 (VII), 2013
Marzena Ruszkowska
Pope John II State School of Higher Education in Biała Podlaska
Ruszkowska M. (2013), Foster family as a form of dysfuntional family suport. Social Dissertations, 2 (VII), p. 9-12
Summary: A child deprived of opportunity to grow in a family environment is exposed to numerous abnormalities and
disorders. Natural dysfunctional family generates various forms of orphanhood and the necessity to look for a foster family.
Among foster families those related to a child dominate. Orphans who lost both parents constitute only a small percentage
of wards adopted by foster families. Among abandoned children social orphans prevail, mainly those who grew in the families where problem of alcoholism concerned one or both parents. Regularly, children from incapable of handling life families
become orphans - often as the result of unemployment, poverty, illness, mental illness, lack of education, and elementary
psychological-pedagogical knowledge, as well as the inability to organize a daily life.
Key words: foster family, dysfunctional family, help, support
Introduction
In dysfunctional families, especially when parents neglect a child, the court often imposes parental authority and in extreme cases children are
taken away from their homes. Depriving a child of
family environment can cause many abnormalities
and disorders in his development. Natural family’s
dysfunctions result in various kinds of orphanhood
and the necessity to look for foster families.
The researches carried out among wards from
foster families and educational care centres show
that family forms are more beneficial environment
than even the best organized centre, which cannot
fulfill child’s needs completely (Badora,1998; Kusio,1998; Kuźma, 1996;). The most preferable form
of family care over an orphan is foster family - specific institution similar to natural family. Foster family among adaption families is one of the most popular and, at the same time, the most optimal form
of compensatory childcare.
Foster family and its typologies
Foster family is created in the moment when
a married couple, divorced or single person decides
to bring up no more than three children (unless it
is a sibling), however, the legal regulations between
the foster guardians and children are not the same
as in the process of adaption (Andrzejewski, 2001, p.
Adress for correspondence: Pope John II State School of Higher
Education in Biała Podlaska ul. Sidorska 95/97, 21-500 Biała Podlaska, e-mail: [email protected]
33). According to Article of 1990 and 2004, referring
to social care and appropriate executive regulations,
foster family is a basic form of help for children who
cannot live with their parents and are completely or
partially deprived of parental custody for some time
until the normalization of a child’s life situation. Sometimes child’s life situation cannot be changed,
in this case the custody of foster family ends in the
moment of gaining legal age and independence by
a ward (Andrzejewski, 1999). Legal provisions also
define that foster families should have temporary
custody, just for the time that biological family needs to became able to have custody again. Foster family should create the same or very similar social
and behavioural environment for a child as his natural family.
Foster family as a form of childcare is still coming through many structural and functional changes caused by an orphan’s needs. Many differences
between foster families resulted in specyfying different kinds of families. One of the divisions proposed in the Article of 2004 about social care differentiated:
a)foster families related to a child,
b)foster families not related to a child,
c)professional foster families not related to
a child; and among them: numerous, special,
with the character of family emergency (Article about social care, 2004).
The amendment of legal provisions caused changes in Article of 9 June 2011 about family support
and temporary custody and divided forms of foster
custody on:
-9-
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
1)related families,
2)unprofessional families,
3)professional families – special and with the
character of family emergency,
4)family-type children’s home (Article about family’ support and foster custody, 2011).
The number of foster families
Due to the significant social need for this kind of
care, the number analysis of functioning foster families seems crucial. The number of foster families
since 90’s until current times is presented in the table 1 below.
Table 1. The number of foster families in years 1990 – 2010
Year
1990
1995
1996
1997
1999
2000
2001
2002
The number of
families
29 531
35 838
38 079
39 524
43 378
39 877
36 444
35 883
Year
The number of
families
2003
36 169
2004
36 223
2007
37 349
2005
2006
2008
2009
2010
36 510
36 955
37 296
37 663
37 395
Source: Statistical Yearbook of Republic of Poland, CSO; School
system and Education in years 1992/1993, 1997/1998; Social
Help 2002, CSO, Warsaw; Basic data about healthcare in 2007,
Warsaw 2008, p.56
We have observed significant increase in the
number of foster families in 90’s (additionally in 9
years 14000 families were created), which was probably caused by changes in legal provisions, because their functioning in these years was regulated
by Article of 7 September 1991 on the educational
system and Regulation of the Council of Ministers of
21 October 1993 on foster families (Badora, 2005).
Local Education Authority was responsible in that
time for organizing and supervising foster childcare. Further legal regulations on foster families’ functioning - Regulation of the Council of Ministers of 26
September on foster families (Journal of Laws 2000,
No 83, Item 939) and the change of current custody
from the education resort to the Department of Social Welfare caused significant decrease in the foster
family number in the following years (in 2002 there
was almost 7,5 thousands less foster families than in
1999). The amendment of Article of 12 March 2004
on social care (Article on aid…, 2004) and appropriate Regulation of Minister of Labour and Social Policy
of 18 October 2004 and further of 19 October 2007
(Journal of Laws 2004, No 233, Item 2344; Journal of
Laws 2007, No 201, Item 1456), started a new trend
in the social country policy and interest in this kind
of care. The total number of all types of families in
the past few years remains on the similar level (over
37 thousands of families), which is still not satisfying because this is 6 thousands less than in 1999,
when over 43 thousand families were registered.
Foster families related to a child are the most dominant form; this stems from the Central Statistical
Office’s analysis – published in i.e. Statistical Yearbooks. The table 2 below presents precise data on
the number of foster families in the last years including division into different types of families.
On the basis of the above data one can notice the
increase in the number of professional, not related
to a child, mainly numerous and special families.
However, in comparison to earlier years, the amount of not related to a child families is decreasing,
which is probably connected with the transformation of those families into professional ones. These
changes are beneficial for foster guardians, because
they, as professionals, receive salary for performed
duties - caring and bringing up an orphan - and they
have possibility to benefit from the other privileges
regulated by law. However, the number of families
related to a child, which functioning depends on various unexpected circumstances, is still on the similar level.
The conditions of creating foster families
On the basis of query literature of the subject it
was possible to define situations causing the necessity to support dysfunctional family and create foster environments. From the analysis one can conclude that natural orphans, deprived of both parents
Table 2. The number of foster families concerning different types
Years
Foster families
2007
2008
2009
2010
2011
Related to a child
31 106
30924
31037
30704
30622
483
490
514
527
534
Not related to a child
Professional, not related to a child with the character of family emergency
Professional, not related to a child, numerous
6267
495
Professional, not related to a child, special
86
5159
614
109
5239
720
153
5151
813
200
Total
37 349
37 296
37 663
37 395
Source: Table 24: Foster families, in: Statistical Yearbook of Republic of Poland 2008 - 2012, CSO, Warsaw
- 10 -
5030
927
231
37344
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
because of their death, are only a small percentage
of wards going to foster families. Among all orphans
social orphans and those who grew in families where the problem of alcoholism concerned one or both
parents dominate. Unfortunately, alcoholism is one
the wide-ranged phenomena with high social harm,
causing aside from worsening economical situation
of a family - tension, misunderstandings, conflicts
and unstable family atmosphere, full of fear and
anxiety. Children’s situation in these types of families is especially hard because of the lack of security
and predictability of daily life. The most numerous
group are those families in which fathers overdose
an alcohol; however, the number of addicted women
is also increasing. Parent’s alcoholism has a dominant influence on a child’s development, his behaviour and an attitude towards an adult life and also
has a negative impact on his normal functioning in
society.
The next reason of creating foster families is inability to handle life which results from unemployment, poverty, mental illness, lack of education or
psychological-pedagogical knowledge, as well as
the inability to organize a daily life or face social
expectations. In many cases, we can talk about helplessness or failure in emotional sphere, caring and
bringing up issues, often appearing in the following
generation. It often happens that mothers who were
neglected in the childhood by their parents, evinced
themselves patrimonial impairment, pathological
syndrome. Helplessness in pedagogical issues is
often the reason to organize other forms of childcare. Nowadays, orphans more often come from dysfunctional families, in which wrong atmosphere,
family conflicts, pedagogical mistakes, lack of responsibility for children and lack emotional bonds
between family members dominate.
The characteristic modern phenomenon is increasing number of extramarital births among i.a.:
underage mothers, which is an effect of too early
sexual interactions. Pregnancies and giving births
by underage mothers associates with psychological
immaturity to become a parent, lack of appropriate
living conditions to provide child’s basic needs and
possibility to stabilise their future. Children often
complicate life plans. Characteristic for this family
type material situation, basic needs’ deprivation
and the lack of stabilization do not form appropriate
pedagogical environment and have a negative effect
on the relations between particular family members.
Still quite numerous group is formed by euro
-orphans - kids, whose one or both parents went
abroad looking for a job to guarantee children and
themselves proper material support. According to
European Law Fundation Report referring to the
problem of euro-orphans (Euro-orphanhood, 2008),
this type of problem concerns 110 thousands of Polish families. During longer or shorter absence in the
country children are left without the essential care.
In such situations children are brought up usually
by grandparents, relatives or even neighbours. The
situations may vary and depend on the age of child,
the duration of the absence of a parent, the type and
frequency of contacts during the separation. The absence of parents in the daily life of a child is always
related to ignorance of his issues and problems, appearance or exacerbation of the various educational
problems, children’s sense of isolation, remoteness
and the lack of emotional stability in everyday life,
and the consequence of the lack of care and attention from both parents is usually reduced control,
the lack of care and discipline of children. Very often
in the described type of families both adults and
children experience feeling of loneliness, which is
the result of incorrect, distorted or lack of relationship with departing persons.
Each of the above types of family’s disorders
or dysfunctions is a set of negative factors affecting correct and optimal development of the children. Dysfunctional family does not fulfill its duties
properly and is rather a source of tension, frustration, trouble, fear and other unpleasant feelings
to all its members, which is why a foster family so
often seems to be the only possible form of support
for both the child and the whole family, treated as
a support service for families in crisis.
Conclusion
The evaluation of foster family as an alternative
environment and temporary form of support for
dysfunctional, pathological family is not easy and
obvious. This form of childcare has been widely discussed since 80’s in scientific literature, mainly in
pedagogical magazines. The theme regarding foster
families focuses mainly on functioning and organizing those families as pedagogical environments. The
researches still show a lot of lacks and faults. Moreover, the results of more detailed analyses usually
differ between each other, often even significantly,
which causes the necessity to further exploration of
this problem.
References:
- 11 -
1.Andrzejewski M. (1999), Prawna ochrona rodziny, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa
2.Andrzejewski M. (2001), Rozporządzenie Rady
Ministrów w sprawie rodzin zastępczych. Komentarz do rozporządzenia. „Problemy Opiekuńczo –
Wychowawcze”, nr 4, s. 29-44
3. Badora S. (2005), Rodzina zastępcza, W: J. Brągiel, S. Badora (red.), Formy opieki, wychowania
i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy
społecznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole
4.Badora S. (1998), Uczucia i profesjonalizm. O formach opieki zastępczej, WSP, Częstochowa
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
1
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
5.Kusio U. (1998), Rodzina zastępcza jako środowisko wychowawcze, UMCS, Lublin
6.Kuźma J. (1996), Koncepcje zmian w systemie
opieki nad dziećmi osieroconymi i opuszczonymi,
W: Z. Brańka, J. Kuźma (red.), Stan i koncepcje
rozwoju opieki i wychowania w Polsce, WSP, Kraków
7.Raport Fundacji Prawo Europejskie (2008), „Eurosieroctwo 2008”, Studium Prawa Europejskiego, Warszawa
233, poz. 2344
201, poz. 1456
10.Rozporządzenie Rady Ministrów z 26 września
2000 r. w sprawie rodzin zastępczych, Dz. U.
2000, Nr 83, poz. 939
11.Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy
zastępczej z dn. 9 czerwca 2011, Dz. U. z 2011 r.,
Nr 194, poz. 887
- 12 -
Rola nauczyciela w ochronie dzieci i młodzieży...
ROLA NAUCZYCIELA W OCHRONIE DZIECI I MŁODZIEŻY PRZED ZAGROŻENIAMI
CYBERPRZESTRZENI
Anna Andrzejewska
Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie
Andrzejewska A. (2013) Rola nauczyciela w ochronie dzieci i młodzieży przed zagrożeniami cyberprzestrzeni. Rozprawy
Społeczne 2 (VII), s. 13-18
Streszczenie: Zagrożenia cyberprzestrzeni stały się zjawiskami powszechnymi w społeczeństwie wiedzy. Rozwój
technologii – rewolucja informatyczna stymulują skale i jakość różnorodnych przeobrażeń społeczno-ekonomicznych. One
też są przyczyną wielu nowych problemów, które nie tylko stwarzają nowe możliwości, ale i zagrożenia. Działania nauczycieli, pedagogów powinny opierać się na rozpoznawaniu, rozumieniu i rozwiązywaniu problemów nie tylko związanych ze
światem realnym ale także mających miejsce w cyberprzestrzeni. Powinni oni posiadać wiedzę o zagrożeniach cyberprzestrzeni oraz umiejętnie ją wkomponować w proces kształcenia i wychowania swoich podopiecznych. Przedmiotem analiz
uczyniono następujące zagadnienia:
1.Specyfika cyberprzestrzeni tworzonej przez media cyfrowe.
2.Cyberprzestrzeń podstawowym środowiskiem funkcjonowania dzieci i młodzieży.
3.Znaczenie kompetencji nauczycieli w zakresie zagrożeń cyberprzestrzeni.
Słowa kluczowe: cyberprzestrzeń, zagrożenia, dzieci, młodzież, nauczyciel, pedagog
Wstęp
Rewolucja informatyczna i rodzące się społeczeństwo wiedzy stały się zjawiskiem globalnym,
wywierającym wpływ na wszystkie sfery życia społecznego, w tym także na kształcenie i wychowanie.
To one stymulują skale i jakość różnorodnych przeobrażeń społeczno-ekonomicznych. One też są przyczyną wielu nowych problemów, które nie tylko
stwarzają nowe możliwości, ale i zagrożenia. Nowa
edukacja, aby sprostała wszystkim ambitnym wyzwaniom, ma charakter wielowymiarowy, a jej cele,
treści i efekty dotyczą wiedzy dla działań i umiejętności, dla znajdowania sensu własnego życia i dla
zrozumienia innych oraz współpracy.
Wychowanie młodego pokolenia musi być zatem oparte na uniwersalnych prawach i zasadach,
z uwzględnieniem zagadnień wiążących się z rozwojem cywilizacji. Powinno opierać się także na
rozpoznawaniu, rozumieniu i rozwiązywaniu problemów nie tylko związanych ze światem realnym,
ale także mających miejsce w cyberprzestrzeni.
Szczególne zadanie w tym względzie mają do wykonania nauczyciele i pedagodzy, którzy powinni
posiadać wiedzę o zagrożeniach cyberprzestrzeni
oraz umiejętnie ją wkomponować w proces kształcenia i wychowania swoich podopiecznych.
Przedmiotem analiz uczyniono następujące zagadnienia:
1.Specyfika cyberprzestrzeni tworzonej przez
media cyfrowe.
Adres do korespondencji: Anna Andrzejewska, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie ul. Szczęśliwicka 40, 02-353 Warszawa, e-mail: [email protected]
2.Cyberprzestrzeń podstawowym środowiskiem funkcjonowania dzieci i młodzieży.
3.Znaczenie kompetencji nauczycieli w zakresie
zagrożeń cyberprzestrzeni.
Specyfika cyberprzestrzeni tworzonej przez
media cyfrowe
Dzisiaj nowoczesne techniki komunikacji, technologie informatyczne oraz media elektroniczne
odgrywają zasadniczą rolę w tworzeniu nowej globalnej płaszczyzny funkcjonowania świata. Równoległą płaszczyzną, na której funkcjonuje nasza
cywilizacja, jest Internet. Każda forma działalności w Internecie ma globalny zasięg, zwany w środowisku internautów cyberprzestrzenią. Cyberprzestrzeń w ogólnym znaczeniu tego słowa to:
przestrzeń komunikacyjna tworzona przez system
powiązań internetowych. Jest przestrzenią otwartego komunikowania się za pośrednictwem połączonych komputerów i powiązań informatycznych
pracujących na całym świecie. Cyberprzestrzeń,
definiowana jako integralny składnik realnego
świata, w którym koegzystują ze sobą i zwalczają
się wzajemnie najrozmaitsze ideologie i podkultury, jest nie tylko miejscem wymiany i rozpowszechniania informacji, lecz także polem walki, terenem,
na którym podejmowane są skoordynowane akcje
o zabarwieniu politycznym o mniej lub bardziej destrukcyjnym charakterze.
Cyberprzestrzeń jest zatem podstawowym kanałem wymiany informacji. Internet jako jeden
z efektów technologii informatycznych otworzył
przed organizacjami rządowymi, pozarządowymi
i prywatnymi instytucjami, a także przed osobami
- 13 -
fizycznymi nowe możliwości globalnej współpracy.
Dane przesyłane za pośrednictwem Internetu mają
zasięg światowy. Funkcjonowanie w cyberprzestrzeni przynosi oszczędność czasu oraz szereg korzyści ekonomicznych i społecznych.
W najnowszej literaturze zauważyć można popularność pojęcia rzeczywistości wirtualnej, a także
cyberprzestrzeni. Ich zakres znaczeniowy się zmieniał, podobnie jak i możliwości zastosowania i oddziaływania na człowieka. To dzięki najnowszym
technologiom pojęcia te nabierają innego wymiaru
(Bednarek 2009, s.27).
Rzeczywistość wirtualna oznacza nierzeczywisty świat, stworzony za pomocą komputera i dodatkowych akcesoriów multimedialnych. Celem rzeczywistości wirtualnej było stworzenie sztucznego
środowiska, które w możliwie największym stopniu przypominałoby duplikat prawdziwego świata
(Bednarek 2009, s.28).
Cyberprzestrzeń jest przede wszystkim wyobraźnią stworzoną przez umysł ludzi, która jest
bardzo specyficzna ze względu na brak granic zarówno geograficznych jak i czasowych. Jest ona
przestrzenią, w której nie obowiązują żadne prawa
fizyki i w związku z tym nie można jej zlokalizować.
Ponadto jest ona zaludniona przez istoty nierealne,
stworzone na obraz i bliskie prawdopodobieństwo
swoich realnych odpowiedników.
W takiej przestrzeni, stworzonej przez ludzi,
możliwa jest zmiana płci, wieku, rasy, religii, wykształcenia oraz innych cech, co powoduje, że z biegiem czasu staje się ona miejscem, w którym zarówno dzieci jak i dorośli zaczynają odgrywać role,
które wcześniej były im obce.
Jak zauważa J. Bednarek „Szeroki jest kontekst
roli mediów cyfrowych i cyberprzestrzeni w kształtowaniu oblicza współczesnej kultury i ich miejsca
w edukacji. Pierwsza z funkcji (informacyjna), oznacza niemalże błyskawiczne dostarczenie różnorodnych informacji. Istotą drugiej (ludycznej), jest rola
rozrywki, której wartość jest uzależniona od jakości programów i sposobu ich odbioru. Trzecia (funkcja stymulująca) wyraża się w inspiracji odbiorców
do aktywnego odbioru nadawanych treści. Czwarta
funkcja (wzorcotwórcza) polega na propagowaniu
określonych stylów życia, ideałów, wzorów postępowania i zachowania. Piąta funkcja (interpersonalna) wynika z wszechobecnej telewizji i komputerów
łączących się z całym światem przez Internet. Warto dodać, że wzrasta również znaczenie mediów
regionalnych w zakresie funkcji kulturotwórczych
i edukacyjnych. Są one komplementarne wobec narodowych i ponadnarodowych mediów. Dzięki temu
mogą pełnić określone zadania w przezwyciężaniu
napięć między globalizmem a regionalizmem (Bednarek 2010, s. 67-68).
Można stwierdzić, że dzisiejsza kultura to kultura obrazu, doznań wzrokowych, która ewoluuje
i zwiększa terytorium swojej ekspansji. Środowiska
naukowo-badawcze i edukacyjne w coraz większym
stopniu już interesują się tym nowym obszarem
wiedzy i funkcjonowaniem w człowieka, zwłaszcza
młodego pod wpływem współczesnych mediów cyfrowych, cyberprzestrzeni i świata wirtualnego.
W dzisiejszych czasach cyberprzestrzeń jest dla
dzieci i młodzieży istotną częścią życia. Wywiera
ona ogromny wpływ na ich postawy oraz zachowania.
Opisując rolę cyberprzestrzeni należy zwrócić
uwagę na jej najważniejsze funkcje:
a)edukacyjną,
b)wychowawczą,
c)rozrywkową,
d)społeczną.
Dzięki roli edukacyjnej cyberprzestrzeni młodzież ma nieograniczone możliwości zdobywania
nowej wiedzy i umiejętności. Korzystając zarówno z serwisów edukacyjnych jak i społecznych ma
szanse podnosić swoje kompetencje, w tym także
medialne. Warto jednak zwrócić uwagę, że „pomimo założeń programowych dotyczących przedmiotu technologie informacyjne, gdzie tematyka
świadomego i umiejętnego korzystania z zasobów
internetowych została już dawno ujęta (…)” (Olczak 2008, s.188), młodzież „nadal wykazuje braki
w umiejętnościach odnajdywania, selekcjonowania
i hierarchizowania informacji” (Olczak 2008, s.188).
Potwierdza to założenie, że rola edukacyjna cyberprzestrzeni wciąż wymaga rozwoju i udoskonalenia
programu nauczania informatyki w szkołach.
Funkcja wychowawcza cyberprzestrzeni jest
jedną z najważniejszych ról jaką odgrywa w życiu
młodych ludzi. Internet wychowuje młodzież, kreuje ich postawy, uczy zachowań społecznych. Wiele
serwisów internetowych może edukować użytkowników jak funkcjonować w rzeczywistym świecie.
Czas spędzany przez młodzież w cyberprzestrzeni
skłania do rozważań, czy aby na pewno nie przejęła
ona roli wychowawczej rodziców.
Nie można pominąć aspektu rozrywkowego cyberprzestrzeni. Młodzi ludzie bardzo chętnie korzystają z serwisów rozrywkowych, gier komputerowych oraz z możliwości poszukiwania nowych form
rozrywek. Dzięki cyberprzestrzeni użytkownicy
mają nieograniczony dostęp do najnowszych wydawnictw muzycznych, filmowych oraz literackich.
Warto tutaj zaznaczyć, że coraz popularniejszą formą książek dostępnych w Internecie są e-booki.
Powyższe trzy funkcje mediów odnoszą się także do roli społecznej cyberprzestrzeni. Korzystając
zarówno z serwisów edukacyjnych jak i rozrywkowych młodzież uczy się nowych postaw i zachowań społecznych. Z drugiej strony jednak nie da się
ukryć, że młodzi ludzie przenoszą kontakty międzyludzkie ze świata realnego do wirtualnego, co
niezaprzeczalnie zaburza komunikację społeczną.
Jak podaje R. Olczak, „istotnym problemem jest zauważalny, (…) brak świadomości wartości” (Olczak
2008, s.188), co tylko potwierdza założenie, że edukatorzy medialni powinni zwrócić szczególną uwagę na aksjologiczną sferę kontaktów społecznych
w Internecie.
- 14 -
Ludzi od zawsze fascynował świat stworzony
przez nich samych, z odpowiednio dobranymi oczekiwanymi, parametrami, cechami i przymiotami.
Taki świat mógł realizować marzenia nawet te najbardziej wyszukane. Dawniej ludzie częściej spotykali się, spędzali wspólnie czas i niepotrzebne były
dodatkowe urządzenia wspomagające, wystarczyło
tylko to, że jest się blisko siebie nawzajem czego
skutkiem była np. nauka młodszych od starszych,
umiejętność wspólnego działania w grupie. Teraz
natomiast coraz częściej korzystamy z zasobów
rzeczywistości wirtualnej. Dzięki swobodzie, jak
również braku barier, jesteśmy narażeni na zdecydowanie większą styczność z tym, co jest złe jak
również z pewnym zakresem pozytywnych aspektów działania. „W tym świecie, jak nigdy dotąd, człowiek może przebywać w środowisku, w którym ma
bardzo szybki dostęp do informacji na każdy temat
i może w sposób czynny (lub tylko bierny) uczestniczyć w życiu toczącym się na trudnych do policzenia
płaszczyznach” (Szmigielska 2008, s.7).
Cyberprzestrzeń jest bardzo potężną siłą w życiu ludzi, kształtuje nową epokę, epokę cywilizacyjną w dziejach ludzkości. „Narzędzia cyberprzestrzeni pozwalają uczestniczyć w wydarzeniach na
całym świecie oraz są źródłem ogromnych zasobów
wiedzy i umożliwiają szybki postęp naukowo-techniczny” (Strzała 2009, s.175).
Dla młodego pokolenia użytkowanie nowych
środków komunikacji niesie ze sobą korzyści, ale
również należy pamiętać, że młodzież jest narażona
na potencjalne niebezpieczeństwa. Dlatego „niebezpieczeństwo może być tym większe, ponieważ dla
nastolatków XXI wieku cyberprzestrzeń, w której
obecnie żyją, staje się światem dominującym a świat
Internetu (rzeczywistość wirtualna) odbierana jest
przez nich jako naturalne środowisko. Rzesza młodych ludzi bardzo chętnie wybiera kontakt z komputerem i Internetem. Niejednokrotnie przekłada tę
formę spędzania czasu nad inne, a tym samym ulega magii wirtualnego świata” (Andrzejewska 2009,
s.164).
Cyberprzestrzeń podstawowym środowiskiem
funkcjonowania dzieci i młodzieży
Cyberprzestrzeń jest miejscem, w którym tworzą się nowe relacje i następuje komunikacja pomiędzy różnymi społecznościami. Według I. Suriny, takie sieciowe społeczności „można podzielić według
następujących cech:
•stopień otwartości na komunikację,
•rodzaj więzi społecznych,
•społeczna rola użytkowników sieci,
•rodzaj wizualnej komunikacji,
•ukierunkowanie działalności: społeczności
ekonomiczne, społeczności polityczne, społeczności medyczne, społeczności transportowe.” (Surina 2008 s. 24-26)
Według Autorki zasady konstytuowania sieciowej
społeczności odznaczają się następującymi cechami:
•granice grupy są wyraźnie wyznaczone,
a członkowie grupy mają możliwość spotykania się, poznawania nawzajem, czerpania informacji z zakresu historii,
•istnieją wyraźnie zasady regulujące korzystanie z zasobów, zgodnie ze swoimi potrzebami,
możliwościami,
•istnieją systemy obserwacji zachowywania się
członków społeczności,
•członkowie społeczności w procesie komunikacji mają możliwość realizowania zarówno osobistych, jak i wspólnych celów.”(Surina
2008 s. 24-26)
Przebywanie w cyberprzestrzeni niesie ze sobą
wiele negatywnych skutków, które występują jeśli dziecko traci kontrolę nad czasem przebywania
w sieci oraz gdy dana społeczność zaczyna wywierać na niego coraz to większy wpływ. Taka wirtualna rzeczywistość posiada cechy, które wpływają
głównie na psychikę dziecka. „Do cech charakterystycznych takiej rzeczywistości zalicza się wówczas:
•teleobecność – przebywanie użytkowników
w oddalonym środowisku bez fizycznego przemieszczania się,
•zanurzenie – polegające na wchłanianiu użytkowników przez sztuczny świat, odcinając go
od bodźców naturalnego środowiska, zastąpienie ich bodźcami generowanymi komputerowo,
•interaktywność w czasie rzeczywistym – polegająca na kontroli systemu multimedialnego
oraz reagowaniu elektrycznego środowiska na
działanie użytkownika” (Ziemia 2006, s.578580).
Wymienione cechy cyberprzestrzeni przyczyniają się do powstawania szeregu negatywnych zjawisk wśród dzieci, młodzieży i dorosłych, którzy są
podatni na działania internetowej społeczności. Do
takich negatywnych zjawisk wynikających z rozwoju technologii informatycznych, a co za tym idzie
i cyberprzestrzeni, „zalicza się:
•zanik humanistycznych wartości – technokratyczny sposób widzenia świata,
•możliwość swobodnego manipulowania ludźmi – sterowania ich świadomością,
•trudności w przystosowaniu się do zasad funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym
oraz uzależnienie się od technologii,
•rozszerzanie się patologicznych procesów
związanych z użytkowaniem technologii, takich jak chociażby: przemoc, agresja, erotyka
i pornografia, piractwo i hakerstwo, uzależnienie od komputera”(Siemieniecki 2001, s.31).
W dzisiejszych czasach świat realny stał się dla
cyberdziecka drugorzędnym dodatkiem do cyfrowego. Komunikaty w świecie wirtualnym bywają
traktowane, jako impuls pierwszorzędny. Najbardziej nawet zajmujące czy zobowiązujące formy
aktywności w realnej rzeczywistości cyberdziecko
przerywa, żeby odebrać komunikat cyfrowy. Kon-
- 15 -
takt z żywym człowiekiem zostaje zepchnięty na
drugorzędny plan. Komunikaty w realnej rzeczywistości często są zaniedbywane. Łatwiej uzyskać
realizację polecenia, jeśli wyśle się komunikat przez
sieć czy telefon, niż gdy się je sformułuje ustnie. Cyberdzieci miewają specyficzną hierarchię społeczną. Na najwyższym miejscu w środowisku umieszczają najsprawniejszych użytkowników i znawców
cyberprzestrzeni. Lekceważąco podchodzą do tych,
którzy posiadają gorsze umiejętności.
Zagrożenia związane z szeroko rozumianym kontaktem człowieka ze światem techniki,
a w szczególności z cyberprzestrzenią, narodziły
się na skutek euforii w obliczu nowych możliwości
świata medialnego. Euforia ta spowodowała swoiste osłabienie czujności, niedocenianie – a nawet
świadome ignorowanie zagrożeń. Są one jednak
nieodłącznie jak wskazuje historia w ludzkiej cywilizacji – związane z dobrodziejstwami nowych
technik i technologii. Sytuacja taka wyzwala z kolei
ilościowo i jakościowo nowe potrzeby lub sztucznie
je generuje, stanowiąc pośrednio warunek przetrwania przez przystosowanie – zarówno w sferze
szeroko rozumianej techniki, jak i w płaszczyźnie
psychologicznej. Swoiste technologiczne wymuszenie powodować może trudne do przewidzenia efekty – zarówno w skali globalnej jak i w kategoriach
pojedynczego losu. Jak słusznie zauważa S. Bębas
„postęp technologiczny zmienił nie tylko ludzkie
przyzwyczajenia, ale również sposób, w jaki dochodzą do głosu patologie” (Bębas 2013, s.22).
Zdaniem M. Furmanka „(…) wirtualny świat – nabiera cech rzeczywistości, tam mamy przyjaciół, realizujemy swoje zainteresowania i pasje. Następuje
społeczna alienacja, życie w cyberprzestrzeni. Nasza anonimowość w tym rodzaju komunikacji, ukryta za wymyślonym pseudonimem pozwala budować
nasz mityczny image, budować wirtualny świat wewnętrzny” (M. Furmanek, 2002, s. 50).
Z obserwacji psychologów wynika, że narażone na destrukcyjny wpływ Internetu są dzieci ze
względu na ich niedojrzałość, niską umiejętność
kontroli własnego zachowania i brak krytycyzmu
(Augustynek 2010, s.11).
U użytkowników rzeczywistości cyfrowej często słabną więzi z rodziną i przyjaciółmi. Łączność
w sieci wypiera także formy bezpośrednich, osobistych kontaktów. Rozmowa telefoniczna lub rozmowa w sieci zastępuje spotkania, słabnie także jakość
bezpośrednich spotkań. Typowe cyberdziecko przerywa kontakt realny, aby np. odebrać sms, telefon
czy odpowiedzieć na e-mail. Człowiekowi znajdującemu się obok niego okazuje w tym czasie brak zainteresowania. Zachowania takie prowadzą do rozproszenia, dekoncentracji, a w efekcie do spłycenia
kontaktu i osłabienia więzi z drugim człowiekiem.
Wielogodzinna gra w sieci to norma. Wyegzekwowanie podstawowych obowiązków od cyberdziecka
bywa bardzo często trudne, czasami nawet wymagające dodatkowej nagrody.
Cyberdzieci miewają zaburzenia rozwoju spo-
łecznego oraz wrażliwości moralnej. Ściąganie, fałszowanie autorstwa, pozorowanie własnej pracy
traktują, jako normę zachowań. Istotna część aktywności w sieci polega na kontakcie z treściami
niepożądanymi, np. pornograficznymi. Częstym zjawiskiem tym staje się także cyberprzemoc, a więc
np. nękanie, znieważanie, ośmieszanie za pomocą
Internetu czy też telefonu komórkowego. Młodzi ludzie dokonują również łamania prawa autorskiego,
czyli ściągania z sieci materiałów muzycznych i filmowych.
Świat wirtualny wzbudza u tego pokolenia emocje o wiele silniejsze niż świat realny. Dzieci nadmiernie korzystające z cyberprzestrzeni cechuje
podwójną osobowość. Dziecko postrzegane w rzeczywistości, jako „ciche i spokojne”, bywa w świecie
wirtualnym mistrzem strzelanek, bezwzględnym
zabójcą, lub wyuzdanym erotomanem. Klęska w sieci bywa dla nich dotkliwsza niż w rzeczywistości.
Dzieci i młodzież tej rzeczywistości miewają niedojrzały, przedmiotowy stosunek do własnego ciała
i spraw seksu oraz błędne wyobrażenia na temat
satysfakcjonujących form aktywności erotycznej
człowieka. Rozmowy w sieci często przybierają seksualny charakter z niedwuznacznymi terminami,
obrazowymi opisami aktów seksualnych i otwartym zabieganiem o seks.
W szkołach uczniowie notorycznie łamią zakaz
korzystania z gadżetów elektronicznych podczas
lekcji. Ułatwiają to im np. producenci telefonów komórkowych, zamieniając np. sygnały dźwiękowe na
wibracje. Nauczyciel nie ma najmniejszych szans na
całkowite wyeliminowanie takich zachowań, dlatego
dzieci te wymagają szczególnej uwagi podczas prowadzenia zajęć. Część lekcji związana np. z pisaniem
przez nauczyciela na tablicy, rozmową z uczniem czy
pracą w grupach może oznaczać, że w tym czasie inni
uczniowie korzystają ze swoich telefonów odbierając
lub wysyłając sm-sy. Na przerwach międzylekcyjnych częstym widokiem są uczniowie, którzy wpatrują się w ekran telefonu komórkowego lub innego
urządzenia medialnego. Kontakt realny z rówieśnikami staje się przez to coraz bardziej ograniczony.
Warto też dodać, że dzieci przychodzą do szkoły już
zmęczone. Przysypiają na pierwszych godzinach lekcyjnych. To skutek zaburzenia dobowego rytmu pracy i wypoczynku z powodu liczby godzin spędzanych
w Internecie w domu.
Dzieci sieci miewają skłonność do płytkiego,
powierzchownego, szybkiego poznawania i wartościowania. Zdolność długotrwałej koncentracji na
czynności wymagające uwagi i czasu bywa u nich
znacznie obniżona. Często umykają im treści pierwszoplanowe. Okazują niechęć do korzystania z tradycyjnych źródeł informacji z uwagi na czasochłonność dotarcia i pracochłonność wykorzystania.
Najwyżej cenią sobie szybką i łatwą dostępność,
bez względu na zawartość merytoryczną informacji. Wulgaryzacja słowna to kolejny efekt spędzania
czasu w cyberprzestrzeni, proces ten postępuje bardzo dynamicznie.
- 16 -
„Współczesne narzędzia cyberprzestrzeni są bowiem nie tylko czynnikiem cywilizacyjnego postępu, lecz – w wielu przypadkach – stają się źródłem
uzależnień, agresji, przemocy, sugestywnych przekazów nasyconych propagandą, manipulacją oraz
wielu zjawisk patologicznych z następstwami, które
mają destruktywny wpływ na proces wychowania
i adolescencji” (Sarzała, 2009, s.192).
Znaczenie kompetencji nauczycieli w zakresie
zagrożeń cyberprzestrzeni
Jak podkreśla F.Szlosek, w odniesieniu do zawodu nauczyciela pojęcie kompetencji charakteryzuje
się wieloma pojęciami i interpretacjami. Kompetencje te utożsamiane są z kwalifikacjami i umiejętnościami, ale też traktowane są jako odrębna jakość,
w którą wpisane są przekonania, postawy, wartości
(Szlosek 2001, s.38-40).
S. Kwiatkowski wyjaśnia różnicę pomiędzy terminem kwalifikacje a kompetencje w następujący
sposób: „Kwalifikacje to przygotowanie do pracyw
swoim zawodzie. Odwołując się do pojęcia standardu kwalifikacji zawodowych, możemy zdefiniować
kwalifikacje jako zbiór umiejętności, wiedzyi cech
psychofizycznych. Kompetencje natomiast tokwalifikacje i jeszcze dodatkowo odpowiednie uprawnienia, pełnomocnictwa i wiążący się z nimi zakresodpowiedzialności. Zgodnie z tymi ustaleniami
uczniowie zdobywają kwalifikacje w szkolnym lub
pozaszkolnym systemie kształcenia zawodowego.
Drogado kompetencji wiedzie przez praktykę zawodową i doświadczenie potwierdzone właściwy mi
dokumentami” (Kwiatkowski, Woźniak 2004, s.16).
Jako kompetencje zawodowe nauczycieli wyróżnia się:
•kompetencje interpretacyjno- komunikacyjne,
•kompetencje kreatywności,
•kompetencje współdziałania,
•kompetencje pragmatyczne,
•kompetencje informatyczno- medialne (Szempruch 2003, s.486-487).
Zjawiskiem rzutującym na kompetencje nauczyciela jest coraz większy wpływ mediów i technologii informatycznej. Pod wpływem mediów i technologii, zmieniają się tradycyjne postacie zagrożeń
wywołujące patologie społeczne (np. alkoholizm)
i dysfunkcje oraz marginalizacje rodziny (związane
z wykluczeniem społecznym), a jednocześnie pojawiają się nowe, mający ścisły związek ze swoistością
świata wirtualnego. W nim bowiem coraz częściej
i dłużej przebywają nie tylko dzieci, ale i osoby dorosłe. Zarówno jedni, jak i drudzy uzależniają się od
najnowszych technologii. Jednocześnie wspomniane technologie mogą być „doskonałym” narzędziem
przestępczości teleinformatycznej, ale również
stosowania różnorodnych tradycyjnych form przemocy i nowych ich odmian związanych z przebywaniem wszystkich pokoleń w świecie wirtualnym.
Proces ten wywołuje określone konsekwencje społeczno-edukacyjne, dydaktyczne, etyczne, zdrowot-
ne i prawne, także dla instytucji wychowawczych
funkcjonujących w społeczności lokalnej.
Uczniowie coraz częściej spędzają czas przed
monitorami komputerów w domach, izolując się
w ten sposób od świata, a nawet czasem bliskich.
Już najmłodsze dzieci uzależniają się od gier komputerowych, które w rezultacie przyczyniają się do
powstania agresji wśród dzieci. Dzieci te stają się
nadpobudliwe bądź zamykają się w sobie. zachowania obserwowane przez dziecko w grze są przez
nie przenoszone do realnego życia. Aktywni gracze
komputerowi są bardziej pobudzeni, agresywni,
szybciej reagują siłą, mają większość skłonność do
używania wulgarnych wyrazów. Często przejawiają
skłonności przywódcze i ryzykowne. Nauczyciel powinien dysponować odpowiednią wiedzą aby móc
zareagować zauważając niepokojące zachowania
wśród uczniów.
Nauczyciele w swojej pracy muszą skutecznie
komunikować się z uczniami, dlatego używają wielu
środków dydaktycznych, które pośredniczą i wspomagają proces dydaktyczny. Urządzenia takie nazwane są środkami medialnymi, a stan gotowości
nauczyciela do ich wykorzystania w procesie dydaktycznym możemy nazwać kompetencjami medialnymi, a w ich obszarze znajdują się kompetencje
nauczycieli w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom komputerowym uczniów i obejmują one:
•wiedzę nauczyciela o zagrożeniach komputerowych uczniów,
•umiejętności nauczyciela w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom komputerowym
uczniów,
•zdolności i cechy osobowe nauczyciela pomagające w przeciwdziałaniu zagrożeniom komputerowym uczniów,
•doświadczenie nauczyciela w przeciwdziałaniu zagrożeniom komputerowym uczniów (Kopański 2010, s.86).
W obliczu rozwoju nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych i cyberprzestrzeni rola
nauczyciela musi ulec zmianie. Nauczyciel oprócz
wykorzystywania narzędzi cyberprzestrzeni, powinien posiadać wiedzę na temat zagrożeń jakie ona
generuje, a dzięki temu w prawidłowy sposób reagować w przypadku pojawienia się ich negatywnych
skutków u swoich wychowanków. Oprócz przekazywania coraz to nowszej wiedzy, rolą nauczyciela
jest także ochrona dzieci przed negatywnymi zjawiskami jakie występują w cyberprzestrzeni. Aby móc
tego dokonać musi on wpierw poznać genezę, skalę
przyczyny i skutki tych zjawisk.
Szkoła w niewystarczającym, a właściwie
w bardzo małym, stopniu przygotowuje uczniów
do nowych wyzwań z zakresie zagrożeń teleinformatycznych, uzależnień od najnowszych technologii, a także patologii mających miejsce w cyberprzestrzeni. Należy mieć świadomość, że nikt nie
przygotowywał nauczycieli (pedagogów) i rodziców do tych nowych zadań. W szkołach brakuje
specjalistów a także nauczycieli, którzy potrafiliby
- 17 -
diagnozować problemy uczniów narażonych na zagrożenia generowane przez cyberprzestrzeń. Z tych
też powodów bezpieczeństwo w sieci w kontekście
zagrożeń i patologii społecznych, pojawia się, jako
najnowszy i wyjątkowo ważny problem pedagogiczny i wyzwanie dla nauczycieli. Dlatego jak słusznie
zauważa J. Kopański „ich przygotowanie do wykonywania zawodu oraz doskonalenie zawodowe musi
ulec zmianom i musi uwzględniać zachodzące zmiany w sposobach wykorzystania mediów (Kopański
2010 s.83).
Wszystkim nam zależy, aby młode pokolenia wychowywane były w warunkach bezpiecznych, a media mogły służyć im we wzrastaniu, dojrzewaniu
i rozwoju (Kopański 2010, s.83).
Z perspektywy nauczyciela i wychowawcy wygląda na to, że struktury oświatowe nie są przygotowane na społeczną skalę zjawiska wywołaną dynamicznym rozwojem technologii cyfrowej
(Róziewicz 2011, s.12-24).
Podsumowanie
Dziecko znajduje się w szczególnej sytuacji edukacyjnej, na którą rzutuje specyfika wartości rodziny, kręgi rówieśnicze, media, formy i zakres udziału
w pracy rodziców. W dzisiejszych czasach istnieje walka o pracę, rodzice w pogoni z nią zaburzają
podstawową funkcję, jaką jest funkcja wychowawcza. Wszystko po to, aby móc sprostać otaczającej
ich rzeczywistości. Chcąc wynagrodzić dzieciom ich
brak podczas najpiękniejszego i najważniejszego
okresu w życiu każdego człowieka, kupują im coraz
nowsze „zabawki” technologiczne, nie zdając sobie
sprawy, jakie niesie to za sobą to konsekwencje. Ten
splot wskaźników decyduje o potrzebie posiadania
i doskonalenia kompetencji zawodowych nauczycieli w aspekcie funkcjonowania wychowanków w cyberprzestrzeni.
Literatura:
Druki zwarte:
1.Andrzejewska A. (2009), Świat wirtualny –
kreatorem rzeczywistości dziecka, [w:] Andrzejewska A., Bednarek J. (red.), Cyberświat
możliwości i zagrożenia, Wyd. Akademickie
„Żak”, Warszawa.
2.Augustynek A. (2010), Uzależnienia komputerowe diagnoza, rozpowszechnianie, terapia, DIFIN,
Warszawa.
3.Bednarek J. (2009), Teoretyczne i metodologiczne podstawy badań nad człowiekiem w cyberprzestrzeni, [w:] Bednarek J., Andrzejewska
A.(red.) , Cyberświat możliwości i zagrożenia,
Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa.
4.Bednarek J. (2010), Multimedialne kształcenie
ustawiczne nauczycieli. Teoria, badania, praktyka, Wyd. WSP TWP, Warszawa.
5.Bębas S. (2013), Patologie społeczne w sieci,
Wyd. Edukacyjne „AKAPIT”, Toruń.
6.Furmanek M. (2002), Społeczne aspekty oddziaływań technologii informacyjnych, [w:] Juszczyk
S. (red.), Edukacja medialna w społeczeństwie informacyjnym, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń.
7.Kwiatkowski S.M., Woźniak I.(red.) (2004), Krajowe Standardy Kwalifikacji Zawodowych . Kontekst Europejski, Warszawa.
8.Olczak R. (2008), Internet – wiarygodne czy niewiarygodne źródło informacji, [w:] Lewowicki T.,
Siemieniecki B. (red.), Media w edukacji – szanse
i zagrożenia, Wyd. Adam Marszałek, Toruń.
9.Siemieniecki B. (2001), Technologia informacyjna w polskiej szkole. Stan i zadania. Wyd. Adam
Marszałek, Toruń.
10.Strzała D. (2009), Cyberprzestrzeń jako nowe
źródło zaburzeń i zagrożeń, [w:] Massalski A.,
Wiatr K. (red.), Zagrożenia wychowawcze XXI
wieku, Wyd. Kancelaria Senatu, Warszawa.
11.Surina I. (2008),Konstruowanie społeczności
wirtualnych w systemie internetowej komunikacji. Możliwości i zagrożenia,[w:] Nowak J. (red.),
Meandry wykluczenia społecznego, WSP TWP,
Warszawa.
12.Szempruch J. (2003), Poziom kompetencji nauczycielskich w samoocenie studentów pedagogiki, [w:] Kuźma J., Morbitzer J. ( red), Nauki pedagogiczne w teorii i praktyce edukacyjnej, Wyd.
Akademii Pedagogicznej, Kraków.
13.Szlosek F.(2001), Kompetencje czy kwalifikacje
zawodowe nauczycieli akademickich, [w:] Sałata E. (red.), Kompetencje zawodowe nauczycieli
a problemy reformy edukacyjnej, Wyd. Instytutu
Technologii Eksploatacji, Radom.
14.Szmigielska B.(2008), Całe życie w sieci, Wyd.
Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
15.Ziemia A.M. (2007), Rzeczywistość wirtualna
[w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna
XXI wieku, T. V., Wyd. Akademickie Żak, Warszawa.
Czasopisma:
16.Kopański J. (2010), Kompetencje nauczyciela
a cyberbezpieczeństwo ucznia, „Meritum”, nr 4.
17.Róziewicz G. (2011), Dzieci sieci – specyfika pokolenia, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 1.
- 18 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
The role of teachers in protecting the children...
THE ROLE OF TEACHERS IN PROTECTING THE CHILDREN AND THE YOUTH AGAINST
THE THREATS OF CYBERSPACE
Anna Andrzejewska
The Maria Grzegorzewska Academy of Special Education in Warsaw
Andrzejewska A. (2013), The role of the gymnasium teachers in protecting the children and the youth against the threats of
cyberspace. Social Dissertations, 2 (VII), p 19-24
Summary: The threats of cyberspace have become a common phenomena within the information society. The development
of technology - the information revolution stimulate the scope and the quality of socio-economic transformations. They are
also the cause of many new problems, which not only create new opportunities but also new risks. The actions of teachers,
educationists should be based on identifying, understanding and solving problems not only related to the real world but
also those which take place in cyberspace. They should possess the knowledge about the dangers of cyberspace and skillfully integrate it into the process of education and upbringing of those they teach. The following points were the subject of
analysis:
1.The specificity of cyberspace created by digital media.
2.Cyberspace as basic environment for the functioning of children and adolescents.
3.The importance of teachers’ competence in the scope of cyber threats.
Keywords: cyberspace, danger, children, youth, teacher, pedagogue
Introduction
The IT revolution and the emerging information
society have become a global phenomenon, having
an influence on all spheres of social life, including
education and upbringing. They stimulate the scale
and quality of a variety of socio-economic transformations. They are also the cause of many of the new
problems that will not only create new opportunities
but also new threats. New education has to live up to
all the ambitious challenges, therefore, it is multidimensional, and its aims, content and effects concern
knowledge for actions and skills as well as for finding
the meaning in one’s own life and for understanding
others and being able to cooperate with them.
Education of the young generation must be thus
based on universal rights and principles, including
issues related to the development of civilization. It
should also be based on identifying, understanding
and solving problems not only related to the real
world, but also taking place in cyberspace. A special task in this regard has to be taken up by teachers and pedagogues, who should be knowledgeable
about the dangers of cyberspace and skillfully integrate it into the process of education and upbringing
of those they educate.
The following issues were the subject of the analysis:
1. The specificity of cyberspace created by digital media.
Adress for correspondence: Anna Andrzejewska, The Maria Grzegorzewska Academy of Special Education, Szczęsliwicka 40, 02-353
Warszawa, e-mail: [email protected]
2.Cyberspace as basic environment for the
functioning of children and adolescents.
3.The importance of teachers’ competence in the
scope of cyber threats.
The specificity of cyberspace created by digital
media
Today, modern techniques of communication, information technology and electronic media play a vital
role in creating a new global area of the functioning of the world. The parallel reality, on the basis of
which our civilization operates, is the Internet. Any
form of activity on the Internet has a global reach,
called by the environment of surfers the cyberspace.
Cyberspace in the general sense of the word signifies: communication space created by the system of
online links. It is an open space communicating via
interconnected computers and computer working
relationships throughout the world. Cyberspace, defined as an integral part of the real world in which
all sorts of ideologies and subcultures coexist with
each other and fight against each other, is not only
a place of exchange and dissemination of information but also the battleground area in which coordinated actions of political nature of less or more
destructive character are taken.
Cyberspace is therefore a primary channel of information exchange. Internet as one of the effects
of information technology has opened up before
government organizations, non-governmental and
private institutions, as well as individuals new opportunities for global cooperation. Data sent via the
Internet have a worldwide scope. Operating in cy-
- 19 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
berspace saves time and brings a range of economic
and social benefits.
In recent literature one may spot an increasing popularity of the concept of virtual reality and
cyberspace. Their scope of meaning has changed,
similarly to the possibilities of their application and
effects they have on people. It is thanks to the latest technology that these concepts take on another
dimension (Bednarek 2009, p.27).
Virtual reality is an unreal world created by computers and additional multimedia accessories. The
aim of the virtual reality was to create artificial environment, which would as far as possible resemble
a duplicate of the real world (Bednarek 2009, p.28).
Cyberspace is primarily an imagination created by the human mind, which is very specific due
to the lack of both geographical and time borders.
It is a space where there are no laws of physics and
therefore it can not be located. In addition, it is populated by unreal creatures, created for the image
and close probability of their real counterparts.
In such a space, created by the people, it is possible to change the gender, age, race, religion, education, and other characteristics, which means that
over time it becomes a place where both children
and adults begin to play roles that were previously
unknown to them.
As noted by J. Bednarek “Wide is the context of
the role of digital media and cyberspace in shaping
the face of contemporary culture and its place in education. The first function (informative) is almost
an instant provision of a variety of information. The
essence of the second function (ludic) is the role of
entertainment, the value of which depends on the
quality of programs and the means of receiving
them. The third (stimulating function) is expressed
through inspiring customers to actively receive
the broadcasted content. The fourth function (creating benchmarks) is to promote certain lifestyles,
ideals, patterns of conduct and behavior. The fifth
function (interpersonal) arises from the ubiquitous
television and computers connecting to the entire
world via the Internet. It is worth noting that the
importance of regional media for the cultural and
educational functions continue to increase. They
are complementary to national and transnational
media. This allows them to perform certain tasks
in overcoming tensions between globalism and regionalism ( Bednarek 2010, pp. 67-68 ) .
It can be argued that today’s culture is the culture of the image, visual experience that evolves
and expands the territory of its expansion. Science
and research societies and educational ones are increasingly interested in this new area of knowledge
and the functioning of the human being, especially
the young one, under the influence of contemporary
digital media, cyberspace and virtual world.
Nowadays, cyberspace is for children and young
people an important part of life. It has a huge impact
on their attitudes and behavior.
When describing the role of cyberspace we
should pay attention to its most important features:
a)educational,
b)educational,
c)entertainment,
d)social.
Thanks to the educational role of cyberspace
young people have limitless possibilities of acquiring new knowledge and skills. Using both educational services and social ones young people have
a chance to improve their competences, including those related to the media. It should be noted,
however, that “despite the program assumptions
concerning the subject of information technology,
where the subject matter of conscious and skillful
use of online resources has long been recognized
(...)” (Olczak 2008, s.188), young people “still show
gaps in the skills of locating, selecting and establishing a hierarchy of information “(Olczak 2008, s.188).
This confirms the assumption that the role of educational cyberspace still requires the development
and refinement of the curriculum in schools.
The educational function of cyberspace is the
most important role it plays in the lives of young
people. Internet educates the youth, it creates their
attitudes, teaches them social behavior. Many websites can educate users how to function in the real
world. Time spent by young people in cyberspace attracts further considerations, are we sure that it did
not take over the role of education of parents.
We can not ignore the entertainment aspect of
cyberspace. Young people are very eager to use entertainment sites, computer games and the ability
to explore new forms of entertainment. Thanks to
cyberspace, users have unlimited access to the latest music publishing, film and literature. It is worth
noting that an increasingly popular form of books
available on the Internet are e-books.
These three functions of the media also refer
to the social role of cyberspace. Using both educational services and entertainment ones young people learn new attitudes and social behavior. On the
other hand, however, there is no denying that young
people transfer real contacts from the real world to
the virtual one, which undoubtedly impairs social
communication. According to R. Olczak, “a major
problem is noticeable, (...) no awareness of the value” (Olczak 2008, s.188), which only confirms the
assumption that media pedagogues should pay particular attention to the axiological sphere of social
interaction on the Internet.
People have always been fascinated by the world
created by themselves, with matching expectations,
parameters, characteristics and qualities. Such
a world could fulfill the dreams of even the most sophisticated persons. In the past, people often met,
spent time together and avoided unnecessary additional assistive devices, it was enough for them
to be located close to each other and that resulted
in ie. lessons learnt by the younger from the older
generation, the ability to act together in the group.
- 20 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Nowadays, however, we more and more avail of the
resources of virtual reality. With all the freedom, as
well as the absence of barriers, we are exposed to far
greater contact with what is bad as well as a range of
positive aspects of the operation. “In this world , like
never before , a person can stay in the environment,
in which he or she has a very fast access to information on any subject and can actively (or only passively ) participate in life which takes place on difficult
to calculate them areas “ ( Szmigielska 2008 , p.7 ) .
Cyberspace is a very powerful force in people’s
lives, shaping a new era, the era of civilization in the
history of mankind. “Cyberspace tools allow for the
participation in events around the world and which
are a source of immense knowledge and enable rapid scientific and technical progress” (Strzała 2009,
s.175).
For the younger generation the use of new means
of communication brings benefits, but also it must
be kept in mind that young people are exposed to potential danger. Therefore, “the danger may be even
greater because for the teens of the twenty-first
century cyberspace in which they currently live becomes the dominant world and the Internet world
(virtual reality) is perceived by them as a natural
environment. A lot of young people willingly choose
the contact with the computer and the Internet.
They often prefer this form of spending time than
any other forms, and thus are drawn to the magic of
the virtual world “(Andrzejewska 2009, s.164).
Cyberspace as the basic environment for the
functioning of children and adolescents
Cyberspace is a place where new relationships are
formed and there is communication between the
different communities. According to I. Surina such
network communities “can be divided according to
the following characteristics:
•the degree of openness for communication,
•the type of social ties,
•the social role of network users,
•the type of visual communication,
•directing activities: economic, political communities, medical transport communities. (Surina 2008 pp. 24-26)
According to the author the principles of constituting the network communities are characterized
by the following features :
•the boundaries of the group are clearly defined, and the members of the group have the
opportunity to meet, get to know each other,
draw information from the history,
•there are clear rules governing the use of resources, according to their needs, opportunities,
•there are surveillance systems of community
members behaviors,
•members of the community in the process of
communication have the opportunity to pursue both personal and common goals. (Surina
2008 pp. 24-26)
Being in cyberspace has many negative effects,
which occur when a child loses control of the time
spent in the network, where a community begins to
exert more and more influence on him or her. Such
a virtual reality has characteristics that affect primarily on the child’s psyche.
The characteristics of such a reality include:
•telepresence – users remain in remote environments without physical movement,
•dipping - involving the absorption of users
through the artificial world , cutting it from the
stimuli of the natural environment , replacing
them with computer-generated stimuli ,
•interactivity in real time - involving the control
of the multimedia system and electrical response of the environment to the user “ (Earth
2006 , s.578 -580 ) .
These features of cyberspace contribute to the
formation of a number of negative phenomena
among children, adolescents and adults who are
susceptible to the action online community. Such
negative effects resulting from the development of
information technology, and hence and cyberspace,
include:
•disappearance of humanistic values - a technocratic way of seeing the world,
•the freedom to manipulate people - control
their consciousness,
•difficulties in adapting to the principles of the
functioning of the information society and dependence on technology ,
•expansion of the pathological processes associated with the use of technologies even such
as violence , aggression, erotica and pornography, piracy and hacking, computer addiction
(Siemieniecki 2001 , p.31).
Nowadays, the real world has become for a ciberchild an addition to the digital one. Messages in
the virtual world tend to be treated as first-class impulse. Cyberchild interrupts even the most involving
or binding forms of activity in the reality in order to
pick up a digital message. Contact with a human being is relegated to a secondary plan. Information in
real life is often neglected. It is easier to obtain implementation of the command, if you send your message through the network or the phone than when
they are formulated orally. Cyberkids tend to have
specific social hierarchy. The top spot in the environment is reserved for the most proficient users
and experts in cyberspace. Dismissive approach is
usually applied to those who have inferior skills.
Risks associated with the wider human contact
with the world of technology, and in particular cyberspace, appeared as a result of the euphoria in the
face of new opportunities in the world of media. The
euphoria has caused a kind of weakness vigilance,
devalue - or even conscious ignoring threats. However, they are inherent as indicated in the history of
human civilization - associated with the blessings of
new techniques and technologies. This situation, in
- 21 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
turn, triggers a qualitatively and quantitatively new
needs or artificially generates them, acting indirectly as condition of survival by adaptation - both in the
broad sense of technology, as well as psychologically
. Specific technological force can cause unpredictable effects - both globally and in terms of a single
fate. As rightly noted by S. Bębas “technological
progress has changed not only the human habits,
but also the way in which pathologies are heard of “
(Bębas 2013 , p.22).
According to M. Furmanka “(...) the virtual world
- takes on the characteristics of reality, we have our
friends there, realize our interests and passions.
This is followed by social alienation, life in cyberspace. Our anonymity in this type of communication, hidden behind the imaginary pseudonym allows us to build our mythical image, build a virtual
inner world “(M. Furmanek, 2002, p 50).
From the observation of psychologist it is clear
that it is the children who are under the biggest devastating impact of the Internet because of their immaturity, poor ability to control their own behavior
and their lack of criticism (Augustynek 2010, p.11)
In fact, digital users often get to have weaker
ties with family and friends. Network connectivity
displaces also the forms of direct personal contacts.
Phonecall or call in the network replaces meetings,
weakening the quality of direct meetings. Typical
cyberchild interrupts the real contact, for example,
to reply to the text message, take the phone call or
respond to an e-mail. Any person who finds himself
next to such child is faced at that time with total lack
of interest. These behaviors lead to distraction, and
ultimately to shallowing of any personal contact
and the weakening of ties with other persons. Long
hours devoted to playing on the web are the norm.
Enforcement of the daily duties of the cyberchild
is very often very difficult, sometimes requiring
promising additional prizes.
Cyberchildren tend to have impaired development of social and moral sensitivity. Cheating, plagiarism, simulating their work is treated by them as
a norm of behavior. A significant part of the network
activity consists in contact with unwanted content,
such as pornography. A common phenomenon is also
cyber-violance, which means for example harassment, insults, ridiculing via the Internet or mobile
phone. Young people also make violations of copyright through downloading music or film materials
from the network.
The virtual world creates for this generation
emotions much stronger than the real world. Children who excessively use cyberspace often have
a double personality. The child perceived in reality,
as “quiet and peaceful”, sometimes is in the virtual
world the champion of shooters, absolute killer, or
unbridled sex maniac. The failure within the network happens to be more severe for them than in
reality.
Children and adolescents within this reality tend
to have immature, subjective attitude to their own
bodies and issues of sex, and misconceptions about
satisfying erotic forms of human activity. Talks in
the network often take up the sexual nature of the
unambiguous terms, dramatic descriptions of sexual acts and an open looking for sex.
In schools, students repeatedly violate the prohibition on the use of electronic gadgets during lessons. The mobile phone manufacturers facilitate it
through for instance converting audio signals to vibration. The teacher does not have a slight chance to
completely eliminate such behavior, therefore these
children require special attention during conducted
classes. Some lessons related to for example writing by the teacher on the blackboard, talking with
a student or group work may mean that at this time
other students use their mobile devices receiving or
sending text messages. During breaks in between
classes students who stare at the screen of their mobile phone or media device are a common sight. Real
contact with peers becomes increasingly limited. It
is also worth noting that children come to school already tired. They are half asleep during first hours
of lessons. This is due to disturbances of circadian
rhythm of work and rest because of the number of
hours spent on the Internet at home.
Children of the internet tend to involve in shallow, superficial, rapid learning and evaluation. The
ability of long-term concentration on tasks that require attention and time is sometimes reduced considerably. The foreground content often eludes for
them. They show reluctance to the use of traditional
sources of information due to the time-consuming
effort to reach and use them. They appreciate most
of all the quick and easy availability, regardless of
the substantive content of information. Verbal vulgarization is another effect of spending time in cyberspace, this process is very fast.
“Modern tools of cyberspace are not only a factor
of civilization progress, but - in many cases – they
become a source of addiction, aggression, violence,
suggestive messages saturated with propaganda,
manipulation, and many pathological phenomena
with their consequences, which have a destructive
effect on the process of education and adolescence”
(Sarzała, 2009, S.192).
The importance of teachers’ competence in the
scope of cyber threats
As pointed out by F.Szlosek , in relation to the
teaching profession the notion of competence is
characterized by a number of concepts and interpretations. These competencies are identified with the
qualifications and skills, but also treated as a separate quality, in which beliefs, attitudes, values are
inscribed (Szlosek 2001, p.38-40).S. Kwiatkowski
explains the difference between the term qualifications and competence in the following way: „Qualifying is preparing for the annual functioning in your
profession. Referring to the concept of professional
qualification standards, we can define qualifications
- 22 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
as a set of skills, knowledge and psychophysical features. Competence are in fact qualifications and additionally appropriate privileges, authorisations and
related to them scope of responsibility. According to
these findings, students acquire skills in school or
non-school vocational training system. Road to competence leads through professional practice and experience as evidenced by the appropriate documents
(Kwiatkowski, Wozniak 2004 , p.16 ).
As far as the professional competence is concerned, the teachers are divided to:
•interpretation- communication competence,
•powers of creativity,
•interaction competence,
•pragmatic competence,
•information and media competence (Szempruch 2003, s.486-487).
A phenomenon which influences the competence
of the teacher is the growing influence of the media
and information technology. Under the influence of
media and technology the traditional forms of risks
causing social pathologies (eg, alcoholism ) and dysfunctions and the marginalization of the family ( related to social exclusion ) are changing, while new
ones are appearing, having a close relationship with
the specificity of the virtual world. Not only children but also adults are there more often and for
longer periods of time. Both of these groups become
addicted to the latest technology. At the same time
these technologies can be the “perfect” instrument
of data communication crime, but also the tool for
the use of a variety of traditional and new forms of
violence, the variations associated with all generations remaining in the virtual world. This process
has certain socio - educational , educational , ethical,
medical and legal consequences, also for educational institutions functioning in the local community .
Students spend more and more time in front of
computer monitors in their homes, isolating themselves in this way from the world, and sometimes
even from the loved ones. Even the youngest children tend to be addicted to computer games, which
in effect contributes to the development of aggression among children. These children become hyperactive or they may keep themselves to themselves.
Behaviors observed by the child in the game are
transferred to real life. Active PC gamers are more
excited, more aggressive, they response with force
faster, they have a tendency to use the most vulgar
words. They often exhibit a tendency to leadership
and risk taking. The teacher should have sufficient
knowledge to be able to react having noticed disturbing behavior among students.
Teachers in their work must communicate effectively with the students, because they use multiple
teaching aids that mediate and assist the teaching
process. Such devices are called media resources,
and teachers’ readiness to use them in the teaching
process can be called media competencies, and this
area of competence of teachers in the field of fighting computer threats for pupils includes
•teacher knowledge about the dangers of computer for students
•teacher skills in dealing with threats of computer for students
•abilities and personal qualities of a teacher to
help counteract threats of computer for students
•teaching experience in countering threats of
computer for students (Kopański 2010, s.86).
Faced with the development of new ICT and
cyberspace the role of the teacher must change.
Teacher in addition to using the tools of cyberspace,
should be knowledgeable about the threats that it
generates, and thus the correct way to respond in
the event of their negative effects on their pupils. In
addition to the transfer of more and newer knowledge, the role of the teacher is to protect children
from the negative phenomena that occur in cyberspace. In order to do this they must first know the
origin, scale, causes and consequences of these phenomena.
School in an insufficient and actually in a very
small degree prepares students for the new challenges of the dangers of ICT addiction to the latest
technology, as well as pathology taking place in cyberspace. One should be aware that no one prepared
teachers (pedagogues) and parents for these new
tasks. In schools, there is a lack of specialists and
teachers who could diagnose the problems of vulnerable pupils generated by cyberspace. For these
reasons, the security of the networks in the context
of the risks and social pathologies, appears as the
newest and extremely important issue and pedagogical challenge for teachers. Therefore, as rightly
observed by J. Kopański “their preparation for the
job and training needs to change and it must take
into account the changes in the ways in which the
media operate (Kopański 2010 s.83).
We all want younger generations to be raised
in safe conditions, so that the media could serve
them in their growth, maturation and development
(Kopański 2010, s.83).
From the perspective of a teacher and pedagoogue, it seems that the structure of education
is not prepared for the social scale of the problem
caused by the dynamic development of digital technology (Róziewicz 2011, p.12-24).
Summary
The child is in a special educational situation,
which is affected by the specificity of family values,
peer circles, the media, the form and extent of participation in the work of parents. Nowadays, there
is a fight for work for the parents who in its pursuit disregard the basic function of the educational
function. All this is done, to be able to cope with the
surrounding reality. In order to compensate their
children for their absence in their most beautiful
and most important period in life of every person,
- 23 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
they buy them more and more advanced technology “toys”, not realizing that it carries consequences
behind it. This mixture of indicators determines the
need to have and improve professional competence
of teachers in terms of the functioning of pupils in
cyberspace.
References:
Druki zwarte:
1.Andrzejewska A. (2009), Świat wirtualny – kreatorem rzeczywistości dziecka, [w:] Andrzejewska
A., Bednarek J. (red.), Cyberświat możliwości i zagrożenia, Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa.
2.Augustynek A. (2010), Uzależnienia komputerowe diagnoza, rozpowszechnianie, terapia, DIFIN, Warszawa.
3.Bednarek J. (2009), Teoretyczne i metodologiczne podstawy badań nad człowiekiem w cyberprzestrzeni, [w:] Bednarek J., Andrzejewska
A.(red.) , Cyberświat możliwości i zagrożenia, Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa.
4.Bednarek J. (2010), Multimedialne kształcenie
ustawiczne nauczycieli. Teoria, badania, praktyka, Wyd. WSP TWP, Warszawa.
5.Bębas S. (2013), Patologie społeczne w sieci, Wyd.
Edukacyjne „AKAPIT”, Toruń.
6.Furmanek M. (2002), Społeczne aspekty oddziaływań technologii informacyjnych, [w:]
Juszczyk S. (red.), Edukacja medialna w społeczeństwie informacyjnym, Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń.
7.Kwiatkowski S.M., Woźniak I.(red.) (2004), Krajowe Standardy Kwalifikacji Zawodowych . Kontekst Europejski, Warszawa.
8.Olczak R. (2008), Internet – wiarygodne czy
niewiarygodne źródło informacji, [w:] Lewow-
icki T., Siemieniecki B. (red.), Media w edukacji – szanse i zagrożenia, Wyd. Adam Marszałek,
Toruń.
9.Siemieniecki B. (2001), Technologia informacyjna w polskiej szkole. Stan i zadania. Wyd. Adam
Marszałek, Toruń.
10.Strzała D. (2009), Cyberprzestrzeń jako nowe
źródło zaburzeń i zagrożeń, [w:] Massalski A.,
Wiatr K. (red.), Zagrożenia wychowawcze XXI
wieku, Wyd. Kancelaria Senatu, Warszawa.
11.Surina I. (2008),Konstruowanie społeczności
wirtualnych w systemie internetowej komunikacji. Możliwości i zagrożenia,[w:] Nowak J. (red.),
Meandry wykluczenia społecznego, WSP TWP,
Warszawa.
12.Szempruch J. (2003), Poziom kompetencji nauczycielskich w samoocenie studentów pedagogiki,
[w:] Kuźma J., Morbitzer J. ( red), Nauki pedagogiczne w teorii i praktyce edukacyjnej, Wyd.
Akademii Pedagogicznej, Kraków.
13.Szlosek F.(2001), Kompetencje czy kwalifikacje
zawodowe nauczycieli akademickich, [w:] Sałata E. (red.), Kompetencje zawodowe nauczycieli
a problemy reformy edukacyjnej, Wyd. Instytutu
Technologii Eksploatacji, Radom.
14.Szmigielska B.(2008), Całe życie w sieci, Wyd.
Uniwersytet Jagielloński, Kraków.
15.Ziemia A.M. (2007), Rzeczywistość wirtualna
[w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna
XXI wieku, T. V., Wyd. Akademickie Żak, Warszawa.
Czasopisma:
16.Kopański J. (2010), Kompetencje nauczyciela
a cyberbezpieczeństwo ucznia, „Meritum”, nr 4.
17.Róziewicz G. (2011), Dzieci sieci – specyfika pokolenia, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”,
nr 1.
- 24 -
Kryzys ekologiczny ostrzeżeniem i przestrogą
KRYZYS EKOLOGICZNY OSTRZEŻENIEM I PRZESTROGĄ
DLA WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA I CZŁOWIEKA
Sebastian Sobczuk
Sobczuk.S. (2013) Kryzys ekologiczny ostrzeżeniem i przestrogą dla współczesnego świata i człowieka. Rozprawy Społeczne, nr 2
(VII), s. 25-33
Streszczenie: Artykuł ma na celu przedstawienie sytuacji globalnego kryzysu środowiska i zagrożeń mu towarzyszących jako przejawu kryzysu samego człowieka, czyli zaniku także tych właściwości człowieka, dzięki którym może on być
obecny w środowisku naturalnym na sposób specyficznie ludzki. Praca koncentruje się na współczesnych zagrożeniach
ekologicznych dzieląc je na te wynikające z zewnętrznych (środowiskowych) wpływów na człowieka oraz zagrożenia będące następstwem bezpośrednich (wewnętrznych) ingerencji w procesy zachodzące w organizmie człowieka.
Słowa kluczowe: ekologia, zagrożenie ekologiczne, kryzys ekologiczny, kryzys człowieka
Od pewnego czasu mówi się dość powszechnie
o kryzysie i sytuacjach kryzysowych. Współczesny człowiek uwikłał się w sieć skomplikowanych
powiązań i zależności, występujących w biosferze1
Ziemi, których zaburzenia pociągających za sobą
katastrofalne następstwa dla całej ludzkości. Przejawiają się one w sytuacjach przerastających oczekiwania i przewidywania człowieka. Są to zagrożenia występujące niemalże w każdej dziedzinie życia
na Ziemi, stając się zagadnieniem bardzo aktualnym
i niepokojącym. Czesław Cekiera rozróżnia pięć
grup zagrożeń występujących w środowisku wychowawczym. Są nimi zagrożenia:
1)ekologiczne;
2)cywilizacyjne;
3)w środowisku rodzinnym;
4)w środowisku szkolnym;
5)w grupach nieformalnych (Cekiera 1992).
Z uwagi na charakter pracy w rozdziale odniesiemy się głownie do zagrożeń ekologicznych.
Około jednej trzeciej ludzkości żyje aktualnie
w niedostatku lub głoduje. Rośnie zanieczyszczenie
odpadami przemysłowymi powietrza, wód, gleby
(Michałowski 1998). Człowiek dostrzega, że „zagrożenia naturalne płynące z geosfery, z wnętrza naszego globu i z atmosfery, z przestrzeni kosmicznej
coraz bardziej odkrywane i poznawane nie napawają nadzieją. Wręcz przeciwnie…” (Cekiera 1992, s.
42) – nieodpowiedzialna ingerencja ludzka w równowagę przyrodniczą może spowodować katastrofy
w niespotykanych dotąd rozmiarach. Pomimo ofiar
jakie przynosiły takie manipulacje w przyrodzie,
1Strefa kuli ziemskiej, zamieszkana przez organizmy żywe, w której
odbywają się procesy ekologiczne. Zespół wszystkich występujących
na Ziemi ekosystemów, największy i najbliższy samowystarczalności
układ zamieszkały przez organizmy żywe. Obejmuje powierzchniową
i górną warstwę skorupy ziemskiej, dolną część atmosfery i w zasadzie
całą hydrosferę.
Adres do korespondencji: Sebastian Sobczuk Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej ul. Sidorska
95/97, 21-500 Biała Podlaska, e-mail: [email protected]
człowiek wciąż udoskonala sztukę niszczenia przyrody – oraz człowieka (np. środkami masowego rażenia czy poprzez zanieczyszczania atmosfery).
Mamy czasami wrażenie, że dokonuje się coś
w zakresie etosu życia społecznego, że człowiekiem
zawładnęła przemoc, władza, pieniądze. Wartość
życia ludzkiego mierzona jest ilością zgromadzonych dóbr, dających władzę nad drugim człowiekiem i otoczeniem przyrodniczym. W stylu życia
wielu ludzi dominuje ukierunkowanie na konsumpcyjną hierarchię naczelnych wartości, za wszelką
cenę dążymy, jak zauważa Stanisław Michałowski,
„do realizacji postulatu mieć – jak najszybciej i jak
najwięcej z lekceważeniem wszystkich zachowań
moralnych” (Michałowski 1998, s. 112).
Poprzez tego typu działania współczesny człowiek nie tylko niszczy środowisko naturalne, drugiego człowieka, ale też niszczy samego siebie. Widać to wyraźnie, gdy weźmiemy pod uwagę ilość
i skalę występujących na świecie problemów ekologicznych.
Zdaniem Ewy Pyłki-Gutowskiej, trwająca od
połowy XIX wieku era przemysłowa (ze względu
na rozmiar kryzysu ekologicznego), pod koniec XX
wieku „jest stopniowo zastępowana erą ekologiczną,
w której główny akcent położono na umiejętności
zarządzania zasobami w harmonii z przyrodą, jak
również na bardziej humanitarne traktowanie Ziemi, będącej ‘kolebką ludzkości’ oraz miejscem życia
i rozwoju człowieka” (Pyłka-Gutowska 2004, s. 93).
Mówiąc o zagrożeniach związanych globalnym
kryzysem ekologicznym, w przeważającej większości mamy na uwadze skutki zaburzeń relacji
człowiek-środowisko – czyli pewne efekty obecne
w przestrzeni zewnętrznej względem człowieka.
W literaturze przedmiotu, rzadko zwraca się
uwagę na to, że problemy ekologiczne mogą również
dotyczyć sfery wewnętrznego środowiska człowieka. Stąd też współczesne zagrożenia ekologiczne
można podzielić na:
- 25 -
1)wynikające z zewnętrznych (środowiskowych) wpływów na człowieka – wolno powiedzieć, że zajmuje się nimi ekologia środowiska
zewnętrznego człowieka oraz;
2)będące następstwem bezpośrednich (wewnętrznych) ingerencji w procesy zachodzące
w organizmie człowieka, w tym przypadku
zajmowałaby się nimi ekologia środowiska
wewnętrznego człowieka.
Wymagają one bliższego scharakteryzowania.
Ad. 1) Mając na uwadze pierwszą grupę zagrożeń
ekologicznych, zdaniem Marka Dutkowskiego, „problemem środowiskowym (ekologicznym) nazywa
się sprzeczność między społecznie akcentowanym
a społecznie postrzeganym stanem środowiska lub
sposobem gospodarowania dobrami środowiskowymi”. Jest to rodzaj problemu społecznego uwarunkowany sposobem gospodarowania zasobami
środowiskowymi i wynikający z niego stan środowiska (Dutkowski 1995, s. 12).
Według Grzegorza Dobrzańskiego, określając
problem ekologiczny, należy wziąć pod uwagę dwa
podstawowe elementy:
–– fakty fizyczne (zmiana stanu środowiska);
–– wartości społeczne (punkt odniesienia) (Dobrzański i in. 2008).
Problemy ekologiczne wyróżniane są w procesie
decyzyjnym, aby ułatwić opis sytuacji ekologicznej
oraz w celu stworzenia hierarchii ważności podejmowanych działań. (Watson i in. 1999). Do najważniejszych zagrożeń ekologicznych w skali globalnej
zalicza się:
a)globalne ocieplenie;
b)niszczenie ozonosfery;
c)kwaśne deszcze;
d)zagrożenie (zanik) różnorodności biologicznej;
e)degradację gleb;
f)zagrożenie lasów;
g)niedobory i zanieczyszczenie wód;
h)zdrowotne skutki degradacji środowiska (Dobrzańska i in. 2008).
Omówimy je teraz bliżej.
Ad. a) globalne ocieplenie to najpoważniejszy
problem ekologiczny z grupy zjawisk związanych
z zanieczyszczeniem atmosfery. Zanieczyszczenia
atmosfery powstają na skutek wprowadzania do
niej substancji ciekłych lub gazowych, szkodliwych
dla przyrody i zdrowia człowieka (Pyłka-Gutowska
2004).
Ocieplanie się klimatu, to proces wzrostu temperatury przypowierzchniowych warstw atmosfery Ziemi w wyniku antropogenicznej emisji gazów
cieplarnianych (dwutlenku węgla, metanu, freonu,
ozonu, tlenków azotu), których zwiększona emisja
wywołana jest działalnością człowieka. Absorbują
one promieniowanie podczerwone, które normalnie wydostaje się w przestrzeń kosmiczną. Efekt
cieplarniany był obecny na Ziemi od zawsze, jednak
średnia temperatura na Ziemi nigdy wcześniej nie
podniosła się tak znacznie (http:// earthtrends.wri.
org/searchable_db/ index.php?theme=3).
Na przestrzeni XX wieku klimat światowy stał
się cieplejszy o około 0,76 ± 0,19°C (im bliżej chwili
obecnej, tym wzrost temperatury był szybszy). Według IPCC2 oraz innych zespołów badawczych, monitorowany wzrost temperatury nie mógł być wywołany tylko czynnikami naturalnymi. W 2000 roku,
całkowita antropogeniczna emisja gazów cieplarnianych, odpowiadała emisji 33,3 mld ton dwutlenku węgla – 9,1 mld ton węgla (http://earthtrends.
wri.org/searchable_db/ index.php?theme=3). W zależności od wielkości emisji i wrażliwości klimatu,
do 2100 roku prognozuje się wzrost temperatury
o 1,8-4,0°C (Dobrzański 2008).
Skutkiem globalnego ocieplenia Ziemi są różnorodne zjawiska klimatyczne i pozaklimatyczne.
Należą do nich: zmiany cyklu hydrologicznego i cyrkulacji atmosferycznej (np. huragany i tornada będą
występować coraz częściej itp.), zmiany poziomu
mórz i oceanów (do końca wieku należy się spodziewać wzrostu poziomu morza od 18 do 59 cm),
zagrożenie gatunków i systemów ekologicznych,
zmiany w produkcji żywności (Ryszkowski 1992),
skutki zdrowotne, skutki społeczne i ekonomiczne
(Dobrzański 2008);
Ad. b) niszczenie ozonosfery (tzw. dziura ozonowa), wynika ze spadku stężenia ozonu (O3)
w stratosferze atmosfery ziemskiej i wiąże się
z antropogeniczną emisją freonów3 . Jeden atom
chloru może powodować rozpad około 100 tysięcy cząsteczek ozonu (Dziewulska-Łosiowa
1989). Niszczenie warstwy ozonowej uważa się
za drugie, po globalnym ociepleniu, zagrożenie
wynikające z zanieczyszczenia atmosfery (http://
ozone.unep.org/Assessment_Panels/SAP/Scientific_Assessment_2006). Ozon stratosferyczny pełni przynajmniej dwie ważne role:
1)uczestniczy w przekształcaniu ultrafioletowego promieniowania słonecznego w energię
cieplną, oddziałując na kształtowanie się bilansu cieplnego Ziemi;
2)jest najważniejszym gazem ograniczającym
dopływ do powierzchni Ziemi szkodliwego dla
żywych organizmów promieniowania ultrafioletowego.
Szacuje się, że ubytek 1% ozonu skutkuje 2% wzrostem natężenia promieniowania ultrafioletowego, które wpływa niekorzystnie na zdrowie ludzkie oraz na
inne organizmy żywe. Szkodliwość promieniowania
nadfioletowego (ultrafioletowego, UV) wynika z intensywnego pochłaniania fotonów UV przez białka i kwasy nukleinowe – substancje pełniące podstawowe
funkcje w organizmach żywych (Dobrzańska 2008).
- 26 -
2Intergovernmental Panel on Climate Change (Międzyrządowy Zespół
do Spraw Zmian Klimatu) – organizacja założona w 1988 przez dwie
organizacje Narodów Zjednoczonych – Światową Organizację Meteorologiczną (WMO) oraz Program Środowiskowy Organizacji Narodów
Zjednoczonych (UNEP) w celu oceny ryzyka związanego z wpływem
człowieka na zmianę klimatu.
3Freony (CFC, od (ang.) chlorofluorocarbon) - grupa chloro- i fluoropochodnych węglowodorów alifatycznych. Słowo Freon jest zarejestrowanym znakiem handlowym należącym do koncernu DuPont. Przed tym
odkryciem freony były masowo stosowane jako ciecze robocze w chłodziarkach, gaz nośny w aerozolowych kosmetykach oraz do produkcji
spienionych polimerów.
Podwyższona ilość nadfioletu docierającego do
Ziemi pociąga za sobą:
1)konsekwencje bezpośrednie:
–– skutki zdrowotne, w tym: szybsze starzenie się
skóry, zwiększenie zachorowalności na różne
choroby skóry, w tym także raka;
–– zmiany w świecie żywym i ograniczenie produkcji żywności;
–– niszczenie wytworów człowieka;
2)konsekwencje pośrednie związane ze:
–– wzrostem specyficznych zanieczyszczeń atmosfery,
–– zmianą bilansu promieniowania (Dobrzańska
2008);
Ad. c) kwaśne deszcze to opady atmosferyczne
o odczynie pH mniejszym niż 5,6, czyli kwaśnym.
Zawierają one kwasy wytworzone w reakcji wody
z pochłoniętymi z powietrza gazami, takimi jak:
dwutlenek siarki, tlenki azotu, siarkowodór, chlorowodór, wyemitowanymi do atmosfery w procesach
spalania paliw, produkcji przemysłowej, ale także
wybuchów wulkanów, wyładowań atmosferycznych i innych czynników naturalnych.
Oddziaływanie kwaśnych opadów może być zarówno:
1)bezpośrednie – w przypadku drzew, obserwowane jest w postaci uszkodzeń igieł i liści;
2)uszkodzenia pośrednie, które są konsekwencją zakwaszenia gleby – zmniejsza się wtedy
dostępność substancji odżywczych przy jednoczesnym zwiększeniu zawartości szkodliwych dla drzew metali rozpuszczonych
w roztworze glebowym, jak np. aluminium
(Pyłka-Gutowska 2004);
Ad. d) zagrożenie różnorodności biologicznej
(gatunkowej). Jest to zagrożenie na ogół niezauważane w całej swojej powadze. Paradoksalnie
bowiem „powszechność wiedzy o problemach ekologicznych, sprzyja rozpowszechnianiu się przekonania, że jedynie czystość środowiska wystarczy,
aby powstrzymać wszystkie zmiany degeneracyjne
wywołane gospodarowaniem w przyrodzie przez
człowieka. Przekonanie to jednak nie odpowiada
prawdzie.
Ubocznymi efektami aktywności człowieka są
także, a może przede wszystkim, zmiany polegające na zaniku różnorodności żywej przyrody” (Dobrzański 2008, s.116). Do zmian tych będzie dochodzić nawet wówczas, gdy zostanie zachowany dobry
stan środowiska. Chcąc ochraniać przyrodę w całej
jej różnorodności nie wystarczy chronić środowisko.
Określenie zróżnicowania gatunkowego przyrody (zwane też bio-różnorodnością) jest na ogół
elastyczne, pasujące do wielorakich problemów
i badań, przydatne w organizowaniu różnorodnych
działań ochronnych na każdym szczeblu (Hillbricht
-Ilkowska 1998, s. 13-14). Najprościej można tę różnorodność zdefiniować jako „bogactwo i rozmaitość
form życia” (Dobrzański 2008, s. 116). Zdaniem
Edwarda Wilsona bio-różnorodność to „rozmaitość
organizmów, rozpatrywana na wszystkich poziomach (organizacji przyrody), od odmian genetycznych należących do tego samego gatunku, poprzez
zestawy gatunków, rodzajów rodzin i jeszcze wyższych jednostek taksonomicznych; także różnorodność ekosystemów, które składają się z zespołów
organizmów żyjących w poszczególnych siedliskach
i tamtejszych warunków fizycznych” (Wilson 1999,
s. 491).
W tym kontekście należy wskazać na zjawiska
i procesy destruktywne, jak chociażby wymieranie gatunków. Wprawdzie wymieranie gatunków
jest zjawiskiem występującym na Ziemi od momentu powstania życia, w ostatnich jednak latach ten
proces zauważany jest jako bardzo niepokojący.
Najczęściej podawane szacowania mówią o 27 tys.
gatunków wymierających w ciągu roku, a ich tempo wymierania szacuje się na 1000 razy wyższe od
naturalnego (Wilson 1999).
Przyczynom wymierania gatunków nadano nazwę „diabelskiego kwadratu” (Pimm i in. 1989, s.
116), który obejmuje:
1)destrukcję siedlisk, w tym:
–– przejmowanie terenów (np. na cele urbanizacyjne);
–– zmiany cech siedliska – biotopu (spowodowane np. eutrofizacją);
–– fragmentację ekosystemów;
2)bezpośrednią eksploatację, obejmującą:
–– nadmierną eksploatację populacji gatunków
użytkowych (np. łowiectwo);
–– tępienie „szkodników i chwastów” (np. wilka,
kajmana itd.);
3) introdukcję4 i zwalczenie obcych gatunków;
4)wtórne wymieranie (efekt kaskadowy) jako
następstwo istnienia zależności między organizmami – wraz z wyginięciem wielkich drapieżników, populacje ich ofiar wzrastają (Diamond, 1996).
Ad. e) degradacja gleby, to również poważny problem ekologiczny. Gleba stanowi jedną z podstawowych składowych środowiska i zdaniem Hjalmara
Uggla może być rozumiana jako „wierzchnia część
skorupy ziemskiej, zmieniona pod wpływem czynników klimatycznych, roślinności, zwierząt i wody,
kształtująca się w zależności od rzeźby terenu
i charakteru podłoża mineralnego. Obecnie w coraz
większym stopniu jest kształtowana i modelowana
przez działalność człowieka” (Uggla 1977, s. 17).
Gleba wraz z przyziemną częścią atmosfery tworzy naturalne środowisko roślin, zwierząt oraz człowieka. Spełnia ona wiele istotnych funkcji w procesie życia na Ziemi, m.in. produkcyjną, retencyjną
(magazynuje zasoby wody), sanitarną (uczestniczy
w niezbędnym dla ciągłości życia na Ziemi procesie
rozkładu – mineralizacji – martwych resztek orga
- 27 -
4Wprowadzenie nierodzimego gatunku lub niższego taksonu pochodzącego z innego geograficznie regionu, jako nowego elementu danej
biocenozy (np. w celu biologicznego zwalczania szkodników roślin). Introdukcja może prowadzić do nadmiernego wzrostu liczebności wprowadzonego gatunku, zakłócenia równowagi w biocenozie, a przez to
doprowadzić do wyginięcia gatunków rodzimych. (Zob. G . D o b r z a ń s k i , Zagrożenie różnorodności gatunkowej, s. 125-126).
nicznych, wpływając w ten sposób na obieg pierwiastków w środowisku).
Przejawem degradacji gleby jest zmiana jej właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych.
Powodują one pogorszenie się ekologicznych warunków życia, produkcji środków żywności a także estetycznych walorów krajobrazu (Siuta, 1985).
Czynniki niszczące glebę można podzielić na: naturalne (np. susza, erozja) – działające bez czynnego
udziału człowieka oraz antropogeniczne (chemizacja rolnictwa) – wywołane przez działalność człowieka (Pyłka-Gutowska 2004).
Najgorszą konsekwencją degradacji gleby jest jej
oddziaływanie na zapewnienie właściwej i stabilnej
podaży żywności (Wood i in. 2000).
Ad. f) Systematyczne niszczenie lasów przez
człowieka stanowi bardzo poważny problem ekologiczny. Lasy stanowią przeszło 27% powierzchni
Ziemi i pełnią niezbędną rolę w utrzymaniu równowagi ekologicznej planety. Las to „dynamiczny twór
przyrody, w którym są zespolone w niepodzielną
całość układem zależności, powiązań i wzajemnych
wpływów: określona roślinność z przeważającym
udziałem form drzewiastych, związanych z nim
zwierzętami oraz wykorzystywane przez rośliny
i zwierzęta podłoże geologiczne, gleba, woda i klimat” (Dobrzańska, 2008, s. 142).
Aby planeta była zdrowa potrzebuje zdrowych
lasów. Regulują one cykl hydrologiczny, stabilizują
gleby, pozytywnie wpływają na klimat dzięki wiązaniu dwutlenku węgla, zapewniają odpowiednie
warunki różnorodnej florze i faunie, pozwalają
człowiekowi na realizację jego potrzeb kulturalnych, duchowych i rekreacyjnych oraz dostarczają
żywności (http://www.fao.org/docrep.htm).
W chwili obecnej 1/3 lasów na świcie jest wykorzystywana przede wszystkim do produkcji drewna oraz innych niż drewno wytworów leśnych. Jest
to główna funkcja dla 34% lasów na świecie. Szacuje
się, że w 2005 roku globalne zużycie drewna wzrosło o około 3 mld m³ – w stosunku do 1990 roku, co
stanowiło 0,6% globalnego poziomu zużycia drewna (http://www.fao.org/docrep.htm). Pierwotnie,
lasy pokrywały ok. 60 mln km² Ziemi. Dzisiaj powierzchnia obszaru, który zajmują wynosi nieco
mniej niż 40 mln km² – ok. 30% powierzchni lądów
(Szujecki 1992).
Istnieje wiele przyczyn niszczenia lasów, które
można sklasyfikować następująco:
1)naturalne wewnętrzne (sukcesje5, interakcje
między organizmami leśnymi itp.);
2)naturalne zewnętrzne (zmiany klimatyczne
5Sukcesja (Sukcesja ekologiczna lub sukcesja biocenoz) – rozwój ekosystemu – jedna z najważniejszych form zmienności biocenoz w czasie. Jest
to uporządkowany, stopniowy proces kierunkowych zmian biocenozy,
powodujących przeobrażenie się prostych ekosystemów w bardziej
złożone. Punktem kulminacyjnym rozwoju jest powstanie ekosystemu zrównoważonego, tak stabilnego, na ile w danych warunkach pozwalają czynniki ekologiczne. Proces przebiega etapami od stadium
początkowego, poprzez stadia pośrednie, aż do końcowego zwanego
– klimaksem. Stadium klimaksu w danych warunkach klimatyczno-siedliskowych można uznać za stadium stabilne. Przykładem sukcesji
roślinnej może być zmiana biocenoz w miarę starzenia się zbiornika
wodnego, czyli jego lądowacenia.
i krajobrazowe zachodzące bez udziału człowieka);
3)antropogeniczne (związane z gospodarką
człowieka np. eksploatację drewna i innych
surowców leśnych) (Dobrzańska 2008).
Pod wpływem niszczących czynników powierzchnia lasów na Ziemi zmalała o ok. 40% od początków rozwoju rolnictwa (od ok. 11 tys. lat temu).
Aż trzy/czwarte ich ubytku datuje się na ostanie
dwa stulecia, w tym czasie dochodziło do wycinania lasów pod uprawy oraz z nasilało się zapotrzebowanie na drewno. Oszacowano, że około połowa
ubytków lasów nastąpiła w okresie od 1950 do 1990
roku (Meadows i in. 1995). Globalne wylesianie,
a głównie przekształcanie lasów na pola uprawne,
utrzymuje się na bardzo wysokim poziomie i wynosi około 13 mln ha na rok (Dobrzańska 2008).
Ad. g) Problemy z jakością i niedostatkiem wód
stanowią obecnie duży problem ekologiczny. Woda
jest niezbędna do rozwoju wszystkich form żywych
i przerwanie jej obiegu oznacza śmierć. Życie wszelkich organizmów na Ziemi, w tym człowieka, jest
nierozerwalnie związane z losem wody w przyrodzie (Vester 1992).
Zasoby wodne naszej planety są ogromne. Natomiast ilość wody zdatnej do użycia jest
w znacznym stopniu ograniczona w stosunku
do globalnych potrzeb ludzkości. Niesprzyjające
dla człowieka jest również ich przestrzenne rozmieszczenie oraz antropogeniczne zmiany w obiegu hydrologicznym. Mając na uwadze ochronę
środowiska przyrodniczego można mówić o narażeniu przez człowieka aktualnych zasobów
wodnych Ziemi na niebezpieczne zmiany w ich jakości oraz zaburzeniu stanu zasobów wodnych,
a w konsekwencji o ograniczeniach w zaspokajaniu
potrzeb wodnych (http://www.unes.org/ geo/yearbook/yb2007/PDF/8_Indicators 72dpi.pdf).
Granicę zasobów wodnych niezbędnych w gospodarce człowieka wyznacza całoroczny odpływ
wody ze wszystkich rzek i strumieni świata, którego wielkość ocenia się na około 40 tysięcy km³.
Spora część ich odpływu wykazuje sezonowy charakter, dlatego też nie da się skorzystać z całego potencjału istniejących zasobów. Globalnie od czasu
rewolucji przemysłowej, pobór wody wzrósł ponad
300-krotnie, aż do poziomu około 3765 km³ w 1995
roku (Czaja i in. 2007; Gleick, 2003).
Niedostatki wody powodowane są działaniem
różnych czynników antropogenicznych. Należą do
nich: m.in.:
1.zmiany klimatu;
2.nadmierna eksploatacja wód podziemnych;
3.melioracje i drenaże;
4.regulacja rzek i potoków;
5.zmiana szaty roślinnej (wylesianie);
6.odwodnienie odkrywek i kopalin podziemnych;
7.zanieczyszczenie wód ściekami (Dobrzańska
2008).
Najpoważniejszym i najpowszechniejszym za-
- 28 -
grożeniem jakości wód jest ich eutrofizacja. Oznacza
ona kumulację zanieczyszczeń biogennych (NPK6)
znajdujących się w ściekach, spływach z pól uprawnych itp., co z kolei przyczynia się do nadmiernego
użyźniania wód (Dobrzańska 2008). Poważny problem stanowi również zanieczyszczenie wód ropą
naftową, gdyż to właśnie drogą morską transportuje
się 60% tonażu przewozów (Holloway 1991; Pearce
1993; Miller 1996). Zanieczyszczenie wód wywołują
nie tylko substancje chemiczne. Bardzo groźna dla
wód jest również energia cieplna. Największe ilości
ciepła wprowadzają do wód elektrownie cieplne, co
zmienia warunki bytowania organizmów żywych
oraz właściwości fizykochemiczne wody (Gabryelak
1991).
Ad. h) Wszystkie problemy ekologiczne wywołane przez czynniki antropogeniczne stanowią
w konsekwencji zagrożenie dla zdrowia samego
człowieka, którego pogarszający się stan, najsilniej
motywuje do wszelkich inicjatyw proekologicznych. Zauważono, że bardzo dynamiczne (negatywne) zmiany w środowisku, powodując zaburzenia
prawidłowych relacji między organizmem a warunkami życia, stały się w ostatnich latach szczególnym
zagrożeniem zdrowia ludzkiego. W związku z tym
zwrócono większą uwagę na problematykę zdrowia
człowieka w kontekście jakości środowiska przyrodniczego.
Definicja zdrowia, przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia, brzmi następująco: „zdrowie to
nie tylko całkowity brak choroby, czy kalectwa, ale
także stan pełnego, fizycznego, umysłowego i społecznego dobrostanu – dobrego samopoczucia” (Dobrzańska 2008; http://www.who.int/suggestions/
faq/en/index.html). Jest to ujęcie zdrowia, które
pokazuje, że zamiast akcentowania stanów choroby,
powinniśmy się koncentrować na samym zdrowiu –
na jego wzmacnianiu, a nie na chorobach i próbach
ich zwalczania. Ta definicja zdrowia odsyła nas także do jego uwarunkowań zarówno zewnętrznych
jak i wewnętrznych.
Zależność zdrowia ludzkiego od stanu środowiska, akcentuje wyraźniej definicja Napoleona Wolańskiego. Według niego „zdrowie to ‘pewien’ stan
psychofizyczny osobnika, uwarunkowany strukturą organizmu i wynikający z równowagi dynamicznej między organizmami a środowiskiem”
(Wolański 1990, s. 110). Z uwagi na rozważaną problematykę, cenne wydaje się być również pojęcie
zdrowia środowiskowego, przez które należy rozumieć „te aspekty zdrowia człowieka, w tym i jakość
życia, które są determinowane przez czynniki biologiczne, chemiczne, fizyczne, psychiczne i społeczne środowiska; obejmują też założenia teoretyczne
i praktykę w zakresie oceny, eliminacji i zapobiegania obecności w środowisku tych czynników, które
mogą oddziaływać negatywnie na zdrowie obecnego i przyszłych pokoleń” (http://www.who.int/topics/environmental_ health/en).
6Wieloskładnikowe nawozy mineralne zawierające azot (N), fosfor (P)
i potas (K) w postaci przyswajalnej przez rośliny.
Człowiek pozostaje w ścisłych związkach ze
swoim środowiskiem przyrodniczym, jest z nim
związany (m.in. przez powietrze, wodę i pokarm)
i do niego przystosowany. Negatywne zmiany antropogeniczne w środowisku przyrodniczym zaczęły jednak przeważać nad jego zdolnościami adaptacyjnymi.
Czynniki środowiskowe zaburzone w harmonii
swojego funkcjonowania powodują przedwczesną
umieralność oraz wywołują zagrożenia zdrowia
w kilkunastu procentach przypadków ludzkiej populacji na świecie (Adamek i in. 2007). Dużym zagrożeniem dla zdrowia człowieka są czynniki biologiczne – organizmy chorobotwórcze i pasożytnicze
wywołujące zakażenie, alergię lub skutki toksyczne
(Dutkiewicz i in. 2002). Poważnym zagrożeniem
związanym z nieumiejętną gospodarką zasobami
ziemi jest również niedożywienie, czyli „zaburzenie budowy lub funkcji organizmu spowodowane
niedostarczaniem z pożywieniem potrzebnej ilości
energii i (lub) składników odżywczych” (Gertig i in.
2001, s. 69). Z powodu niedożywienia, co roku umierają na świecie miliony osób, np. w krajach rozwijających się każdego roku niedożywienie jest przyczyną śmierci 5,6 mln dzieci, a 27% – 146 mln dzieci
poniżej 5 roku życia jest niedożywionych (http://
www.unicef.pl/2821_2832.htm).
Najistotniejszą antropogeniczną przyczyną ludzkich problemów ze zdrowiem jest zanieczyszczenie
środowiska przyrodniczego substancjami chemicznymi. Szacuje się, że od początku historii ludzkości
wytworzono około 6 mln związków chemicznych,
zaś większość z nich stworzono w XX wieku (Alloway i in. 1999). Ważnym czynnikiem chorobotwórczym jest również styl życia, czyli to w jaki sposób
żyjemy (odpowiedni podział czasu pracy, odpoczynku, snu, aktywności fizycznej, a także sposób
odżywiania, umiejętność radzenia sobie ze stresem,
przyjmowanie używek).
Postęp cywilizacyjny, a wraz z nim różne udogodnienia i usprawnienia życia ludzkiego, czynią
otoczenie coraz bardziej funkcjonalnym, ale tym
samym stają się źródłem szkodliwych nawyków
i przyzwyczajeń (Penkala 2004). Jeszcze jednym
dość groźnym, choć słabo rozpoznanym zagrożeniem, często przez interesy biznesowe też wyciszanym zagrożeniem dla zdrowia człowieka jest pojawienie się w środowisku organizmów genetycznie
zmodyfikowanych tj. roślin, zwierzęta lub drobnoustrojów, których skład genowy został zmodyfikowany (Dobrzańska 2008).
Następstwem oddziaływania różnych szkodliwych czynników środowiskowych, charakterystycznych dla współczesnej cywilizacji (pojedynczych lub w różnych zestawieniach, a także o różnej
częstotliwości) są tzw. choroby cywilizacyjne - na
skutek powszechności występowania, stają się
chorobami społecznymi (są to choroby przewlekłe,
bardzo szeroko rozpowszechnione w społeczeństwie). Zalicza się o nich przede wszystkim migreny,
schorzenia układu krążenia i układu oddechowego,
- 29 -
alergie, cukrzycę, nowotwory, AIDS, choroby reumatyczne, chorobę Alzheimera, a także alkoholizm,
nikotynizm, narkomanię, lekomanię, ostre zaburzenia psychiczne, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, choroby zawodowe, a ostatnio także otyłość, bulimię i anoreksję (Evans 2004).
Ad. II. Analizując literaturę przedmiotu, nietrudno zauważyć, iż jak dotąd, o problemach ekologicznych mówiono przeważnie w kontekście zagrożeń
wynikających z zaburzonej relacji pomiędzy człowiekiem, a jego zewnętrznym (naturalnym) środowiskiem. Ponadto dzisiaj, niezaprzeczalnie, mamy
do czynienia z problemami (zdrowotnymi) wynikającymi z zaburzeń wywoływanych przez bezpośrednie oddziaływania szkodliwych czynników
na środowisko wewnętrzne organizmu ludzkiego.
W tym kontekście dotykamy problematyki, którą
zresztą określa się już często ekologią środowiska
wewnętrznego organizmu człowieka. Wpisuje się
ona w ten szerszy kontekst rozważań dotyczących
zagrożeń właściwej relacji człowiek-środowisko.
Człowiek zatem oddziałuje destrukcyjnie na siebie nie tylko na zewnątrz siebie – przez niszczenie
swojego środowiska zewnętrznego, ale również do
wewnątrz – ingerując bezpośrednio w przebieg procesów zachodzących we wnętrzu organizmu ludzkiego.
Przykładem tej drugiej grupy wpływów są działania podejmowane w celu rozwiązania problemu
z prokreacją (Fijałkowski 2001), który został nawet uznany przez Światową Organizację Zdrowia
za chorobę społeczną. Istnieją uzasadnione obawy,
że powoli staje się realna wizja ‘hodowania ludzi’ –
z całkowitym pominięciem organicznej ciąży” (Górska 2008, s. 51). Warto zauważyć, że problem ten
nie tylko jest związany ze złym stanem środowiska
oraz sposobem życia współczesnego człowieka, ale
również warunkowany przez podejście do życia i do
człowieka. Według literatury przedmiotu, wiele
czynników odpowiadałoby za ten stan rzeczy. Można do nich zaliczyć m.in.: stres, jakość pożywienia,
szybkie tempo życia. Obniżona płodność w ludzkiej
populacji, urosła obecnie do rangi jednego z podstawowych problemów współczesnej cywilizacji (Zacharek 2011; Daniluk 2009; Bidzan 2010).
Poszukuje się też rozwiązań mogących zaradzić
temu stanowi rzeczy. Jednym z najbardziej reklamowanych, gdyż niosącym duże możliwości łatwego zysku jest metoda in vitro7, określana wprawdzie
jako metoda leczenia niepłodności, w istocie jest
czymś dalece innym. W rzeczywistości oznacza ona
technikę wspomaganego rozrodu, odbywającego się
poza organizmem kobiety. Technika ta nie tylko godzi w godność osoby ludzkiej – niszczenie zarodów
ludzkich, ale niesie poważne niebezpieczeństwa
(powikłania) dla zdrowia kobiety, ale też dla więzi
małżeńskiej obojga małżonków. Następstwem zastosowania tej procedury wśród matek mogą być
m.in.: zaburzenia psychiczne, depresje, częstsza zapadalność na nowotwory, choroby wątroby. Dzieci
zaś narażone są m.in. na: pojawienie się defektów
genetycznych w późniejszym życiu i rozwinięcie się
rzadkich chorób metabolicznych, zwiększone ryzyko chorób takich jak: cukrzyca, otyłość itp. Ponadto
istnieją poważne obawy, związane z tym, że dzieci
urodzone w wyniku zastosowania metody in vitro
mogą przekazywać te zmiany genetyczne swojemu
potomstwu. Oznacza to zatem, możliwość rozprzestrzeniania się wadliwych genów w całej populacji
(Wasilewski 2010; Chazan 2008).
Choć technika ta budzi poważne zastrzeżenia
etyczne i zdrowotne, to jest ona obecnie w Polsce
i na świecie najbardziej reklamowanym procederem prowadzącym do poczęcia dziecka u osób
mających problem z płodnością. Warto też dodać, że to wszystko się dzieje mimo istnienia wielu innych rozwiązań, a wśród nich stosunkowo
młodego, bezpiecznego dla zdrowia kobiety i nie
budzącego wątpliwości etycznych. Jest nim metoda leczenia niepłodności zwana naprotechnologią8 lub ekologią płodności (Wiater 2009). Mimo
tego, jest ona znacznie mniej popularna i niedoceniana przez środowisko lekarskie, zwłaszcza
z powodu mniejszych możliwości rozwoju interesów biznesowych.
Goniąc za technicznymi udogodnieniami życia
ludzkiego, współczesny człowiek stracił z pola widzenia inne źródła wyznaczania kryteriów człowieczeństwa niż tylko nauka i technika. Powstała sytuacja, w której „nauka została pozbawiona poważnej
konkurencji i kontroli. Stało się możliwe wykorzystanie jej przez totalitaryzmy dla niszczenia samego
człowieka. Nie wiele jest winna sama nauka, ale […]
wyniesienie nauki do rangi jedynego arbitra w kwestii egzystencji ludzkiej” (Górska 2008, s. 52).
Wykroczenia przeciwko środowisku naturalnemu i ich destrukcyjny charakter widoczne są nie tylko w niszczonym środowisku, w wielu wypadkach
niemożliwym już do odtworzenia, ale zawsze skutkują naruszeniem praw człowieka, zagrażają jego
dobru. Nadaje się im często miano grzechów ekologicznych (Por. Jan Paweł II 1984; Por. Gocko 2003),
gdyż są naruszeniem praw osoby ludzkiej oraz aktami godzącymi w dobro wspólne wszystkich ludzi.
Określenia takiego używał bł. Papież Jan Paweł II,
mówiąc o niesprawiedliwym zawłaszczaniu oraz
7Zapłodnienie pozaustrojowe - in vitro (z j. ang. in vitro fertilisation, IVF;
(łac.) in vitro, dosłownie „w szkle”) – metoda zapłodnienia polegająca
na doprowadzeniu do połączenia komórki jajowej i plemnika w warunkach laboratoryjnych, poza żeńskim układem rozrodczym. Zaliczana
do technik rozrodu wspomaganego medycznie. Jest ona stosowana jako
tzw. sposób leczenia niepłodności i to nie tylko w wypadku, gdy inne
metody wspomaganego rozrodu nie mają zastosowania, lub nie przyniosły oczekiwanego rezultatu.
- 30 -
8Termin NaProTechnologia to skrót od słów Natural Procreative Technology (Metoda naturalnej prokreacji). Oznacza metodę diagnostyki i leczenia, w pełni współpracującą z indywidualnym dla każdej kobiety
cyklem zmian hormonalnych, która ma na celu rozwiązanie problemu
obniżonej płodności. Naprotechnologia to leczenie zachowawcze i chirurgiczne zapoczątkowane 30 lat temu, oparte na osiągnięciach medycyny współczesnej, stale rozwijane przez Instytut papieża Pawła
VI w Omaha (Nebraska, USA), The American Academy of Fertility Care
Professional z siedzibą w St. Louis i założony w roku 2000 International
Institute of Restorative Reproductive Medicine z siedzibą w Londynie.
Leczenie jest skuteczne w konkretnych problemach np. w niepłodności, nawykowych poronieniach, zespole napięcia przedmiesiączkowego, depresjach poporodowych, nawracających torbielach jajnikowych
i wielu innych.
bezmyślnym niszczeniu środowiska przez człowieka, które jest grzechem przeciwko stworzeniu.
Ogólnie można powiedzieć, że kryzys ekologiczny jawi się jako następstwo cywilizacyjnych
poczynań człowieka pozbawionego wrażliwości
względem niezwykłości życia. Rozmiar zagrożeń
ekologicznych jest zatem wprost proporcjonalny do
skali ludzkiej „ślepoty na wartość życia biologicznego i duchowego” (Lorenz 1983, s. 258-261).
Ten fakt przejawia się już w naruszaniu praw
samego człowieka. Amnesty International (Międzynarodowa Organizacja Obrony Praw Człowieka9)
podała, że w 151 państwach świata narusza się prawa człowieka. Osobom najsłabszym, starym oraz
nienarodzonym, odbiera się tam ich najświętsze
prawo do życia. W wielu miejscach pod przykrywką miłosierdzia, miłości do bliźniego, dokonuje się
zabiegów eutanazji, jako możliwości dobrej, godnej
i spokojnej śmierci. W rzeczywistości jest to jednak gwałtem zadanym życiu, formą zabójstwa (Por.
Ryszka 1995).
Jak zauważa Lucyna Górska „współczesny człowiek miewa duże trudności z właściwym odczytaniem zagrożeń ekologicznych, ich skutki są bowiem
zazwyczaj odroczone w czasie” (Górska 2008, s. 53).
Człowiek często ulega złudzeniu, że jest w stanie się
od nich odizolować, dzięki swoim możliwościom naukowo-technicznym i finansowym.
Ważne jest, aby zastanowić się, dokąd zmierzamy, jakimi ideami, wartościami się kierujemy. Dlaczego dewastujemy środowisko przyrodnicze, szkodzimy drugim i sobie samym? Zatrzymanie się nad
skutkami naszego postępowania, powinno zmusić
nas do postawienia sobie wielu pytań, między innymi takich, jak: Jakiego spojrzenia brak współczesnemu człowiekowi, że postępuje w taki właśnie sposób? Czy problematyka ekologiczna ma charakter
czysto przyrodniczy i techniczny? Czy człowiek jest
bardziej szczęśliwy współcześnie niż to miało miejsce dawniej?
W tym miejscu warto przytoczyć słowa A. Naessa, który zauważa zaskakujący w naszych czasach
„fakt, jak dużo niezadowolenia towarzyszy ludziom
[...], że szczęście wcale nie wiąże się z wartościami
ekonomicznymi” (Naess 1992, s. 13). To niezadowolenie można zobaczyć w krajach bogatych, takich
jak: Niemcy, USA, Francja i wiele innych. Sytuacja ta,
jak pisze J. Silberstein, wynika stąd, że „niebezpieczeństwa związane z tyranią mieć i wyglądać, a także z narcystyczną iluzją, której dominacja okalecza
naszą epokę, znaczą ją piętnem pustki” (Silberstein
1992, s. 261). Okazuje się, że współczesny sposób
myślenia „rozwiniętego człowieka” jest głównym
problemem ludzkości. Prowadzi do iluzorycznego
szczęścia, a właściwie powoduje oddzielenie człowieka od prawdziwego szczęścia. Można to zauwa9 Międzynarodowa organizacja pozarządowa, której celem jest zapobieganie naruszeniom fundamentalnych praw człowieka poprzez wszelkie
pokojowe akcje obywatelskie – od organizowania pisania listów do
rządów krajów łamiących te prawa, poprzez publiczne rozgłaszanie
informacji o takich naruszeniach, po realną pomoc finansową i prawną
poszkodowanym osobom.
żyć, przyglądając się historii ludzkości na przestrzeni ostatnich trzech stuleci.
Oprócz czysto biologicznego wymiaru zagrożeń
ekologicznych, Z. Łepko rozróżnia również estetyczne i etyczne doświadczenie kryzysu środowiska. Uważa on, że wszystkie negatywne zjawiska
związane z kryzysem ekologicznym, zagrażają
psychiczno-duchowej kondycji człowieka. Wpływają negatywnie na jego predyspozycje do tworzenia i rozwijania estetycznych relacji ze środowiskiem naturalnym oraz uzdolnienia do tworzenia
i rozwijania odnośnych relacji etycznych. Kryzys
ekologiczny „niesie ze sobą zagrożenie samego
człowieczeństwa w człowieku, czyli zaniku tych
właściwości człowieka, dzięki którym może on być
obecny w środowisku naturalnym na sposób specyficznie ludzki” (Łepko 2003, s. 37).
Zakończenie
Na podstawie dokonanej powyżej ogólnej analizy zagrożeń towarzyszących globalnemu kryzysowi ekologicznemu, można pokusić się o stwierdzenie, że ich lista nie tylko staje się coraz dłuższa, ale
również zmieniają one swój wymiar. Oprócz zagrożeń obecnych w przestrzeni zewnętrznej względem
człowieka, coraz wyraźniej obserwujemy szkodliwe
ingerencje dotykające bezpośrednio wewnętrznych
procesów i struktur człowieka, a nawet godności
osoby ludzkiej.
Mówiąc zatem o ochronie środowiska należy
coraz bardziej a nawet przede wszystkim, akcentować ochronę wnętrza osoby ludzkiej. Trzeba objąć
ochroną nie tylko środowisko zewnętrzne, ale samego (całego) człowieka (przed nim samym) począwszy od zabezpieczania go przed ingerencjami
w przebieg biologicznych procesów zachodzących
we wnętrzu organizmu ludzkiego (np. związanych
prokreacją – aż po te godzące w godność osoby
ludzkiej (np. eutanazja).
Literatura:
1.Adamek i in. (2007), Środowiskowe zagrożenia
zdrowia populacji zamieszkującej rejony miejskie i pozamiejskie powiatu poznańskiego, „Problemy Higieny i Epidemiologii”, t. 88(2), s. 200205.
2.Alloway B.J., Awers D.C. (1999), Chemiczne podstawy zanieczyszczenia środowiska, PWN, Warszawa, s. 24.
3.Bidzan M. (2010), Niepłodność w ujęciu bio-psychiczno-społecznym, „Impuls”, Kraków.
4.Budner A., Współczesne problemy niepłodności,
w: http://www.ciazowy.pl/ artykul,wspolczesny
-problem-nieplodnosci,227,1.html (05.07.2011).
5.Cekiera Cz. (1992), Zagrożenia dzieci i młodzieży
w środowisku wychowawczym, w: T. Kukołowicz
(red.), Szkoła – Nauczyciel – Uczeń, Powielarnia
Filii Wydziału Nauk Społecznych KUL, Stalowa
Wola, s. 41-42.
- 31 -
6.Chazan B., Ciemna strona in vitro, w: http://www.
kosciol.pl/article.php?story (04.07.2011).
7.Czaja S., Becla A. (2007), Ekologiczne podstawy
procesów gospodarowania, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław, s. 134.
8.Daniluk J.C. (2009), Niepłodność. Szkoła przetrwania, One Press, Gliwice.
9.Diamond J. (1996), Trzeci szympans, PIW, Warszawa, s. 481.
10.Dobrzańska B., Dobrzański G., Kiełczewski D.
(2008), Ochrona środowiska przyrodniczego,
PWN, Warszawa, s. 92-271.
11.Dutkiewicz J. i in. (2002), Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych występujących
w środowisku pracy oraz narażonych na nie grup
zawodowych, Ad Punctum, Lublin.
12.Dutkowski M. (1995), Konflikty w gospodarowaniu dobrami środowiskowymi, Wyd. Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk, s. 12.
13.Dziewulska-Łosiowa A. (1989), Ozon w atmosferze, PWN, Warszawa, s. 350-363.
14.Evans T. (2004), World Health Report 2004 – changing history, World Health Organization, Geneva,
s. 1-4.
15.Fijałkowski W. (2001), Ekologia rodziny, Rubikon,
Kraków.
16.Gabryelak T. (1991), Źródła zanieczyszczeń wód
powierzchniowych, „Kosmos”, t. 40, nr 4, s. 399-410.
17.Gertig H., Gawęcki J. (2001), Słownik terminów
żywieniowych, PWN, Warszawa, s. 69.
18.Gleick S.H. (2003), Water use, „Annula Review on
Environment and Resources”, t. 28, s. 275-314.
19.Global Forest Resources Assessment 2005. Progres
towards sustainable forest management, Food and
Agriculture Organization of the United Nations,
Rome, s. 14-94.
20.Gocko J. (2003), Podstawy i kształtowanie świadomości ekologicznej, „Seminare”, nr 19, 2003, s.
250-252.
21.Górska L. (2008), Podmiot i podmiotowość w wychowaniu. Studium w perspektywie poznawczej
pedagogiki integralnej, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 51-53.
22.Hilgers T. (2003), Creighton model. Fertilitycare
System - Fertilitycare and Naprotechnology, Pope
Paul VI Institute Press, Omaha.
23.Hillbricht-Ilkowska A. (1998), Różnorodność biologiczna siedlisk słodkowodnych, w: M. Kraska
(red.), Bioróżnorodność w środowisku wodnym,
„Idee ekologiczne”, seria „Szkice”, t. 13, nr 7, Sorus, Poznań, s. 13-14.
24. Holloway M. (1991), Splamione brzegi, „Świat Nauki”, nr 4, 1991, s. 74-85.
25.Pearce F. (1996), What turns an oil spill into a disaster, „New Scientist”, nr 1858, s. 11-13.
26.Miller Jr.G.T. (1996), Living in the Environment:
Prinicples, Connections and Solutions, Wadsworth
Publishing Company, Belmont, 1996, s. 491.
27.Jan Paweł II (1984), Adhortacja apostolska Reconciliatio et paenitentia, nr 8, Wyd. Watykańskie,
Rzym, s. 15-26.
28.K rebs Ch.J. (2011), Ekologia. Eksperymentalna
analiza rozmieszczenia i liczebności, PWN, Warszawa, s. 245.
29.Lorenz K. (1983), Der Abbau des Menschlichen, Piper Verlag, München-Zürich, s. 258-261.
30.Meadows D.H. i in. (1995), Przekraczanie granic,
Wyd. Centrum Uniwersalizmu przy Uniwersytecie Warszawskim, Warszawa, s. 48-51.
31.Michałowski S. Cz. (1998), Dziecko. Przyroda.
Wartości, w: B. Dymara, S.C. Michałowski, L.
Woltman-Mazurkiewicz (red.), Dziecko świecie
przyrody, „Impuls”, Kraków, s. 112.
32.Naess A. (1992), Rozmowy, Wyd. Pracowni na
rzecz Wszystkich Istot, Bielsko-Biała, s. 13.
33.Penkala J., Wiencek R. (2004), Szlachetne zdrowie, „Zdrowie”, nr 1, s. 15-16.
34.Pimm S.L., Gilpin M.E. (1989), Theoretical issues
in conservation biology, w: J. Roughgarden i in.
(red.), Perspectives in ecological theory, Princeton
University Press, Princeton, s. 116.
35.P yłka-Gutowska E. (2004), Ekologia z ochroną
środowiska, Warszawa, Oświata, 2004, s. 15-136.
36.Ryszka C. (1995), Papież końca czasów, Trzy Kry,
Bytom, s. 177.
37.Ryszkowski L. (1992), Efekt cieplarniany a zmiany
w rolnictwie, w: L. Starkel (red.), Globalne zmiany
środowiska naturalnego wyzwaniem dla ludzkości,
„Secesja”, Kraków, s. 83-90.
38.Silberstein J. (1992), Świetlana droga dehumanizacji, „Literatura na Świecie”, nr 7, s. 261.
39.Siuta J. (1985), Raport z degradacji gleb, „Aura”,
nr 4, s. 25.
40.Szujecki A. (1992), Czy lasy muszą ginąć?, Wiedza
Powszechna, 1992, Warszawa, s. 10.
41.Uggla H. (1997), Gleboznawstwo rolnicze, Warszawa, PWRiL, s. 17.
42.Vester F. (1992), Woda = życie. Cybernetyczna
książka o środowisku z opisem 5-ciu obiegów wody,
Wyd. Polskiego Klubu Ekologicznego, Kraków.
43.Wasilewski T., Medyczne i etyczne aspekty programu in vitro, w: http://www. gsd.gda.pl/kakadu/
download/referaty/bioetyka.pdf (04.07.2013);
44.Watson R.T. i in (1999), Protecting Our Planet. Securing Our Future, National Aeronautics and Space
Administration, Washington D.C., s. 11.
45.Wiater E. (2009), Naprotechnologia. Ekologia
płodności, ESPE, Kraków.
46.Wilson E.O. (1999), Różnorodność życia, PIW,
Warszawa, s. 356-491.
47.Wolański N. (1990), Zdrowie w perspektywie środowiska, w: J. Kopczyński, A. Siciński (red.), Człowiek – Środowisko – Zdrowie, Ossolineum, Wrocław, s. 110.
48.Wood S. i in. (2000), Pilot Analysis of Global Ecosystems, Published by World Resources Institute,
Washington, s. 19.
49.World Health Organization, Basic Documents,
42-nd Edition, (1999) WHO, Geneva, w: http://
www.who.int/suggestions/faq/en/index.html
(2012.06.12);
- 32 -
50.World Health Organization, Environmental health, w: http://www. who.int/topics/environmental_health/en/ (2012.06.14).
51.World Resource Institute, EarthTrends. Climate and Atmosphere, w: http:// earthtrends.
wri.org/searchable_db/
index.php?theme=3
(2012.09.17).
52.Zacharek W. (2011), Drogi ku płodności, Wyd. Zacharek, Warszawa.
Strony internetowe:
53.http://ozone.unep.org/Assessment Panels/SAP/
Scientific_Assessment_2006 (2012.01.12).
54.http://www.fao.org/docrep.htm (2012.03.07).
55.h t t p : // w w w . n a p r o t e c h n o l o g y. c o m . p l /
(2012.02.07).
56.http://www.unes.org/ geo/yearbook/yb2007/
PDF/8_Indicators 72dpi.pdf (2012.09.18).
57.http://
www.unicef.pl/2821_2832.htm
(2012.09.19).
- 33 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Ecological crisis as a warning
ECOLOGICAL CRISIS AS A WARNING TO THE MODERN WORLD AND TO HUMANS
Sebastian Sobczuk
Sobczuk.S. (2013) Ecological crisis as a warning to the modern world and to humans. Social Dissertations, 1 (VII), p. 34-41
Summary: The aim of this article is to present the situation of a global environmental crisis and the accompanied
threats as an indication of the crisis of a human being, i.e. the disappearance of such human features thanks to which they
can be present in the natural environment in the specific humanly way. The work concentrates on modern ecological threats
dividing them into those resulting from external (environmental) influence on humans and threats being the consequence
of direct (internal) interference in the processes occurring in the human body.
Key words: ecology, ecological threat, ecological crisis, human crisis
Nowadays, people speak about crisis and critical
situations quite universally. Modern humans are
drawn into a web of complicated connections and
dependence, which appear in the Earth’s biosphere1,
the disorder of which results in disastrous consequences for the mankind. They manifest themselves
in situations which overgrow the expectations and
predictions of humans. These are threats which
occur in almost every area of life on earth, becoming a very up-to-date and disturbing issue. Czesław
Cekiera differentiated five threat groups occurring
in the pedagogical environment. These threats are:
1)Ecological
2)Civilization
3)Family environment
4)School environment
5)Informal groups (Cekiera 1992).
Owning to the character of the paper, the chapter
will mainly concern ecological threats.
Approximately one third of mankind currently
lives in poverty or starvation. The air, water and
land pollution increases due to industrial waste
(Michałowski 1998). People notice that “natural
threats coming from geosphere, from the inside of
our globe and from atmosphere, the outer space, being more and more explored and discovered do not
raise hopes. Quite the opposite…” (Cekiera 1992, s.
42) – irresponsible human interference into nature’s
balance can lead to a disaster on the large scale. Despite of the victims, being the result of such manipulations in the nature, humans still continue to improve the art of destroying nature – and destroying
mankind (e.g. by using methods of mass destruction
or by polluting the atmosphere).
1Sphere of the earth, inhabited by living beings, in which ecological processes take place. Complex of all ecosystems occurring on the earth, the
biggest and the closest to self-sufficient structure inhabited by living
beings. It covers the surface and upper layer of the earth’s crust, the
lower part of atmosphere and basically the whole hydrosphere.
Adress for correspondence: Sebastian Sobczuk Pope John Paul II
State School of Higher Education in Biała Podlaska ul. Sidorska 95/97,
21-500 Biała Podlaska, e-mail: [email protected]
We are sometimes under the impression that
there is a kind of social life ethos that humans were
seized by violence, power and money. The value of
human life is measured by the amount of goods collected which gives power over other human beings
and over the nature. The lifestyle of many people
is dominated by consumable hierarchy of primate
values. At all costs we are drawn to, as Stanisław
Michałowski observes, “the realization of the postulate “to have” – as promptly and to as large extent
as possible by disregarding all moral behaviours”
(Michałowski 1998, p. 112).
By means of such activity, modern humans do
not only destroy the natural environment, the mankind, but also themselves. It can be easily observed
when we take into account the amount and scale of
the ecological problems occurring in the world.
According to Ewa Pyłka-Gutowska, the age of industry, which has been in place since the half of the
XIX century (due to the scale of ecological crisis)
has been since the XX century “gradually replaced
by ecological age, in which the emphasis is placed on
the skill of resource management in harmony with
the nature as well as on more humanitarian treatment of the earth, which is ‘the cradle of humankind’
and the place of human life and development” (Pyłka-Gutowska 2004, s. 93).
When considering threats connected with the
global ecological crisis, in majority, we bear in mind
the results of the dysfunction of human-environment relationship – i.e. certain effects present in the
external space in relation to humans.
In reference books, the fact that ecological issues can also concern the inner sphere of human environment is rarely mentioned. Hence, the modern
ecological threats can be divided into:
1)resulting from external (environmental) influence on human beings – it can be said that it is
studied by external environmental ecology of
humans and;
2)being the consequence of direct (internal) interference in the processes occurring in the
- 34 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
human body- in this case it is studied by internal environmental ecology of humans.
They need to be characterized more closely.
Re 1) Taking into account the first group of ecological threats, according to Marek Dutkowski:
“environmental (ecological) issue is the opposition
between socially accented and socially perceived
environmental state or the way of managing the
environmental goods”. It is a kind of social problem
determined by the way of managing the environmental resources and environmental state resulting
from it (Dutkowski 1995, s. 12).
According to Grzegorz Dobrzański, when defining an ecological issue two basic elements have to be
taken into account:
–– physical facts (changes in environmental
state);
–– social values (point of reference) (Dobrzański
et al. 2008).
Ecological problems are distinguished in decision-making in order to ease the description of
ecological situation and to create a hierarchy of importance of actions taken (Watson et al. 1999). The
most important ecological threats in the global scale
are listed below:
a)global warming;
b)the destruction of ozonosphere;
c)acid rains;
d)threat (disappearance) of biodiversity;
e)land degradation;
f)forest threat;
g)water deficit and pollution of water;
h)health consequences of environmental degradation (Dobrzańska et al. 2008).
These shall be defined more closely below:
Re a) global warming is the most serious ecological issue from the phenomena group connected with
atmosphere pollution. Atmosphere pollution developed as a consequence of introducing liquid and gas
to it, which are threat for nature and man’s health
(Pyłka-Gutowska 2004).
Global warming is a process of temperature rise
at the surface atmosphere layers of the earth, as a
consequence of anthropogenic emission of greenhouse gases (carbon dioxide, methane, chlorofluorocarbon, ozone, nitrogen oxide), the increased
emission of which is a result of the human activity.
They absorb the infrared radiation which normally escapes to outer space. Greenhouse effect has
always been present on earth, albeit the average
temperature did not rise on such scale ever before
(http:// earthtrends.wri.org/searchable_db/ index.
php?theme=3).
During XX century world’s climate has become
warmer by approximately 0,76 ± 0,19°C (the closer to the present moment, the faster was the rise
of temperature). According to IPCC2 and other re
2Intergovernmental Panel on Climate Change – organization established
in 1988 by two United Nations’ organizations - The World Meteorological Organization (WMO) and United Nations Environmental Programme (UNEP) in order to assess the risk connected with the human
influence on the climate change.
search teams, the monitored temperature rise could
not only be the result of natural factors. In 2000, the
total anthropogenic greenhouse gas emission corresponded to emission of 33.3 billion tons of carbon
dioxide – 9.1 billion of carbon (http://earthtrends.
wri.org/searchable_db/ index.php?theme=3). Depending on the size of emission and climate sensitivity, it is predicted that until 2100 the temperature
will rise by 1,8-4,0°C (Dobrzański 2008).
The effects of global warming on the earth are
various climate and non-climate phenomena. To
these belong the following: changes in hydrologic
cycle and atmospheric circulation (e.g. hurricanes
and tornados will occur more often etc.), changes in
sea and ocean level (since the end of century we can
expect the rise in sea level from 18 to 59 cm), threat
of species and ecological systems, changes in food
production (Ryszkowski 1992), health, social and
economic changes (Dobrzański 2008);
Re b) the destruction of ozonosphere (so-called
ozone hole) due to the decrease of ozone concentration (O3) in the stratosphere of atmosphere and is
connected with anthropogenic emission of chlorofluorocarbon3. One chlorine atom can cause breakdown of approximately 100 thousand ozone molecules (Dziewulska-Łosiowa 1989). The destruction
of ozonosphere is considered the second, after global warming, threat resulting from atmosphere pollution (http://ozone.unep.org/Assessment_ Panels/
SAP/Scientific_Assessment_2006).
Stratospheric
ozone performs at least two significant roles:
1)it participates in transforming ultraviolet radiation into heat energy influencing the shaping of Earth’s heat balance;
2)it is the most important gas which limits the
supply of the ultraviolet radiation, harmful to
living beings and to the Earth’s surface
It can be estimated that 1% decrease of ozone
results in 2% decrease in intensity of ultraviolet
radiation, which has a negative influence on human
health and other living beings. Threat of ultraviolet
radiation (UV) results from intensive UV photon
absorption by protein and nucleic acid – substances
which perform basic functions in living beings (Dobrzańska 2008).
Increased amount of ultraviolet which comes to
the Earth entails:
1)direct consequences:
–– health effects, including: faster skin ageing, increased incidence proportion of various skin
diseases including cancer;
–– changes in living life and limiting of food production;
–– destruction of man-made products;
2)indirect consequences are connected with:
–– increase in specific atmosphere pollution,
–– change in radiation balance (Dobrzańska 2008);
- 35 -
3Chlorofluorocarbon or CFC – group of chlorine and fluorine similar
hydrocarbon. The word Freon is a registered trade name of DuPont
concern. Before this discovery CFC was mass used as working liquid
in refrigerators, carrier gas aerosol cosmetics and in the production of
bubbling polymer.
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Re c) acid rain is a rainfall with the pH value less
than 5.6, i.e. acid. It contains acid produced in the
reaction with gases absorbed from the air, such as:
sulphur dioxide, nitrogen oxide, hydrogen sulfide,
hydrogen chloride which are discharged to the atmosphere in the process of fuel usage, industrial
production but also volcanic eruption, thunderstorm and other natural factors.
The impact of acid rain can be as follows:
1)direct – in the case of trees, we can observe the
damage of needles and leaves;
2)indirect damages, which are the consequence
of soil acidification – then the access of nutrients decreases whereas the content of harmful
for trees metals dissolved in soil water, such
as e.g. aluminum increases (Pyłka-Gutowska
2004);
Re d) threat of biodiversity. It is a threat generally unnoticeable in its all seriousness. As paradoxically “universality of knowledge about ecological
problems, favors the dissemination of conviction
that only clarity of environment is sufficient to restrain all degenerative changes caused by human’s
management in nature. This belief is albeit wrong.
Side effects of human activity are also, or perhaps
above all, changes consisting in the disappearance
of biodiversity” ” (Dobrzański 2008, s.116). These
changes will be present even when the good condition of environment will be preserved. If we want to
protect nature with its entire diversity, protecting
only the environment will not be enough.
Determination of species-specific nature diversity (also called biodiversity) is generally flexible as
it matches different problems and researches, useful in organizing various protective acts on every
level (Hillbricht-Ilkowska 1998, p. 13-14). In simple
terms, we can define the biodiversity as “richness
and variety of living beings” (Dobrzański 2008, s.
116).
According to Edward Wilson, biodiversity is “variety of organisms, observed at all levels (of nature’s
organization), from genetic variety which belong to
the same species to sets of species, family kinds and
higher taxonomic ranks; also diversity of ecosystems, which consist of groups of organisms living in
particular habitat and its physical conditions” (Wilson 1999, p. 491).
In this context we need to indicate the destructive phenomena and processes, such as species extinction. Admittedly, extinction of species is a phenomena present on the Earth since the beginning of
life, however, in recent years this process has been
considered as a very alarming. Most often given estimations mention 27 thousand species vanishing
during the year and the pace of extinction is estimated to be 1000 times higher than the natural one
(Wilson 1999).
The causes of species extinction include named
“evil square” (Pimm et al. 1989, p. 116), which includes:
1)the destruction of habitat, including:
–– taking over of terrain (e.g. for urbanization
process);
–– changes of habitat features – biotope (caused,
e.g. eutrophication);
fragmentation of ecosystem;
2)indirect exploitation, which covers:
–– overexploitation of working species’ population (e.g. hunting);
–– fight against “pests and weed” (e.g. wolf, caiman etc.);
–– introduction4 and fighting against foreign species;
–– secondary extinction (cascade effect) as a consequence of relationship’s existence between
organisms – with the predators extinction, the
population of their preys increase (Diamond,
1996).
Re e) land degradation is also a serious ecological issue. Soil is one of the basic constituent of the
environment and, according to Hjalmar Uggla, it
can be understood as “the upper part of the earth’s
crust, changed under influence of climate factors,
flora, animals and water, shaped depending on the
land form and the mineral substrate. Now it is being
shaped and modeled more often by human’s activity” (Uggla 1977, p.17).
Soil, together with ground-level of the atmosphere, form natural environment for flora, fauna
and humans. It fulfills many vital functions in the
life process on the Earth, i.a. producton, retention (it
stores water resources), sanitary function (it participates in the decomposition process – mineralization – of dead organic residue, which is necessary
for the life continuity on Earth, affecting in this way
the element’s circulation in the environment).
The indication of the land degradation is change
in its physical, chemical and biological quality. They
result in the degradation of ecological life conditions, food production and aesthetic values of the
landscape. (Siuta, 1985). Factors that destroy the
soil can be divided into: natural (e.g. drought, erosion) – occurring without active human involvement
and anthropogenic (chemicalization of agriculture) –
caused by human activity (Pyłka-Gutowska 2004).
The worst consequence of land degradation is its
impact on ensuring relevant and stable food supply
(Wood et al. 2000).
Re f) systematic forests disappearance threat at
fault of humans is a very serious ecological problem.
Forests constitute over 27% of the earth’s surface
and fulfill the essential role in the maintenance of
ecological balance of the globe. Forest is “a dynamic nature’s creation, in which all elements are combined in indivisible whole by system of relationships, linkage and mutual influences: certain flora
with prevailing tree forms, connected with it ani
- 36 -
4Introduction of a foreign species or lower taxon which comes from
other geographical region as a new element of given biocoenosis (e.g.
in order to biologically fight against plants’ pests). Introduction can
lead to excessive growth in number of species introduced, unbalance
in biocoenosis and, as a consequence, it can lead to extinction of native
species. (See G . D o b r z a ń s k i , Zagrożenie różnorodności gatunkowej, p.
125-126).
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
mals and geological ground used by plants and animals, soil, water and climate” (Dobrzańska, 2008,
p. 142).
Our planet needs healthy forests if we want it to
be healthy. Forests regulate the hydrological cycle,
they have a positive influence on the climate due
to bonding the carbon dioxide, they provide proper conditions to various flora and fauna, they enable human realization of their cultural, spiritual
and recreation needs and they provide food (http://
www.fao.org/docrep.htm).
At this moment 1/3 of all forests in the world are
used above all to produce wood and forestal products other than wood. This is the main function for
34% of forests in the world. It is estimated that in
2005 the global use of wood increased by approximately by 3 mld m³ - against 1990, which comprised
0.6% of global level of wood usage (http://www.fao.
org/docrep.htm). Primarily, forests covered approx.
60 mln km² of the Earth. Today the area which they
cover amounts to less than 40 mln km² - approx.
30% of land area (Szujecki 1992).
There are many causes of forest destruction,
which can be classified as following:
1)natural internal (successions5 , interactions between forestal organisms etc.);
2)natural external (climate and landscape
changes which happen without human involvement);
3)anthropogenic (connected with human agriculture, e.g. exploitation of wood and other
forestall resources) (Dobrzańska 2008).
Under the influence of destructive factors the
forest area decreased by approx. 40% since the beginning of agriculture development (since approx.
11 thousand years ago). Up to three-fourth of their
shortage is dated at last two centuries. During this
time the disafforestation for cultivation occurred
and the supply for wood increased. It was estimated
that approximately half of forest shortage occurred
in the period from 1950 to 1990 (Meadows et al.
1995).
Global deforestation and mainly transformation
of forests to farmland remains at a very high level
and amounts to 13 mln ha per year (Dobrzańska
2008).
Re g) Problems with the quality and shortage of
water pose nowadays a great ecological problem.
Water is necessary for the development of all living
beings and breaking its circulation means death.
The life of all organisms on the Earth, including
man, is inseparably connected with water’s destiny
in nature (Vester 1992).
5Succession (Ecological succession or biocoenosis succession) – development of ecosystem – one of the most important form of changeability
of biocoenosis over time. It is an organized, gradual process of directional changes of biocoenosis, which result in transformation of simple
ecosystems into more complex ones. The climax of the development is
the formation of balanced ecosystem, stable in such manner as is it possible due to ecological factors. Process consists of stages from primary,
intermediate to the final stage called – climax. Climax stages in given
climate-habitat conditions can be considered as stable. An example of
plant succession can be the change of biocoenosis by ageing of waterbody, i.e. its shrinkage.
Water resources of our planet are huge. Yet, the
amount of drinking water is in considerable degree
limited in relation to global human needs. Also its
spatial location and anthropogenic changes in hydrological circulation are unfavorable for mankind.
Bearing in mind the preservation of environment
we can talk about exposure of current earth’s water
resources by human to dangerous changes in theirs
quality and interruption of water resources’ state
and, as a consequence, restriction in providing water supply (http://www.unes.org/ geo/yearbook/
yb2007/PDF/8_Indicators 72dpi.pdf).
The limits of water resources indispensable in
human economy are set by annual outflow from all
rivers and streams of the world, which is estimated
to be 40 thousands km³ large. Majority of outflows
have seasonal character, therefore, it is impossible
to use whole potential of existing waters. Globally,
since times of industrial revolution, the consumption of water has increased 300 times, to 3765 km³
in 1995 (Czaja et.al, 2007; Gleick, 2003).
Scarcities of waters are caused by variety of anthropogenic factors. Those include:
1)changes of climate;
2)excessive exploitation of underground waters;
3)agricultural hydraulics and drainages;
4)regulation of rivers and streams;
5)change of flora (deforestation);
6)dehydration of outcrops and underground
minerals;
7)contamination of waters by severs (Dobrzyńska 2008).
The most serious and most common threat to
waters is their eutrophication. It means accumulation of biogenic contaminations (NPK) which can
be found in sewers, drainages from farmlands etc.;
that contributes to excessive fertilisation of waters
(Dobrzańska 2008). Contamination of waters by
crude oil is also a serious problem, because 60% of
tonnage of carriage is transported by sea (Holloway
1991; Pearce 1993; Miller 1996). Contamination of
waters is not only caused by chemical substances.
Heat is also a very serious threat to waters. Vast majority of heat in waters comes from thermal power
stations, and that changes existential conditions of
aquatic organisms and physical-chemical properties of water (Gabryelak 1991).
Re h) All ecological problems caused by anthropogenic factors are eventually dangerous for health
of human beings, whose deteriorating state strongly
motivates all pre-ecological initiatives. It has been
noticed that rapid dynamic (negative) changes in
environment, which cause disturbances in proper
relations between organisms and life conditions,
became recently a serious threat for human health.
Therefore, the issue of human health in context of
quality of natural environment gained more attention.
The definition of health, adopted by World Health
Organisation, reads as follows: “Health is not only an
lack of any illness, or disability, but also state of gen-
- 37 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
eral, physical, mental, and social welfare - well-being” (Dobrzańska 2008; http://www.who.int/suggestions/faq/en/index.html). It is a view on health
which focuses on health itself instead of on states of
illness - on improving it, and not on illnesses and its
counteracting. This definition of health refers also
to its internal, as well as external, conditioning.
Dependency of human health on state of environment is emphasised in Napoleon Wolański’s
definition. According to him, “health is a ‘particular’
psychophysical state of an individual, determined
by structure of organism, and resulting from dynamic balance between organisms and environment” (Wolański 1990, page 110). In relation to
the considered issue, the concept of environmental
health is worth mentioning; it is “those aspects of
human health, including quality of life, which are
determined by biological, chemical, physical, psychological and social factors of the environment;
they include theoretical assumptions and practice
in respect to evaluation, elimination and prevention of presence of factors, which may have a negative impact on health of modern and future generations”(http://www.who.int/topics/environmental_
health/en).
Human being is in strict relations with his natural environment; he is attached to it (because of air,
water, food etc.) and adopted to it. Negative anthropogenic changes in natural environment have started to overwhelm his abilities of adaptation.
Disturbed harmony of environmental factors’
functioning cause premature mortality and danger to health in considerable percentage of world’s
human population (Adamek et.al, 2007.) Biological
factors pose considerable threat to human health
- they are illness-causing organisms and parasites which cause infection, allergy, or toxic effects
(Dutkiewicz et.al, 2002.) Under nourishment is also
a serious threat connected with improper economy
of resources; it is “structure or organism’s function
disorder caused by lack of provision of necessary
energy (or) nutrients” (Gerting et.al, 2001, page 69).
Undernourishment is the cause of death of millions
of people, for example, in developing counties, undernourishment is a cause of death of 5,6 million
children each year, and 27% - 146 million children,
under age of 5, is undernourished (http:// www.
unicef.pl/2821_2832.htm).
The most important anthropogenic cause of human health problems is contamination of natural
environment by chemical substances. It is estimated that throughout human history, approximately
6 million chemical substances have been produced,
and most of them were created in 20th century (Aloway et.al, 1999.) An important illness causing factor is also life style, that is the way we live (proper
working, rest, sleep, physical activity time managements, and also diet, ability to handle stress, using
of drugs).
Civilisation progress, along with various improvements of human life, makes the environment
more and more functional, but also is the source of
bad habits (Penkala 2004). One more dangerous,
but poorly recognised threat to human health, often
concealed by business interests, is the appearance of
genetically modified organisms in the environment,
that is plants, animals, or microorganisms, whose
genetic structure has been modified (Dobrzańska
2008).
The consequence of influence of environment
harmful factors, characteristic for modern civilisation (single or in various aggregates, and also of
various frequency) is the creation of so called diseases of modern civilisation - due to their frequent
occurrence, they become social diseases (they are
chronic, widely-spread diseases in the society).
They include headaches, circulatory and respiratory
systems diseases, allergies, diabetes, cancers, AIDS,
rheumatic diseases, Alzheimer, and also alcoholism,
nicotinism, drug addiction, drug abusing, psychic
disorders, obsessive-compulsive disorders, occupational diseases, and, recently, obesity, bulimia, and
anorexia (Evans 2004).
Ad. II. Analyzing the subject literature, it is noticeable that, so far, economic problems are discussed as part of threats resulting from distorted
relation between human and his external (natural)
environment. Moreover, nowadays, undoubtedly, we
experience (health) problems resulting from disorders caused by direct influence of harmful factors
on internal environment of human organism. In this
context, we consider problems, which are already
called environmental internal ecology of human organism. It is a part of a wider context which considers threats to proper human-environment relation.
Therefore, a human being has a destructive impact
not only outside of him - by destroying his own external environment, but also on his interior - by interrupting internal processes, which take place inside the body.
An example of the second group are activities,
which aim at solving procreation problems (Fijałkowska 2001), which is considered to be a modern society disease by World Health Organisation.
There are justified concerns which claim that “human breeding” becomes more and more real - with a
total omission of human pregnancy” (Górska 2008,
page 51). It is worth mentioning that the problem is
not only connected with bad condition of the environment and lifestyle of modern humans, but is also
conditioned by approach to life and humans. According to the subject literature, many factors would be
responsible for that matter. They include: stress,
quality of food, quick life pace. Decreased fertility
of human population has recently risen to level of
burning matter of modern civilisation (Zacharek
2011; Daniluk 2009; Bidzan 2010).
Solutions to these matters are currently searched
for. One of the most advertised, due to its huge capability of great profit, is the in vitro method, defined
as an infertility treatment method, but is, eventually, something different. In fact, it is a technique
- 38 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
of procreation support, which takes place outside
female organism. This technique violates the dignity of human being - it destroys human embryos;
additionally, it poses serious threats to health of a
woman, and relation between both spouses. Consequences of application of this procedure among
mothers include: psychic disorders, depressions,
vulnerability to cancers, liver diseases. Children are
vulnerable to, for example: occurrence of genetic
defects in future and development of rare metabolic diseases, increased risk of diabetes, obesity etc.
Moreover, there are serious fears that children born
as result of application of in vitro method may pass
those genetic changes to their offspring. Therefore,
it means that there is a probability of spreading corrupted genes among whole population (Wasilewski
2010; Chazan 2008).
Although this technique is controversial in terms
of ethics and health, it is the most advertised proceeding of conception of a child for people experiencing problems with fertility, in Poland and in the
world. It is worth mentioning that it all happens
despite the fact that there are many different solutions, which include a new method, safe for woman’s
health, and ethically uncontroversial. It is a method
of infertility treatment called naprotechnology, or
ecology of fertility (Wiater 2009). Despite this fact,
it is less popular and underestimated by medical
community, especially due to lesser capabilities of
development of business interests.
Keeping up with technological facilities of human
life, the modern man is no longer able to see sources
of establishing criteria of humanity other than science and technology. It created a situation, where
“science is non-competitive and uncontrolled”. It
has become possible to use it by totalitarianisms to
destroy human himself. The science itself is not solely to blame, but also [...] raising science to the level
of sole arbiter in terms of human existence (Górska
2008, page. 52).
Transgressions against natural environment and
their destructive character are visible not only in
destroyed environment, damaged beyond repair in
many instances, but they also violate human rights,
threat his interests. They are often called ecological sins (compare John Paul II 1984; compare Gocko
2003), because they violate rights of an individual,
and they attack common welfare of all people. This
term was used by blessed Pope John Paul II, in terms
of speaking about unjust appropriation, and reckless destruction of environment by humans, which
is a sin against creation.
Generally speaking, ecological crisis is a consequence of civilisation actions of human insensitive
to the miracle of life. Therefore, the scope of ecological threats is directly proportional to human’s scale
of “blindness to the value of biological and spiritual
life” (Lorenz 1983, pages 258-261).
This fact manifests in violating human rights.
Amnesty International (International Organisation
of Defence of Human Rights) informed that human
rights are violated in 151 countries. The holiest
right to live is taken there from the weakest, the old,
and the unborn. In many places, under a disguise of
mercy, love to neighbour, actions such as euthanasia
are performed, as a good possibility of peaceful and
dignified death. In fact, it is a violation on life, a form
of murder (compare Ryszka 1995).
As stated by Lucyna Górska, “modern human has
huge difficulties with proper recognition of ecological threats due to their usually postponed consequences” (Górska 2008, page 53). Human is often
deluded that he is able to isolate himself from them,
due to his science, technical, and financial capabilities.
It is important to wonder where we are headed,
what ideas and values we follow. Why do we devastate natural environment, do harm to others and
ourselves? Reflecting on consequences of our acting should force us to ask many questions, such as:
What point of view do the modern man lacks, that he
acts like this? Does the ecological issue have an environmental and technical character? Is the modern
man happier than a man from the past?
It is worth to cite words of A. Naess, who notices
interesting “fact that people are considerably unsatisfied [...] that happiness is not connected with
economic values” (Naess 1992, page 13). This lack
of satisfaction can be observed in wealthy countries
such as: Germany, USA, France, and many more.
This situation, according to J. Silberstein, is a consequence of “the danger of have and look tyranny,
as well as of narcissistic illusion whose domination harms our times, staining it with the mark of
abyss” (Silberstein 1992, page 261). As it turns out,
the way of thinking of a “developed man” is the main
problem of humanity. It leads towards delusive happiness, but, in fact, separates human from the real
happiness. It can be observed by studying the history of men of last three hundred years.
Apart from the biological character of ecological threats, Z. Łepko distinguishes also aesthetic
and ethic experience of environmental crisis. He
states that all negative occurrences connected with
the ecological crisis pose a threat on psychic and
spiritual state of human. They have a negative impact on his creative predispositions and development of positive relations with the natural environment, and ability to create and develop mutual ethic
relations. The ecological crisis “brings threats to humanity in humans, which means disappearance of
those human values, which allow him to be present
in the natural environment in a particular human
way (Łepko 2003, page 37).
Conclusion:
On the basis of conducted analysis of threats
connected with global economic crisis, it can be assumed that the list of those threats is not only getting
longer, but they also change their character. Apart
from threats present in human’s external space, we
- 39 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
can observe more and more harmful interferences
concerning internal processes and structures of a
man, and also his dignity.
Therefore, speaking of protection of the environment, we put more, or even most emphasis on protection of inner man. We should protect not only external environment, but also (whole) human himself
(from himself), starting from protecting him from
interferences in biological processes taking place in
human organism (for example, connected with procreation), and finishing on those, which violate his
dignity (for example euthanasia).
References:
1.Adamek i in. (2007), Środowiskowe zagrożenia
zdrowia populacji zamieszkującej rejony miejskie
i pozamiejskie powiatu poznańskiego, „Problemy
Higieny i Epidemiologii”, t. 88(2), s. 200-205.
2.Alloway B.J., Awers D.C. (1999), Chemiczne podstawy zanieczyszczenia środowiska, PWN, Warszawa, s. 24.
3.Bidzan M. (2010), Niepłodność w ujęciu bio-psychiczno-społecznym, „Impuls”, Kraków.
4.Budner A., Współczesne problemy niepłodności, w: http://www.ciazowy.pl/ artykul,wspolc z e s ny-pr oblem-n ieplo d nosc i , 227,1. ht m l
(05.07.2011).
5.Cekiera Cz. (1992), Zagrożenia dzieci i młodzieży
w środowisku wychowawczym, w: T. Kukołowicz
(red.), Szkoła – Nauczyciel – Uczeń, Powielarnia
Filii Wydziału Nauk Społecznych KUL, Stalowa
Wola, s. 41-42.
6.Chazan B., Ciemna strona in vitro, w: http://www.
kosciol.pl/article.php?story (04.07.2011).
7.Czaja S., Becla A. (2007), Ekologiczne podstawy
procesów gospodarowania, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław, s. 134.
8.Daniluk J.C. (2009), Niepłodność. Szkoła przetrwania, One Press, Gliwice.
9.Diamond J. (1996), Trzeci szympans, PIW, Warszawa, s. 481.
10.Dobrzańska B., Dobrzański G., Kiełczewski D.
(2008), Ochrona środowiska przyrodniczego,
PWN, Warszawa, s. 92-271.
11.Dutkiewicz J. i in. (2002), Klasyfikacja szkodliwych czynników biologicznych występujących w
środowisku pracy oraz narażonych na nie grup
zawodowych, Ad Punctum, Lublin.
12.Dutkowski M. (1995), Konflikty w gospodarowaniu dobrami środowiskowymi, Wyd. Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk, s. 12.
13.Dziewulska-Łosiowa A. (1989), Ozon w atmosferze, PWN, Warszawa, s. 350-363.
14.Evans T. (2004), World Health Report 2004 –
changing history, World Health Organization, Geneva, s. 1-4.
15.Fijałkowski W. (2001), Ekologia rodziny, Rubikon,
Kraków.
16.Gabryelak T. (1991), Źródła zanieczyszczeń wód
powierzchniowych, „Kosmos”, t. 40, nr 4, s. 399-410.
17.Gertig H., Gawęcki J. (2001), Słownik terminów
żywieniowych, PWN, Warszawa, s. 69.
18.Gleick S.H. (2003), Water use, „Annula Review on
Environment and Resources”, t. 28, s. 275-314.
19.Global Forest Resources Assessment 2005. Progres
towards sustainable forest management, Food and
Agriculture Organization of the United Nations,
Rome, s. 14-94.
20.Gocko J. (2003), Podstawy i kształtowanie świadomości ekologicznej, „Seminare”, nr 19, 2003, s.
250-252.
21.Górska L. (2008), Podmiot i podmiotowość w wychowaniu. Studium w perspektywie poznawczej
pedagogiki integralnej, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 51-53.
22.Hilgers T. (2003), Creighton model. Fertilitycare
System - Fertilitycare and Naprotechnology, Pope
Paul VI Institute Press, Omaha.
23.Hillbricht-Ilkowska A. (1998), Różnorodność biologiczna siedlisk słodkowodnych, w: M. Kraska
(red.), Bioróżnorodność w środowisku wodnym,
„Idee ekologiczne”, seria „Szkice”, t. 13, nr 7,
Sorus, Poznań, s. 13-14.
24. Holloway M. (1991), Splamione brzegi, „Świat
Nauki”, nr 4, 1991, s. 74-85.
25.Pearce F. (1996), What turns an oil spill into a disaster, „New Scientist”, nr 1858, s. 11-13.
26.Miller Jr.G.T. (1996), Living in the Environment:
Prinicples, Connections and Solutions, Wadsworth
Publishing Company, Belmont, 1996, s. 491.
27.Jan Paweł II (1984), Adhortacja apostolska Reconciliatio et paenitentia, nr 8, Wyd. Watykańskie,
Rzym, s. 15-26.
28.K rebs Ch.J. (2011), Ekologia. Eksperymentalna analiza rozmieszczenia i liczebności, PWN,
Warszawa, s. 245.
29.Lorenz K. (1983), Der Abbau des Menschlichen,
Piper Verlag, München-Zürich, s. 258-261.
30.Meadows D.H. i in. (1995), Przekraczanie granic,
Wyd. Centrum Uniwersalizmu przy Uniwersytecie Warszawskim, Warszawa, s. 48-51.
31.Michałowski S. Cz. (1998), Dziecko. Przyroda.
Wartości, w: B. Dymara, S.C. Michałowski, L.
Woltman-Mazurkiewicz (red.), Dziecko świecie
przyrody, „Impuls”, Kraków, s. 112.
32.Naess A. (1992), Rozmowy, Wyd. Pracowni na
rzecz Wszystkich Istot, Bielsko-Biała, s. 13.
33.Penkala J., Wiencek R. (2004), Szlachetne zdrowie, „Zdrowie”, nr 1, s. 15-16.
34.Pimm S.L., Gilpin M.E. (1989), Theoretical issues
in conservation biology, w: J. Roughgarden i in.
(red.), Perspectives in ecological theory, Princeton
University Press, Princeton, s. 116.
35.P yłka-Gutowska E. (2004), Ekologia z ochroną
środowiska, Warszawa, Oświata, 2004, s. 15-136.
36.Ryszka C. (1995), Papież końca czasów, Trzy Kry,
Bytom, s. 177.
37.Ryszkowski L. (1992), Efekt cieplarniany a zmiany
w rolnictwie, w: L. Starkel (red.), Globalne zmiany
środowiska naturalnego wyzwaniem dla ludzkości,
„Secesja”, Kraków, s. 83-90.
- 40 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
38.Silberstein J. (1992), Świetlana droga dehumanizacji, „Literatura na Świecie”, nr 7, s. 261.
39.Siuta J. (1985), Raport z degradacji gleb, „Aura”,
nr 4, s. 25.
40.Szujecki A. (1992), Czy lasy muszą ginąć?, Wiedza
Powszechna, 1992, Warszawa, s. 10.
41.Uggla H. (1997), Gleboznawstwo rolnicze, Warszawa, PWRiL, s. 17.
42.Vester F. (1992), Woda = życie. Cybernetyczna
książka o środowisku z opisem 5-ciu obiegów wody,
Wyd. Polskiego Klubu Ekologicznego, Kraków.
43.Wasilewski T., Medyczne i etyczne aspekty programu in vitro, w: http://www. gsd.gda.pl/kakadu/
download/referaty/bioetyka.pdf (04.07.2013);
44.Watson R.T. i in (1999), Protecting Our Planet. Securing Our Future, National Aeronautics and Space
Administration, Washington D.C., s. 11.
45.Wiater E. (2009), Naprotechnologia. Ekologia
płodności, ESPE, Kraków.
46.Wilson E.O. (1999), Różnorodność życia, PIW,
Warszawa, s. 356-491.
47.Wolański N. (1990), Zdrowie w perspektywie
środowiska, w: J. Kopczyński, A. Siciński (red.),
Człowiek – Środowisko – Zdrowie, Ossolineum,
Wrocław, s. 110.
48.Wood S. i in. (2000), Pilot Analysis of Global Ecosystems, Published by World Resources Institute,
Washington, s. 19.
49.World Health Organization, Basic Documents,
42-nd Edition, (1999) WHO, Geneva, w: http://
www.who.int/suggestions/faq/en/index.html
(2012.06.12);
50.World Health Organization, Environmental
health, w: http://www. who.int/topics/environmental_health/en/ (2012.06.14).
51.World Resource Institute, EarthTrends. Climate and Atmosphere, w: http:// earthtrends.
wri.org/searchable_db/
index.php?theme=3
(2012.09.17).
52.Zacharek W. (2011), Drogi ku płodności, Wyd.
Zacharek, Warszawa.
Web pages:
53.http://ozone.unep.org/Assessment Panels/SAP/
Scientific_Assessment_2006 (2012.01.12).
54.http://www.fao.org/docrep.htm (2012.03.07).
55.h t t p : // w w w . n a p r o t e c h n o l o g y. c o m . p l /
(2012.02.07).
56.http://www.unes.org/ geo/yearbook/yb2007/
PDF/8_Indicators 72dpi.pdf (2012.09.18).
57.www.unicef.pl/2821_2832.htm (2012.09.19).
- 41 -
Złożoność walki z terroryzmem
ZŁOŻONOŚĆ WALKI Z TERRORYZMEM
Waldemar Kryspin Jaruszewski
Szkoła Wyższa Collegium Balticum w Szczecinie
Jaruszewski W. (2013), Złożoność wali z terroryzmem Rozprawy Społeczne, 2 (VII), s. 42-49
Streszczenie: Na początku XXI wieku upowszechniły się pojęcia: globalizm, terroryzm, asymetryczność współczesnego świata, jak również problemy: ubóstwa, głodu, nierówności i rozwarstwienia dochodów społecznych. Te wszystkie zagrożenia mogą być pożywka dla działań terrorystycznych. Autor niniejszego artykułu jest przekonany, że właściwa
prewencja terroryzmu zaczyna się od poznania i analizy przyczyn społeczno-politycznych, a nie tylko samych przejawów.
W artykule została podjęta próba znalezienia odpowiedzi na pytanie: Czy obecnie walka z terroryzmem może zakończyć się
powodzeniem? Czy asymetryczność działań terrorystycznych to problem tylko wewnętrzny jednego państwa, czy wykraczający
poza jego granice? W pierwszej część artykułu przedstawiono pojęcia: walki oraz kultury strategicznej państwa, w drugiej
opisano podstawowe składowe elementy terroryzmu oraz łańcuch i asymetryczność terroryzmu. W trzeciej części wyjaśniono wybrane elementy składowe antyterroryzmu oraz model kontr – anty – terrorystyczny na początku XXI wieku.
Przyjętą metodą badawczą jest krytyczna analiza dokumentów i literatury. Autor ma nadzieję, że zapoczątkuje większą
dyskusję na temat zagrożeń asymetrycznych współczesnego świata.
Słowa kluczowe: walka, formy walki, asymetryczność działań, elementy terroryzmu
Większość rzeczywistych problemów rozwojowych
ma charakter interdyscyplinarny.
Wprowadzenie
L. Krzyżanowski
Terroryzm jest nie tylko problemem globalnym,
ale równocześnie jednym z głównych wyzwań dla
bezpieczeństwa narodowego. Nie jest on zjawiskiem nowym, lecz towarzyszącym człowiekowi
już od najdawniejszych czasów. Kwestia genezy terroryzmu stanowi bazę do szerokiej analizy współczesnego terroryzmu, jak również do opracowania
działań uprzedzających w walce z nim. Uzyskana
stąd mądrość będzie potrzebna dla projektowania
narodowych i sojuszniczych celów, strategii i rozwoju szeroko pojmowanego bezpieczeństwa. Realizowane współcześnie przedsięwzięcia w obszarze
przeciwdziałania terroryzmowi i walki z nim obejmują działania: antyterrorystyczne i kontrterrorystyczne zarówno w pojedynczym państwie, jak
i w grupie państw. Autor w artykule mocno akcentuje wagę informacji w walce z terroryzmem, jak
również to, że niejednoznaczność współczesnego
świata powoduje jeszcze większą złożoność współczesnej walki z terroryzmem.
Pojęcie walki
Zjawisko walki ma charakter historyczny i towarzyszy ludzkości od zawsze. Początkowo wal-
Adres do korespondencji: Waldemar Kryspin Jaroszewski, Szkoła Wyższa Collegium Balticum, ul. Mieszka I 61c, 71-011 Szczecin,
e-mail: [email protected]
czono o pożywienie, teren, dostęp do wody, ogień,
a zbiegiem czasu walczono o coraz to inne zasoby
i przedmioty. Według T. Kotarbińskiego „Walka, to
wszelkie działanie przynajmniej dwupodmiotowe
(przy założeniu, że zespól może być podmiotem),
gdzie jeden przynajmniej z podmiotów przeszkadza
drugiemu” (Kotarbiński 1982, s. 221). Natomiast,
według W. Łepkowskiego (red.), „Walka, to wszelkie
działania, co najmniej dwupodmiotowe, w których
jeden z podmiotów przeciwdziała drugiemu. Przyjęcie za punkt wyjścia form, sposobów oraz środków prowadzenia walki umożliwia wyodrębnienie
walki zbrojnej i walki niezbrojnej.” (W. Łepkowski
2009, s.152)
„Walka zbrojna, to rodzaj walki prowadzonej
przez siły zbrojne, której celem jest zniszczenie
przeciwnika przy wykorzystaniu broni”(Słownik
terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego,
Warszawa 2002, s. 155).
R. Szpyra podkreśla, że „Prakseologia klasyfikując działania celowe w odniesieniu do kryterium
zbieżności interesów, wyodrębnia kooperację pozytywną (współpracę) i kooperację negatywną (walkę). … Walką jest wszelkie uniemożliwiające, lub
utrudniające innemu podmiotowi osiąganie jego
celów pozostających w sprzeczności z interesami
prowadzącego walkę… W praktyce najczęściej występują, zarówno zbieżności, jak i sprzeczności interesów”(R. Szpyra 2006, s.141).
Walka1 z terroryzmem jest bardzo złożona, gdyż
znaczący wpływ mają na to liczne jego źródła:
- 42 -
1Walka, wojna z terroryzmem brzmi całkiem naturalnie, nie mniej
jednak należy zaznaczyć, że to jeszcze bardziej zwiększa rozmiary
zagrożenia terrorystycznego, gdyż niejednoznaczność tego pojęcia
umożliwia rozszerzanie wojny z terrorem na coraz to nowe obszary.
Terror jest abstrakcją, a z abstrakcją nie da się prowadzić militarnej
wojny.
1.Korupcja rządów, brak demokracji, rządów
prawa, czy wolności obywatelskich.
2.Wzrost nierówności społecznych, rozwarstwienie dochodów indywidualnych.
3.Dziedzictwo historyczne przemocy politycznej w ubogich państwach.
4.Asymetrie możliwości społeczno-gospodarczych państw.
5.Nierównowaga demograficzna, globalizacja
i migracje społeczne.
6.Niezdolność państwa do zintegrowania wyłaniających się klas społecznych.
7.Niemożność wyjścia państw biednych z sytuacji kryzysowej.
8.Brak pomocy zewnętrznej dla ubogich i mało
rozwiniętych gospodarczo państw.
9.Skuteczność działań można przedstawić, jak
na rysunku 1.
Rysunek 1. Skuteczność działań
Źródło: opracowanie własne
Z rysunku 1 wynika, że przez skuteczność, należy rozumieć podejmowanie optymalnych decyzji
w danym czasie i otoczeniu oraz z pozytywnym
ich wdrażaniem w życie. Przez kulturę strategiczną państwa należy rozumieć „niewidzialną siłę
duchową spinającą wszystkie jednostki w danej
społeczności, narodzie podczas wykonywania strategicznych, dalekosiężnych zadań wpływających na
rozwój i wzmocnienie bezpieczeństwa narodowego. Składają się na nią takie elementy, jak: wspólne
cele i kierunki działań, normy, wzory zachowań, co,
do których jest zgodność, pomimo istnienia różnic
kulturowych pomiędzy licznymi grupami w danym
społeczeństwie” (W. Jaruszewski, 2012, s. 67-71).
Dlatego też w aspekcie rozpatrywanej tematyki należy zaakcentować złożoność pojęcia walki, jak również wyróżnić następujące formy walki:
1. Walka cywilna, „niezbrojna forma obrony
powszechnej prowadzonej przez społeczeństwo
w okresie okupacji, mająca na celu obronę wartości
narodowych oraz osłabienie potencjału okupanta,
a także wspieranie walki zbrojnej i innych działań
władz państwa podziemnego” (Słownik terminów
z zakresu bezpieczeństwa narodowego, 2009, s. 152).
2. Walka ekologiczna, to „rodzaj walki niezbrojnej, polegającej na wpływaniu na zjawiska i procesy zachodzące w atmosferze, środowisku wodnym
i skorupie ziemskiej, mającej na celu spowodowanie
strat i szkód u przeciwnika oraz zdezorganizowanie
ekonomiki państwa i życia ludności, (Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa
państwa, 1994, s. 29).
3.Walka gospodarcza, „rodzaj walki niezbrojnej, której działania o charakterze gospodarczym
i militarnym, skierowane są przeciw gospodarce innego kraju, (Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, 2009, s. 153).
4.Walka informacyjna, (w znaczeniu wojskowym) – „zorganizowana w formie przemocy militarna aktywność zewnętrzna państwa prowadzona do osiągnięcia określonych celów politycznych,
skierowana na niszczenie lub modyfikowanie systemów informacyjnego komunikowania przeciwnika lub przepływającej przez nie informacji oraz
aktywność zapewniająca ochronę własnych systemów informacyjnego komunikowania i przesyłania
przez nie informacji przed podobnym działaniem
przeciwnika” (R. Szpyra, 2002, s. 149).
5. Walka polityczna, „rodzaj walki niezbrojnej
polegającej przede wszystkim na działalności dyplomatycznej, której celem jest naruszenie określonych
wartości przyjmowanych za podstawę niepodległości i integralności terytorialnej (Słownik terminów
z zakresu bezpieczeństwa narodowego, 1996, s. 85).
6. Walka psychospołeczna, „rodzaj walki niezbrojnej, w której każdy z uczestników stara się
przeciwstawić zjawiskom wpływającym negatywnie na świadomość społeczeństwa w celu zachowania, jak najwyższego poziomu morale własnego narodu” (Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa
narodowego, 1996, s. 85).
7. Walka niezbrojna, „rodzaj walki polegającej
na prowadzeniu działań, których celem jest osłabienie potencjału obronnego przeciwnika przy wykorzystaniu wszelkich dostępnych środków poza
militarnymi (Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, 1996, s. 155).
8. Walka zbrojna, rodzaj walki prowadzonej
przez siły zbrojne, której celem jest niszczenie przeciwnika przy wykorzystaniu broni, (Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, s. 155).
9. Walka z terroryzmem, oznacza, taką formę
walki prowadzonej przez wyspecjalizowane formacje państwa (grupy państw):
–– A) W celu obezwładnienia, (zlikwidowania)
wrogich grup przestępczych państwa,
–– B) W świetle obowiązujących przepisów prawa
międzynarodowego.
Zdaniem R. Szpyra „pojawienie się i stosowanie
przez jakąś cywilizację, jakichś form, metod i narzędzi walki nie zawsze bywa akceptowane przez inne
cywilizacje. Bywa też, że w polityce międzynarodowej stosuje się, w przekonaniu podmiotu, formy
współpracy, które przez przedmioty oddziaływań
uznawane są za formy walki” (R. Szpyra, 2006, s. 144).
P. Sienkiewicz podkreśla, że „Niejako równolegle
do koncepcji walki zbrojnej postępował proces coraz silniejszego uzależnienia się od technologii teleinformatycznych wszystkich niemal sfer życia społecznego, co niewątpliwie wpływało stymulująco
na ich efektywność. Jednakże wraz z pojawieniem
się nowych zagrożeń w postaci przestępstw komputerowych, istotnym problemem stał się wzrost
- 43 -
podatności na zagrożenia informacyjne poszczególnych podsystemów krytycznej infrastruktury państwa” (P. Sienkiewicz 2006, s. 183-184).
Pojęcie terroryzmu
Pojęcie terroryzmu wywodzi się z sanskrytu
(staroindyjskie słowo tras), gdzie następnie zostało przekształcane w greckie tereo, łacińskie teres,
oznaczające - wywołać przerażenie, strach. Na świecie jest wiele definicji terroryzmu, nie mniej jednak
wszystkie koncentrują się wokół przestępczych
działań wymierzonych w ludność cywilną, lub groźbę takich działań, powodujących śmierć, poważne
cielesne zranienie, lub branie zakładników, które
ma na celu wywołanie poczucia strachu w społeczeństwie, lub w części społeczeństwa (wśród
wybranych osób). Działanie to wywiera wpływ na
społeczeństwo, zmusza rząd lub organizacje międzynarodowe do określonych czynności, lub zaprzestania czynności, które przewidują umowy
i konwencje dotyczące terroryzmu). K. Jałoszyński
i B. Wiśniewski wyróżniają następujące elementy
definicji terroryzmu: „podłoże (motywacja do działania), terror (przemoc, zastraszenie i cel polityczny
destrukcja, destabilizacja.” (K. Jałoszyński i B. Wiśniewski, 2007, s. 20). W literaturze przedmiotu najczęściej podkreśla się, że terroryzm jest pojęciem
oznaczającym ostentacyjne i maksymalistyczne
(masowe, totalne, nieograniczone), celowe (tj. świadomie zamierzone) atakowanie niewinnych, postronnych (cywilnych) osób i dóbr publicznych (otoczenia) dla pośredniego (asymetrycznego, poprzez
opinię publiczną) oddziaływania na rzeczywistego
przeciwnika politycznego, lub ideologicznego. Jest
formą przemocy polegającą na przemyślanej akcji
wymuszenia, bądź zastraszania rządów, lub określonych grup społecznych w celach politycznych,
ekonomicznych i innych. Terroryzm, to „forma przemocy polegająca na przemyślanej akcji wymuszenia, bądź zastraszenia rządów lub określonych grup
społecznych w celach politycznych, ekonomicznych
i innych” (Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, 2009, s. 149). Terroryzm, to „działania precyzyjne prowadzone w ramach działań
nieregularnych, do którego dochodzi wskutek konfrontacyjnego stosunku, pomiędzy stronami, gdzie
przynajmniej jedna z nich jest strukturą władz
uznanych w państwie, a konfrontacja ma charakter
terroru. […]. Stąd terroryzm w każdym wypadku
jest działaniem politycznym, lub aktem sprzeciwu
wobec działalności politycznej. Natomiast terror, to
akt przemocy i gwałtu.” (R. Jakubczak, 2006, s. 87).
W literaturze przedmiotu wyróżnia się najczęściej
następujące kryteria terroryzmu: „wpływające na
bezpieczeństwo państwa, obiekt i skutki ataku,
kryterium terytorialności, rodzaje środków rażenia, motywacje sprawców, środowisko działania,
legalność prowadzonych działań, ideologiczne podstawy programowe” (K. Jałoszyński, B. Wiśniewski,
2007, s. 40). S. Wojciechowski, wyróżnia składowe
elementy terroryzmu, które pokazano na rysunku 2
(S. Wojciechowski, 2011, s. 77).
Rysunek 2. Wybrane elementy składowe pojęcia terroryzmu
Źródło: Opracowano na podstawie S. Wojciechowski, Terroryzm, …op.cit s. 77.
Z rysunku 2 wynika złożoność pojęcia terroryzmu, jak również to, że poszczególne elementy składowe mogą wpływać na siebie i całość zjawiska.
Począwszy od okresu zamachów terrorystycznych z 11 września 2001 r. na USA, a w przypadku
NATO, już nawet w okresie lat dziewięćdziesiątych
ubiegłego wieku, zwrócono uwagę na konieczność
współpracy międzynarodowej na poziomie organizacji międzynarodowych.
Rysunek 3. Schemat definicyjny terroryzmu
Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Jałoszyński
i B. Wiśniewski (red.), Terroryzm. Diagnoza, zadania administracji publicznej w przeciwdziałaniu zjawiska, Bielsko-Biała
2007, s. 20.
Niestety, pomiędzy antycypacją zagrożeń, a działalnością operacyjną jest głęboka przepaść, którą
pokonać można, tylko dzięki woli ścisłej współpracy
w ramach powyższych organizacji międzynarodowych i pomiędzy nimi. Z rysunku 3 wynika, że istnieje ścisła zależność, między podłożem, bazą terroryzmu, wyznaczonymi celami politycznymi, jak
również to, że terroryzm jest taktyką w strategiach
aktorów i reżyserów współczesnego zglobalizowanego świata. W literaturze przedmiotu podkreśla
się, że „cele polityczne terroryzmu są ściśle związane
z jego destrukcyjnym oddziaływaniem na władzę, jej
organy oraz przedstawicieli, a co za tym idzie – z destabilizacją życia: społecznego, gospodarczego i politycznego w państwie” (S. Wojciechowski 2011, s. 71).
Terroryzm nie jest sprawą jednego kraju, lecz jest
problemem globalnym, dlatego współpraca krajów
- 44 -
w walce z terroryzmem stanowi dziś konieczność, od
której nie ma odwrotu. Zdaniem B. Hołysta „współczesny terroryzm ma charakter globalny i inspirowany jest głównie religijnie, sprawcy zaś pozostają
w ukryciu i nie ujawniają swojej tożsamości, a działania terrorystów są bardziej krwawe, śmiercionośne
niż w przeszłości” (Hołyst 2000 s. 50-60). Natomiast
S. Koziej podkreśla, że „koncentrowanie się na eliminowaniu źródeł - to walka z terroryzmem, który
ewentualnie mógłby pojawić się kiedyś w przyszłości, to walka z terroryzmem , który może zagrozić
naszym wnukom” (S. Koziej 2006, s. 136). Podkreśla
on dalej, że „W stosunku do istniejącego już terroryzmu, podobnie, jak do przestępczości, konieczne jest
stosowanie środków twardych – siłowych. W arsenale tych środków są również uderzenia uprzedzające.
Analizy operacyjne wykazują, że uprzedzenie przygotowanego ataku terrorystycznego z użyciem broni masowego rażenia jest w zasadzie jedyną realną
metodą uchronienia się przed nim” (S. Koziej, 2006,
s. 137). C. Rutkowski wyróżnia łańcuch terroryzmu
(rysunek 4).
Z przedstawionego rysunku wyłania się spójna
wykładnia istoty terroryzmu, która umożliwia i uzasadnia identyfikację społecznego, politycznego sensu
i treści terroryzmu, jego misji i celów. Wyjaśnia logikę łańcucha terroryzmu. C. Rutkowski jest zdania,
że występująca „Asymetria – jest dziś narzędziem
i siłą terrorystów źródłem ich sukcesów. […] Wykorzystanie asymetrii pozytywnej oraz przeciwdziałanie asymetrii negatywnej, powinno stanowić kanwę
projektowania wizji i koncepcji strategicznych składających się na strategię militarną oraz strategię
bezpieczeństwa państwa, a także plan każdego działania. Asymetria musi zacząć służyć NAM, a nie terrorystom. Musimy ją odwrócić i nauczyć się tworzyć
ją celowo oraz sprawnie wykorzystywać. To sprawa
zasadnicza.” (C. Rutkowski, 2006, s. 36-37). Współczesny świat jest oparty na różnorodności i braku
symetrii. Wspaniałemu rozwojowi społeczno-gospodarczemu nielicznych państw towarzyszy dynamiczny wzrost dysproporcji rozwojowych, dochodów
społecznych oraz biedy, głodu i ubóstwa. Dysproporcje współczesnego świata są pożywką dla narodzin
i rozwoju groźnego terroryzmu.
Z rysunku 5 wynika znaczenie asymetrii dla organizacji terrorystycznej. Chcąc przejść do normalności, do zmiany myślenia o symetryczności i regularnym ładzie świata, musimy dziś zmienić punkt
postrzegania świata w odniesieniu do terroryzmu.
Strategia i taktyka terroryzmu oparte są na nieregularności i asymetrii, co daje dziś przewagę terroryzmowi światowemu. Terroryści z całą świadomością wykorzystują potencjalne przewagi w celu
czynienia zła. Przyjmując strategie terrorystów
siewców śmierci i strachu tym samym wspieramy
ich samych. W powyższej sytuacji mogą oni przedstawić nas, jako napastników, przed którymi należy
się bronić.
Działania antyterrorystyczne
Terroryzm cechuje się złożonością i dynamiką
zmian, co mocno uwidoczniło się od początku lat
siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Kulminacyjnym
aktem przemocy był atak 11 września 2001 r. na
Rysunek 4. Łańcuch terroryzmu
Źródło: opracowanie własne na podstawie C. Rutkowski, Terroryzm. Rola sił, … op. cit. s. 18
Rysunek 5. Typy organizacji a - terrorystyczna i b - organizacja myśląca
Źródło: opracowanie własne
- 45 -
World Trade Centre oraz budynek Pentagonu w Stanach Zjednoczonych. Od 11 września 2001 r. realizowane są w całym cywilizowanym świecie przedsięwzięcia w obszarze przeciwdziałania terroryzmowi.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się pojęcie antyterroryzmu określające go, jako „zespół działań
naukowych, prawnych, wojskowo-policyjnych ukierunkowanych na zwalczanie ataków terroryzmu
oraz zmierzających do zapobiegania, przeciwdziałania i likwidacji zagrożeń związanych z możliwością
zaistnienia ataków terrorystycznych” (S. Piskulski
2000, s. 125). Działania kontrterorystyczne sprowadzają się do prowadzenia, tzw. operacji ratunkowych – działań bojowych związanych z uwolnieniem
przetrzymywanych przez terrorystów zakładników. „Zwalczanie terroryzmu, zgodnie z podejściem
amerykańskim obejmuje zarówno działania o charakterze defensywnym, określane w literaturze anglojęzycznej, jako działania antyterrorystyczne, jak
i operacje o charakterze ofensywnym, nazywane
przeciwterrorystycznymi lub kontrterrorystycznymi ” (M. Marszałek 2006, s. 171).
Należy dodać, ze wojna z terrorem zagraża też
najsilniejszym gospodarczo (dominującym państwom) świata. Obowiązkiem najsilniejszych państw
jest również chronienie słabszych, mniej rozwiniętych państw. W przypadku, gdy terroryści są nieznani (niewidzialni) nigdy do końca nie będzie wiadomo czy można jednoznacznie stwierdzić, że zostali
zlikwidowani i zniszczeni. W tym przypadku terroryści będą pojawiać się w różnych częściach świata
i z różną częstotliwością i różną siłą razić wybrane
przez siebie cele, wyrządzać szkody i zniszczenia.
Może to doprowadzić do sytuacji bez wyjścia i końca
otwartego, demokratycznego społeczeństwa. Ogólny
podział operacji wojskowych w walce z terroryzmem
przedstawiono na rysunku 6.
Rysunek 6. Ogólny podział operacji wojskowych w walce z
terroryzmem
Źródło: opracowanie własne na podstawie ” (M. Marszałek
2006, s. 171).
Zgadzam się z M. Marszałek, że wyodrębnienie
z ogólnego zbioru działań nazwanych zwalczaniem
terroryzmu operacji ofensywnych i defensywnych
sił zbrojnych jest merytorycznie w pełni uzasadnione. Działania antyterrystyczne obliczone są na
udaremnienie dokonania zamachu terrorystycznego, a działania kontrterrorystyczne sprowadzają się
do prowadzenia tzw. operacji ratunkowych, działań
związanych z uwolnieniem porwanych ludzi przez
terrorystów. Terroryzm jest szczególnym rodzajem
działalności skierowanej na destrukcję wybranego
przez terrorystów państwa i społeczeństwa. Dlatego też ludność danego państwa oczekuje od decydentów rządowych skutecznej ochrony przed niespodziewanymi atakami terrorystycznymi.
Na rysunku 7 przedstawiono schemat reagowania
centrum antyterrorystycznego na szczeblu państwa.
Rysunek 7. Schemat reagowania centrum antyterrorystycznego na szczeblu państwa (grupy państw)
Źródło: opracowanie własne, oznaczenia:
informacje
wejściowe i wyjściowe.
S. Wojciechowski podkreśla, że rozpatrując
problem eliminowania zagrożenia terrorystycznego należy wykorzystać wszelkie dostępne środki,
oraz mechanizmy z zakresu przeciwdziałania i jego
zwalczania. Dzieli on je na następujące składowe:
1. Zapobieganie, to całokształt inicjatyw zmierzających do zniechęcenia poszczególnych osób, lub
grup odnośnie do opowiedzenia się za jakąkolwiek
formą działań terrorystycznych.
2. Zabezpieczenie, to całokształt inicjatyw zmierzających do najpełniejszej i najskuteczniejszej
ochrony osób oraz całej zagrożonej atakami terrorystycznymi infrastruktury.
3. Reagowanie, to całokształt inicjatyw obejmujących różnorodne działania związane z minimalizacją oraz jak najszybszą likwidacją skutków ewentualnego ataku terrorystycznego.
Rysunek 8. Elementy składowe modelu kontr - anty – terrorystycznego
Źródło: opracowano na podstawie (S. Wojciechowski, 2011,
s. 227)
4. Prognozowanie, obejmuje analizę rzeczywistych i potencjalnych celów, metod, form, czy poten-
- 46 -
cjalnych sprawców. Zespala ono pozostałe elementy
(rysunek 8).
5. Zwalczanie, sprowadza się do poznania, ustalenia struktur terrorystycznych, ich liczebności,
charakteru, powiązań, jak również unieszkodliwiania, ukarania, a także uniemożliwienia ponownego
odtworzenia rozbitej organizacji terrorystycznej (S.
Wojciechowski, 2011, s. 226).
Należy podkreślić, że im szybszy i efektywniejszy rozwój nauki, produkcji, tym występuje większa
dysproporcja wielkości rozwarstwienia dochodów
społecznych. Na wielkość rozwarstwienia dochodów duży wpływ ma również kapitał społeczny danego państwa, patrz załącznik 2. Kapitał społeczny
(KS), jest częścią kapitału intelektualnego (obronnego państwa), który odnosi się do instytucji, relacji, kultury i norm, które kształtują jakość i ilość
interakcji społecznych, wywierając wpływ na społeczność, produktywność, zyskowność, dobrobyt
i bogactwo narodu. Szczególne miejsce w kapitale
społecznym odgrywa wiedza i sposoby jej rozwijania, przekazywania poprzez interakcje między ludźmi. Kapitał społeczny rozwija się i zmienia głównie
pod wpływem wspólnie, synergicznie działających
ludzi, którzy potrafią wykorzystać użyteczną wiedzę w praktyce. Kapitał społeczny jest własnością
całego społeczeństwa, dlatego też rolą decydentów
rządowych jest stwarzać warunki do współpracy
oraz wspierania wymiany informacji, wiedzy, jak
również przyczyniać się do osiągnięcia sukcesu
i dobrobytu organizacji, społeczności lokalnych, czy
państwa w środowisku międzynarodowym.
Podsumowanie
Autor jest przekonany, że współcześnie prowadzona walka z terroryzmem może zakończyć się powodzeniem, ale tylko wówczas, gdy współpracować
będą całe społeczności i narody w kierunku integracji i ograniczenia stref ubóstwa i rozwarstwienia dochodów społecznych. Nie mogą istnieć dwa
światy obok siebie świat bogactwa i świat nędzy,
bez możliwości zmiany istniejącego stanu rzeczy.
Rozwiązania problemu terroryzmu należy szukać
głownie tam gdzie on powstawał i narastał. Występujące nowe zagrożenia w galopującym świecie
dodatkowo zakłócają walkę z terroryzmem. Dlatego
też należy opracować nowoczesną strategię walki
z terroryzmem na szczeblu światowym, a dopiero
potem na szczeblu państwowym.
Terroryzm oparty jest na asymetryczności myślenia i działania grup przestępczych. Społeczności
najbiedniejsze, niezdolne do rywalizacji o potęgę,
dynamiczny rozwój i sukces na arenie międzynarodowej odnalazły terroryzm, jako jedyny dla nich
skuteczny środek i oręż polityki.
Przekonanie o symetryczności i regularnym ładzie współczesnego świata jest pojęciem złudnym
i ze społecznego punktu widzenia szkodliwym.
Współczesny świat w niemal w większości oparty
jest na braku symetrii, na asymetryczności. Wiedza
na temat asymetryczności świata stanowi strategię
działań grup terrorystycznych. Obecnie asymetria
jest narzędziem i siła terrorystów i dlatego należy dążyć do szybkiej zmiany tej niekorzystnej dla
świata wiedzy i rozwoju sytuacji.
Terroryzm jest największym zagrożeniem i zjawiskiem niepożądanym, które należy ograniczać,
kontrolować i skutecznie likwidować. Tradycyjna
walka z terroryzmem wnosi pewien ładunek przemocy, gdyż łamie reguły życia społecznego, narażając osoby cywilne na cierpienie, zło, nieszczęścia,
utratę zdrowia, czy życia. Główne cele terroryzmu
mają charakter polityczny, gdzie głównie chodzi
o pieniądze i władzę, bo kto ma pieniądze, ten ma
władzę, a władza umożliwia gromadzenie pieniędzy. Tę paradoksalną zależność obserwuje się już od
najdawniejszych czasów i nikt tego nie chce zmienić. Dlatego też tworzenie nowych efektywnych
narzędzi (strategii) walki z terroryzmem wymaga
od wszystkich uczestników środowiska międzynarodowego kompleksowego odniesienia się do tego
zjawiska, jak również zaangażowania przedstawicieli wszystkich możliwych dziedzin wiedzy i aktywności.
Literatura:
1.Jakubczak R., Marczak J. (red), (2012), Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, Wydawnictwo Bellona, Warszawa.
2.Jakubczak R., Marczak J., (red), (2008), Podstawy
bezpieczeństwa narodowego Polski w erze globalizacji, Wydawnictwo AON, Warszawa.
3.Jakubczak R., Marczak J., red), (2012), Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, Wydawnictwo Bellona, Warszawa.
4.Jakubczak R., (2005), Terroryzm a działania
nieregularne, w: Terroryzm - rola sił zbrojnych
w zwalczaniu zjawiska. Materiały z konferencji
naukowej zorganizowanej 26 października 2005
roku. AON, Warszawa.
5.Jałoszyński K., Wisniewski B., (red.), Terroryzm. Diagnoza, zadania administracji publicznej
w przeciwdziałaniu zjawiska, Bielsko Biała, 2007.
6.Jaruszewski W.K., (2011), Kapitał intelektualny
w strategii bezpieczeństwa narodowego, Collegium Balticum, Szczecin.
7.Jaruszewski W.K., (2012), Wpływ wybranych elementów siły narodowej na bezpieczeństwo narodowe, (Praca badawcza), Wydawnictwo Fundacja Oświatowa Europejskie Centrum Edukacji
w Koszalinie.
8.Kitler W.( 2011), Bezpieczeństwo narodowe RP.
Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System.
Wydawnictwo AON, Warszawa.
9.Kotarbiński T., (1982), Traktat o dobrej robocie,
Warszawa, s. 221.
10.Koziej S. (2010), Wyzwania transformacyjne bezpieczeństwa Polski, w: „Kwartalnik Bellona” nr
- 47 -
2/2010.
11.Koziej S. (2006), Pełzająca III Wojna Światowa:
czy formułować globalna strategię i przygotowywać globalne siły przeciwdziałania? w: J. Gotowała (red. nauk.) Terroryzm – rola sił zbrojnych
naukowej zorganizowane 26 października 2005
roku, AON, Warszawa.
12.Kunikowski J., (red.), (2000), Uwarunkowania
procesu edukacji dla bezpieczeństwa, Wydawnictwo Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny
w Siedlcach Instytut Pedagogiki, Siedlce.
13.Kuźniar R., (2006), Międzynarodowe stosunki
polityczne, W: Stosunki międzynarodowe, Geneza, struktura, dynamika. E. Haliżak, R. Kuźniar,
(red.) Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
14.Łepkowski W. (red.) (2009), Słownik terminów
z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa.
15.Madej M., Terroryzm i inne zagrożenia asymetryczne w świetle współczesnego pojmowania
bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego – próba teoretycznej konceptualizacji, w: Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, pod
red. R. Kuźniara, Warszawa 2005.
16.Marszałek M., Rola sił powietrznych w walce
z terroryzmem, w: Terroryzm – rola sił zbroj-
nych w zwalczaniu zjawiska, Wydawnictwo AON,
Warszawa 2006.
17.Piskulski S., (2000), Prawne środki zwalczania
terroryzmu, Olsztyn 2000.
18.Rutkowski C., (2006, Terroryzm – patologia społeczna XXI wieku. Nowe wyzwania dla międzynarodowego bezpieczeństwa, w: J. Gotowała (red.
nauk.) Terroryzm – rola sił zbrojnych w zwalczaniu zjawiska. Materiały z konferencji naukowej
zorganizowane 26 października 2005 roku, AON,
Warszawa.
19.Sienkiewicz P., Oblicza terroryzmu, w: Terroryzm – rola sił zbrojnych w zwalczaniu zjawiska,
Wydawnictwo AON, Warszawa 2006.
20.Soros G., Nowy okropny świat. Tyrania, ignorancja, gwałt. Świat Książki, Warszawa 2006.
21.Szpyra R., (2006), Terroryzm, jako zjawisko w stosunkach międzynarodowych, w: Terroryzm - rola
sił zbrojnych w zwalczaniu zjawiska. Materiały
z konferencji naukowej zorganizowanej 26 października 2005 roku. AON, Warszawa.
22.Wojciechowski S., Terroryzm na początku XXI
wieku. Pojecie, istota i przyczyny zjawiska. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz – Poznań
2011.
Załączniki
Zdjęcie1. Platforma przeładunkowa KAAOT zaatakowana przez terrorystów w 2004 roku.
Źródło: na podstawie http://www.terroryzm.com
Tabela 1. Kapitał społeczny na jedną osobę w tys. dol. USA.
Lp
1
2
3
4
5
6
Kraje
2000
NIEMCY
189,09
HISZPANIA
46,69
W. BRYTANIA
FRANCJA
ROSJA
SZWECJA
2001
201,03
50,08
52,17
112,86
10,85
11,51
43,65
2002
195,36
107,47
131,13
Kapitał społeczny na jedną osobę w tys. dol. USA
139,37
47,03
119,82
144,41
12,92
50,37
2003
2004
2005
199,64
204,52
204,88
56,52
58,32
61,26
126,26
151,50
13,14
134,13
157,18
54,34
- 48 -
13,35
56,00
2006
207,98
141,12
146,09
14,36
15,84
161,66
59,67
167,24
64,40
63,97
2007
211,92
150,87
170,11
66,96
17,62
68,94
2008
2009
216,48
220,07
71,83
69,70
156,68
173,89
16,96
69,44
157,41
176,23
18,78
67,10
7
8
9
POLSKA
CZECHY
UKRAINA
10 WŁOCHY
11 SŁOWACJA
12 LITWA
13 USA
14 CHINY
11,04
11,76
11,93
12,48
13,11
13,69
89,47
92,50
95,16
95,54
99,98
102,68
1215,8
1278,3
1362,6
1444,6
1506,3
1555,0
7,44
1,57
4,02
2,92
30,31
15 JAPONIA
347,13
Źródło: Obliczenia własne
7,75
1,74
4,23
3,20
34,37
348,89
8,22
2,00
4,53
3,48
39,75
355,15
8,81
9,17
2,45
4,73
3,92
44,57
357,36
2,67
4,99
4,15
48,86
377,13
- 49 -
9,80
2,87
5,37
4,58
54,83
381,49
14,63
16,06
18,08
18,64
100,23
102,30
108,40
106,72
1610,4
1668,8
1707,4
1660,7
10,35
3,08
5,92
5,03
60,92
391,03
10,89
3,35
6,69
5,53
64,14
401,56
11,34
3,48
7,24
5,81
72,57
408,26
11,10
3,52
7,00
4,93
82,37
386,83
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Complexity of the fight against terrorism
COMPLEXITY OF THE FIGHT AGAINST TERRORISM
Waldemar Kryspin Jaruszewski
Szczecin Higher School Collegium Balticum
Jaruszewski W. (2013), Complexity of the fight against terrorism. Social Dissertations, 2 (VII), p. 50-56
Summary: At the beginning of the 21st century the following terms became widespread: globalism, terrorism, asymmetry
of the modern world along with the problems concerning poverty, inequality and stratification of social income. All those
threats may be fuel for terrorism acts. The author of this article is convinced that the right prevention for terrorism acts
starts with the recognition and analysis of the socio-political causes and not only of its manifestation itself. This article tries
to find the answer for the following question: Can the current fight against terrorism end successfully? Is the asymmetry of the
terrorism acts only an internal problem of one country or does it go beyond its borders? The first part of the article presents the
following definitions: fight and strategic culture of the country; whereas the second one shows the fundamental elements
of terrorism along with the terrorism chain and its asymmetry. The third part of the article explains selected elements of
counter-terrorism and the counter-terrorism model at the beginning of the 21st century. The research method used here
is the critical analysis of documents and literature. The author hopes to start a greater discussion regarding asymmetric
threats of the modern world.
Key words: fight, fight forms, asymmetry of actions, terrorism elements
Most real development problems
are of an inter-disciplinary nature
Induction
L. Krzyżanowski
Terrorism is not only a global problem but also, at
the same time, one of the main challenges for the national safety. It is not a new phenomenon, it has been
familiar to mankind since the beginning of time. The
genesis of terrorism is the basis for the wider analysis of contemporary terrorism as well as for study
of the pre-emptive actions against it. The knowledge gained throughout this study will be needed for
planning national and allied objectives, strategies
and development of broadly defined safety. The contemporary undertakings implemented in the area of
counter-terrorism, and the fight against terrorism,
encompass : counter-terrorism acts both in a single
country and in a group of countries. The author puts
great emphasis on the importance of the information in the fight against terrorism as well as on the
fact that ambiguity of the modern world makes the
fight against terrorism even more complex.
Definition of a fight
The fight phenomenon is historical in nature and
it has always accompanied mankind. At the beginning it was food, territory and access to water which
were fought for, whereas over the course of time people kept fighting for various other resources and
Adress for correspondence: Waldemar Kryspin Jaruszewski,
Mieszka I 61c, 71-011 Szczecin, e mail: [email protected]
objects. According to T. Kotarbiński, “Fight is any
action of at least two subjects (provided that a team
can be a subject), where at least one of the subjects
interferes with the other one” (Kotarbiński 1982, p.
221). Whereas according to W. Łepkowski (ed.), “Fight is any action of at least two subjects, where one
of them counteracts the other. The forms, methods
and measures to combat treated as a point of departure enables us to distinguish armed and non-violent struggle.” (W. Łepkowski 2009, p. 152)
“Armed struggle is a kind of a fight led by armed
forces, the aim of which is destruction of the opponent with the use of weapons” (Dictionary of terms
in the area of national safety, Warsaw 2002, p. 155).
R. Szpyra underlines that “Praxeology, which
classifies deliberate actions in terms of the convergence of interests criterion, distinguishes a positive
cooperation (collaboration) and negative cooperation (fight). ... Fight is an action that prevents or hinders the other subjects achieving their goal, which
stands in contradiction to any interest of the fighting subject...In practice, appears most commonly
both convergence and contradiction of interests” (R.
Szpyra 2006, p. 141).
The fight1 against terrorism is very complex as
there are numerous sources which influence it:
1.Corruption of the governments, lack of democracy and the rules of law or civil liberties.
2.Increase of social inequalities, stratification
of individual incomes.
3.Historical legacy of political violence in poor
- 50 -
1The fight and war on terrorism sound quite natural, nevertheless it
is important to stress that this fact increases the scale of terrorism
threats even more , as the ambiguity of this term enables the fight
against terrorism to expand into a new area. Terror is an abstraction
and it is not possible to undertake military war with abstraction.
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
countries.
4.Asymmetries of the socio-economic opportunities of the countries.
5.Demographic imbalance, globalisation and social migrations.
6.Inability of the country to integrate emerging
social classes.
7.Inability of poor countries to get out of a crisis
situation.
8.Lack of external help for poor and economically underdeveloped countries.
Effectiveness of actions may be introduced as in
figure 1.
Figure 1. Effectiveness of actions
Source: own study
Figure 1 shows that effectiveness means making
optimal decisions in a given time and environment
and their positive implementation. The strategic
culture of a country means “invisible spiritual power fastening all the units in the given society and
nation together while undertaking strategic and far
-reaching tasks, which influence development and
reinforcement of national safety. It consists of the
following elements: common objectives and directions of actions, norms, behavioural patterns which
show concordance in spite of cultural differences
existing between numerous groups in the given society” (W. Jaruszewski, 2012, p. 67-71). That is why,
in terms of this subject matter, it is important to emphasise the complexity of a combat definition and to
distinguish the following combat forms:
1. Civil struggle, “non-violent form of universal
defence led by society in the period of occupation
which aims to: defend the national values; weaken
the potential of the occupying force; and to support
the armed warfare and other actions of the underground state authorities”. (Dictionary of terms in the
area of national safety, 2009, p. 152).
2. Ecological struggle, “non-violent form of universal defence, the essence of which is to have an
influence on the phenomena and processes happening in the atmosphere, water environment and the
earth’s crust and the aim of which is to cause loss
and damages to opponents and to disrupt the state’s
economy and people’s lives (Dictionary of terms in
the area of national safety, 1994, p. 29).
3. Economic struggle, “a type of non-violent
struggle, the actions of which are of an economic
and military nature and are directed against the
economy of another country, Dictionary of terms in
the area of national safety, 2009, p. 153)
4. Information war, (in military meaning) –
“external military activity of a country organised in
the form of violence undertaken in order to achieve
given political objectives and which is directed into
the destruction and modification of information
and communication systems and activities of an
opponent, or the information flowing through them,
ensuring the protection of their own systems of information and communication, and the information
flowing through them against a similar action of the
opponent” (R. Szpyra, 2002, p.149).
5. Political struggle, “a type of non-violent
struggle which mainly consists of diplomatic activity, the aim of which is to infringe on the given values
recognised as the grounds of independence and territorial integrity (Dictionary of terms in the area of
national safety, 1996, p. 85).
6. Psycho-social struggle, “a type of non-violent
struggle in which each participant tries to oppose
the phenomena negatively influencing the consciousness of society in order to maintain the highest level of their own nation’s morale” (Dictionary of terms
in the area of national safety, 1996, p. 85).
7. Non-violent struggle, “a type of struggle consisting of undertaking actions, the aim of which is
to weaken the defensive potential of the opponent
while using any means except for military ones (Dictionary of terms in the area of national safety, 1996,
p. 155).
8. Armed warfare, a type of action conducted
by armed forces, the aim of which is to destroy the
opponent while using weapons (Dictionary of terms
in the area of national safety, , p. 155.
9. Fight against terrorism, means a form of
action led by specialised departments of a country
(group of countries):
–– A) in order to incapacitate (eliminate) the hostile criminal groups of a country
–– B) in the light of legally binding regulations of
the international law
According to R. Szpyra “the fact that a certain civilisation appears and uses certain forms, methods
and tools for fight is not always accepted by other
civilisations. It may also happen that in the international politics, in the conviction of a unit, forms of
cooperation, which are treated as forms of fight by
the interacting subject, are used” (R. Szpyra, 2006,
p. 144).
P. Sienkiewicz underlines that “So to speak, almost all spheres of life became more and more dependent on the teleinformatic technologies parallel
with the conception of armed warfare which undoubtedly affected their effectiveness stimulatingly.
However, as the new threats in the form of computer
crimes appeared, a problem of increasing susceptibility to information threats of particular sub
-systems concerning critical infrastructure of the
country, became significant” (P. Sienkiewicz 2006,
p. 183-184).
- 51 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
A definition of terrorism
The term terrorism derives from the Sanskrit
(the old Indian word tras) and it was subsequently modified into a Greek word tereo, in Latin teres, which means to evoke terror and fear. There
are many definitions of the word terrorism in the
world. Nevertheless, all of them focus on criminal
activities aimed at civil population or the threat of
such actions causing death and serious injuries or
hostage-taking. Its aim is to evoke a sense of fear in
society or among a part of society (selected groups
of people). This action affects the society, forces the
government or other international organisations
to undertake certain activities, or to cease certain
activities, included in the agreements or conventions regarding terrorism. K. Jałoszyński and B.
Wiśniewski identify the following elements of the
terrorism definition “grounds (action motivation),
terror (violence, intimidations and political objective, destruction, destabilisation.” (K. Jałoszyński and
B. Wiśniewski, 2007, p. 20). In the literature on the
subject, it is mostly underlined that terrorism is
a term that means ostentatious and maximalistic
(mass, total, limitless), intentional (i.e. consciously
planned) attacking the innocent, outside (civil) people and the common good (environment) in order
to influence indirectly (asymmetrically, through public opinion) on a real political or ideological opponent. This is a form of violence consisting of a well
thought-out action of extortion or intimidation of
the government or other social groups for political, economic and other aims. Terrorism is “ a form
of violence consisting of a well thought-out action
of extortion or intimidation of the government or
other social groups for political, economic and other
aims” (Dictionary of terms in the area of national
safety, 2009, p. 149). Terrorism means “precise activities taken as a part of irregular actions which occurs through confrontational relationship between
two sides where at least one of them is a governmental structure recognised in the country and where
the confrontation is of a terror nature. [...]Therefore,
terrorism is always a political activity or an act of
opposition against political activity, whereas terror
is an act of violence.” (R. Jakubczak, 2006, p. 87). In
the literature on the subject the following terrorism
criteria are mostly distinguished: “territorial criterion affecting safety of the country; object and consequences of the attack; types of munitions; motivation of culprits; environment of actions; legality of
the undertaken activities; and ideological programme basis” (K. Jałoszyński, B. Wiśniewski, 2007, p.
40). S. Wojciechowski identifieses the following terrorism elements shown in figure 2 (S. Wojciechowski, 2011, p. 77).
Figure 2. Selected elements of the terrorism’s definition
Source: Developed on the basis of S. Wojciechowski, Terroryzm,...op.cit. p. 77.
Figure 2 shows the complexity of the terrorism
definition and the fact that particular elements may
influence each other and the whole phenomenon.
Beginning from the period of terrorist attacks
from September 11th 2001 in the USA, and in the
case of NATO even during the 1990s, attention has
been paid to the necessity to cooperate internationally at the international organisations’ level.
Figure 3. Terrorism definition scheme
Source: own study based on K. Jałoszynski and B. Wiśniewski (ed.), Terrorism. Diagnosis, tasks of public administration
in counteracting the phenomenon, Bielsko-Biała 2007, p. 20.
Unfortunately, there is a large gap between the
anticipation of threats and operative activity which
can be overcome only with the will to cooperate
closely within the above-mentioned international
organisations. Figure 3 shows that there is a close
relationship between the grounds, the basis of terrorism and the political objectives, as well as that
terrorism is a tactic in the strategies of the actors
and directors of the modern globalised world. In the
literature on the subject it is underlined that “the
political objectives of terrorism are closely connected with its destructive influence on the authorities,
their departments and representatives, thus destabilisation of social, economic and political life in the
country” (S. Wojciechowski 2011, p. 71). Terrorism
is not a matter affecting one country but, rather,
a global problem. That is why cooperation between
the countries in the fight against terrorism is now
a necessity and there is a no way to withdraw from
it. According to B. Hołyst “contemporary terrorism
is of a global nature and it is inspired mostly by religion, where the culprits remain in hiding and they
- 52 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
do not disclose their identity whilst terrorist acts
are more bloody and lethal in comparison to those
in the past” (Hołyst 2000, p. 50-60). Nevertheless,
S. Koziej underlines that “ the focus on eradicating
its source is a fight against terrorism which would
possibly appear sometime in the future and it is
a fight against terrorism, which may threaten our
grandchildren” (S. Koziej 2006, p. 136). He underlines further that “ It is necessary to use hard and forceful means against already existing terrorism and
crime. In the arsenal of those means there are also
anticipatory attacks. Operational analyses indicate
that anticipation of the prepared terrorist attack
with the use of weapons of mass destruction is basically the only real method to be saved from it” (S.
Koziej, 2006, p. 137). C. Rutkowski identified a chain
of terrorism (fig 4).
What is presented in the figure above is a cohesive interpretation of terrorism, which makes it possible and justifiable to search for both political and
social sense of terrorism, for terrorism-related content, and for its mission and aims. The figure explains the terrorism chain logic. According to C. Rutkowski : “Nowadays, it is asymmetry that becomes
a powerful tool in the hands of the terrorists and
contributes to their successes. Principally, the positive strategy should be employed and the negative
strategy prevented when assembling the strategic
concepts that constitute military strategy, national
security strategy or a project of any undertaking.
Asymmetry must become our ally and not the terrorists’. It is essential that we learn to create it, to
reverse it and to use it successfully.” (C. Rutkowski,
2006, p. 36-37). The contemporary world is based on
diversity and asymmetry. The great socio-economic
development of several countries is accompanied by
the dynamic growth of development discrepancy,
social income, poverty and famine. The disproportions in the contemporary world nourish the creation and the spread of a dangerous terrorism.
Figure 5 presents the significance of asymmetry
for a terrorist organisation. Only by transforming
our world perception in relation to terrorism can we
restore normality and change our understanding
of both symmetry and natural harmony. Terrorist
strategy is mainly characterised by irregularity and
asymmetry, which favours the international terrorism. To do evil, terrorists will consciously take
advantage of any power on their side. Employing
the strategies of terrorists- propagators of fear and
death- we support them, since then they are able to
reverse the roles so that we become the aggressors2
to combat.
Antiterrorism measures
Since the seventies, the complexity and the dynamism of terrorism have become more visible. The
turning point in the subject was the attack on World
Trade Centre and the Pentagon in USA on September
11, 2001. Since then, antiterrorism measures are un
2The subject literature stresses that: „the invasion on Iraq after September 11, 2001 was probably the biggest failure of American foreign
policy. Furthermore, it was conducted under false pretences.” (G. Soros
2006, s. 121).
Figure 4. The terrorism chain
Source: own study on the basis of Terroryzm. Rola sił., C. Rutkowski, cit. p. 18
Figure 5. Organization types a-terrorist and b-intelligent organization
Source: own study
- 53 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
dertaken in every part of the civilized world. In the
subject literature, terrorism is defined as: “scientific, legal and police-military measures with the aim
of combating terrorism and preventing, counteracting and eliminating the potential terrorist attack
threats. (S. Piskulski 2000, p. 125) Counter terrorism measures involve military actions directed at
liberating the terrorists’ hostages. “The American
approach to combating terrorism includes both: the
defensive measures, in English literature referred
to as “antiterrorism”, and offensive measures called
“counter terrorism”. (M. Marszałek 2006, p. 171).
It should be noted that the war with terror is
also a threat for the countries with the most powerful economy worldwide (the leader countries). One
of their duty is to support the underdeveloped countries. In case where the terrorists are unknown
(invisible), it can never be stated with certainty
whether they have been eliminated, which enables
them to cause destruction, by appearing in different
parts of the world and attacking their targets with
variable frequency and power. Their strategy may
lead to a no-win situation and destroy the open and
democratic society. The general scheme for the division of military antiterrorism operations is presented in the figure 6.
Figure 6. The general scheme for the division of military antiterrorism operations
Source: own study based on (M. Marszałek 2006, p. 171).
I agree with Mr Marszałek’s theory that it is reasonable to divide the whole of undertakings combating terrorism into the defensive and the offensive measures. The antiterrorism measures aim
at preventing the occurrence of terrorism attacks,
while the counter terrorism measures can be defined as the rescue actions which aim at liberating the
terrorists’ hostages. Terrorism involving specific
undertakings directed against the welfare of certain countries and their communities, the citizens
expect the governing bodies to provide them with
successful safeguard measures against terrorist attocks.
The figure 7 presents the scheme for the undertakings of a national antiterrorism centre.
Figure 7. The scheme for the undertakings of an antiterrorism centre on the national or multinational level
Source:
own study, markings information received and sent.
S. Wojciechowski stresses that when eliminating
the terrorism threat, all available counteracting and
combating measures should be employed. He divides them into the following component parts:
1. Prevention, meaning the initiatives directed
towards discouraging individuals or groups from giving their support to any kind of terrorist activities.
2. Security, meaning the initiatives directed towards effective protection of both the individuals
and the infrastructure within the terror sphere.
3. Reaction, meaning the initiatives directed towards minimizing and eliminating the effects of terrorist attacks.
Figure 8. The component parts of counter – anti – terrorism
model.
Source: own study based on (S. Wojciechowski, 2011, p. 227)
4. Prognosis, which involves the terrorist analysis based on all the real and probable: aims, methods, activity types and profiles. This element connects all the others. (figure 8)
5. Combating, which involves learning about terrorist structures along with their strength, nature
and relationships. Moreover, it covers neutralising
and punishing terrorism organizations along with
preventing the defeated ones from re-creation.
It should be noted that the nation’s scientific and
production development level is directly proportionate to the social income stratification rate, also
influenced by social capital, see appendix 2. Social
capital is a part of intellectual capital embracing institutions, relationships, culture and norms, which
determine the quality and the quantity of social interactions, affecting community, productivity, profitability, prosperity and nation’s wealth. Social capital is strongly influenced by knowledge and means of
its development, transferred among the individuals
- 54 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
through interaction. It evolves when stimulated by
energetic people applying useful knowledge in practice. Social capital belonging to the entire community, governing bodies should provide /the duty of
governing bodies is to provide proper conditions for
cooperation and information/knowledge exchange
along with contributing to organization success and
prosperity of organization, local communities and
the nation in international environment.
Recapitulation
The author is convinced that antiterrorism combat in the contemporary world will prove successful
only if the entire communities and nations cooperate
in order to integrate and to reduce poverty spheres
and social income stratification. There is no place
for coexistence of the rich and the poor world, with
no prospect for the improvement of the situation.
The solution to terrorism problem should be searched for in its origins. Antiterrorism combat can be
disrupted by other threats of the fast, contemporary
world and therefore, modern international antiterrorism combat strategy should be devised before
strategies on the national level.
Criminal groups’ asymmetrical thinking and acting are the foundations of terrorism, which emerged as the only political tool for poor communities,
excluded from the competition for power, dynamic
growth and international success. The belief in the
world’s symmetry and regular order is false and
harmful for the society. In fact, it is asymmetry that
prevails in the contemporary world, the knowledge
essential for terrorist strategies. Nowadays, asymmetry constitutes the power and the tool of terrorists. It is crucial to stop this dangerous situation
from evolving.
Terrorism is the biggest threat and an undesirable phenomenon that should be prevented, controlled and eliminated. The traditional antiterrorism
combat involves certain amount of violence, since it
breaks social life’s rules, threatening civilians with
suffering, evil, disasters, diseases and death. Terrorists fight on political grounds, where money and
power are of greatest importance, as money lead
to power and power, on its part, enables to collect
money. Nobody wants to change this perennial, paradoxical dependence. Therefore, to create new, successful antiterrorism strategies, all the participants
of international environment need to consider the
problem on the complex basis and employ specialists from all possible domains and activities.
References:
1.Jakubczak R., Marczak J. (red), (2012), Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania
i strategie, Wydawnictwo Bellona, Warszawa.
2.Jakubczak R., Marczak J., (red), (2008), Podstawy
bezpieczeństwa narodowego Polski w erze globalizacji, Wydawnictwo AON, Warszawa.
3.Jakubczak R., Marczak J., red), (2012), Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania
i strategie, Wydawnictwo Bellona, Warszawa.
4.Jakubczak R., (2005), Terroryzm a działania
nieregularne, w: Terroryzm - rola sił zbrojnych
naukowej zorganizowanej 26 października 2005
roku. AON, Warszawa.
5.Jałoszyński K., Wisniewski B., (red.), Terroryzm. Diagnoza, zadania administracji publicznej
w przeciwdziałaniu zjawiska, Bielsko Biała, 2007.
6.Jaruszewski W.K., (2011), Kapitał intelektualny
w strategii bezpieczeństwa narodowego, Collegium Balticum, Szczecin.
7.Jaruszewski W.K., (2012), Wpływ wybranych elementów siły narodowej na bezpieczeństwo narodowe, (Praca badawcza), Wydawnictwo Fundacja Oświatowa Europejskie Centrum Edukacji
w Koszalinie.
8.Kitler W.( 2011), Bezpieczeństwo narodowe RP.
Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System.
Wydawnictwo AON, Warszawa.
9.Kotarbiński T., (1982), Traktat o dobrej robocie,
Warszawa, s. 221.
10.Koziej S. (2010), Wyzwania transformacyjne bezpieczeństwa Polski, w: „Kwartalnik Bellona” nr
2/2010.
11.Koziej S. (2006), Pełzająca III Wojna Światowa:
czy formułować globalna strategię i przygotowywać globalne siły przeciwdziałania? w: J. Gotowała (red. nauk.) Terroryzm – rola sił zbrojnych
naukowej zorganizowane 26 października 2005
roku, AON, Warszawa.
12.Kunikowski J., (red.), (2000), Uwarunkowania
procesu edukacji dla bezpieczeństwa, Wydawnictwo Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny
w Siedlcach Instytut Pedagogiki, Siedlce.
13.Kuźniar R., (2006), Międzynarodowe stosunki
polityczne, W: Stosunki międzynarodowe, Geneza, struktura, dynamika. E. Haliżak, R. Kuźniar,
(red.) Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
14.Łepkowski W. (red.) (2009), Słownik terminów
z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa.
15.Madej M., Terroryzm i inne zagrożenia asymetryczne w świetle współczesnego pojmowania
bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego – próba teoretycznej konceptualizacji, w: Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, pod
red. R. Kuźniara, Warszawa 2005.
16.Marszałek M., Rola sił powietrznych w walce
z terroryzmem, w: Terroryzm – rola sił zbrojnych w zwalczaniu zjawiska, Wydawnictwo AON,
Warszawa 2006.
17.Piskulski S., (2000), Prawne środki zwalczania
terroryzmu, Olsztyn 2000.
18.Rutkowski C., (2006, Terroryzm – patologia społeczna XXI wieku. Nowe wyzwania dla międzynarodowego bezpieczeństwa, w: J. Gotowała (red.
nauk.) Terroryzm – rola sił zbrojnych w zwalcza-
- 55 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
niu zjawiska. Materiały z konferencji naukowej
zorganizowane 26 października 2005 roku, AON,
Warszawa.
19.Sienkiewicz P., Oblicza terroryzmu, w: Terroryzm – rola sił zbrojnych w zwalczaniu zjawiska,
Wydawnictwo AON, Warszawa 2006.
20.Soros G., Nowy okropny świat. Tyrania, ignorancja, gwałt. Świat Książki, Warszawa 2006.
21.Szpyra R., (2006), Terroryzm, jako zjawisko w stosunkach międzynarodowych, w: Terroryzm - rola
sił zbrojnych w zwalczaniu zjawiska. Materiały
z konferencji naukowej zorganizowanej 26 października 2005 roku. AON, Warszawa.
22.Wojciechowski S., Terroryzm na początku XXI wieku. Pojecie, istota i przyczyny zjawiska. Oficyna
Wydawnicza Branta, Bydgoszcz – Poznań 2011.
Appendices:
Photography 1. KAAOT freight platform, attacked by terrorists in 2004.
Source: on the basis of http://www.terroryzm.com
Table 1. Social capital per person in K USD.
No.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Nations
GERMANY
189,09
FRANCE
131,13
SWEDEN
43,65
GREAT BRITAIN
SPAIN
RUSSIA
POLAND
THE CZECH
REPUBLIC
UKRAINE
201,03
139,37
144,41
47,03
50,37
54,34
7,75
8,22
8,81
112,86
46,69
50,08
11,04
7,44
1,57
2001
195,36
107,47
10,85
2000
Social capital per person in K USD
11,51
11,76
1,74
204,88
151,50
157,18
161,66
56,00
59,67
126,26
52,17
56,52
11,93
2,00
2003
204,52
119,82
12,92
2002
199,64
13,14
134,13
58,32
13,35
12,48
13,11
9,17
2,45
2,67
2004
2005
2006
2007
207,98
211,92
216,48
220,07
173,89
176,23
141,12
146,09
150,87
156,68
61,26
64,40
66,96
71,83
14,36
167,24
15,84
170,11
17,62
63,97
68,94
9,80
10,35
10,89
13,69
2,87
14,63
3,08
16,06
3,35
16,96
69,44
18,08
11,34
3,48
157,41
69,70
18,78
67,10
18,64
11,10
3,52
ITALY
89,47
92,50
95,16
95,54
99,98
102,68
100,23
102,30
108,40
106,72
USA
1215,8
1278,3
1362,6
1444,6
1506,3
1555,0
1610,4
1668,8
1707,4
1660,7
SLOVAKIA
LITHUANIA
CHINA
15
JAPAN
Source: own study
4,02
2,92
30,31
347,13
4,23
3,20
34,37
348,89
4,53
3,48
39,75
355,15
4,73
3,92
44,57
357,36
4,99
4,15
48,86
377,13
- 56 -
5,37
4,58
54,83
381,49
5,92
5,03
60,92
391,03
6,69
5,53
64,14
401,56
7,24
5,81
72,57
408,26
7,00
4,93
82,37
386,83
„Kultura masowa” i co dalej...?
„KULTURA MASOWA” I CO DALEJ...?
Agata Pasek – Gawlikowska
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
Pasek-Gawlikowska A. (2013), Kultura masowa i co dalej…? Rozprawy Społeczne, 2 (VII), s. 57-66
Streszczenie: Zaprezentowany artykuł stanowi próbę syntetycznego przedstawienia problemu przeobrażenia kultury
masowej od momentu jej zaistnienia do czasów nam współczesnych. Wynika z niego, że kultura należy do nieuchwytnych
pojęć, jest subiektywną odpowiedzią i odzwierciedleniem nowych zachowań i upodobań oraz hierarchii wartości. Świadome uczestnictwo w kulturze dzisiaj polegałoby na instytucjonalnym przyswajaniu sobie „własnej kultury” i umiejętnym
poddawaniu tego doświadczenia kontroli umysłu oraz na świadomym uczeniu się wzorców i norm spoza własnej kultury.
Ideałem byłoby swobodne poruszanie się po obszarach obu tych światów z zachowaniem własnej tożsamości.
Artykuł powstał w oparciu o dostępne na rynku prace naukowe, materiały prasowe i opublikowane wyniki badań.
Słowa kluczowe: kultura masowa, kultura popularna, młodzież, czas wolny, media
Nie ma nic bardziej nieokreślonego
niż słowo kultura”
Johann Gottfried Herder
Wprowadzenie
Kultura masowa nie jest zjawiskiem ostatniej
doby. Chociaż uległa szczególnej intensyfikacji w ciągu lat powojennych, narastała stopniowo od dwóch
co najmniej stuleci. Narodziła się jako produkt wtórny rewolucji przemysłowej wraz z industrializmem
i urbanizacją. Kultura masowa była identyfikowana z kulturą wulgarną, kulturą najniższego poziomu (według Edwarda Shils’a istnieją trzy poziomy
kultury: poziom kultury wyższej – wyrafinowanej,
kultury pospolitej oraz kultury niskiej). Kultura
masowa zrodziła się jako dominująca forma organizacji symbolicznej kultury na gruncie społeczeństw
uprzemysłowionych i zurbanizowanych. Wówczas
została przełamana izolacja społeczności lokalnych, a zaczęły dominować wielkie ośrodki miejskie.
Uprzemysłowienie stanowiło warunek ilościowego
wzrostu społeczeństwa na równi z nowoczesną postacią urbanizacji i było podstawowym warunkiem
narodzin kultury masowej. Społeczeństwa, z których
wyrasta kultura masowa, bywają często nazywane
masowymi. Charakteryzują się specyficznymi właściwościami więzi społecznych, które z kolei stanowią funkcje ich ekonomicznego i technicznego rozwoju ( Kłoskowska 1980, s.94-103).
Można wyróżnić kilka koniecznych warunków do
rozpowszechnienia się kultury masowej. Jeśli chodzi o osiągnięcia techniczne sprzyjające rozwojowi
pierwotnej masowej produkcji to warto podkreślić
Adres do korespondencji: Agata Pasek – Gawlikowska, Katolicki
Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin, e-mail: [email protected]
wprowadzenie na początku XIX wieku prasy mechanicznej. Koniecznym warunkiem rozwoju owej
„mass cultur” było także upowszechnienie oświaty,
które postępowało łącznie z procesem względnej
demokratyzacji społeczeństw. Standaryzacja treści kultury wymagała nie tylko realizacji pewnych
technicznych warunków, lecz także ukształtowania
się typu „masowego odbiorcy”– odbiorcy temu imputuje się także standaryzację gustów.
Postęp techniczny i społeczno ekonomiczny
umożliwił redukcję czasu pracy, a tym samym
zwiększył ilość „czasu wolnego”, który mógł być poświęcony kulturze. Po wtóre ważnym następstwem
rozwoju przemysłu był wzrost zatrudnienia kobiet
– fakt ten miał niezwykle donośne znaczenie dla zjawisk kultury – kobieta stała się aktywnym, posiadającym własne zarobki i wciągniętym w rytm pracy
zawodowej członkiem społeczeństwa. Jej gusty i potrzeby zaś potężnym motorem na rynku towarów
i usług. Zaczął dominować typ rodziny jedno pokoleniowej (Żygulski 1966, s.45).
Wówczas to pojawiły się pierwsze definicje kultury masowej oddające jej specyfikę. I tak jedną
z pierwszych jest definicja francuskiego socjologa
Georgesa Friedmanna, który przez kulturę masową
rozumie ogół kulturalnych dóbr konsumpcyjnych
oddanych do dyspozycji publiczności, w najszerszym rozumieniu tego słowa, za pomocą masowego
komunikowania w ramach cywilizacji technicznej.
Dobra te zaspokajają określone – specyficzne - potrzeby człowieka. Chodzi tu o tak zwane potrzeby
dowolne, to znaczy takie, które rodzą się po zaspokojeniu potrzeb elementarnych. Wchodzą tu w grę potrzeby estetyczne, poznawcze, a przede wszystkim
potrzeby wypoczynku i rozrywki. Jak pisze Franciszek Adamski, „przyjęło się odnosić pojęcie kultury
masowej do zjawisk jednoczesnego przekazywania
idealnych lub analogicznych treści, płynących z nie-
- 57 -
licznych źródeł do wielkich mas odbiorców oraz do
jednolitych form zabawowej, rozrywkowej działalności licznych rzesz ludzi” (Adamski 1984, s.7-8).
„Masowość” kultury masowej ulegała stopniowaniu. W związku z procesem demokratyzacji kultury na przełomie XVIII i XIX wieku pojawiły się
wątki, które szczególnie nadawały się do masowego
rozpowszechniania i stały się charakterystyczne
dla późniejszej, coraz to bardziej masowej, w sensie
ilościowym kultury. Szybkim zmianom technicznym w początkach XIX wieku towarzyszyła rewolucja demograficzna – erupcja ludnościowa. W ślad
za rozwojem komunikacji kolejowej postępowała
koncentracja ludności w ośrodkach miejskich.
Kultura początków industrialistycznej urbanizacji w XIX wieku miała wszędzie cechy podobne.
Wszędzie wielkie masy ludności zostały poddane
rytmowi pracy mechanicznej, wyspecjalizowanej,
standaryzowanej, którą nowe środki komunikacyjne takie jak prasa, radio a z czasem także telewizja
rozprowadzały szybko po wielkich przestrzeniach.
Kultura symboliczna zaczęła czerpać z ujednoliconych i masowych wzorów kultury bezpośredniej.
Jednocześnie pewne psychologiczne skutki zmechanizowanego i zatomizowanego procesu pracy
zaczęły już w tym okresie kształtować psychikę
przyszłego odbiorcy kultury masowej (Kłoskowska
1980, s.105-111).
Wśród warunków powstawania kultury masowej, z socjologicznego punktu widzenia, na szczególną uwagę zasługują przeobrażenia więzi społecznych stwarzających ramę rozwoju kultury. Jak
wiadomo istota zjawisk społecznych polega na interakcji, która może przebiegać w formie bezpośredniego kontaktu, może nosić charakter przelotnych
i powierzchownych kontaktów osobistych, bądź też
może być oddziaływaniem osób za pomocą złożonej
organizacji instytucji społecznych i działających na
odległość środków przekazywania symbolicznych
treści. Ferdinand Tonnies jako jeden z pierwszych
socjologów określił role i charakter środków masowego komunikowania jako specyficznych organów
więzi wielkiego i zindywidualizowanego społeczeństwa, gdzie stosunki ludzkie oparte są na mechanizmie pieniądza. Charles Cooley natomiast pomimo
tego, iż za podstawowy czynnik wszelkich stosunków społecznych uważał wzajemne komunikowanie się ludzi, to zdawał sobie sprawę, że owa komunikacja odbywa się za pomocą formalnej organizacji
i oparta jest na działaniu masowych środków komunikowania, ustanawiających związki o charakterze
pośrednim i rzeczowym. Przewidywał on, że wraz
z rozwojem masowych środków informacji i komunikowania rozszerzać się będzie uniformizm, który
jest tani i wygodny.
Kolejnymi teoretykami „społeczeństwa mas”
byli John S.Mill i William Kornhauser, którzy uważali, że nie tylko elity wpływają na masy. Istnieje także
zjawisko odwrotne – masy kształtują elity. Masowa
społeczność wielkomiejska jest skupiskiem liczebnie wielkim i przestrzennie rozległym i już z tego
faktu wynikają jej socjologiczne charakterystyczne
właściwości. Owa społeczność charakteryzuje się
rozluźnieniem faktycznych społecznych związków.
Mimo stłoczenia w przestrzeni fizycznej zachowują oni między sobą dystans społeczny, są względem
siebie obojętni. Dlatego mówi się o społeczeństwie
zatomizowanym i anonimowym. Charakter kontaktów społecznych jest rzeczowy a nie personalny. W społeczeństwie masowym środki masowego
komunikowania odgrywają zasadniczą rolę w procesie porozumiewania, zespolenia i uniformizacji
społeczeństwa. Bardzo istotnym czynnikiem pośredniczącym między jednostką a społeczeństwem
staje się rodzina – stwarzająca warunki wspólnoty
intelektualnej i moralnej. Wywiera ona duży wpływ
na ustalenie zakresu i charakteru w partycypacji
kulturalnej swych członków i jest ogniwem kształtowania się opinii i postaw (Kłoskowska 1980,
s.119-140).
Koniecznym warunkiem wyodrębnienia się kultury masowej okazał się czas wolny, który w socjologicznym sensie nie jest jednak równoważony
z przerwą w pracy lub wypoczynkiem. Stanowi
on funkcję określonego systemu organizacji pracy
i stosunków społecznych. W takim rozumieniu czas
wolny zindustrializowanego społeczeństwa nie ma
swego odpowiednika we wspólnocie pierwotnej, ani
też w tradycyjnej wiejskiej społeczności lokalnej.
Począwszy od początku tworzenia masowego
społeczeństwa zarysował się odrębny sposób spędzania wolnego czasu przez poszczególne klasy
społeczeństw. Badaniami odnoszącymi się do sposobu spędzania czasu wolnego zajmował się Veblen
w Stanach Zjednoczonych oraz Joffre Dumazedier
prowadzący badania we Francji. Niewątpliwie więc
przełom XVIII i XIX wieku był czasem zaistnienia
kultury masowej. I historycznie i społecznie był to
okres wielkich zmian, które swe odzwierciedlenie
znalazły w kulturze (Kłoskowska 1980, s.141-150).
Teoretykiem kultury masowej XX wieku był Jean
Baudrillard, nazywany papieżem postmodernizmu
zdiagnozował on stan kultury w kategoriach simulacrum – kopi pozbawionej oryginału. Kultura dzisiejsza sugerował, to kultura symulacji. Nie ma w niej
odniesień do twardych, niepodważalnych wartości,
a w każdym razie prawda, jeśli istnieje nie zawiera się
gdzieś poza obszarem iluzji, lecz w samej iluzji, która
zastąpiła niegdyś ponoć „prawdziwą rzeczywistość”.
Wszystkie te zapowiedzi „końca” i konstatacje braku
ciągłości zaowocowały jednak nie ponurym, filozoficznym pesymizmem, czy jak chcieli oponenci postmodernizmu, nihilizmem, lecz bardziej otwarciem
się ku refleksji, nad kiedyś pogardzanymi przez intelektualistów, problemami kultury popularnej. W polu
uwagi znalazła się telewizja, reklama, kino. Media,
powiada Jean Baudrillard, „nie są odpowiedzialne
one tylko rozpowszechniają nieodpowiedzialność,
która stała się dzisiaj naszym sposobem solidarności
społecznej”. Obywatele nie decydują świadomie, że
będą oglądać telewizję. Robią to na skutek pewnego
rodzaju przyciągania, upojenia. Jak mamy myśleć,
- 58 -
jeśli możemy wejść w obraz wideo i zrobić z nim co
chcemy. Kultura masowa odkryła swoje szpetne, trywialne oblicze. W gąszczu rozmaitych ekspresji trudno znaleźć te najbardziej sensowne, bo wszystkie
sprawiają wrażenie równie ważnych albo nieważnych. Jean Baudbillard mówi, że świat zwariował.
Tak wyraża się o człowieku ponowoczesnym: „jego
status jest dziwny, jest jak partykuła, wolny elektron,
cząstka elementarna. Jednostka takiego typu nie jest
już przedmiotem jakiegoś przeznaczenia. Zamieniła
je w pewien sposób na fatalne eksperymenty z sobą
samą. Jest to przedostatnie stadium kultury jaką
znamy. Chodzi tu o nieuchronny jego zdaniem koniec
określonego, w sumie optymistycznego, a przez to
naiwnego myślenia o świecie. Pozostaje sceptycyzm
a nawet pesymizm wynikający z „zawirusowania”
kultury przez rzeczywistość wirtualną, przez dominacje iluzji zawłaszczającej wszystko, przez iluzje,
która już stała się rzeczywistością. Kultura zachodnia, choć uchodzi za zblazowaną i ma za sobą wiele
różnych kryzysów, nie powiedziała jeszcze ostatniego słowa. Co najwyżej – przedostatnie (Pęczak 2001,
s.45-48).
Teoretycy z mniejszym niż kiedyś przekonaniem
mówią obecnie o dwóch różnych kulturach – wysokiej i niskiej. Wiadomo przecież, iż wysokie z niskim
przenika się nieustannie i coraz częściej pisze się
po prostu o kulturze XX wieku. Legitymiści, którzy
chcieliby ustalić „twarde” hierarchie, oddzielające
grubą kreską to, co elitarne od tego co pospolite,
nie mają łatwego zadania w sporze z relatywistami,
którzy od dawna kwestionują taki punkt widzenia.
Mayvonne De Saint Pulgent, autorka książki „Rządzeni kulturą” napisała w podsumowaniu „kultura to przedmiot wymiany handlowej. Trzeba tylko
wiedzieć na co się godzimy, a na co nie (Pietrasik
2000, s.73).
Postmodernizm cechuje świadome „mieszanie”
kultury wyższej z kulturą masową, granie ich ulubionymi konwencjami i gatunkami czy cytowanie –
na równych prawach - jednej i drugiej. Umberto Eco
już dawno myślał „o złagodzeniu kontrastu między
poezją a nie poezją, co pozwoli na dialog kultury
wysokiej i niskiej”. Jego postmodernistyczne „Wahadło Foucaulta” to ciekawy przypadek zmajstrowania dzieła masowego i żywiącego jednocześnie
wyższe ambicje.
Beniamin R. Barber, autor głośnej pracy „Dżihad
kontra MacŚwiat” przekonuje, że to inni za nas decydują, zarówno na rynku ubrań jak i w całej kulturze. Uważa, że może doprowadzić to do powstania nowych totalitarnych społeczeństw – na co się
chyba nie zanosi, gdyż nie przyjmie się bez masowego przyzwolenia. Młodsza, lepiej wykształcona
publiczność coraz częściej wybiera wartościową
ofertę, nie zważając czy coś się nazywa kulturą
wysoką czy niską. Sferę wolności poszerzają wciąż
nowe technologie. Użytkownik Internetu ma wybór
– może, wedle uznania, obcować w cyberprzestrzeni z rozebranymi panienkami albo kontemplować
dzieła sztuki.
Kształtowanie się kultury masowej w Polsce
Kultura jest procesem dynamicznym. Podlega
ona prawidłowościom triady. Można u niej wyróżnić – jak pisze Adam Wierciński – trzy punkty węzłowe. Najpierw określona zbiorowość – kontynent,
naród, warstwa społeczna tworzy swe dziedzictwo;
powstają różnorodne wytwory materialne, symboliczne, socjalne. W drugim etapie wytwory te rozwijają się, osiągają szczyt organizacji i doskonałości, następuje ich utrwalanie i stabilizacja; tworzą
zrównoważony system. W końcu – najczęściej po
okresie długiego trwania – następuje ich dezorganizacja, erozja, upadek. W pewnych okolicznościach
najwartościowsze elementy zanikającej kultury są
włączone do kultury ludowej. Te przemiany zachodzące w określonej zbiorowości, zmiany progresywne lub regresywne nazywane są ewolucją kultury.
Kultura zmienia się na dwóch głównych poziomach. Pierwszy jest spontaniczny, przypadkowy,
przebiegający powoli w długim czasie. Drugi poziom ewolucji kultury jest bardziej złożony. B.F
Skinner nazywa go projektowaniem kultury. Polega
on na powstawaniu obyczajów, które podlegają selekcji. Powstanie nowych obyczajów związane jest
z zaspokojeniem potrzeb witalnych, społecznych
i osobowych. Ludzie aby je zaspokoić podejmują
celowe działania w tym kierunku (Kozielecki 1997,
s.36-207).
Powstanie kultury masowej w początkowej fazie
stanowiło w Polsce, podobnie jak w innych krajach,
rezultat podwójnego procesu społecznikowskiego
upowszechniania i spontanicznego, komercjalnego rozrostu kultury. Przejście pierwszego progu
umasowienia przypadło na okres międzywojenny
charakteryzujący się radykalną zmianą sytuacji politycznej i ekonomiczno społecznej. Drugi próg umasowienia w Polsce przypadł na okres powojenny.
Oznaczał kulturalną rewolucję idącą za rewolucją
polityczną. Rewolucja lat czterdziestych otworzyła drogę nowoczesnej kulturze masowej. Obecnie
specyficzność kultury masowej w Polsce nie polega na braku podobnych elementów, żywo przypominających treści masowej kultury zachodniej
(stanowiących czasami zapożyczenie), lecz na ich
zakresie i miejscu w całym kompleksie tej kultury.
Jej wyznacznikami są: stosunek mediów wobec odbiorców kultury – nie traktują czytelnika, widza czy
słuchacza jako uczestnika anonimowej masy - oraz
lepsza publiczność (Kłoskowska 1980, s.400-452).
Od zakończenia II wojny światowej społeczeństwo polskie weszło w fazę szczególnie głębokich
przekształceń swej struktury ekonomiczno – społecznej. Do 1939 roku większość (około 60%) ludności mieszkała na wsi i wstąpiła na drogę szybkiego
uprzemysłowienia i urbanizacji. Ze wsi odpłynęły miliony pracowników do zajęć pozarolniczych
i część z nich osiadła na stałe w miastach. Ziemie
zachodnie i północne Polski stały się terenami procesów kulturalnych, które nie tylko zmieniły oblicze tych czasów, lecz i mapę kultury polskiej. Na
- 59 -
ziemiach tych dokonała się w niezwykle krótkim historycznie czasie integracja nowego społeczeństwa
stworzonego w drodze masowych migracji ludności
rodzimej i mas napływowych. Dokonała się unifikacja na płaszczyźnie języka, obyczajów, poglądów
i wyobrażeń.
Równolegle z rozwojem przemysłu i urbanizacji
systematycznie rozbudowywała się sieć środków
masowego przekazu. Wskaźnikami szybkiego rozwoju kultury masowej stało się określenie ilości
tytułów prasowych wydawanych w milionowych
ilościach egzemplarzy, ilość godzin nadawanych
przez radio czy telewizję, powstanie nowych sal
kinowych, ilość odbiorników telewizyjnych, a także rozbudowa szkół i likwidacja analfabetyzmu.
Wskaźniki te szczególnie na Śląsku, Ziemiach Północnych i Zachodnich już w latach 60-tych XX wieku
nie różniły się znacznie od tych na Zachodzie Europy (Żygulski 1966, s.62-69).
Społeczeństwo polskie lat 70-tych przeżywało
pierwszy na masową skalę kontakt z kulturą masową. Otwarcie przez ekipę Gierka granic na wpływy muzyki młodzieżowej i komercyjnej produkcji
filmowej dawało poczucie związków kulturalnych
z zachodem, łagodziło pewną sferę napięć obecnych
w poprzednim dziesięcioleciu. Młodzi Polacy czerpali z zachodniej kultury masowej wzory obyczajowe, estetyczne, wyobrażenia o pożądanym poziomie życia (Friszke 1998, s.128).
Mimo całego dramatyzmu ówczesnej sytuacji,
dyskusja nad stanem kultury polskiej była łatwiejsza. Głównym postulatem była bowiem demokratyzacja życia kulturalnego i swoboda wypowiedzi
twórczej. Krzysztof Zanussi nazwał lata dziewięćdziesiąte „okresem jałowym” i zwrócił uwagę na
„ogólne przygnębienie”, jakiego doświadczają Europejczycy zarzucani amerykańskimi towarami.
Według Ryszarda Kapuścińskiego obserwujemy jak
społeczeństwo masowe przekształca się w społeczeństwo planetarne - pozbawione własnej kultury,
a nowe media tworzą świat jednoczesny, przychylny i dostępny dla wszystkich. W erze globalizacji
jak dowodził pisarz Ryszard Kapuściński, widzimy
wyraźne starcie dwóch postaw: europejskiej i amerykańskiej. Dla pierwszej z nich – romantycznej
– kultura jest po prostu wyrazem ludzkiej bezinteresownej kreatywność, gdy dla drugiej – pragmatycznej – kultura, oświata i nauka to towar postrzegany w kategoriach zysku. I ta właśnie amerykańska
opcja zdaje się dziś przeważać (Czubaj 2000, s.17).
Duża liczba odbiorców i standaryzacja treści stanowią podstawowe cechy charakteryzujące kulturę
masową. Prasa, radio, telewizja, film, publikacje
książkowe – zaliczane są do tradycyjnych obszarów
kultury masowej. Pod koniec XX wieku w wyniku
postępu technicznego związanego z wynikiem mediów, pojawiają się nowe dziedziny w obrębie tej
kultury – na przykład nagrania kasetowe, CD, gry
komputerowe (Pacholski, Słaboń 1999, s.43).
W granicach kultury masowej i masowych środkach przekazu zanika samo pojęcie „kulturalnej pu-
bliczności”. Potencjalnego bowiem odbiorcę filmu,
programu telewizyjnego czy widowiska widzi się
w każdym. Odbiorca, który w układzie tradycyjnym - sam szuka kultury - zachwyca się kulturą.
Odbiorca, którego szuka kultura, więc odbiorca kultury masowej, musi otrzymywać to, co zyska w jego
umyśle szansę rezonansu z czymś już znanym i powszechnie zrozumiałym (Toeplitz 1981, s.60-61).
Pojecie „kultura masowa” ma dziś znaczenie
przede wszystkim historyczne i można w niej wyodrębnić dwa pojęcia: kulturę masową, która jest
typowa dla świata „drugiej fali”, oraz zróżnicowaną kulturę popularną, bardziej charakteryzującą
współczesność. Ten podział ilustruje w pewnym
sensie odmienność społeczeństw lat pięćdziesiątych od obecnych. Tę różnorodność najwyraźniej
można zauważyć w sklepach muzycznych, gdzie liczba segmentów z płytami odzwierciedla wielość gatunków (muzyka klasyczna, rock, jazz, reggae, folk,
dance). Jest to widoczne też podczas dryfowania po
wielokanałowej telewizji, kiedy ogląda się kolejne
propozycje repertuarowe, które kierowane są do
rozmaitych odbiorców zainteresowanych różnymi
tematami. Nie ma jednolitej odgórnie ustalonej propozycji adresowanej do standardowego odbiorcy.
Dzisiejszy uczestnik bardziej wybiera niż odbiera
przekazywane komunikaty. W takiej perspektywie
kultura popularna jest źródłem emancypacji, istnieje bowiem wiele kultur prawomocnych oraz sposobów odczytania kultury popularnej. Popularny to
tyle co przystępny, prosty, zrozumiały. Dzięki elektronicznym mediom staje się popularna twórczość
tych autorów, których kojarzy się ze sztuka wysoką
(Jakubowski 2006, s.21-22).
Kultura współczesna to kultura ekspresji. Maria
Janion pisze na ten temat następująco: „bo to, co my
chcemy ludziom wmawiać za pomocą kultury wysokiej, to świadomość istnienia. Często oni jednak
pytają po co im to? Nie chcą świadomie przeżywać.
„Ja nie chcę mieć świadomości istnienia, chcę sobie
żyć w pozorach i odurzeniu telewizją”. Następuje tu
przejście od kultury słowa do kultury obrazu, co
zdaniem Janion, jest o tyle niebezpieczne, że szybkość obrazów, ich nieustanny przepływ staje się potoczną filozofią postrzegania życia, nie pozwala na
namysł, na kontemplację. Janion pisze także o możliwości zaistnienia przejścia miedzy kulturą wysoką, a człowiekiem masowym. Takie przejście, żeby
zorientować publiczność i społeczeństwo, że kultura jest nową. Kultura masowa nie uczy mowy, bo
nie jest w stanie tego zrobić. Musi działać za pomocą
uproszczenia (Janion 1996, s.34-101).
Każda epoka kulturowa ma swoje własne oblicze kulturowe, własne cechy i odrębny styl. Masowość i przemiany niewątpliwie wywierają wpływ
na osobowość człowieka. Dziś mówi się o zjawisku
pluralizmu kulturowego. Ludzie żyją bardzo różnie,
ale w obrębie każdej zbiorowości istnieje pewien
właściwy dla jej członków sposób życia, obowiązujący wzorzec działania i myślenia. Różnorodność,
heterogeniczność zewnętrzna, pomiędzy różnymi
- 60 -
zbiorowościami i jednorodność czyli homogeniczność wewnętrzna - to dwie konstatacje, które łączy w sobie pojęcie współczesnej kultury (Szlendak
2004, s.15-16). Piotr Sztompka określa ją jako późną nowoczesność, która jest w istocie kontynuacją
epoki nowoczesnej, jej aktualną falą tyle, że z przejaskrawionymi, przerysowanymi cechami konstytutywnymi tej nowoczesności. Składają się na nią:
nowa forma zaufania, nowe formy ryzyka, nieprzejrzystość i niepewność sytuacji społecznych wraz
z globalizacją kultury i gospodarki (Sztompka 2004,
s.563).
W mowie publicznej słychać nieustannie utyskiwania, iż wysoka odmiana kultury polskiej jest
niemalże w zaniku, natomiast tryumfuje masówka
w najpodlejszym wydaniu. W obiegu jest wiele fałszywych przekonań – ten bezwzględnie należy do
ścisłej czołówki. Wciąż w użyciu jest przesąd głoszący, iż głębszych znaczeń szukać można jedynie
w utworach jednoznacznie kwalifikowanych do kategorii wyższej. Dzisiaj, jak pisze Olga Tokarczuk,
poważne wartości coraz częściej przemyca kultura masowa, a wysoka rozczarowuje. Coraz częściej
odkrywamy, że myśli głębokie przemycają utwory
popularne i odwrotnie – są dzieła z nazwy wysokie,
a w środku puste. Dla tego owo rozróżnienie jest coraz mniej precyzyjne. Kultura z nazwy wysoka, jak
twierdzi Zdzisław Pietrasik, to ciągle „podręczny
liczman, na który można nabrać państwowego mecenasa”. Zwykły konsument sztuki ma dzisiaj uczucie nadmiaru podobne do tego, jakie przeżywa klient
wchodzący do zajmującego hektar powierzchni supermarketu. Kiedy na półce były dwie wartościowe
książki, w kinach jeden film w tygodniu, a w telewizji jeden program było o wiele łatwiej. Teraz trzeba
nieustannie wybierać, tymczasem brakuje „przewodników” po tym chaosie. W mediach elektronicznych, najbardziej wpływowych, królują recenzenci,
którzy dzielą dzieła sztuki na dwie przeciwstawne
kategorie: albo coś jest „fajne” albo „nudne”, co nie
znaczy zupełnie nic. Ale tak naprawdę najwięcej
zależy od specjalistów z dziedziny promocji i marketingu. Ich zadaniem jest zastępowanie wielkich
dzieł wielkimi wydarzeniami.
Tak z grubsza wygląda nasz współczesny kulturalny pejzaż bez ram, nie wyraźnie rozmyty, ale
niepozbawiony przecież jaśniejszych barw. Jest
winą daltonistów, że widzą tylko szarości (Pietrasik
2000, s.73-74).
Kultura masowa „pod obstrzałem”
Krytyka kultury masowej jest bardzo głośna
i chyba o wiele mocniejsza niż jej obrona. Kulturze masowej zarzuca się (począwszy od Friedricha Nietzschego, Oswalda Spenglera do Ortega y
Gasseta) między innymi: ujmowanie publiczności
z perspektywy masowego okienka, a sztuki jako
środka do przyciągania tłumu. Przy czym publiczność przyciąga zwykły obraz pospolitego ludzkiego życia, który każdy przeżywa, ale niewielu tylko
przeżywa świadomie. Sztuka jest traktowana jako
środek do zdobywania zysku, przez co formułuje się
gotowe recepty twórczości artystycznej i hołduje
złym gustom publiczności. Krytyka F. Nitezschego
i F. Tonniesa opierała się na potępieniu jej mechaniczności, komercjalności, masowości w sensie tworzenia i recepcji. Twierdzili oni, że stanowi kulturę
rozrywki przeznaczoną dla świata dobrobytu.
Istnieją dwa główne kierunki krytyki kultury
masowej, z których jeden bierze za przedmiot masowych odbiorców, drugi zaś manipulatorów i producentów kultury. Wszyscy specjaliści wywierający największy wpływ na kulturę XX wieku: uczeni,
lekarze, nauczyciele to fachowcy pozbawieni prawdziwej wiedzy, wyrzekają się bowiem wszelkich
bezinteresownych dociekań i szerszej humanistycznej kultury. Mają wyłącznie konsumpcyjny stosunek wobec wytworów masowej kultury.
Umasowieniu potępianemu jako niwelacja i degradacja wartości I. Mannheim przeciwstawia
właściwą demokratyzację kultury polegającą na
nieograniczonej dostępności i rozszerzeniu zakresu komunikowania. Powszechna dostępność elit
intelektualnych i ich liczebny wzrost uważał on za
potencjalną przyczynę obniżenia ich prestiżu (Kłoskowska 1980, s.224-270).
Erich Fromm w połowie lat pięćdziesiątych określił współczesny stosunek wobec kultury jako rezultat systemu „naciskania guzika” zmechanizowanej
i automatycznej organizacji zaspokajania potrzeb,
która wytwarza bierną postawę wobec świata, wulgarny materializm i konsumpcyjne traktowanie duchowych wartości.
McDonald krytykę kultury masowej nie ogranicza tylko do społeczeństwa. Wręcz przeciwnie za
obecny „stan kultury” obwinia producentów i ludzi
odpowiedzialnych niejako za kreowanie gustów
odbiorców.
Współcześni krytycy amerykańscy stwierdzają,
że dążenie do objęcia zasięgiem komunikowanych
treści możliwie najliczniejszych rzesz heterogenicznej publiczności prowadzi nieuchronnie do obniżenia poziomu tych treści i szukania wspólnego,
czyli najniższego mianownika. Nawet najbardziej
powściągliwi amerykańscy krytycy kultury masowej jak Van den Haag, S.E Hymen, H.S Hughes, którzy nie twierdzą, że wspólny mianownik musi być
koniecznie najniższym, widzą w mechanizmie nieuniknionej uniformizacji zagrożenie wartości kulturowych. Krytycy amerykańskiej kultury masowej
często wysuwają jej oskarżenia o szerzenie bierności i konformizmu.
Obraz – dokument jako główne narzędzie komunikowania treści stanowi najdalej posunięte stadium
dezindywidualizacji i uniwersalizacji formy masowej kultury. Intelektualni krytycy kultury masowej
przypominają, że lubienie tego, co się otrzymuje nie
jest równoznaczne z otrzymaniem tego, co się lubi.
Producentom zaś zależy na maksymalizacji zysków
i osiągnięciu najszerszego rynku w celach propagandowo – politycznych. Jednym z głównych wątków
- 61 -
krytycznych jest watek unifikacji wydobywający
zagrożenia dla autonomii i kreatywności jednostki, zalew powielanych, produkowanych masowo,
przedmiotów i tekstów wyposażonych w banalne
i ograniczone w swym repertuarze treści. Walor niepowtarzalności, indywidualności przypisywany był
kulturze wysokiej. Kultura popularna była postrzegana jako narzędzie ujednolicania ludzkich gustów,
standardów zachowania, a nawet potrzeb i pragnień.
Miała to być kultura dla każdego. Ów „każdy” zaś to
element bliżej nieokreślonego tłumu, który można
ulepić tak, by dobrze pasował do bezkształtnej masy
(Pawłowska 1999, s.21-22).
Współczesna kultura masowa popularyzuje wiedzę obfitszą i bardziej dojrzałą, jeśli nawet czyni
to w sposób niedostateczny i powierzchowny. Propaguje zgodnie z określeniem Karla Mannheima –
ograniczony racjonalizm funkcjonalny. W stosunku
do wielkich struktur społecznych odgrywa rolę analogiczną do tej, która pełniła kultura ludowa w ramach wielu małych lokalnych społeczności; integruje wielkie struktury społeczne i mniejsze jednostki
społeczne w ich obrębie. Obejmuje oprócz różnych
postaci sztuki takich jak literatura, muzyka także
elementy informacji i wiedzy (w Anglii i we Francji
około 30% programu poświęcają środki masowego
przekazu na materiał informacyjny). Na początku
XX wieku Charles Cooley zwalczając tak zwaną teorię „martwego poziomu”- radykalna postać krytyki
kultury masowej – przeciwstawił jej optymistyczną wiarę w humanitarne skutki działania środków
komunikowania zbliżających ludzi i kontynenty
oraz stwarzających nowe warunki indywidualizmu
z wyboru. Nicolas de Condorcet i Charles Cooley widzieli w środkach masowego komunikowania narzędzie władzy opinii publicznej. Potępiany przez
teoretyków kultury masowej motyw gwałtu nie
stanowi wynalazku ani specyficzności kultury masowej. Recepcja tych popularnych treści nie nosi
kryminalnego charakteru. Trzeba przyznać jednak,
że w jakimś zakresie, w odniesieniu do pewnej kategorii szczególnie podatnej na wpływy publiczności
oddziałuje dysfunkcyjnie z punktu widzenia aprobowanych zasad społecznego współżycia. Mydlane
opery stają się dla rzesz odbiorców źródłem nauki
moralnej, wiedzy o życiu i stosunkach międzyludzkich. Są substytutem bezpośrednich społecznych
kontaktów.
Kultura masowa z założenia nie zastępuje
wszystkich lokalnych kontaktów, ale je uzupełnia.
Zaspokaja wiele istotnych potrzeb psychospołecznych między innymi: potrzeby i afirmacje rozrywki,
nadaje rozrywkom bierny charakter. A. Kłoskowska podkreśla też hipertrofię funkcji rozrywkowej
jej elementów: prasy, radia, telewizji. Działa na zasadzie sprzężenia zwrotnego, chociaż jak twierdzi
Charles Mills, znacznie więcej opinii jednostka odbiera aniżeli wygłasza. Jednostka z trudem może
przeciwstawić własne argumenty manipulatorom
środków masowego komunikowania. Kultura masowa nazywana jest „małym ubogim humanizmem”,
wychodzi zwycięsko z konfrontacji z autentycznymi dziełami wielkiego humanizmu i współdziałania
z nimi. Jest kulturą globalną społeczeństw.
Według Marcela Lefebvre’a kultura masowa jest
odpowiedzią na realną potrzebę społeczną: potrzebę wyrwania się z kręgu alienacji życia codziennego
i pracy. M. Lefebvre skłania się do usprawiedliwienia kultury masowej jako możliwości, lecz krytykuje
ją jako ich realizację (Kłoskowska 1980, s.358-367).
Joffre Dumazedier reprezentuje socjologów francuskich, którzy koncentrują się na subiektywnym
aspekcie kultury masowej. Dociera on do poziomu
faktycznej recepcji. Stwierdza ambiwalencję gustów, która można przyrównać do Mannheimowskiego terminu „utraty dystansu”. Dochodzi on do
wniosku, że funkcje masowej kultury wykraczają poza wąsko rozumiane źródła intelektualnego
wzbogacenia i estetycznych doznań. Mają one istotne znaczenie dla socjalizacji, integracji, zaspokojenia psychicznych potrzeb członków społeczeństwa
i małych grup społecznych. Kultura ta stanowi odpowiedź na istotne i uzasadnione potrzeby człowieka we współczesnym społeczeństwie. Spełnia
w niektórych przypadkach zadanie pozytywnej formy krytyki życia codziennego, odbicia odwróconego, ale prawdziwego obrazu rzeczywistości.
Do przeciwników immanentnego zła kultury
masowej należy George Seldes . Zgodnie z jego interpretacją zainteresowania i gusty wielkiej, zróżnicowanej publiczności noszą charakter ogólny
i niesprecyzowany. Generalny typ jej oczekiwań
w stosunku do środków masowego komunikowania
może być zaspokajany w bardzo różnorodny sposób. Przy aktualnym systemie wytwarzania kultury przeważająca część potrzeb intelektualnych,
estetycznych i emocjonalnych publiczności w ogóle
nie zostaje zaspokojona. Część tych potrzeb producenci masowej kultury analizują w sposób dowolny zgodnie z własnymi interesami i kryteriami
w skuteczności oddziaływania. G. Seldes uważa, że
to producenci kultury w dużej mierze kształtują publiczność. Popiera on stanowisko Lewisa Mumforda,
który twierdzi, że jedyny sposób odsunięcia ludzi
od dobrej sztuki polega na jej niedostarczeniu.
Bernard Berelson, jeden z czołowych badaczy
masowej kultury i procesów komunikowania, zaleca jako drogę ewolucji standaryzowanych treści
(które kształtują typ zainteresowań i poziom gustów masowych odbiorców) zwiększenie skali różnorodnych kategorii odbiorców (Kłoskowska 1980,
s.279).
Według Stefana Żółkiewskiego: „typ kultury jest
determinowany przez charakter danej bazy, etap
rozwoju stosunków klasowych, warunki materialne, stosunki ilościowe. Zdeterminowane bezpośrednio przez nie czynniki psychiczne życia danej
publiczności kultur, warunki techniczne, materialne”. Typ kultury determinuje w konsekwencji wybór zachowań kulturowych. Typ kultury nie determinuje wyboru i kierunków wartości dostępnych
w ramach określonego zachowania kulturowego.
- 62 -
Dlatego w ramach jednego typu kultury masowej
możliwe są różne style, różne hierarchie wartości.
Mówi się także o homogenizacji kultury masowej
rozumianej jako rezultat włączenia do dziedziny tej
kultury elementów wyższego poziomu kulturalnego i łączenia ich, mieszania lub zestawienia z elementami różnych poziomów. Wyróżnia się homogenizację upraszczającą polegającą na symplifikacji
elementów kultury wyższego poziomu, immanentną – włączającą do dzieła kultury wyższego poziomu elementy przyciągające szerszą publiczność.
Najbardziej powszechną wydaje się homogenizacja
mechaniczna powstała przez zestawienie stanowiące rezultat pomieszania poziomów (Siciński
1998, s.252-253).
Homogenizacja kultury masowej do średniego
poziomu odbiorców sprawia, że jej treści i informacje stają się dostępne dla wszystkich. Rodzi to zjawisko, które można by nazwać maltuzjanizmem kulturalnym; z jednej strony niewielka ilość twórców
kultury, z drugiej rzesza jej biernych konsumentów.
Bierne korzystanie z kultury nie może rozwijać potrzeb wyższego rzędu jednostki i społeczeństwa.
Generalnie, biorąc pod uwagę dobra i usługi kultury,
ważne z punku widzenia wszechstronnego rozwoju osobowości, uczestnictwo kulturowe będzie relatywne w stosunku do przekazywanych środków
(Łakomy 1997, s.9).
Kulturze wyższej przeciwstawia się na wyższym
poziomie, wśród węższych społecznych kręgów,
akademizm, a na poziomie masowej recepcji najszerszych warstw – kicz, stanowiący dla Clementa
Greenberga synonim kultury masowej. Wytwory
kultury przekazywane przez najpopularniejsze
środki masowego komunikowania mogą reprezentować różne poziomy kultury, nie tylko niższą. Na
tym polega zjawisko homogenizacji. Ilościowa skala
zapotrzebowania oraz przekonanie, że wielka ilość
i rozmaitość treści przyciąga najliczniejszych odbiorców, skłania organizatorów i producentów kultury masowej do jak najszerszego wykorzystania
wszelkich dostępnych dzieł i wytworów mających
szansę trafienia do publiczności. Takich inspiracji
szuka się także w dorobku kultury wyższej i dzięki temu następuje stały, choć selektywny przepływ
treści w obu poziomach. Selekcja zależy przede
wszystkim od zdolności odbiorców oraz w dużej
mierze, co jest warte podkreślenia, od polityki kulturalnej. Z homogenizacji kultury wynika fakt, że
nie można przeciwstawić kultury masowej kulturze
wyższej jako odrębnego pod względem charakteru
gatunku kulturalnego. Przyjmując instytucjonalne
kryterium określania poziomów kultury, masową
kulturę traktowaną en bloc można przeciwstawić
kulturze specjalnych lub wąskich zainteresowań,
a nie kulturze wyższej. Nawet w warunkach skrajnej komercjalizacji i wyraźnej dominacji ilościowej
wulgarnych i trywialnych treści masowej kultury
nie ma absolutnego przedziału pomiędzy systemem
masowego komunikowania a kulturą wyższego poziomu. Problem stanowi natomiast kontekst i pro-
porcje w jakich elementy kultury wyższej występują
w masowych środkach komunikowania (Kłoskowska 1980, s.280-286).
Kultura masowa rozpatrywana z socjologicznego punktu widzenia to nie tylko suma różnorodnych
masowo powielonych treści, lecz także pewna społeczna rama ich oddziaływania. Rama ta jest inna
w przypadku tradycyjnych form kultury wyższej
otoczonych prestiżem, którego źródła wypływały
z wysokiej pozycji społecznej jej odbiorców, inna
w warunkach demokratyzacji kultury. Inna jest ona
w odniesieniu do kosztownej książki nabytej do
księgozbioru, inna w stosunku do książki kupionej
na stacji razem z gazetą i często razem z nią wyrzucanej. Podobna różnica zachodzi pomiędzy wysłuchaniem koncertu w filharmonii, a muzyką radiową służącą za akompaniament zajęć domowych
lub obejrzeniem spektaklu w teatrze a audycją telewizyjną oglądaną w telewizji (Kłoskowska 1980,
s.352-357).
Tradycyjnym przedmiotem zainteresowania socjologii kultury jest badanie „uczestnictwa w kulturze”. Poszukuje się zależności między zróżnicowaniem społecznym a odmiennym typem aktywności
kulturowej (Pacholski, Słaboń 1997, s.43).
Zjawiska kultury według Stefana Nowaka można postrzegać w dwojaki sposób. Kultura jako pewna agregatowa lub strukturalna cecha zbiorowości
ludzkich polegająca na określonych sposobach myślenia i zachowania się ludzi uwikłanych w różnorodne wzajemne relacje, a także w relacje z różnymi
elementami środowiska materialnego. Na pierwszym planie są tu zachowania i poglądy ludzi oraz
złożone w swych strukturach zbiorowości, które ci
ludzie tworzą na mocy relacji ich łączących i w których te poglądy i zachowania kształtują się i funkcjonują. Drugi ze sposobów pojmowania kultury
przedstawia ją jako pewien system wzorów o określonej treści, nie zaś ludzkie „podłoże redukcyjne”,
fakt istnienia i działania owych wzorów w danym
społeczeństwie. Kultura tak pojęta jest systemem
znaków i sformułowanych przy ich zastosowaniu
„znaczących przekazów”, na których treści koncentruje się nasza uwaga, a których „znaczenie” regulowane jest względnie jednoznacznie przez pewne
konwencje społeczne. Znaki takie jak wypowiedzi,
zachowania odgrywają doniosłą rolę w badaniu kultury pojętej jako cecha zbiorowości. Są one źródłem
informacji o stanach psychicznych, motywach ich
działań, o ich obrazie społecznego świata, ich postawach i wartościach.
Badanie kultury nie jest rzeczą łatwą. Nie odnosi
się tylko do danych ilościowych badanej grupy społecznej. Jak pisze Stefan Nowak: „badanie kultury to
badanie treści i pozatreściowych własności zarówno
pojedynczych przekazów, jak i ich złożonych układów, jak wreszcie i całościowo pojętego systemu takich układów charakteryzujących zbiorowość, której
kulturę badamy” (Nowak 1985, s.119-121).
W rozważaniach na temat uwarunkowań masowej kultury dominowało przez długi czas przekona-
- 63 -
nie, że określające ją ilościowe kryterium oraz techniczne warunki jej powstania determinują w sposób
absolutny jej obraz. Trzeba też uwzględnić szereg
takich elementów warunkujących jak: społeczno –
ekonomiczna struktura, wywierająca wpływ na organizację kultury masowej, wyznaczone jej funkcje
ideologiczno – polityczne, dominujący typ filozofii
życiowej, tradycje kulturalne danego kraju i stan
instytucji kulturalnych, pozycja społeczna intelektualistów i aspiracje kulturalne określające poziom
kategorii publiczności środków masowego komunikowania (Kłoskowska 1980, s.270-398).
Według Antoniny Kłoskowskiej w zakres kultury masowej wchodzi wszystko, co jest przedmiotem
szerokiego przekazywania i udostępniania wielkim
liczebnie masom pośredniej publiczności. Pomimo
przyjęcia zasady wspólnego mianownika kultura
masowa jest eklektyczna pod względem przedmiotów i poziomów. Jak stwierdza Stanisław Ossowski
kultura masowa odwołuje się do autentycznych,
trwałych i faktycznie uniwersalnych zainteresowań
i postaw, pod tym względem nie różni się od wielkich kreacji artystycznych. Owa kultura składa się
w dużej mierze nie z dzieł stanowiących wytwór autentycznej artystycznej i naukowej twórczości, ale
z rzemieślniczej produkcji realizującej przyjęte formuły. Określona jest tu i treść i forma, która nastawiona jest z reguły na niższy poziom wykształcenia
i wyrobienia umysłowego odbiorców (Kłoskowska
1980, s.271-320).
Ważne jest aby mówić o zróżnicowaniu kultury
wtedy, gdy zachodzi zróżnicowanie indywidualne
zainteresowań, typu osobowości, uzdolnień i psychicznych potrzeb, a nie przynależności do elity
społecznej lub wykluczenia z jej obrębu.
...i co dalej?
W toczących się dyskusjach nad zjawiskami zachodzącymi w kulturze współczesnej często dominuje atmosfera niepokoju. Zwraca się uwagę na
banalizację tych treści kulturowych, które były
dotychczas otaczane szczególnym szacunkiem,
niektóre fenomeny kultury współczesnej (między
innymi reklama) są oskarżane o deprecjację symboli kulturowych. Ów niepokój jest przenoszony
na naszą codzienność, w której prawie nic nie jest
„jak dawniej”. Prowadzi to czasami do dość uproszczonego obrazu rzeczywistości, w którym z jednej
strony jest widoczny świat tradycyjnych wartości,
utożsamiany z kulturą „przeszłości”, z drugiej zaś –
świat komercyjnej, hedonistycznej kultury masowej
reprezentującej teraźniejszość. Okazuje się jednak,
że rzeczywistość jest bardziej złożona. Ciągle trafne
są refleksje Ruth Benedict, że nasza cywilizacja ma
do czynienia z wzorami kulturowymi, które giną na
naszych oczach, i z nowymi, które dopiero ukazują
się na naszym horyzoncie (Jakubowski 2006, s.7).
Niektórzy spośród zwolenników populistycznych interpretacji kultury masowej skłonni są
nawet przyznać, że potencjalnie stanowi ona na-
rzędzie zniewolenia. Jednocześnie podkreślają, że
narzędzie to koniec końców okazuje się nieskuteczne. Odbiorcy owej kultury nie są bowiem bynajmniej skazani na bierność, lecz mogą w „wywrotowy” sposób zinterpretować, wykorzystywać do
własnych celów czy parodiować przekazywane im
treści i tym sposobem doświadczać przyjemności
kontroli i autonomii. Pomagać ma im w tym niejednorodność samej kultury masowej – fakt, iż obok
treści dominujących pojawiają się w niej również
treści dysydenckie, konkurencyjne interpretacje
ogólnie panujących wzorów. Zwolennikiem takiego
podejścia jest John Fiske, który twierdzi, że odbiorcy owej kultury nie są bezbronni, gdyż mogą przekształcać znaczenie otrzymanych przekazów, tak
by dostarczone im semiotyczne zasoby poczęły służyć ich własnym potrzebom i interesom tym samym
stają się oni twórcami tego co Fiske nazywa mianem
kultury popularnej (Rymarczyk 2007, s.171-185).
John Fiske tworzy rozróżnienie pomiędzy kulturą masową, czyli produktami wprowadzonymi
na rynek przez uprzemysłowione społeczeństwo
a kulturą popularną, która przejawia się w sposobach wykorzystywania, nadużywania i niszczenia
owych produktów przez człowieka nadającego im
własne znaczenia i komunikaty. Fiske przedstawia
oryginalne ujęcie znaczenia, jakie dla kultury ma
bycie popularną. Kultury popularnej nie narzuca się
człowiekowi – to on sam jest jej twórcą. Jej znaczenie i przyjemność, którą z niej czerpiemy, stanowią
odbicie naszych gustów i zainteresowań. Autor obala mit bezmyślnego masowego odbiorcy, w zamian
przedstawiając teorię, iż kultura popularna rozwija
się w tak wielu kierunkach właśnie dlatego, że ów
odbiorca odznacza się o wiele większą świadomością, niż się powszechnie sądzi (Fiske 2010, s.17).
Ludzie tworzą kulturę popularną na styku dwóch
płaszczyzn: tej powstałej wokół produktów przemysłów kultury oraz tej wynikającej z codzienności. To
społeczeństwo odpowiada za jej narodziny: kultura
popularna tworzy się w środku, oddolnie; nie da się
narzucić odgórnie. Kultura popularna jest sztuką
wykorzystania tego co daje nam system. Nie oznacza to jednak, że proces konsumpcji zmienia ludzi
w jednorodną masę daną na łaskę wielkich baronów
przemysłu. W społeczeństwach kapitalistycznych
nie istnieje tzw. autentyczna kultura ludowa, która
byłaby wyznacznikiem „nieautentyczności kultury
masowej” tak więc rozpaczanie, z powodu utraty
owej autentyczności jest mało przydatne i wyraża
jedynie romantyczną nostalgię. Wobec tekstów produkowanych przez kulturę masową: ich popularna
interpretacja nie jest jedyną możliwą.
Według Johna Fiske kultury popularnej nie
można zrównać z kulturą ludową, jednak istnieją
między nimi pewne podobieństwa. Choć występują w różnych kontekstach to obie są kulturą ludu.
Kultura popularna nie jest kulturą masową. Termin
kultura masowa stosują ci, którzy sądzą, że towary
kulturowe, wytwarzane i rozpowszechniane przez
odrębne gałęzie przemysłu można ludziom narzucić
- 64 -
w sposób, który wygładza różnice społeczne i skutkuje powstaniem ujednoliconej kultury przeznaczonej dla biernego wyobcowanego odbiorcy masowego. Gdyby taki proces rzeczywiście istniał, a nie
istnieje, byłyby on antykulturowy i antypopularny.
Kultura masowa nie istnieje, to z czym mammy do
czynienia to tylko pesymistyczne, podszyte paniką
teorie kultury masowej, które, w najlepszym wypadku rzucają nieco światła na przemysłowe i ideologiczne imperatywy obowiązujące w bloku władzy . Żadna z tych teorii natomiast w najmniejszym
stopniu nie wyjaśnia zasad działania procesów
kulturowych, które świadczą o tym, że ludzie radzą
sobie z rozmaitymi formami przymusu i albo je odrzucają, albo zmieniają w kulturę popularną (Fiske
2010, s.21-184).
Kultura popularna podobnie jak ludowa troszczy się o siebie sama, jest autentyczna i trwa ponieważ tworzą ją ludzie, których życie komentuje.
Kultura wg Bogdana Suchodolskiego nie może się
rozmijać z życiowymi potrzebami jednostki i społeczeństwa. Droga człowieka do kultury prowadzi
nie tyle przez kontakt z tradycyjnymi wartościami,
zwłaszcza świata antycznego, ile przez jego udział
w nowoczesnych formach życia i działania kulturowego a także społecznego i zawodowego. Przemiany cywilizacyjne jakie zaszły między XIX a XXI
wiekiem zmieniły charakter przestrzeni kulturowej
w jakiej żyje współczesny człowiek. W połowie XX
wieku hierarchia kultur była czytelna i wyraźna,
dziś jednak włączenie kultury wysokiej w obszar
przemysłu powoduje zacieranie się granic tego
procesu. Dziś zdaliśmy sobie sprawę z arbitralności i niekonieczności tej kultury, którą uznajemy za
wysoką; z jej klasowej, czy jakkolwiek inaczej – społecznej lokalizacji: umiejscowienia i ograniczenia
(Jakubowski 2006, s.53-58).
Chociaż teoria społeczeństwa masowego ma
znikome poparcie wśród współczesnych badaczy
i teoretyków masowego komunikowania, jej podstawowe założenie o destrukcyjnym wpływie mediów
i bezbronnych wobec niego odbiorcach nie została
w pełni odrzucona. Zagadnienie kultury masowej
pozostaje kłopotliwe pojęciowo i ideologicznie,
mimo prób stworzenia jej koncepcji pozornie wolnej od wartościowania. Jak dowiódł Pierre Bourdieu
„różne koncepcje wartości kulturowych łączą się
silnie ze społecznymi różnicami klasowymi (Baran
2007, s.77).
Dziś nie jest już jasne, co cennego może nam zaoferować społeczeństwo. Kultura przez wielkie K
ustąpiła miejsca wielości kultur; wszelkie próby
przypisywania czemuś lub komuś roli autorytetu
albo nadawania mu specjalnego statusu spotykają
się z drwiną. Tradycyjny podział na kulturę wysoką
i niską nie ma sensu w świecie, w którym prawda
jest czymś niepewnym (Furedi 2008, s.11).
Nowoczesna kultura masowa najczęściej przedstawia i proponuje sytuacje ludzkie, które nie mają
żadnego związku z życiem odbiorców, a mimo to
stają się dla nich sytuacjami modelowymi. Apoka-
liptycy to ludzie, dla który kultura to samotne kultywowanie swojego wewnętrznego ja. Dostosowani
postrzegają ofertę mass mediów jako dobro kulturowe oddane do dyspozycji wszystkich. Żyjemy w czasach poszerzania sfery kulturalnej w której w końcu dokonuje się na szeroką skalę i to przy udziale
najlepszych obieg sztuki i kultury popularnej. To czy
taka kultura jest produkowana oddolnie czy odgórnie nie jest problemem (Eco 2010, s.43-54).
Kultura popularna, nie zważając na wiek zanurzonych w niej ludzi, współkształtuje świat naszego
codziennego życia, komentuje nasze doświadczenia,
dotyka prawie wszystkich aspektów rzeczywistości społecznej (Jakubowski 2006, s.9).
Pojęcie uczestnictwa inertnego zastępuje się
dziś bardziej aktywnym uczestnikiem wydarzeń
kulturalnych. Uczestnictwo jest zróżnicowane nie
tylko co do częstotliwości, lecz też co do rodzaju.
W uczestnictwie rozróżnia się przede wszystkim
rozmaite stopnie selektywności. Zagadnieniem
w tym wypadku jest nie tyle to, co ludzie wybierają,
ile stopień w jakim kierują się własnymi wyborami
ujawniając indywidualne zainteresowania i gusty
oraz to w jakim stopniu umieją przezwyciężyć pokusy satysfakcji całkowicie przypadkowych lub oferowanych im przez gotowe menu kulturowe: program telewizyjny, pisma rozrywkowe, repertuar
najbliższego kina. Ujęcie od strony uczestnictwa pozwala na budowanie typologii postaw i satysfakcji
na kreślenie społecznych portretów kulturowych.
Ludzie uczestniczą w różnych proporcjach i formach kultury, korzystają w nierównej mierze z różnych przekazów. Jednakże nie dałoby się wydzielić
wydarzeń z całości kultury, żadnych wyników, działów, które miałyby całkowicie specyficzną publiczność o określonym obliczu społecznym. Wszystkie
segmenty społeczne uczestniczą przynajmniej jakimiś swoimi znikomymi odłamami we wszystkich
formach kultury. Także żaden ów segment nie zamyka się w obrębie własnej kultury (Łakomy 1997,
s.8-9).
Sposoby artykulacji kultury są wypadkową biologicznych możliwości i kulturowych przymusów.
Cechy rzeczowe kultury formułują rodzaj filtru,
który wytwarza jej infrastrukturę. Audiowizualność jako wzorzec kształtuje percepcję całościową w miejsce fragmentarycznej, sumującej – która
polega na kompleksowym odbiorze sytuacji, na
umiejętności dynamicznego ujmowania stosunków
człowieka z innymi ludźmi, ze światem kultury.
Z percepcją całościową powiązany jest relacyjny
typ myślenia – w miejsce linearnego, przyczynowo
skutkowego, który charakteryzuje się wieloaspektowym ujmowaniem zjawisk, operowaniem kategoriami części i całości. Model ów zakłada umiejętność odróżniania fikcji od przekazów odnoszących
się do realności. Opanowanie reguł tej komunikacji
pośredniej pozwala na pokonanie iluzji uczestnictwa bezpośredniego, uczy odczytywania wpisanych w tekst założeń, rozszyfrowywania intencji
czy selekcji komunikacyjnych ofert. Ułatwia przez
- 65 -
to nabywanie dystansu do proponowanych treści.
Artykulacja świata w niewielkim tylko stopniu
przekracza własne doświadczenie odbiorcy (są to
na ogół stereotypowe zbitki). Stąd zdolność do zauważania głównie tego co już znane, przyjmowania
tego co wiadome.
Funkcjonowanie w obrębie własnej kultury polega zazwyczaj na nieświadomym kierowaniu się
wzorami. Wzorce te są nie tyle poznane co odczuwane, są kwestią nie tyle świadomego opisu co naiwnej praktyki - jak ujął to Edwar Sapir (Hopfinger
1997, s.50-66).
Zaprezentowany artykuł stanowi próbę syntetycznego przedstawienia problemu przeobrażania
kultury masowej od momentu jej zaistnienia do
czasów współczesnych. Wynika z niego, iż kultura
należy do nieuchwytnych pojęć, jest subtelną odpowiedzią i odzwierciedleniem nowych zachowań,
upodobań i hierarchii wartości. Świadome uczestnictwo w kulturze dzisiaj polegałoby zatem na intuicyjnym przyswajaniu sobie „własnej kultury”
i umiejętnym poddawaniu tego doświadczenia kontroli umysłu, na świadomym uczeniu się wzorów
i norm spoza własnej kultury, na rozumieniu odrębnych sposobów bycia i wartościowania. Na swobodnym poruszaniu się po obszarach obu tych światów,
z zachowaniem swej tożsamości.
Literatura:
1.Adamski F.(1984), Kościół a kultura masowa,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
2.Baran S.J.(2007), Teorie komunikowania masowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Krakowskiego, Kraków
3.Bogunia – Borowska M.(red.)(2009), Barwy codzienności. Analiza socjologiczna, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa
4.Burszta W.(red.)(2008), Kiczosfery współczesności, Wydawnictwo Academica, Warszawa
5.Czerwiński M.(red.)(1980), Telewizja i społeczeństwo, Wydawnictwo Radia i Telewizji, Warszawa
6.Czubaj M.( 2001), Szaman z globalnej wioski, „Polityka” Nr37
7.Eco U.(2010), Apokaliptycy i dostosowani, Wydawnictwo WIAB, Warszawa
8.Encyklopedia Socjologii, 1999, Oficyna Naukowa, Warszawa
9.Fiske J.(2010), Zrozumieć kulturę popularną, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
10. Friszke A.(1998), Przystosowanie i opór, Więź,
Warszawa
11.Furedi F.(2008), Gdzie się podziali wszyscy intelektualiści, Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa
12.Hopfinger M.(1997), Kultura audiowizualna
u progu XXI wieku, Instytut Badań Literackich
PAN, Warszawa
13.Jakubowski W.(2006), Edukacja w świecie kultury popularnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków
14.Janion M.(1996), Czy będziesz wiedział co przeżyłeś?, Sic, Warszawa
15.Kłoskowska A.(1980), Kultura masowa. Krytyka
i obrona, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa
16.Kossak J.(1966), Dylematy kultury masowej, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa
17.Kozielecki J.(1997), Transgresja i kultura, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
18.Łakomy H.(1997), Zagadnienia kultury masowej,
Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków
19.Majewski T.(red.)(2009), Rekonfiguracje modernizmu – nowoczesność i kultura popularna,Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa
20.Mcquail D.(2007), Teorie komunikowania masowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
21.Nowak S.(1985), Metodologia badań społecznych,
Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa
22.Pacholski M., Słaboń A.(1997), Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków
23.Pawłowska R.(1999), Co cię czeka gimnazjalisto?
w: Aspiracje dzieci i młodzieży na przełomie
wieków, Edukacja i Dialog Nr 9/10
24.Pęczak M.(2001), Szok - Show, „Polityka” Nr8
25.Pietrasik Z.(2000), Olimp z laserami, „Polityka”
Nr13
26.Rymarczyk P.(2007), Kultura masowa a cielesne
przyjemności, „Kultura i Społeczeństwo”, T 3
27.Scruton R.(2010), Kultura jest ważna, Zysk i Spółka, Poznań
28.Siciński A.(red.)(1998), Do i od socjalizmu, Wydawnictwo IFIS PAN, Warszawa
29.Szlendak T.(2004), Supermarketyzacja, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
30.Sztompka P.(2004), Socjologia, Znak, Kraków
31.Toepliz K.T.(1981), Wszystko dla wszystkich,
Omega, Warszawa
32.Żygulski K.(1966), Drogi rozwoju kultury masowej, Wydawnictwo Związkowe CRZZ, Warszawa
- 66 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
“Mass culture” and what’s next?
“MASS CULTURE” AND WHAT’S NEXT?
Agata Pasek – Gawlikowska
The John Paul II Catholic University of Lublin
Pasek-Gawlikowska A. (2013), Mass culture and what’s next ? Social Dissertations, 1 (VII), p. 67-76
Summary: In this article the issue of the transformation of mass culture, from its beginning to the modern times, was
synthetically presented. The conclusion is that culture is indefinable; it is subjective response as well as the reflection of
new behaviours, preferences or hierarchies of values. Nowadays, the voluntary participation in culture would mean institutional acquisition and of „self-culture”, controlling it with one’s mind and concious learning of schemes or standards derived
from other cultures. The ideal solution would be to freely use both those worlds, retaining self-identity at the same time.
The article was based on available dissertations, press sources and published research results.
Key Words: mass culture, popular culture, youth, spare time, media.
„There’s no vaguer word than culture”
Johann Gottfried Herder
Introduction
Mass culture has a relatively long history. That
is true that it has progressed intensively through
postwar years, but this phenomenon had been progressing gradually for at least past two hundred
years. Mass culture, along with industrialisation
and urban development, is the effect of industrial
revolution. It was assocoated with vulgar culture,
the culture of the lowest stage (according to Edward
Shils there are three stages of culture: higher culture – distinguished, common culture, and low culture. Mass culture was created as a dominant form
of symbolic culture in industrialised, urbanised societies. At the same time local societies stopped being isolated and the migration to cities began. Due
to quantitative increase in society, compatible with
modern form of urbanisation, there was a need for
industrialization, which was the essential condition
for the birth of mass culture. Societies that mass
culture originates from are often called mass societies. They have specific features of social bonds that
are responsible for economic and technological progress. (Klosowska 1980, p.94-103)
There are a few conditions for mass culture to extend. As for technical achivements supporting mass
production development it’s worth to mention the
introduction of mechanic press in the beginning of
19th century. Another condition necessary for mass
culture to develop is the popularization of education
progressing along with the process of relative democratization of societies. Setting standards of culture
required not only fulfilling some tecchnical condiAdress for correspondence: Agata Pasek – Gawlikowska, The
John Paul II Catholic University of Lublin, Al. Racławickie 14,
20-950 Lublin
tions, but also creating the type of „mass addressee”;
such addressee is given a set of standard tastes.
Technical and social-economical progress enabled the reduction of work time, increasing free
time that could be used for culture. Another important effect of industrial development was increasing
employment of women. This fact was significant for
culture phenomena. A woman became active, earning, subjective to career member of society whose
taste and needs truly influence products and services market. One-generation family type started to
prevail (Zygulski 1966, p.45)
Then first definitions of mass culture, describing its uniqeness, appeared. Georges Friedmann’s,
french sociologist, definition is one of them. For him
mass culture is the overall of consumer goods intended for the public, in the broadest possible meaning of this term, using mass messaging; a part of the
technical civilazation. These goods satisfy certain,
specific, human needs, i.e. so called optional needs;
those that appear when basic needs are satisfied.
This considers aesthetic needs, cognitive needs, and
most of all the need of recreation and entertainment. Quoting Adamski: „mass culture is being associated with phenomena of simultaneous conveyance
of perfect or analogous content broadcasted from
a few sources to great masses of receivers and homogeneous forms of entertaining activity of crowds
of people” (Adamski, 1984, p.7-8)
„Mass destination” of mass culture was subdued
to gradual development. Due to the turn of 18th century’s democratisation of culture process some issues, especially suitable for mass popularisation, appeared. Then, they became peculiar for later, more
and more mass in terms of quantity, culture. Quick
technical changes in the beginning of 19th century
were connected with demographic revolution; population explosion. Simultaneously with the development of railway communication, the concentration
of population in cities increased was increasing.
- 67 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
The culture from the beginning of industrial
revolution in 19th century had similar features in
every place. Everywhere great human masses were
subjected to the rythm of mechanical, specialised,
standard set work that new ways of communication, such as press, radio or further even television,
broadly and quickly distributed. Symbolic culture
began to acquire uniformed and mass patterns of direct culture. At the same time the psyche of a to-be
addressee started to be shaped by the psychological
effects of mechanized and atomized work process
(Kloskowska 1980, p. 105-111). The transformation
of social bonds that enabled culture development
shall be given a special attention as in sociological
terms that is one of the most important conditions
for mass culture formation.
As we know, what is the most essential in social
phenomena is interaction that may take up a form
of direct contact or occasional and superficial contact. It may also be based on the influence that people in complex social institution’s organization have
as well as on telemethods of transmitting symbolic
content. Ferdinand Tonnies was the first sociologist
to define roles and the character of mass communication tools as a specific part of bonds of great and
individualised society in which human relations are
based on money. On the other hand, Charles Cooley
thought interpersonal human communication to be
an elementary factor of social relations. However, he
was aware of the fact that this communication, run
by a formal organization, is based on the activity of
mass communication tools that constitute indirect
and material relations. He anticipated that, due to
development of mass information and communication tools, inexpensive and convenient uniformism
would get popularity.
Another theoreticians of „mass societies”, i.e.
J.S. Mill and William Kornhauser, stated that elites
don’t infulence masses exclusively. There is also
analogous phenomenon; masses create elites as
well. A mass urban society is quantitively big and
spatially dispersed. That is the reason why its specific sociological features appear. Loosening of real
social relationships is characteristic for this society. Despite being physically condensed in area they
keep social distance between each other; they are
indifferent for each other. This is why this society
is described as atomised and anonymous. Social
relations are material, not personal. In the mass society mass ccommunication tools are essential for
the process of society’s communication, unification
and uniformisation. That is family that becomes
the medium between an individual and the society;
it creates conditions for intellectual and moral tie.
Family has a great impact on setting range and the
character of participation in culture of its members;
it creates opinions and attitudes (Kloskowska 1980,
p.119-140).
The necessary condition for mass culture to occur turned out to be spare time that, in sociological terms, is not work break or rest. It plays a role
of work organising system and social relations. In
that sense, free time does not have its equivalent in
a original community nor in a traditional rural local
society. With the beginning of mass society, a seperate way of spending free time by each social class
was visible. Veblen in USA and Joffre Dumazedier in
France, both dealt with research considering ways
of spending free time. Thus, undoubtedly, the turn
of 18th century was the time of the appearance of
mass culture. That was the time of great changes,
both historic and social, have their reflection in culture (Kloskowska 1980, p.141-150). Jean Baudrillard, called the pope of postmodernism, was a theoretician of 20th century mass culture. He diagnosed
the condition of culture in simulacrum categories;
a copy without its original version. He suggested that
modern culture is the culture of simulation. There is
no reference to strong irrefutable values. Truth, if
exists, in all circumstances is not to be found beyond
illusion, but in illusion itself; in illusion that is said to
have substituted „true reality”. All these „the end”
auguries and lack of continuity statements did not
cause a sullen philosophical pessimism nor, as the
opponents of postmodernism wanted, nihilism. It
resulted in openness for a cogitation upon problems
of popular culture once disregarded by intellectuals. Television, advertisements and cinema became
the issue of concern. According to Jean Baudrillard:
„Media are not responsible; they only distribute irresponsibility that nowadays became our method to
socially solidarize.” Citizens do not consciously decide to watch tv. They do that as a result of some kind
of attraction, satisfaction. How are we supposed to
think if we can adapt to video motion and do whatever we want. Mass culture has revealed its ugly and
trite self. It is not easy to find the most meaningful
amongst various expressions beacuse all seem to be
equally important or unimportant. Jean Baudrillard
stated that the world has gone insane. He describes
a postmodern man as following: „his status is weird;
he is like a particle, a free electron, an elementary
particle. Such a type of particle is no longer subjected to some kind of destiny. This type of particle has
changed destiny, to some degree, into unfortunate
experiments with itself. This the penultimate stage
of the culture that we know.” He means inevitable,
for him, the end of some specific, all in all optimistic but naive at the same time, world perception. All
that is left is sceptisism or even scepticism which
is the result of the virtual reality virus that takes
toll on culture. Such a state affair is the effect of the
domination of illusion that appropriates everything;
the effect of illusion that became reality. Despite the
fact that western culture is thought to be blase and
had many crises in its history, it is still of high importance. However, it is possible that this culture
will fade away soon (Peczak 2001, p.45-48).
Theoreticians, not with as much confidence as
they used to, speak about two different cultures:
high and low. It is a well known fact that high culture and low culture continually coexist and are
- 68 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
described together as a 20th century culture. Orthodox theorists try to set irrefutable hierarchies
by seperating elitist from common. However, it is
not easy to defend such efforts from relativists that
question the possibility of this solution. According
to Maryvonne De Saint Pulgent’s words in the summary of her book „Ruled by Culture”: „Culture is the
object of trade exchange. We just have to know what
do we let and what we do not let” (Pietrasik 2000,
p.73).
One of the characteristic features of postmodernism is „blending” high culture with mass culture, using their favourite conventions and genres
or qouting, using the same conditions, former or latter. It was Umberto Eco who wanted to „to lessen
the difference between poetry and not-poetry what
would enable a dialog between high and low culture.
His postmodernist „Foucault’s Pendulum” is an interesting example of combining mass composition
with having high ambitions.
Benjamin R. Barber, the author of the famous
book „Jihad vs. McWorld”, persuades us that these
are not we but others that decide on clothing market and in culture in general. He states that such
a state of affairs may lead to the rise of new totalitarian societies. It does not seem to be true as such
a change would require masses’ permission. The
young, well-educated audience more often choose
valuable offer; no matter whether it is high or low
culture. The freedom sphere is being extended by
new technologies. An internet user has a choice. He
can decide whether to watch pornography or to contemplate upon artworks.
The process of mass culture formation.
Culture is a dynamic process. It is subjected to
triada rules. According to Adam Wiercinski it is
possible to distinguish three stages. First, a given
community, be it a continent, a nation, a social class,
creates its heritage. That is when various material,
symbolic and social artefacts emerge. In the second
stage those artefaccts develop, reach its organisational and perfection maximum. They become
a well-balanced system due to their stabilization
and consolidation. In the end, usually after a long
period of existence, those artefacts disorganize, corrode and collapse. In some circumstances, the most
valuable elements of a dying culture are incorporated into folk culture. These progressive or regressive
changes that consider a given community are called
the evolution of evolution.
Culture is being changed on two main levels. The
first is spontaneous, accidental, processing slowly, in
a long period of time. The second is more complex.
B.F. Skinner calls it culture designing . On this level
emerge traditions that are subordinated to selection.
The emergence of these new traditions is connected
with satisfying vital, soacial and personal conditions.
In order to satisfy them people on purpose take some
certain actions (Kozielecki 1997, p.36-207).
The beginning of mass culture in the first stage
in Poland was similar to that in other countries. It
was the result of dual process; the result of the popularisation of social work as well as spontaneous,
commercial extension of culture. It was the interwar period when culture took a first step to become
mass. That was the time of extreme change of political and social-economical situation. The second step
in Poland took place during the postwar period. It
meant the culture revolution following the political
revolution. The 40s revolution made way to modern
mass culture. At present, the specificity of mass culture in Poland is not about the lack of similar elements resembling the content of western mass culture (sometimes taking form of a borrowing) but on
their range and position in this culture’s structure.
Its characteristic features are media’s attitude towards a culture addressee, that do not treat a reader, a spectator or a listener as a anonymous mass,
and better audience (Kloskowska 1980, p.400-452).
Since the end of the second world war, the polish society entered the phase of deep transformation of its
social-economical structure. Until 1939 most people
(around 60%) lived in villages and their urban and
industrial development started. Millions of workers
migrated from villages to cities finding non-agricultural jobs. Western and northern Poland became
the place of cultural processes that changed not only
those times, but also the map of polish culture. In
this area, during historically really short time, the
integration of new society consisting of migrating native people and other migrating masses took
place. The language, traditions, opinions and expectations fields were unified.
Simulataneously with urban and industrial development the net of mass communiaction tools systematically extended. The number of press magazines distributed in millions of copies, the number of
hours of radio or tv broadcast, opening new cinemas,
the number of tv satellites, also the development of
schools and the elimination of illiteracy – all these
factors played roles of culture development indicators. In Silesia as well as in northern and western
parts of Poland, since the beginning of 60s, these indicators not-so-visibly different comparing to those
in western Europe. (Zygulski 1966, p.62-69).
The polish society of 70s for the first time was
experiencing mass culture for such a great degree.
Gierek’s opening of borders for the influence of youth
music and commercial film production resulted in the
feeling of cultural bonds with the West; it placated the
tension present in the previous decade. Young Poles
began to copy behavioural and aesthetic schemes
as well as dreams about good living conditions from
western mass culture (Friszke 1998, p.128).
Despite the dramatic situation of that time, the
discussion about the condition of polish culture was
easier for the main demand was the democratisation of culture and the freedom of artistic expression. Krzystof Zanussi described the 90s “the unproductive period” and brought attention to “overall
- 69 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
sadness” that Europeans scattered with American
products experienced. In Rzyszard Kapuscinski’s
opinion we observed how mass society transformed
into global society, i.e. lacking its own culture; how
new media create the world simultaneous, available
and well-disposed towards everyone. He claimed
that in the era of globalisation we witness the strong
clash of European and American attitudes. The former is romantic; it is simply the effect of disinterested human creativity. The latter is pragmatic; for this
attitude culture, education and science are percepted in categories of possible gain. Nowadays, this is
the American attitude that seem to prevail (Czubaj
2000, p.17).
The elementary features of mass culture are
great number of addressees and setting content
standards. Press, radio, tv, cinema, books – all these
are percepted as traditional mass culture areas. As
the result of the technical progress in the end of 20th
century connected with media results, new fields of
this culture emerged. For example tape recording,
CDs, video games (Pacholski, Slabon 1999, p.43).
The term “culture audience” fades in the frames
of mass culture and mass communication tools for
everyone is a potential addressee of a movie, a tv
programme or a show. The addressee that in traditional order seeks culture is amazed once he finds
it. The addressee that is being wanted by culture is
the mass culture addressee. He has no other choice
but to receive that what in his mind has a chance to
react for something already known and commonly
understood (Toeplitz 1981, p.60-61).
Nowadays, “mass culture” has first of all historical meaning. We can seperate it into two terms: mass
culture that is specific for the “second wave” world,
and the diverse popular culture characteristic for
the present. This distinction in some sense shows
differences between modern the society of 50s and
the modern society. This diversity is to be seen in
music shops where the number of CD stalls signifies the number of genres (classic music, rock, jazz
reggae, folk, dance). It is to be seen when switching
tv channels, watching another tv programmes addressed to diverse a addressee interseted in diverse
topics. A modern participant rather chooses than receives transmitting content. In that sense, the popular culture is the source of emancipation for there
are plenty of valid cultures and ways of interpreting
popular culture. Popular is equal to intelligible, not
complex, easily understood. Beacuse of electronic
media the works of high culture artists get popularity (Jakubowski 2006, p.21-22).
Modern culture is the culture of expression. Maria Janion: “beacuse what we want to persuade people with high culture is the awareness of existence.
However often they ask why do they need that? They
do not want to consciously experience. ‘I don’t want
to have this awareness of existence. I want to live
surrounded by pretence, dazed by tv’.”. There emerges the transition between word culture and motion
culture what, in Janion’s opinion, is dangerous. The
speed of motions and their constant flow becomes
the common philosophy of life perception; it does
not allow contemplation. She also writes about the
possibility of the emergence of transition between
mass culture and a mass human. Such a transition
would inform audience and society that the culture
is new. Mass culture does not teach speech as it is
not able to do that. It has to use a simplification (Janion 1996, p.34-101).
Every culture age has its own cultural character, its own features and unique style. Changes
undoubtedly have impact on people’s characters.
Nowadays, it is loud about the phenomenon of cultural pluralism. People live in different ways, but in
every community there is some certain, common for
its members, way of living; a obligatory scheme of
acting and thinking. Diversity, external heterogeneity between different communities and uniformity,
i.e. internal homogeneity – these are two ascertainments that modern culture consists of (Szlendak
2004, p.15-16). Piotr Sztompka describes it as the
late present; that is in fact the continuation of modern age. It is its present wave but with exaggerated
and overdrawn features. Modern culture consists
of a new form of trust, new forms of risk, unintelligibility, uncertainty of social situations along with
the globalisation of culture and economy (Sztompka
2004, p.563).
In public speech complaints that high culture option almost extincted and that mass production in
its most primitive type rules are heard. There are
many fake beliefs of which this mentioned is one
of the most popular ones. The belief that deeper
meanings are to be found only in works categorised
as high culture is still valid. According to Olga Tokarczuk, nowadays true values are transmitted by
mass culture and high culture disappoints. More
often we discover that popular works contain deep
thoughts and in opposite there are works with deep
title but empty inside. That is why this distincion is
less and less accurate. As Zdzislaw Pietrasik states,
the culture called as high is still “a fake pocket token used to deceive a headpatron”. An average art
consumer has a feeling of excess similar to that of
a client that comes into one-hectare-big supermarket. It was easier when on a bookshelf where only
two valuable books, one film a week in a cinema and
only one programme on tv. All the time we are made
to choose, but there is lack of “guides” that would
lead us through all this chaos. In most influencial
electronic media people who rule are critics that divide works into two mutually exclusive categories.
Namely, something can be “cool” or “boring” but it
does not mean anything. But people who have the
real influence are marketing specialist. It is up to
them to substitute great works with great events.
That is the present look of our cultural landscape
without frames, not clearly blurred, but also not devoid
of brighter colours. The colour - blind are to blame for
seeing only the grey (Piertasik 2000, p. 73 – 74).
- 70 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Mass culture “under attack”
The critics of mass culture is very high and
probably much more stronger than its defence. The
mass culture is accused of seeing the community
as a mass window, and an art as a source to attract
the crowd (by Friedrich Nietzsche, Oswald Spengler
and Ortega y Gusset). But the community attracts
only the ordinary dull picture of human’s life, which
is experienced by all of us, but consciously only by
few. The art is treated as a way to gain profit, what
leads to prepared prescriptions for artistic creativity, and adheres to bad tastes of the audience. The
F. Nietzsche’s and F. Tonne’s critique was based on
condemning the mechanical, the commercialism
and the mass in creation and reception. They believed that the mass culture is an entertainment
culture designated for the affluent world.
There are two main trends in mass critics. The
first takes into account mass consumers, the second
manipulators and culture makers. All the experts,
who have the greatest impact on the culture of the
20th century, like scientists, doctors and teachers,
are deprived of the real knowledge, because they
renounce any disinterested inquiry and the broader
humanistic culture.
The massification is condemned for levelling and
degradation of values, but I. Mannheim contrasts
this definition by showing the right culture democratization which has unlimited availability and extension of the communication range. He believes
that mass availability of intellectual elite and its
abundant growth was the potential cause of lowing
their prestige (Kłoskowska 1980, p. 224 – 270).
In the mid – fifties Erich Fromm defined the
present attitude towards culture as the result of the
“pressing bottom” system. It was the mechanic and
automatic organization meeting the needs, which
created the passive attitude towards world, obscene
materialism and consumer treating of spiritual values.
McDonald does not leave the mass culture critics only to society. He states that producers and the
taste/style creators are mostly responsible for the
present condition of the culture.
Today’s American critics say that trying to coverage communicated contents to possibly most numerous heterogeneous public, leads to lower the
level of this content and search for the common
lowest denominator. Even the most reticent American critics like Van Den Haag, S.E. Hymen and H. S.
Hughes, who do not claim that the common denominator must be the lowest, still see a threat to culture
values in mechanism of inevitable uniformity. The
critics of American mass culture often accuse it of
propagation of passiveness and conformism.
The “picture – document” as a main tool of communication content is the most developed stadium
of non – individualisation and universalisation of
mass culture form. Intellectual critics of mass culture remind that “like what we get is not the same
as get what we like”. The producers want to get the
maximum profit and achieve the widest possible
market for propaganda and political reasons.
One of the main critical topics is the unification,
which is the threat for the autonomy and creativity
of individuals. Instead it is a massive production of
things and literature with its trivial and limited in
its repertory contents. The high culture was identified with the non – repetitive value.
The popular culture was seen as a tool to unify
humans’ tastes, standards of behaviour, even needs
and dreams. It was suppose to be a culture for everybody, where “every” meant someone from a crowd,
which may be formed just to fit to a formless mass
(Pawłowska 1999, p. 21 – 22).
These days the mass culture is popularising
more mature and abundant knowledge, even if it is
done in a sufficient and superficial way. It is propagated in accordance with Karl Manheim definition
of limited functional rationalism. Relatively to huge
social structures, the mass culture plays the role
analogical to the folk culture in many local communities. It integrates huge social structures with the
small social units in the area. It contains not only
such elements of art like literature or music, but also
elements of news and knowledge (In England and
France about 30 % of the TV programme is focused
on news)
In the beginning of the 20th century Charles
Cooley was trying to fight with the “dead level” theory – the radical form of criticism of mass culture. He
contrasted optimistic faith in humanitarian effects
of the mass media to create a situation when the
people and the continents may get closer and create
new conditions of individualism of choice. Nicolas de
Condorcet and Charles Cooley saw the power tool of
public opinion in mass media. Condemned by theorists of mass culture the rape motive is nor a discovery neither a specification of this particular culture.
The reception of this popular content does not have
criminal nature. It is worth admitting however, that
in some range, in accordance with a category particularly susceptible to the influence of the public,
this motive has a negative impact judging by the
principles of social coexistence point of view. Soap
operas are for the most of people the source of moral education, the knowledge of life and human relationships. These are substitutes of the direct social
contacts.
The mass culture does not substitute all local
contacts, but it completes them. It meets crucial psychosocial need for entertainment. It gives the pastimes a passive nature. A. Kłoskowska also stresses the hypertrophy of the entertainment functions
of its components: the press, radio, and television.
It works like a feedback, but according to Charles
Mills, the individual receives opinions more often
than gives them. The individual cannot state his
own opinion against manipulators of mass media,
without having difficulties. The mass culture is also
called “the little poor humanism”, it emerges victo-
- 71 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
rious from the confrontation and cooperation with
authentic works of the great humanism. It is the
global culture of communities.
According to Marcel Lefebvre the mass culture is
the answer to real social need: the need to run away
from the circle of alienation at work and from ordinary life. M. Lefebvre tends to justify mass culture
as a possibility, but he criticises it as a way of realizing it. (Kłoskowska 1980, p. 358 – 367).
Joffre Dumazedier represents French sociologists, who are concentrated on subjective elements
of mass culture. He discovers the level of factual reception. He finds ambivalence of the tastes, which
may be compared to Mannheim’s term of “losing
the distance” . He concludes that functions of mass
culture go far beyond narrowly understood sources of intellectual enrichment and aesthetic experiences. They have crucial meaning for socialization,
integration and meeting psychological needs of the
members of the community and small social groups.
This culture is the answer for essential and justified human needs in modern society. In some cases
it is used as a critics of everyday life, inverted reflection, but at the same time the real picture of reality.
George Seldes is in the group of opponents
against immanent evil of mass culture. According
to his interpretation, interests and tastes/styles of
various audience, have general and unspecified nature. General type of culture’s expectations with respect to the mass media, may be appeased in many
various ways. In this system of creating culture,
most of the intellectual, aesthetical and emotional
needs of the audience remains unsatisfied. The producers, in accordance with their interests and criteria to achieve success, analyze some part of these
needs in their own way. G. Seldes believes that the
culture producers create the audience. He supports
Lewis’s Mumford point of view, who claims that the
only way to offset the people of good art is the failure of delivery it.
Bernard Berelson, the one of leading researchers
of mass culture and the mass media, recommends, as
a way of evolution of standardized content, (which
creates the interest and the level of taste in mass audience) increasing the scale of variety of consumer
categories (Kłoskowska 1980, p. 279).
According to Stefan Żółkiewski: “The type of the
culture is determined by the nature of the base, the
stage of development of class relations, material
conditions, quantitative ratios. Furthermore, psychological factors and technical and material conditions of the public/audience culture are determined
directly by mentioned above”. In consequence the
type of the culture determines the choice of culture
behaviours. The type of the culture, however, does
not determine the choice and directions of values
available under a specific cultural behaviour. Therefore, within a one type of a mass culture, many
styles and hierarchies of values are possible. The
homogenization of mass culture is also mentioned
as a result of including to this particular culture ele-
ments of culture on the higher level to connect, mix
and compare the elements from different culture
levels. There is a simplifying homogenization which
streamlines the elements of the higher culture.
There is one called immanent homogenization – it
includes elements which attract wider range of audience to the piece of art of a higher culture. The most
common seems to be mechanic homogenization established by parallel which was the result of mixed
levels (Siciński 1998, p. 252 – 253).
The homogenization of the mass culture to
the middle class audience makes its content and
information available to everyone. This creates
a phenomenon that could be called cultural Malthusianism; on one hand a small amount of culture
animators, on the other hand - multitude of its passive consumers. Passive use of culture cannot develop higher-order needs of individuals and society. In
general, taking into account culture’s goods and services, which are important for the comprehensive
development of the personality means that the cultural participation is related to the transfer funds
(Łakomy 1997, p.9).
Among the narrower social circles, the higher
culture is compared with academism. But on the
level of mass reception among widest layers the
kitsch is the synonym of mass culture for Clement
Greenberg. The cultural products provided by the
most popular mass media may represent various
levels of the culture, not only the lowest one. This
is the phenomenon of homogenization. Quantitative
scale of demand and belief that huge amount and
variety of the content attracts the largest audience,
makes the organisers and the producers of mass culture to use all the pieces of art and works in a wide
range with hope to meet the audience expectations.
Such inspiration is also wanted in higher culture,
and thus a steady but selective flow of content is
possible at both levels. The selection is dependent
on the ability of the audience, but in a wide range,
what is worth mentioning, from the cultural policy.
From the culture homogenization arises a fact, that
it is not possible to counter mass culture with the
higher culture as a separate cultural type. Judging
by institutional criterion of the culture levels, the
mass culture treated en bloc may be counter with
culture of special and narrow interests, but not with
the higher culture. Furthermore, even with extreme
commercialism and domination of vulgar and trivial contents in the mass culture, there is no absolute division between the mass media system and
the higher level culture. The problem is the context
and the proportions of which the higher culture elements occur in mass media (Kłoskowska 1980, p.
280 – 286).
The mass culture seen from the sociological
point of view is not only the sum of variety mass-duplicate contents, but also a social frame of its effect.
This particular frame is different with traditional
forms of higher culture surrounded with prestige,
the source of which was conditioned by the social
- 72 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
status of its audience, and different with democratization of the culture. It is also different when related
to the book which we bought to our library (book
collection), different when the book was bought on
the petrol station together with a magazine, and
threw out with it. Similar difference occurs when listening to the concert in the Philharmonic and to the
radio when cleaning up the house or seeing a play in
the theatre and watching TV at home (Kłoskowska
1980, p. 352 – 357).
The traditional subject of the culture’s sociology
is a survey of “participation in culture”. The search
is conducted to find a relation between the social
diversity and different types of cultural activities
(Pacholski, Słaboń 1997, p. 43).
The culture by Stefan Nowak may be seen in two
ways. Firstly, as a kind of aggregate or structural
feature of the community which is described as the
certain modes of thought and behaviour of the people
involved in a variety of interactions, as well as interfacing various elements of the material environment.
Secondly, there are behaviours and beliefs of people
and complex communities in their structures, which
are created by these people through the relation between them, and in which these beliefs and behaviours are shaped and may function. Finally, different
way of seeing the culture is that it is a system of designs with concrete content, not a human “reductive
substrate”, but a fact of existence and working these
designs in a society. Culture which is seen in this
way is a system of signs and “meaningful messages”
formed by them, and their ”meaning” is regulated
relatively clear by certain social conventions. Things
like speeches and behaviours play magnificent role in
research in every culture understood as the feature
of the community. They are the source of information
about psychological state of mind, motives of people’s
actions, their picture of the social world, their attitudes and values.
The culture research is not easy and is not only
related to quantitative data of studied social group.
Just as Stefan Nowak writes: “the research of the
culture is the research of the content and the characteristics beyond the content, both individual messages and complex systems. Finally, system conceived as a whole with complexes describing reality,
of which the culture is researched” (Nowak 1985, p.
119 – 121).
Considering the factors of the mass culture, there
was a belief for a long time, that the quantitative criterion and technical conditions which specified its
creation, determine its picture in an absolute way.
Furthermore, more elements should be taken into
account: social and economic structure which influences the organization of the mass culture, designated ideological and political functions, the dominating type of life philosophy, cultural traditions of the
country, the condition of the cultural institutions,
the social status of the intellectuals and cultural aspirations which define the level of category in public
mass media (Kłoskowska 1980, p. 270 – 398).
According to Antonina Kłoskowska the scope of
mass media includes all what is the subject of wide
communication and sharing with numerically large
masses of indirect public. In spite of the joint nominative rule, the mass culture is eclectic under its
subjects and levels. As Stanisław Ossowski says the
mass culture recalls to the authentic, permanent
and universal interests and beliefs and in this regard
does not differ from the great artistic creations. This
particular culture is, in a large part, a craft fabrication realising already established formulas, rather
than works in the creation of genuine artistic and
scientific creativity. The content and the form is already defined, and is usually set on the lower level
of education and intellectual sophistication of the
audience (Kłoskowska 1980, p. 271 – 320).
The variety of cultures is worth mentioning
when the variation of individual interest, type of
personalities, or abilities and psychological needs
occurs, but it is not when it comes to membership or
exclusion to the social life.
…and what next?
In discussions about the phenomenon of the
modern culture, the anxiety often occurs. The attention is focused on simplifying these culture contents which were truly respected till now. Some of
the events in this particular culture, like advertisements, are accused of the depreciation of the culture
symbols. This anxiety is transferred into our reality
where almost nothing is “like it was before”. It sometimes leads to simplify the picture of reality where
the world of traditional values is identified with the
culture from the past, and the world of commercial,
hedonistic mass culture represents the presence.
But the reality turns out to be much more complicated. The reflections of Ruth Benedict are still very accurate, when she says that our civilisation is dealing
with the culture patterns, which are dying in front
of our eyes, when at the same time new patterns are
coming up in the horizon (Jakubowski 2006, p. 7).
Some of the followers of the populist interpretation of the mass culture are willing to admit that
potentially it is the tool of slavery. Simultaneously
they state that in the end this tool becomes ineffective. The culture audience is far from being passive,
the receivers (Audience) can in a “subversive” way
interpret and use the culture to their own purposes, or even parody the contents and by this way
experience the pleasure of autonomy and control.
Heterogeneity of the mass culture may be helpful
in this process, especially the fact that next to the
dominant contents appear dissident and competitive ones with interpretations of general patterns.
John Fiske is the follower of this kind of behaviour. He states that the culture audience is not vulnerable, because they are able to recreate the meaning of received messages, so the semiotic resources
which are delivered, will serve their interests and
needs. Ipso facto, they become the creators of the
- 73 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
phenomenon which Fiske described as the pop culture (Rymarczyk 2007, p. 171 – 185).
John Fiske creates the difference between the
mass culture, which is the product delivered on the
market by industrialised society, and a pop culture
which occurs in a ways of utilising, abusing and destroying these products by human, who is giving
them his own meaning and messages. Fiske introduces the original definition of the popularisation of
the culture. The pop culture is not imposing to human – the human is the creator. Its meaning and the
pleasure that we derive from it are the reflections
of our tastes and interests. The author turns down
the myth of the thoughtless mass audience. Instead
he presents the theory that the pop culture is developing in so many directions, because the audience
is much more conscious than it is mostly believed.
(Fiske 2010, p.17).
People create the pop culture in two directions:
the first one was created by industry products of the
culture, and the second aroused from everyday reality. This society is responsible for its birth: the pop
culture is created from the inside, bottom – up, it
cannot be ordered from the outside. The pop culture
is an art which utilises what the system is offering.
It does not mean that the consumption process is
changing people in homogeneous mass at the mercy
of the great industry barons. In capitalist communities there is no such term as authentic folk culture,
which may be the indicator of inauthenticity of mass
culture”. Furthermore wringing at the loss of the authenticity is not really useful, it only expresses the
romantic nostalgia. In view of the texts produced by
mass culture: the popular interpretation is not the
only possible one.
According to John Fiske the pop culture cannot
be compared with the folk culture, but there are
similarities between them. Although they appear in
various contexts, both are the cultures for population. The pop culture is not the mass culture. The
term mass culture is used by people who believe
that the cultural products, which are produced and
displayed by separate branches of the industry may
be forced into the people in a way eliminating all the
social differences, and in the end result in creating
unified culture designated to alienate mass audience. If such process was possible, which is not, it
would be non – cultural and unpopular. The mass
culture does not exist. What we are dealing with is
just pessimistic and anxious mass culture theories
which shed some light on the industrial and ideological imperatives among the authorities. None of
these theories, even in the slightest extent, does not
explain the rules of culture processes, which are the
proof that people deal with various forms of compulsion, which is denied or changed in pop culture
by them (Fiske 2010, p. 21 – 184).
Both pop and folk culture can take care of themselves. The pop culture is authentic and it lasts because it is created by people and their own lives. According to Bogdan Suchodolski the culture cannot
be crossed over with needs of life of the individuals
and the society. The human’s way to the culture is
not only defined by contact with traditional values, especially with the ancient world, but it is the
human participation in new forms of life, cultural,
social and work activities. The changes of civilization which took its place between 19th and 21st century altered the nature of culture’s space of today’s
human lives. In the middle of 20th century the culture hierarchy was coherent and clear, but today’s
inclusion high culture in the industry causes disappearing of the limits of this process. Today people
are aware of the arbitrariness and unnecessary of
this culture, which we can see as a high culture by
its class or in other words – social localization and
limitation (Jakubowski 2006, p.53 – 58). Although
the theory of mass community has a little support
among researchers and theorists of mass media, its
basic rule about destructive media influence and
vulnerable audience, was not completely rejected.
Mass culture phenomenon remains troublesome as
a definition and ideology despite of probes to create the concept formally free from values. As Pierre
Bourdieu proved: “various conceptions of culture
values are strongly connected with social class differences” (Baran 2007, p.77).
It is not so clear today what valuable can be offered to us by the community. The culture defined
by the capital “c” was replaced by the multicultural
form. Any probes of assigning someone or something the role of the authority or giving a special
status to it, met with a scoff. The traditional division
into high and low class culture lost its sense in this
world where the truth is something unstable (Furedi 2008, p. 11).
The modern mass culture usually describes situation of human with no relationship to the life of the
audience, but yet they still become model situations.
There are apocalyptic people for whom the culture
is a secluded cultivating their inner self. Fitted than
others, see the mass media offer as a cultural treasure given to the public. We live in times when the
cultural space is extending in a wide range, with the
participation of the greatest art circles and pop culture. The question if that culture is produced bottom
up or down is not a problem (Eco 2010, p. 43 – 54).
The pop culture does not heed the age of its followers. It creates the world of everyday life, comments our experiences, touches almost every aspect
of social reality (Jakubowski 2006, p.9).
The definition of the inert participation is today replaced by more active participant of cultural
events. The participation is diversified not only by
frequency but also by the nature. Different stages
are distinguished in the selectivity. The issue in this
case is not what people choose but the level which
they follow when showing their individual interest and tastes. In what extend they may overcome
temptation of accidental satisfactions or these offered by culture: TV programmes, entertainment
magazines, the repertoire of the closest cinema.
- 74 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
The participation allows to build typical attitudes/
behaviours and to derive a satisfaction from drawing social and cultural portraits. People take part in
many culture events, they benefit from the shows.
However, it is not possible to separate the events,
results or columns from the whole culture to create
specific audience with the defined social face. All social segments participate in all of the culture forms
at least partially. None of them is closed in its own
culture area (Łakomy 1997, p. 8 – 9).
The ways of the culture articulation are the result of the culture possibilities and constrains. The
factual features of the culture form a kind of a filter,
which builds its infrastructure. The audiovisual becomes a pattern which creates overall perception instead of leaving it sketchy and summing. The overall
perception sees the situation as a whole, it defines
an ability to recognize the dynamism of human relationships with others and with the world of culture.
In a place of the linear and cause and effect thinking,
the overall perception is defined by the relative kind
of thinking, which is described as a multifaceted
events recognition and understanding the categories of parts and integrity. This model describes the
ability to distinguish fiction from the facts, which
are related to the reality. Mastering the rules of this
indirect type of communication, allows to eliminate
the illusion of direct participation. It guides how to
read the assumptions in the text, decipher the intensions of the author, select media offers. It simplifies
gaining a distance to the content. The articulation
of the world in a small range exceeds its own experience with the audience (these are mostly stereotypes). Thus comes the ability to see and receive
what is already known.
Functioning in our own culture depends on subconscious following the patterns. Judging by Edward Sapir these patterns are not really known,
but simply experienced, they are not the conscious
definition but only naïve practice (Hopfinger 1997,
p. 50 – 66).
The article presented above, is an attempt to deal
with a problem of mass culture evolution since the
moment of its creation till now. It shows that the culture is not possible to define, but it is a subtle answer
and reflection of new behaviours, preferences, and
hierarchy of the values. Conscious participation in
today’s culture depends on intuitive understanding
your own culture and ability to subject it to the mind
control, to learn the norms and patterns which are
beyond your culture, to understand the way of living
and the values. Finally, to random existence between
these two worlds, with saving your identity.
References:
1.Adamski F.(1984), Kościół a kultura masowa,
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
2.Baran S.J.(2007), Teorie komunikowania masowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Krakowskiego,
Kraków
3.Bogunia – Borowska M.(red.)(2009), Barwy codzienności. Analiza socjologiczna, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
4.Burszta W.(red.)(2008), Kiczosfery współczesności, Wydawnictwo Academica, Warszawa
5.Czerwiński M.(red.)(1980), Telewizja i społeczeństwo, Wydawnictwo Radia i Telewizji,
Warszawa
6.Czubaj M.( 2001), Szaman z globalnej wioski,
“Polityka” Nr37
7.Eco U.(2010), Apokaliptycy i dostosowani, Wydawnictwo WIAB, Warszawa
8.Encyklopedia Socjologii, 1999, Oficyna Naukowa, Warszawa
9.Fiske J.(2010), Zrozumieć kulturę popularną,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,
Kraków
10. Friszke A.(1998), Przystosowanie i opór, Więź,
Warszawa
11.Furedi F.(2008), Gdzie się podziali wszyscy intelektualiści, Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa
12.Hopfinger M.(1997), Kultura audiowizualna
u progu XXI wieku, Instytut Badań Literackich
PAN, Warszawa
13.Jakubowski W.(2006), Edukacja w świecie kultury popularnej, Oficyna Wydawnicza Impuls,
Kraków
14.Janion M.(1996), Czy będziesz wiedział co
przeżyłeś?, Sic, Warszawa
15.Kłoskowska A.(1980), Kultura masowa. Krytyka
i obrona, Państwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa
16.Kossak J.(1966), Dylematy kultury masowej, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa
17.Kozielecki J.(1997), Transgresja i kultura, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa
18.Łakomy H.(1997), Zagadnienia kultury masowej,
Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków
19.Majewski T.(red.)(2009), Rekonfiguracje modernizmu – nowoczesność i kultura popularna,Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa
20.Mcquail D.(2007), Teorie komunikowania
masowego, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa
21.Nowak S.(1985), Metodologia badań społecznych,
Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa
22.Pacholski M., Słaboń A.(1997), Słownik pojęć socjologicznych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków
23.Pawłowska R.(1999), Co cię czeka gimnazjalisto?
w: Aspiracje dzieci i młodzieży na przełomie
wieków, Edukacja i Dialog Nr 9/10
24.Pęczak M.(2001), Szok - Show, “Polityka” Nr8
25.Pietrasik Z.(2000), Olimp z laserami, “Polityka”
Nr13
26.Rymarczyk P.(2007), Kultura masowa a cielesne
przyjemności, „Kultura i Społeczeństwo”, T 3
27.Scruton R.(2010), Kultura jest ważna, Zysk i Spółka, Poznań
- 75 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
28.Siciński A.(red.)(1998), Do i od socjalizmu, Wydawnictwo IFIS PAN, Warszawa
29.Szlendak T.(2004), Supermarketyzacja, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław
30.Sztompka P.(2004), Socjologia, Znak, Kraków
31.Toepliz K.T.(1981), Wszystko dla wszystkich,
Omega, Warszawa
32.Żygulski K.(1966), Drogi rozwoju kultury
masowej, Wydawnictwo Związkowe CRZZ,
Warszawa
- 76 -
SPOŁECZNA ROLA SPORTU
Społeczna rola sportu
Patrycja Cedro
Uniwersytet Warszawski
Cedro P. (2013) Społeczna rola sportu. Rozprawy Społeczne, 2, (VII), s. 77-86
Streszczenie: Artykuł stanowi kompleksowe spojrzenie na sport poprzez pryzmat oddziaływania społecznego. Jego
celem jest bowiem naświetlenie wielowymiarowości dziedziny, która w obliczu postępującej komercjalizacji oraz pozornie
zaakceptowanej neutralności, wydaje się ulegać stopniowemu zawężeniu wyłącznie do płaszczyzny polityczno-ekonomicznej. Jak tymczasem dowodzą przedstawione w artykule selektywne przykłady, sport odgrywa nadzwyczaj istotną rolę
w kształtowaniu relacji społecznych, będąc z jednej strony spoiwem lokalnej tożsamości, z drugiej natomiast wpływając
dezintegracyjnie na poczucie jedności narodowej. Ich wydźwiękowi oraz reprezentatywnym faktom z historii sportu –
świadomie okrojonym do zagadnień spójności społecznej, rasizmu i chuligaństwa – towarzyszy ponadto syntetyczny przegląd regulacji instytucjonalnych, oddający rosnące znaczenie społecznego wymiaru dyscypliny.
Słowa kluczowe: sport, społeczeństwo, tożsamość, solidarność, rasizm
Wstęp
Sport rzadko bywa przedmiotem szczegółowych
analiz naukowych i politologicznych, co jak zauważa Wojciech Lipoński, wynika z jego lekceważącego
postrzegania oraz traktowania jako dziedzinę zbyt
mało poważną, by uwzględniać ją pospołu z historią wojen, ekonomii, czy systemów politycznych
(Lipoński 2002, s. 205). Nadmierne skupienie uwagi na elementach współzawodnictwa i rywalizacji
międzynarodowej, nierzadko uznawanych za jego
nadrzędne atrybuty, umacnia bowiem powszechnie panującą opinię o apolitycznym charakterze ów
dyscypliny, istotnie podważającym zasadność kwalifikowania jej do szeroko pojętej kategorii nauki.
Nie bez znaczenia są tymczasem wyraźnie nakreślone konsekwencje wydarzeń sportowych, które
na przestrzeni ostatniego stulecia niejednokrotnie
wykraczały dalece poza arenę rozgrywek, wyraźnie
odciskając się na wewnątrzpaństwowych procesach
społecznych i gospodarczych, rzutując jednocześnie
na sposób percepcji reprezentowanego podmiotu
w skali międzynarodowej. Jako środek dla manifestowania krajowych ambicji, siły i możliwości, idea
szlachetnej rywalizacji, przy zachowaniu czystych
reguł gry, była bowiem z sukcesem wykorzystywana nie tylko jako element politycznej instrumentalizacji ze strony elit rządzących, lecz stanowiła również pole dla poszczególnych jednostek, mogących
uzewnętrznić swoje wolnościowe, czy antysystemowe przekonania (Ferenc 2008, s.11).
Za najbardziej jaskrawy przejaw ów korelacji
uznaje się Igrzyska Olimpijskie, zorganizowane
w Berlinie w sierpniu 1936 roku, będące dla naziAdres do korespondencji: Patrycja Cedro, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych, Uniwersytet Warszawski, ul. Krakowskie
Przedmieście 3, 00-927 Warszawa, e-mail: [email protected]
stowskich władz III Rzeszy niepowtarzalną szansą
zaprezentowania światu własnej potęgi, oddanej
poprzez rozmach i charakterystyczne odniesienia
do monumentalizmu czasów antycznych. Także
trwający blisko pół wieku antagonizm bipolarny
dostarcza licznych dowodów bezpośredniego przełożenia wyników sportowych na poczucie sukcesu
i wzrost prestiżu określonych uczestników sceny
międzynarodowej, czego reprezentatywny przykład stanowią powstałe wówczas radzieckie kuźnie
talentów szachowych i lekkoatletycznych.
Współcześnie, odsunięcie na drugi plan kwestii
ideologicznie motywowanej konfrontacji blokowej
oraz sukcesywnie zgłaszane przez różne organizacje sportowe postulaty zmierzające do przywrócenia neutralności i niezależności rozpatrywanej
dziedziny od wszelkich wpływów politycznych nie
osłabiają jednakże mimo wszystko jej związków ze
sferą społeczną i gospodarczą. Przeciwnie, relacja
ta wykazuje wręcz tendencję silnie wzrostową, co
wynika z internacjonalizacji kadr organizacji sportowych, którym sprzyja szereg czynników o charakterze stymulującym i koordynującym jak – dla
przykładu – transfer wiedzy, mobilność zasobów
ludzkich, czy uregulowania prawne o zasięgu międzynarodowym. Podkreślić w tym miejscu należy,
iż o ile coraz częstsze spoglądanie na sport przez
pryzmat ekonomii i komercjalizacji uwarunkowane
jest stale postępującym procesem globalizacji, stanowiąc poniekąd konsekwencję liberalizacji handlu1 i otwarcia państwowych granic, tak na gruncie
społecznym o korelacji obu dyscyplin przesądza
już sama definicja sportu. Zgodnie z przyjętą przez
Radę Europy w 1992 roku Europejską Kartą Spor
- 77 -
1„Sport jest dynamicznie rozwijająca się dziedziną obejmującą 3% światowego handlu, a także tym sektorem, który (…) rodzi nowe zmiany,
m.in. w obszarze licencjonowania praw na emisje wydarzeń sportowych w telewizji”; zob. T. Soporek, Sponsoring sportu w warunkach globalizacji, Warszawa 2007, s. 60.
tu, oznacza on bowiem „wszelkie formy aktywności
fizycznej, które poprzez uczestnictwo doraźne lub
zorganizowane, stawiają sobie za cel wypracowanie lub poprawienie kondycji fizycznej i psychicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiągnięcie
wyników sportowych na wszelkich poziomach”
(The European Sport Charter, art. 2., www.ethicsandsport.com) Widoczne jest zatem bezpośrednie
nawiązanie w dokumencie do idei antycznego olimpizmu greckiego, wyrosłego w oparciu o zasadę kalokagathii, kultywującej harmonijny – tj. intelektualny, moralny i sprawnościowy – rozwój jednostki
świadomej swej narodowości oraz obywatelskiej
tożsamości.
Sport wobec rozwiązań instytucjonalno-prawnych
Z uwagi na wzrost i nasilenie współzależności
międzynarodowych, nowożytny sport można wobec powyższego określić mianem powszechnego
dobra cywilizacyjnego, zakorzenionego w nurcie
przemyśleń skupionych wokół perspektyw transponowania helleńskich wzorców ku współczesności
(Sozański i in. 2009, s. 18), którego społeczne ramy
doktrynalne objęły właściwie wszystkie państwa,
przezwyciężając politycznie i kulturowo uwarunkowane antagonizmy, z zachowaniem tradycji oraz
poszanowaniem charakteru narodowego poszczególnych regionów. Świadczy o tym formalny stan
członkostwa Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego, który zrzesza obecnie 204 reprezentacje
krajowe (http://www.olympic.org/national-olympic-committees), górując wyraźnie nad liczebnością ONZ (193 członków) – organizacji postrzeganej
jako uniwersalna podstawa prawno – organizacyjna integrująca globalną społeczność (http://www.
un.org/en/members).
Ponadto, na gruncie rozwiązań instytucjonalno
-prawnych rosnące znaczenie dyscyplin sportowych
w kontekście oddziaływania społecznego znajduje
pełne odzwierciedlenie w szeroko rozumianej polityce Unii Europejskiej, wyraźnie przebijające się
do paneli dyskusyjnych między jej organami już
w początkach lat dziewięćdziesiątych minionego
stulecia. W 1991 roku do obrad parlamentarnych
na temat przyszłego kształtu organizacji włączono
bowiem kwestie sportowe, których istotę podkreślić miało powołane wówczas Europejskie Forum
Sportowe, złożone z przedstawicieli Komisji Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, ministrów
sportu państw członkowskich, narodowych komitetów olimpijskich oraz pozarządowych organizacji
sportowych. Od tego czasu coraz częściej apelowano także do organów UE o ich większe zaangażowanie w tej dziedzinie, czego efektem są powstałe na
przestrzeni ostatnich dwudziestu lat, liczne inicjatywy i dokumenty, takie jak m.in. (Panfil i in. 2009
oraz http://www.cie.gov.pl/www/serce.nsf/0/4D8C348FA56A0134C125731C0027E 2AC?Open&RestrictToCategory=):
•rezolucje Parlamentu Europejskiego (m.in.
raport nt. roli UE w dziedzinie sportu z 1997
roku, rezolucja o społecznej funkcji sportu
z 2000 roku, ustanowienie Europejskiego Roku
Edukacji przez Sport – tzw. EYES 2002, rezolucja w sprawie rozwoju sportu z 2005 roku);
•deklaracja stanowiąca załącznik do Traktatu
Amsterdamskiego (1997 roku), nawiązująca
do społecznej funkcji sportu poprzez podkreślenie jego znaczenia dla kształtowania poczucia tożsamości i integracji międzyludzkiej;
•raport z Helsinek (1999 roku) uzupełniający
powyższą deklarację o dosadne podkreślenie
oddziaływania sportu na ludność zamieszkującą Europę, również w świetle negatywnym
osadzonym na dopingu, rasizmie i przemocy
na stadionach;
•Deklaracja Nicejska (2000 roku) zawierająca
zapisy o równym dostępie kobiet i mężczyzn
do aktywności sportowej;
•ustanowienie w 2004 roku Europejskiego Roku
Wychowania przez Sport;
•organizacja konferencji „UE i sport: zgodność
z oczekiwaniami”, będącej formą dialogu z Europejskim Ruchem Sportowym (2005 roku);
•Plan działań na rzecz równości kobiet i mężczyzn na lata 2006–2010, przyjęty przez Komisję Europejską w 2006 roku, w którym wyszczególniono sześć priorytetowych obszarów
w zakresie walki ze stereotypami dotyczącymi
płci, funkcjonującymi również na niwie sportu.
Za najbardziej doniosłe osiągnięcie UE, systematyzujące dotychczasowe działania w zakresie
ukierunkowania polityki europejskiej względem
płaszczyzny sportowej, odnoszące się do jego roli
społecznej, wymiaru gospodarczego oraz sposobu
organizacji w Europie uznaje się jednak opublikowaną stosunkowo niedawno (w 2007 roku) Białą
księgę, której głównym celem jest określenie strategicznych wytycznych dla sportu w regionie, zachęcenie do dyskusji nad konkretnymi problemami,
zwiększenie zauważalności sportu w unijnym procesie politycznym oraz zwiększenie świadomości
społeczeństwa odnośnie do potrzeb i szczególnych
cech sektora. Realizacji tak sformułowanych kierunków rozwoju służyć ma natomiast skupienie
państw członkowskich na przejrzyście wyszczególnionych w dokumencie zagadnieniach, sprowadzonych w ujęciu społecznym do:
•poprawy zdrowia publicznego poprzez aktywność fizyczną;
•łączenia sił w walce z dopingiem;
•uwydatnienia roli sportu w kształceniu i szkoleniu;
•propagowania wolontariatu i aktywnej postawy obywatelskiej przez sport;
•wykorzystania potencjału zawartego w sporcie do celów integracji społecznej i równości
szans;
•wzmacniania środków zmierzających do zapobiegania rasizmowi i przemocy oraz do walki z nimi;
- 78 -
•dzielenia się wartościami europejskimi z innymi częściami świata;
•popierania zrównoważonego rozwoju (Biała
księga na temat sportu, http://ec.europa.eu).
Choć zatem problematyka sportowa nigdy nie
była marginalizowana przez instytucje unijne, stanowiąc nieodłączny przedmiot ich prac – ze szczególnym wskazaniem roli Komisji Europejskiej, Rady
Unii Europejskiej, Parlamentu Europejskiego (w którego strukturach funkcjonuje Komisja Kultury i Edukacji właściwa dla analizowanego obszaru), jak również Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości – to
jednak dopiero wraz z wejściem w życie Traktatu
z Lizbony sport formalnie został zakwalifikowany
jako dziedzina w pełni podlegająca kompetencjom
Unii Europejskiej. Zgodnie z art. 165 TFUE (dawny art. 149 TWE) organizacja powinna w związku
z tym przyczyniać się do „(…) wspierania europejskich przedsięwzięć w zakresie sportu, uwzględniając jego szczególny charakter, jego struktury oparte
na zasadzie dobrowolności oraz uwzględniając jego
funkcję społeczną i edukacyjną” (Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, art. 165 (art. 149 TWE),
http://eur-lex.europa.eu). Jest to więc przełom w podejściu do kategorii sportowej, gdyż wprowadzenie
jej do prawa pierwotnego, radykalnie zmienia pozycję owej kwestii w UE, skutkując m.in. reorganizacją formalnej i nieformalnej struktury instytucji
– tj. poprzez zobowiązanie do organizowania spotkań Europejskich Ministrów Sportu (w ramach
Rady Unii Europejskiej Edukacja, Młodzież i Kultura) oraz powołanie nowej Grupy Roboczej Rady UE,
zajmującej się wyłącznie dziedziną sportu. Ponadto,
umocowanie zagadnienia w Traktacie o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej istotnie poprawia jego
kondycję finansową, co wiąże się z ustanowieniem budżetu dla sportu, jak również wpływa na
podniesienie globalnej roli organizacji, której jako
jednolitemu podmiotowi posiadającemu na mocy
dokumentu osobowość prawną, przysługuje głos
na międzynarodowych forach poświęconych sprawom sportowym (Ministerstwo Sportu i Turystyki
Rzeczypospolitej Polskiej, http://www.msport.g
ov.pl/sport-w-unii-europejskiej).
Pamiętać bowiem należy, iż regulacje w zakresie społecznego wymiaru badanej dziedziny leżą
w gestii niezliczonej liczby organizacji, federacji
i stowarzyszeń, tworzących słabo skorelowaną
i skonsolidowaną strukturę. Poza wskazanymi powyżej Radą Europy i UE, instytucjami, które sport
wpisują jako jeden z filarów swojej działalności
wymienić więc należy dodatkowo Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz ONZ,
realizującą program rozwoju sportu i wychowani
fizycznego za pośrednictwem swej wyspecjalizowanej platformy kooperacji w obszarze edukacyjno-kulturowym (UNESCO). Co więcej, koniecznym
jest także odwołanie do działalności pozarządowych form współpracy ukierunkowanych wyłącznie na problematykę sportową. Tu niewątpliwie
na czoło wysuwają się sprofilowane w zakresie
określonych dyscyplin podmioty, jak dla przykładu powołana w 1904 roku Międzynarodowa Federacja Piłkarska FIFA (Fédération Internationale de
Football Association), licząca obecnie 209 federacji państwowych (http://www.fifa.com/aboutfifa
/organisation/associations.html), Międzynarodowa Federacja Piłki Siatkowej FIVB (Fédération Internationale de Volleyball), zrzeszająca 220 związków
krajowych (http://www.fivb.org/EN/FIVB/FIVB_
Structure.asp), czy stowarzyszenie organizacji narodowych, rządzące międzynarodową koszykówką – FIBA (Fédération Internationale de Basketball),
której stan członkowski osiąga poziom 213 delegacji (http://www.fiba.com/pages/eng/fc/FIBA/
quicFact/p/openNodeIDs/962/selNodeID/962/quicFacts.html).
Należy mieć jednak świadomość, iż katalog
wszystkich podmiotów tworzących instytucjonalną płaszczyznę światowego sportu nie zamyka się
w zarysowanych powyżej ramach. Nie sposób bowiem wyszczególnić i opisać ogółu ugrupowań zaangażowanych w jego rozwój i popularyzację, tak na
szczeblu lokalnym, jak również globalnym, co wynika głównie z ich mnogości, zróżnicowanej podmiotowości prawnej, zdywersyfikowanego stopnienia autonomii oraz odmiennych zdolności oddziaływania
na środowisko sportowe. Niemniej, niezależnie od
zasięgu swojej działalności, przedmiotu bezpośredniego zainteresowania i potencjału wpływania na
kształt współczesnego sportu, niemal każda z tych
instytucji podkreśla wielowymiarowy charakter
analizowanej dziedziny, uwypuklając przede wszystkim jej influencyjność wobec sfery społecznej.
Solidarność, jedność, tożsamość społeczna –
kreacyjna funkcja sportu
Uznając współczesny sport za niewątpliwy fenomen XX i XXI wieku, można nim tłumaczyć złożoność wielu zjawisk zachodzących na gruncie
socjologii, politologii, czy nauki o stosunkach międzynarodowych. Jak słusznie wskazują Łukasz
Panfil i Tomasz Seweryniak stanowi on wręcz determinantę wielu kategorii społecznych, co obaj badacze uzasadniają poprzez teoretyczne odniesienie
do procesów integrowania różnych społeczeństw,
kultur i religii. Sport pomaga ich zdaniem zacierać
także różnice rasowe i narodowościowe, a zarazem
we wspaniały sposób pozwala kultywować przynależność narodową (Panfil i in. 2009, s.25). Co więcej,
pobudza istotne wartości takie jak tolerancja i solidarność, przyczyniające się do budowania aktywnych postaw obywatelskich wśród jednostek, czego
potwierdzenia należy upatrywać w empirycznych
przejawach zależności zachodzących na linii sport –
społeczeństwo.
Szukając odpowiedniego przykładu oddającego bliskość zasygnalizowanej korelacji, warto więc
odwołać się do regionu Ameryki Łacińskiej, gdzie
sport – ze szczególnym naciskiem na futbol – uznawany jest za nierozerwalne spoiwo tożsamości
- 79 -
narodowej, przyczyniające się do wzmocnienia poczucia odrębności i niezależności młodych republik
latynoamerykańskich (Gawrycka 2009, s.448-450),
oraz gdzie, z uwagi na niepodważalną odmienność
od swego europejskiego pierwowzoru, skutecznie prowadzi do dynamizacji procesu identyfikacji
i ideologicznego przywiązania ludności do obszaru zachodniej hemisfery. Jak bowiem pisze Tony
Mason, piłka nożna zetknęła się tu z namiętnością
i oddaniem, niewątpliwie niespotykanymi nigdzie
indziej (Mason 2002, s.211), których oddziaływanie
i powszechny charakter w pełni motywują zasadność określenia jej symbolem narodowego sukcesu
i pojednania. Zwłaszcza z uwagi na fakt, iż tworzy
ona w regionie poczucie porządku, stabilności i społecznej jedności, jest szczególnie ważna dla zinstytucjonalizowania i utworzenia elit rządzących (Gawrycka 2009, s.458).
Co równie istotne, w Ameryce Łacińskiej dyscyplina ta ma ważkie znaczenie także w kontekście rywalizacji międzynarodowej, przebiegającej
w świetle mitu o apolityczności i jej politycznej
neutralności. Stanowiąc źródło społecznej tożsamości, daje bowiem podstawy dla wyodrębnienia
zachodniej hemisfery jako niezależnego, względnie
homogenicznego kręgu kulturowo-cywilizacyjnego, który mimo postępującej globalizacji świata
sportu, ciągle zachowuje własną historię i tradycje
nierozerwalnie związane z niepowtarzalną, typowo
latynoamerykańską specyfiką gry.
Pamiętając ponadto, że rozlegle pojmowana kategoria sportu jest wprawdzie dziedziną stosunków
przede wszystkim między ludźmi i tworzonymi
przez nich zrzeszeniami, z drugiej jednak strony,
także między zrzeszeniami i państwami oraz bezpośrednio między państwami (Młodzikowski 1979,
s.7), przybiera ona w regionie formę instrumentu, bazującego na idei pokojowego współistnienia,
funkcjonującego zarówno na poziomie władzy wewnętrznej, jak i zagranicznej. Służy więc dodatkowo
podkreśleniu dumy z wywalczonej niezawisłości
oraz umocnieniu prestiżu krajów latynoamerykańskich w wymiarze ponadregionalnym, co z uwagi na
potencjał i specyfikę gry na tym obszarze pozwala
uznać piłkę nożną za nieoceniony atut lokalnej kultury.
Należy bez wątpienia mieć jednak na względzie,
iż przywołane odniesienie – choć w najbardziej jaskrawy sposób przedstawiające sport jako czynnik
autokreacji regionalnej tożsamości i poczucia narodowej jedności – nie stanowi jedynego dowodu
pozytywnie weryfikującego zasadność twierdzeń
o jego nieocenionej mocy sprawczej względem wymiaru społecznego. W równie klarowny sposób zależność tę oddać można także poprzez poszerzenie
spektrum badania o rolę innych dyscyplin w porządku wewnętrznym określonych państw. Koszykówka, baseball bądź futbol amerykański w Stanach
Zjednoczonych, japońskie sztuki walki czy nie bezspornie uznany za sport narodowy Kanady hokej
dostarczają bowiem wystarczająco przejrzystych
wniosków, pozwalających traktować płaszczyznę
sportową jako platformę porozumienia międzyspołecznego.
Świadczyć o tym mogą sondaże przeprowadzone
przez Environics Analytics i Research Now i opublikowane w maju 2010 roku w dzienniku „The Globe
and Mail”, których wyniki w jednoznaczny sposób
pokazują, że kibicowanie hokeistom to jeden z czynników najbardziej integrujących przybyłych na
północ kontynentu amerykańskiego imigrantów
z wielokulturowym społeczeństwem kanadyjskim.
Jak wynika z ankiety, choć wprawdzie blisko połowa rodzimych mieszkańców kraju deklaruje zainteresowanie ów dyscypliną, to wśród przybyłych do
Kanady Włochów odsetek miłośników hokeja jest
aż o 20% wyższy (wynosi 70%). Będący na drugim i trzecim miejscu imigranci – kolejno z państw
arabskich i z regionu Azji Południowej – wykazują
natomiast rezultat oscylujący wokół 64% i 61% kibiców północnoamerykańskiego sportu narodowego, co zdaniem inicjatorów badania pozwala sądzić,
iż bycie fanem tej dyscypliny w rozpatrywanym
regionie oznacza dla przyjezdnych publiczną deklarację identyfikowania się z kanadyjską tożsamością
(Friesen i in. 2010, www.theglobeandmail.com).
Hokej zaś, w tym świetle uznać należy za spoiwo
cementujące społeczną wielokulturowość, tworzące podwaliny dla solidarności i poczucia jedności
wśród obywateli.
Sport a społeczeństwo: ambiwalentny
charakter relacji
Mnogość wypowiedzi traktujących sport jako
źródło społecznej jedności nie stanowi wystarczającej podstawy, by przesądzić o jego niedwuznacznym charakterze. Równie wiele istnieje bowiem
poglądów i interpretacji wskazujących na dezintegracyjny wymiar tejże dziedziny, akcentowany
zwłaszcza w Anglii od połowy lat sześćdziesiątych
XX wieku, jako odpowiedź na nasilone wówczas
niepożądane zachowania kibiców, zjawiska wandalizmu oraz postępujące lekceważenie i zaniedbanie
kwestii bezpieczeństwa na stadionach i arenach
sportowej konfrontacji. W tym czasie – wzorem
brytyjskich mediów – do słownika wprowadzono
nawet nową terminologię do opisu obserwowanych zakłóceń porządku przebiegu meczów i innych widowisk, określanych od tej pory ogólnikowym hasłem hooliganism, odnoszącym się przede
wszystkim do dyscypliny piłki nożnej, najbardziej
w ówczesnym czasie podatnej na oddziaływanie
społecznych dewiacji.
Wartym podkreślenia jest jednak fakt, iż w ujęciu socjologicznym, pod pojęciem „chuligaństwa”
w latach sześćdziesiątych XX wieku krył się nieco
odmienny typ agresji. Jak pisze Joanna Sochacka,
zachowania kibiców miały wówczas charakter bardziej spontaniczny, emocjonalnie powiązany z danymi rozgrywkami i polegały w głównej mierze na
„zdobywaniu” sektora przeciwnika. Walki między
- 80 -
rywalizującymi grupami, nawet jeśli wcześniej zaplanowane, mieściły się natomiast terytorialnie
i czasowo w obrębie stadionu oraz samego meczu
(Sochacka 2010, s.231). Dopiero z biegiem czasu
przybierały one formę bardziej zorganizowaną,
stopniowo separującą się od widowisk sportowych,
doprowadzając do wytworzenia się swoistej praktyki umawiania starć między zwolennikami różnych
drużyn niezależnie od fazy i zaawansowania rozgrywek (tzw. ustawek)2 i skutkując rozpowszechnieniem zjawiska także poza granicami Wielkiej
Brytanii – głównie we Włoszech, Niemczech, Holandii Francji, krajach skandynawskich, Austrii, Hiszpanii i Portugalii, a w latach osiemdziesiątych także
w Belgii (Sochacka 2010).
Postępujące i negatywnie nacechowane oblicze procesu narastania chuligańskich postaw nie
zmienia jednakże faktu, iż pomimo współcześnie
obserwowanego najwyższego jak dotąd poziomu
oderwania się zachowań kibiców drużyn piłkarskich od widowisk sportowych – tak czasowego,
jak również terytorialnego – balansującego na granicy prawnej legalności i ocierającego się w większości przypadków o sferę przestępczości zorganizowanej, do najbardziej tragicznych w skutkach
katastrof na stadionach piłkarskich zdecydowanie
częściej dochodziło jeszcze przed osiągnięciem
apogeum społecznej patologii. Do tych najczęściej
przywoływanych należą bowiem głównie wydarzenia przypadające na lata osiemdziesiąte XX wieku,
a wśród nich chuligańskie zamieszki na brukselskim
stadionie Heysel, gdzie w maju 1985 roku rozegrany miał zostać finał Pucharu Europy między klubami Juventus Turyn i FC Liverpool, w wyniku
których śmierć poniosło 39 kibiców. Także tragedia w angielskim Sheffield, z 15 kwietnia 1989
roku – tj. w dniu meczu półfinałowego o Puchar
Anglii – trwale zapisała się na kartach historii jako
odzwierciedlenie zarówno błędów organizacyjnych, jak również narastających wśród społeczności dewiacji na gruncie sportowym, skutkujących
96 ofiarami śmiertelnymi i niemal 770 rannymi
(http://www.stadiumguide.com/timelines/stadium-disasters/ oraz http://www.liverpoolfc.com/
history/hillsborough).
Jak zatem wynika z powyższego zarysu, waga
problemu chuligaństwa w pierwotnym ujęciu najsilniej zaznaczyła się w Europie. Szczególnie w Anglii
piłkarskie rozgrywki ligowe nieodzownie wiązano
z pozasportową działalnością agresywnych grup kibiców dążących do uwypuklenia różnic wewnątrzspołecznych na poziomie regionalnym. Futbol międzynarodowy miał natomiast służyć Brytyjczykom
jako arena manifestacji ich potęgi poza granicami
kraju. Upatrując w reprezentacji narodowej symbo
2Pierwsza „ustawka” miała miejsce pomiędzy kibicami Ajaxu Amsterdam a Feyenoordu Rotterdam 23 marca 1989 roku; w Polsce natomiast
oficjalnie odnotowana umówiona bójka między zwolennikami klubów
sportowych miała miejsce w 1998 roku. Brali w niej udział sympatycy
Arki Gdynia i Lechii Gdańsk; por. J. Sochacka, Chuligaństwo stadionowe
jako samodzielne zjawisko społeczne i przedmiot regulacji prawnych. Zarys problematyki, „Archiwum Kryminologii” 2010, t. XXXII.
lu utraconego imperium3, wykorzystywanego dla
przypomnienia o swej wielkości, przenosili więc oni
współzawodnictwo sportowe z boisk na trybuny,
szerząc tym samym falę chuligaństwa oraz nasilając
radykalizm nastrojów i postaw także wśród przedstawicieli innych państw i kontynentów.
Eskalacji przemocy poza arenami sportowej
konfrontacji dopiero w latach osiemdziesiątych
ubiegłego stulecia nie należy jednakże interpretować jako tożsamej z niewystępowaniem zjawiska chuligaństwa w pozostałych częściach świata
w okresie poprzedzającym tę cezurę. W Ameryce
Łacińskiej, w wyniku różnych zachowań, kilkakrotnie doszło bowiem do tragicznych w skutkach wypadków na stadionach jeszcze przed wzmożeniem
brytyjskiego antagonizmu. Za najbardziej spektakularny uznaje się wybuch agresji w Limie 25 maja
1964 roku, kiedy w efekcie zamieszek powstałych
na skutek kontrowersyjnej decyzji sędziego o nieuznaniu gola dla gospodarzy w meczu między Peru
a Argentyną o kwalifikację do Igrzysk Olimpijskich
w Tokio zginęły 364 osoby, a ponad 1000 zostało
rannych4. O rozmiarach ówczesnej tragedii świadczy ponadto fakt, iż sytuacja na Estadio Nacional,
przeistoczonym w otwarte pole walki między sympatykami obu zespołów, zmusiła władze kraju do
ogłoszenia stanu wyjątkowego, dając jednoznaczny
wyraz powadze zagrożenia. Co jednak warte jest zaznaczenia, decyzja nie pociągnęła za sobą żadnych
usprawnień regulacyjno-prewencyjnych ani techniczno-infrastrukturalnych, akceptując tym samym
chuligaństwo jako nieodzowny element kolorytu
gry. Tak wyrażone milczące przyzwolenie na nader
emocjonalną emanację preferencji klubowych doprowadziło zatem już cztery lata później do równie
katastrofalnego w skutkach incydentu, który miał
miejsce na stadionie Monumental w Buenos Aires,
w czasie meczu River Plate – Boca Juniors. Jego przyczyną stały się zapalone gazety, rzucone z górnych
sektorów trybun, będące bezpośrednim zarzewiem
pożaru, uniemożliwiającego sprawne wydostanie
się poza teren obiektu. Zginęły wówczas 74 osoby
(Szczepłek 2007, s.238). W Kolumbii natomiast, w listopadzie 1982 roku na stadionie Cali, zabita została
grupa dwudziestu czterech kibiców – w większości
dzieci – po użyciu przez sympatyków drużyny przeciwnej petard i rac.
Nie brak ponadto dowodów wskazujących na
niemniej radykalne przejawy chuligaństwa i idącej
za nim dezintegracji społecznej również w pozostałych częściach piłkarskiego świata. W 1974 roku
w Kairze tłum agresywnych kibiców przełamał bariery, w efekcie czego 49 osób zostało stratowanych,
w Moskwie (1982 roku) niesprawnie przeprowadzona akcja opuszczania stadionu po meczu stołecznego Spartaka z holenderską drużyną HFC Haarlem
w ramach rozgrywek o Puchar UEFA zakończyła
się tragedią (340 zabitych), w Libii natomiast (1988
roku) w zbliżonych okolicznościach życie straci
- 81 -
3Film z cyklu Historia Futbolu. Piękna Gra, odc. Mroczne strony futbolu,
dystrybucja w Polsce: Carisma Entertainment Group, Warszawa 2004.
4Ibidem.
ło trzydziestu kibiców, a w Nepalu, w tym samym
roku – kolejnych stu (Radnedge 2006, s. 30-31).
Także współcześnie, pomimo bagażu doświadczeń,
wzmożonej kontroli organizacji sportowych w zakresie bezpieczeństwa i mnogości międzynarodowych przepisów regulujących podstawowe kwestie
dotyczące organizacji imprez masowych, na stadionach wciąż dochodzi do incydentów, świadczących
nie tylko o pobłażliwości dla kierowanych odgórnie
zaleceń bądź, jak w wypadku wielu krajów rozwijających się, lecz również o niedostatkach infrastrukturalnych i niedoinwestowaniu sektora sportowego. Zeszłoroczne lutowe zdarzenie z Port Saidu
w Egipcie, gdzie w starciu kibiców drużyn Al-Masry
i Al-Ahly zginęło ponad 70 osób (http://www.bbc.
co.uk/news/world-middle-east-16845841) stanowi
bowiem wyraźne potwierdzenie dla ciągle obecnego i silnie oddziałującego efektu dezintegracji
społecznej, potęgowanej antagonizmem zakorzenionym w rywalizacji sportowej. W tym świetle, nie
sposób nie zgodzić się z opiniami kwestionującymi
zdolność futbolu do kształtowania wspólnej tożsamości narodowej. Dokonana charakterystyka – choć
selektywna i zawężona wyłącznie do najbardziej
reprezentatywnych przykładów zapisanych na kartach historii – daje wprawdzie jedynie fragmentaryczny obraz faktycznej skali zjawiska, lecz dzięki
temu w jednoznaczny sposób unaocznia możliwe
konsekwencje wyjścia sportowej konfrontacji poza
arenę bezpośredniego starcia dla poczucia obywatelskiej solidarności i tożsamości na szczeblu lokalnym, regionalnym, jak również międzynarodowym.
Dyskryminacja rasowa na tle wartości sportowych
Zasadność krytyki podtrzymana zostaje ponadto
w nawiązaniu do problematyki etnicznej spoistości
społecznej oraz uprzedzeń rasowych. Wysoka ranga, jaką w szczególnie w Afryce, Ameryce Łacińskiej
i Stanach Zjednoczonych nadawano koncepcji „dystansu somatycznego”, określanego – zgodnie z definicją Harmannusa Hoetinka – stopniem, w jakim
subiektywnie doświadczana jest różnica pomiędzy
obrazami normy somatycznej5, a innym typem fizycznym (Hoetink 1967, s. 153), przez lata stanowiła bowiem nieprzełamaną barierę zmniejszającą
szansę akceptacji odmienności i społecznego awansu ludności czarnoskórej.
W Republice Południowej Afryki, kraju najczęściej przywoływanym w dyskusjach poruszających
kwestię segregacji rasowej, problem apartheidu na
gruncie sportowym opisywany był w kategoriach
bezprawnego przeniesienia zalegalizowanych konkretnymi ustawami zasad ideologii rasizmu do sportu. Jego kompleksowa analiza wymaga jednakże od
5Norma somatyczna to preferencja estetyczna na ogół odpowiadająca
charakterystycznym cechom fizycznym grupy dominującej, prowadząca do większej dyskryminacji rasowej tych grup, które najbardziej od
owej normy odbiegają; por. M. Solaún, S. Kronus, Discrimination without
Violence: Miscegenation and Racial Conflict in Latin America, New York
1973, s. 79.
niesienia się do dwojakiej interpretacji ów zjawiska:
jako usankcjonowanej prawnie doktryny dyskryminacji rasowej RPA oraz jako postaci tzw. małego
apartheidu, określającego zespół nieformalnych
przepisów i zwyczajów mających na celu odseparowanie rasy białej od innych ras w życiu codziennym
(Pudełkiewicz 1973, s.138). Szczególnie na gruncie
tej drugiej formy prowadził on do zahamowania
prawidłowego rozwoju sportu, co wynikało z całkowitego odizolowania ludności czarnej od możliwości uczestnictwa we wszelkich rozgrywkach
krajowych i międzynarodowych, rezerwując ów
przywilej wyłącznie dla rzekomo wyżej uplasowanej w hierarchii społecznej rasy białej, stanowiącej
w połowie ubiegłego wieku jedynie 20% ogółu ludności państwa. Ciemnoskórzy sportowcy nie mieli
zatem szans zmierzyć swych sił nie tylko z zawodnikami z innych regionów, ale nawet z białymi we
własnym kraju. Tworzone przez nich ugrupowania
nie wchodziły ponadto w skład międzynarodowych
organizacji sportowych, a jakiekolwiek osiągnięcia
potwierdzające ich wysoką dyspozycję i kondycję
sukcesywnie ignorowano niemal przez wszystkie
południowoafrykańskie gazety (Pudełkiwicz 1973,
s.111-113). Nie zaskakuje zatem fakt, iż nie mając
w obrębie granic RPA warunków do uprawiania
sportu, czarni zawodnicy często decydowali się na
emigrację – szczególnie do Europy, gdzie uzyskiwali nadzwyczaj dobre wyniki. Za przykład posłużyć
w tym miejscu może postać Williama R. Elanda –
wybitnego sztangisty wagi lekkiej – któremu w ojczyźnie odmówiono prawa startu w zawodach rangi światowej z powodu koloru skóry (http://www.
sports-reference.com/olympics/athletes/el/ron
-eland-1.html), w rezultacie czego sportowiec stał
się pełnoprawnym reprezentantem Wielkiej Brytanii, z powodzeniem zasilającym kadrę tego kraju
na XIV Igrzyskach Olimpijskich w Londynie w 1948
roku.
Z perspektywy instytucjonalnej, niezdolność
czarnoskórej społeczności do wpływania na sportowe organizacje międzynarodowe, celem zwrócenia ich uwagi na problem wewnętrznej dezintegracji państwa uwarunkowanej różnicami na tle
etnicznym – choć w przeważającej mierze – nie był
natomiast wyłącznie konsekwencją prowadzonej
asymetrycznie przez ludność pochodzenia europeidalnego polityki apartheidu. Niepowodzeń na
tej płaszczyźnie upatrywać bowiem należy przede
wszystkim w niskim poziomie poczucia jedności
wśród dyskryminowanych sportowców, decentralizacji podjętych przez nich inicjatyw oraz braku
faktycznego zainteresowania sytuacją w regionie
ze strony podmiotów szczebla ponadnarodowego – głównie Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego (International Olympic Committee, IOC).
Choć ustanowiona przezeń Karta Olimpijska, będąca zbiorem fundamentalnych zasad i wartości
idei olimpizmu, w jednym ze swoich paragrafów
przejrzyście deklaruje, iż: „Każda forma dyskryminacji w stosunku do kraju lub osoby ze względu na
- 82 -
rasę, wyznanie religijne, poglądy polityczne, płeć
lub z jakiegokolwiek innego względu, jest niemożliwa do pogodzenia z przynależnością do Ruchu
Olimpijskiego” (Karta Olimpijska MKOl 2011. Zasady
Fundamentalne, punkt 6., http://olimpijski.pl), do lat
pięćdziesiątych XX wieku o próbach ingerowania na
rzecz uciskanej czarnoskórej ludności RPA ze strony
przedstawicieli ugrupowania nie może być mowy.
MKOl dyskutował wprawdzie nad zniekształconym
obliczem południowoafrykańskiego sportu na sesji
w 1959 roku, a trzy lata później – tj. w 1962 roku
– ZSRR próbował, poprzez przedstawienie rasizmu
w tym kraju jako faktu godnego napiętnowania,
nadać mu rangę wyzwania o charakterze priorytetowym dla całego Ruchu Olimpijskiego. Niemniej
jednak dopiero na spotkaniu Afrykańskiego Komitetu Olimpijskiego w 1966 roku podjęto pierwsze
wiążące decyzje o wycofaniu RPA z udziału w Igrzyskach Olimpijskich do czasu, aż sytuacja w państwie
nie ulegnie poprawie.
Znaczącą rolę odegrały w tym procesie lokalnie
zawiązywane organizacje stawiające sobie za cel
koordynację walki z rasizmem, wśród których wyszczególnić należy: powstałe w 1958 roku Południowoafrykańskie Stowarzyszenie Sportowe (SASA),
utworzony cztery lata później (1962 roku) przez
grono entuzjastów sportu Południowoafrykański
Nierasistowski Komitet Olimpijski (SANROC) oraz
Najwyższą Radę Sportu Afrykańskiego (1966 roku),
aktywną na całym kontynencie poprzez stwarzanie odpowiednich warunków do szkolenia kadr,
ustalanie kalendarza imprez międzynarodowych,
organizowanie igrzysk afrykańskich oraz zabezpieczanie właściwego udziału Afryki w najważniejszych wydarzeniach w światowym sporcie (Pudełkiewicz 1973, s.114-115). Pod siłą ich nacisków, jak
i w rezultacie niedostosowania się władz RPA do
olimpijskich standardów, kraj został więc 15 maja
1970 roku formalnie wykluczony z Ruchu Olimpijskiego, co na prowadzonej wówczas sesji MKOl
w Amsterdamie uzasadniono faktem stosowania
przez Narodowy Komitet Olimpijski odsuniętego
podmiotu „polityki dyskryminacji rasowej, zanim
dyskryminacja ta została oficjalnie usankcjonowana w tym kraju, tj. przed 1950 roku (…) [oraz zorganizowaniem – przyp. aut.] przez Komitet Olimpijski
RPA igrzysk sportowych wyłącznie dla białych zawodników w Bloemfontein, mieście najbardziej rasistowskim w RPA” (Pudełkiwicz 1973, s.119). Należy również przypomnieć, iż zbliżone sankcje wobec
nierespektującego podstawowych wartości sportu
państwa zastosowała w 1961 roku FIFA, zawieszając jego rasistowską federację narodową w prawach
członkowskich.
W tym kontekście, warto więc w niekwestionowany sposób uwydatnić efektywność oddziaływania sfery sportowej na wymiar społeczno-polityczny. W obu przypadkach, wykluczenie RPA
z ram instytucjonalnych światowego sportu oraz
pozbawienie kraju możliwości uczestnictwa w wydarzeniach rozgrywanych na międzynarodowych
arenach sportowych, pomimo pierwotnie wykazywanego przez organizacje międzynarodowe braku
zdecydowania i konsekwencji w zakresie polityki
antydyskryminacyjnej, przyczyniło się bowiem
ostatecznie do przyspieszenia procesu demontażu
systemu apartheidu w regionie i towarzyszącej mu
demokratyzacji państwa, gdyż dopiero wyraźny postęp w tym zakresie pozwolił na reintegrację RPA
zarówno ze strukturami olimpijskimi (1991 roku),
jak i światową federacją piłkarską (1992 roku).
Pozostając w kręgu rozważań na temat sportowo motywowanej dezintegracji społecznej, racji nie
można przyznać piewcom rasowej tolerancji także
w regionie Ameryki Łacińskiej, gdzie za zaprzeczenie dla istnienia w tej części świata wzorca konfliktu
rasowego uznaje się na wyraźnie obecny w historii
proces mieszania się ras, mający świadczyć o uznaniu antropologicznej równości. Twierdzeniu przeczy
bowiem nie tylko brak merytorycznych podstaw dla
wzajemnego wykluczenia obu zjawisk – metysażu
i rasizmu (Jackson 1985, s.17), lecz przede wszystkim możliwość wskazania konkretnych zachowań
i postaw prezentowanych na poziomie wewnątrzspołecznym, świadczących o ukrytych, bądź częściowo zamaskowanych uprzedzeniach do ludności czarnoskórej. Niemożliwym bowiem wydaje się
ustanowienie związku przyczynowego między formalnym potępieniem dyskryminacji rasowej, a jej
całkowitym wykorzenieniem ze świadomości i wierzeń ludowych, czego dowodzą nierzadkie przejawy
niechęci do afroamerykanizmu, widoczne w niemal
każdej sferze wspólnotowej egzystencji – także na
płaszczyźnie sportowej zawężonej na tym obszarze
do kategorii piłki nożnej.
Latynoamerykański
futbol,
zdominowany
w pierwszych etapach rozwoju przez kwestie rasowe i klasowe, w pełni bowiem oddaje spektrum
problematyki dyskryminacji ludności czarnoskórej.
Szczególnie w Rio de Janeiro w Brazylii zjawisko to
przybrało na sile prowadząc do wyodrębnienia się
dwóch niezależnych lig piłkarskich, powstałych
na skutek dobrowolnego opuszczenia oficjalnego
związku – Liga Metropolitana de Desportos Terrestres (LMDT) – przez pięć klubów, sprzeciwiających
się dopuszczeniu zawodników ciemnoskórych do
rywalizacji drużynowej. Celem założonej przez nie
odrębnej organizacji – Associção Metropolitana de
Esportes Atléticos (AMEA) – było zatem dążenie do
zachowania pozorów elitarności, czego wyraz stanowiła wprowadzona w 1925 roku karta ligi, wypełniana każdorazowo przed meczem przez wszystkich piłkarzy przystępujących do gry. W obecności
działaczy i pod nadzorem trzyosobowej komisji
zawodników obligowano do zaświadczenia o swojej
tożsamości i aktualnym statusie społecznym poprzez podanie szeregu danych osobowych, włącznie
z informacjami o narodowości, wykształceniu i zatrudnieniu. Zważywszy jednak na fakt, iż w kraju,
gdzie oświata oraz umiejętność czytania i pisania
nie były nazbyt rozpowszechnione, praktykę tę jednoznacznie należy interpretować jako test zmierza-
- 83 -
jący do wykluczenia ludności biednej i czarnoskórej
z piłkarskich turniejów (Mason 2002, s.70).
Także w São Paulo Afrobrazylijczycy nie mieli dostępu do funkcjonujących sekcji futbolowych,
opartych na zasadach ścisłej segregacji rasowej.
W konsekwencji, jeszcze przed 1914 rokiem zaczęli
oni tworzyć własne niezależne struktury sportowe, przystępujące do rywalizacji z ekskluzywnymi
klubami piłkarskiej arystokracji, doprowadzając
w 1927 roku do organizacji pierwszego dorocznego meczu między zawodnikami czarnymi i białymi,
który rozgrywano w ramach obchodów Dnia Abolicji – 13 maja – jako symbol upamiętnienia zniesienie
w 1888 roku niewolnictwa w Brazylii (Mason 2002,
s.73). Niemniej jednak, stale od 1921 roku obowiązujący zakaz powoływania ciemnoskórych graczy
do reprezentacji kraju w rozgrywkach mistrzowskich Ameryki Południowej, ustanowiony na mocy
prezydenckiej decyzji, nie pozwala jeszcze wysuwać przypuszczeń o stopniowym łagodzeniu przejawów rasizmu w regionie. Przeciwnie, etnicznie
uwarunkowane uprzedzenia otwartcie manifestowano bowiem także w czasie regionalnych zawodów międzynarodowych. Dla przykładu, podczas
Copa America w 1916 roku, kiedy Urugwaj pokonał
Chile (4:0), dziennikarze i działacze chilijskiej federacji zażądali unieważnienia wyniku, uzasadniając
postulat bezprawnym udziałem w meczu dwóch
czarnych – Gradina i Juana Delgado (Szczepłek
2007, s.38). Uwydatnienia wymaga jednakże przede
wszystkim paradoks sytuacji, gdyż według statystyk w tym samym turnieju, tytuł pierwszego króla
strzelców przypadł również piłkarzowi czarnoskóremu – Urugwajczykowi Jose Leonardo Andrade, co
nie pociągnęło za sobą fali sprzeciwów, głównie ze
względu na fakt, iż poza sukcesem na niwie futbolu,
zawodnik był czołowym sprinterem Ameryki Południowej oraz rekordzistą kontynentu w biegu na
400 m, co niewątpliwie zjednało mu rzeszę fanów
i zapewniło uznanie w obrębie całej zachodniej hemisfery.
Socjologicznie udowodnione uwielbienie żywione wobec zwycięzców, wynikające z identyfikacji
ich sukcesów z narodem, a jednocześnie demonstracją wyższości państwa w skali międzynarodowej,
uznać więc należy za kluczowy czynnik progresywnie delegalizujący dyskryminacyjne procedury ustanawiane względem ciemnoskórych. Dwukrotnie zdobyte mistrzostwo stanu Rio de Janeiro
przez drużynę Vasco da Gama, której skład tworzyli
głównie czarni i mulaci, czy nieoficjalne zwycięstwa
Afrobrazylijczyków z São Paulo nad czołowymi zespołami zrzeszającymi przedstawicieli rasy białej,
dały bowiem jednoznaczne podstawy dla przewartościowania dotychczas stosowanych obostrzeń,
a niepodważalny potencjał czarnoskórych zawodników zaczęto wykorzystywać także w celach reprezentacyjnych. Wprawdzie na pierwszym mundialu
w kadrze brazylijskiej nie było jeszcze żadnego gracza odbiegającego od uznawanej dotąd normy somatycznej, lecz już w 1938 roku do zespołu powołano
ciemnoskórego napastnika – Leonidasa, okrzykniętego „czarnym diamentem” i królem strzelców turnieju – oraz obrońcę Domingosa da Guia.
Przełom, choć niewątpliwie pożądany, niesie
jednak ze sobą dwojako rozumiane zagrożenie dla
spoistości i integralności społecznej. Po pierwsze,
nie eliminuje świadomościowych uprzedzeń, silnie
osadzonych w latynoamerykańskim przekonaniu
o niższości rasy negroidalnej. Czarnoskórzy gracze cenieni są więc do momentu, gdy ich osiągnięcia wyraźnie umacniają potęgę narodu. W sytuacji
niepowodzenia natomiast, stają się izolowanymi ze
społeczeństwa wrogami publicznymi6, którzy – jak
porównał piłkarz Fausto – podobni są do pomarańczy – „pewnego dnia wyciśniętej i wyrzuconej
przez białych właścicieli” (Mason 2002, s.78). Po
wtóre, daje pozorny obraz akceptacji odmienności
i tolerancji, co wyrażane poprzez publiczne akcentowanie dobrobytu takich gwiazd jak Pelé, Cafú, czy
Ronaldo, utrwala mylne przeświadczenie o wykorzenieniu rasizmu. Tymczasem, we współczesnej
Ameryce Łacińskiej, czarna skóra i afrykańskie
rysy nie przestają być dodatkowym obciążeniem,
determinującym status społeczny, co zdaje się potwierdzać fakt, iż jedynie Copacabana pozostała
miejscem kulturalno-etnicznej syntezy, warunkującej względnie równy dostęp dla wszystkich. Szkółki piłkarskie natomiast – jak te, założone przez
brazylijskiego piłkarza Zico, ściśle współpracujące
z europejskimi – otwarte są głównie dla białych
dzieci, których rodzice gotowi są opłacać wysokie
koszty profesjonalnego szkolenia7. Zaakcentować
w tym miejscu jednakże należy, iż zakamuflowane
rzeczywiste rozmiary rasizmu w latynoamerykańskim sporcie nie stanowią zjawiska odosobnionego.
W Stanach Zjednoczonych, jak również wielu krajach Europy ów problem również występuje, kryjąc
się jednak pod fasadą gloryfikowanych ideałów demokracji i równości.
Już literatura z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku dostarcza licznych dowodów na
istnienie w sporcie amerykańskim dyskryminacji
jako pochodnej ogólnego problemu rasowego, przejawiającego się na wielu płaszczyznach – głównie
politycznej, ekonomicznej oraz kulturowo-społecznej8. Zdaniem Pudełkiewicza, badającego to zjawisko we wskazanym okresie, objawiała się ona
poprzez „daleko posuniętą eksploatację czarnych
sportowców i brak opieki nad nimi po zakończeniu
ich kariery sportowej” (Pudełkiewicz 1973, s.133),
czego dowodzić miały losy czołowych zawodników
amerykańskich, m.in. Jacka Johnsona uznawanego za jednego z najwybitniejszych bokserów wagi
- 84 -
6Najdobitniejszy przykład powrotu do rasistowskich idei stanowi 1950
roku, gdy za porażkę Brazylii z Urugwajem w finałowym meczu Mistrzostw Świata wyłączną winą obarczono trzech czarnoskórych piłkarzy – Bigode, Juvenala i Barbosę, zarzucając temu ostatniemu celowe
działanie na niekorzyść kraju.
7Film z cyklu Historia Futbolu. Piękna Gra, odc. Brazylia,, dystrybucja
w Polsce: Carisma Entertainment Group, Warszawa 2004.
8Zob. H. Edwards, Revolt of the Black Athlete, New York 1969; J. Olsen, The
Black Athlete: A Shameful Story, New York 1968; T.F. Gosselt, Race: The
History of an Idea in America, Dallas 1963; M. Harris, Patterns of Race in
the American, New York 1964.
ciężkiej w historii, który wraz z odejściem od zawodowego sportu zmuszony był pracować na swoje utrzymanie na cyrkowej arenie jako clown. Inny
czarnoskóry chwilowy bohater USA – czterokrotny
mistrz olimpijski z Berlina Jesse Owens – również
pogrążony w nędzy towarzyszącej przejściu na
sportową emeryturę, zarabiał natomiast na życie
„ścigając się z psami, końmi i motocyklami” (Pudełkiewicz 1973).
Współcześnie, mimo powszechnej obecności
Afroamerykanów reprezentujących Stany Zjednoczone na stadionach międzynarodowych, dającej
mylne przeświadczenie o wykorzenieniu problemu
dyskryminacji rasowej, przejawy postaw rasistowskich – choć pod inną postacią – wciąż narzucają
pewien sposób postrzegania roli czarnych i Latynosów w północnoamerykańskim społeczeństwie.
Zdaniem analityków 9, zjawisko to sprowadzić bowiem należy do wymiaru instytucjonalnego, rozumianego jako niemożności osiągnięcia przez ową
ludność posad kierowniczych bądź wiodących pozycji w drużynie, co w powszechnym dyskursie tłumaczone jest atletyczną, genetycznie uwarunkowaną budową ciała zawodników afroamerykańskich,
predestynującą ich do gry w obronie bądź pomocy.
Obraz sytuacji oddaje zestawienie datowane na rok
2009, wedle którego stosunek liczby zawodników
czarnoskórych do białych pełniących rolę rozgrywającego w zawodach Narodowej Ligi Hokeja (NHL)
wynosił jedynie 1:510. Zaznaczyć w tym miejscu
ponadto należy, iż czarni stanowili jednocześnie
aż 67% wszystkich zawodników, co jednoznacznie
potwierdza fakt zepchnięcia afroamerykańskiej
mniejszości głównie do linii defensywnej, będącej
wprawdzie nieodzownym elementem każdej drużyny, lecz nie implikującym przy tym równorzędnego
uwielbienia społecznego. Z perspektywy socjologicznej, największym uznaniem w sportach drużynowych cieszą się bowiem zdobywcy punktów, nie
zaś wspomagające ich „tło”.
Podsumowanie
Choć zatem fragmentaryczne – bo zakrojone
głównie do sfery empiryzmu i omówienia reprezentatywnych faktów – ujęcie problemu dyskryminacji
rasowej we współczesnym społeczeństwie zachodniej hemisfery daje mocne podstawy, by traktować
sport jako kategorię ambiwalentną i kontekstową.
Niezwykle szeroki zakres pojęcia kultury fizycznej, nawet w zawężeniu do jej społecznego oblicza,
uniemożliwia bowiem pełne ukazanie ilości, jakości
i specyfiki związku sportu ze wszystkimi dziedzinami życia. Konkludując, podkreślić więc trzeba, iż
w niniejszym artykule przyjęta została zasada niższego stopnia ogólności analizy kładąca nacisk na
9Zob. m.in. K.L. Shropshire, In Black and White: Race and Sports in America, New York–London 1996; R. Woods, Social Issues in Sport, United
States of America 2007.
10Jedynie 16% wszystkich rozgrywających w NHL w 2009 roku stanowili czarni, 81% natomiast zawodnicy biali. R. Woods, Social…, op. cit., s.
206.
subiektywnie wybrane aspekty ów relacji, których
akcent pada na charakterystykę jej integracyjnych
i dezintegracyjnych form, kosztem innych nie mniej
istotnych płaszczyzn badawczych. Pamiętać wobec
tego należy także o nieujętych w ramach powyższego szkicu zależnościach na tle11:
•biologicznym – podkreślającym możliwości
zaspokojenia poprzez sport naturalnej ludzkiej
potrzeby ruchu oraz wskazującym konieczność dbania o odpowiednio wysoki poziom
aktywności fizycznej, szczególnie wśród dzieci i młodzieży wychowanych w warunkach
wszechobecnego postępu technologicznego,
skutkującego podważeniem zasadności kultywowania sportowych ideałów;
•psycho-społecznym – sprowadzonym do wewnętrznych przeżyć jednostki, jej potrzeb
współzawodnictwa, ekspresji osobowości,
rozładowania psychicznych napięć oraz względów hedonistycznych.
Ponadto, przemilczenie w przeprowadzonej
charakterystyce aspektów utylitarności sportu
na gruncie jego świadomego wykorzystania dla
kształtowania prestiżu narodowego, kwestii migracyjnych, jak i tych związanych z uczestnictwem
kobiet w szeroko rozumianym współzawodnictwie
sportowym, które w subiektywnej ocenie mogą
pretendować do miana priorytetowych zagadnień
w obrębie badanej relacji, nie wynika bynajmniej
z deprecjacji ich znaczenia. Przeciwnie, zdając sobie
sprawę z przemożnego wpływu przywołanych obszarów badawczych na wymiar społeczny, koniecznym staje się bowiem dokonanie obszernej analizy całokształtu problematyki, na co nie pozwalają
techniczne kryteria niniejszego artykułu. Jego celem jest zatem przede wszystkim wykazanie wielowymiarowości sportu, co w świetle przywołanych
przykładów wyraźne i wystarczająco transparentne uzasadnia twierdzenia o jego istotnej roli w procesie przeobrażania i formowania współczesnych
społeczeństw.
Literatura:
1.Edwards H. (1969), Revolt of the Black Athlete.
Free Press, New York 1969,
2.Ferenc J. (2008), Sport w służbie polityki. Wyścig
Pokoju 1948 – 1989. Trio, Warszawa,
3.Gawrycka I. (2009), Fenomen futbolu latynoamerykańskiego. W: Gawrycki M.F., Dzieje kultury latynoamerykańskiej, PWN, Warszawa,
4.Gosselt T.F. (1963), Race: The History of an Idea in
America. Dallas,
5.Harris M. (1964), Patterns of Race in the Americas. Walker, New York,
6.Hoetink H. (1967), The Two Variants in Caribbean Race Relations: A Contribution to the Sociology
of Segmented Societies. Oxford University Press,
London,
11Zob. więcej: Z. Krawczyk (red.), Sport w społeczeństwie współczesnym,
Warszawa 1973, s. 7–28.
- 85 -
7.Jackson R.L. (1985), Postać Czarnego w literaturze latynoamerykańskiej. Wrocław,
8.Krawczyk Z. (1973), Sport w społeczeństwie
współczesnym, PWN Warszawa,
9.Lipoński W. (2002), Sport (w:) Polska na tle procesów rozwojowych Europy w XX wieku. UAM, Poznań,
10.Mason T. (2002), Pasja milionów. Piłka nożna
w Ameryce Południowej. Marabut, Gdańsk,
11.Młodzikowski G. (1979), Polityka i sport. Sport
i Turystyka, Warszawa,
12.Olsen J. (1968), The Black Athlete: A Shameful Story, New York,
13.Panfil Ł., Seweryniak T. (2009), Wybrane czynniki umiędzynaradawiania kadr organizacji sportowych. AWF Wrocław, Wrocław,
14.Pudełkiewicz E. (1973), Społeczno-historyczne
tło ideologii rasizmu w sporcie. W: Z. Krawczyk
(red.), Sport w społeczeństwie współczesnym.
PWN, Warszawa,
15.Radnedge K. (2006), Encykolpedia Piłki Nożnej.
Bellona, Warszawa,
16.Shropshire K.L. (1996), In Black and White: Race
and Sports in America. NYU Press, New York and
London,
17.Sochacka J., Chuligaństwo stadionowe jako samodzielne zjawisko społeczne i przedmiot regulacji
prawnych. Zarys problematyki, Polska Akademia
Nauk, Instytut Nauk Prawnych, Zakład Kryminologii, tom XXXII/2010,
18.Solaún M., Kronus S. (1973), Discrimination
without Violence: Miscegenation and Racial Conflict in Latin America. Wiley, New York,
19.Sporek T. (2007), Sponsoring sportu w warunkach globalizacji. Difin, Warszawa,
20.Czerwiński J., Sozański H. (2009), Współczesny
sport olimpijski. Zarys problematyki. Wydaw.
Uczelniane AWFiS, Gdańsk,
21.Szczepłek S. (2007), Moja historia futbolu, t. I –
Świat. Presspublica, Warszawa,
22.Woods R. (2007), Social Issues in Sport. Human
Kinetics, United States of America.
Strony internetowe:
23.Międzynarodowa Federacja Koszykówki: http://
www.fiba.com/pages/eng/fc/FIBA/qui cFact/p/
openNodeIDs/962/selNodeID/962/quicFacts.
html, dostęp: 21.06.2012 r.
24.Międzynarodowa
Federacja
Piłki
Nożnej:
http://www.fifa.com/aboutfifa
/organisation/associations.html,
dostęp:
21.06.2012 r.
25.Międzynarodowa Federacja Piłki Siatkowej:
http://www.fivb.org/EN/FIVB/FIVB_St ructure.asp, dostęp: 21.06.2012 r.
26.Internationaal Centrum voor Ethiek in de
Sport: http://www.ethicsandsport.com, dostęp:
18.11.2012 r.,
27.EUR-Lex - Dziennik Urzędowy http://eur-lex.europa.eu, dostęp: 20.11.2012 r.,
28.Komisja Europejska: http://ec.europa.eu, dostęp: 20.11.2012,
29.Ministerstwo Sportu i Turystyki Rzeczypospolitej
Polskie:
http://www.msport.g
ov.pl/sport-w-unii-europejskiej,
dostęp:
20.11.2012 r.
30.Official website of the Olympic Movement:
http://www.olympic.org/national-olympiccommittees, dostęp: 20.11.2012 r.,
31.Organizacja Narodów Zjednoczonych: http://
www.un.org/en/members, dostęp: 20.11.2012
r.,
32.Urząd Komitetu Unii Europejskiej: http://www.
cie.gov.pl/www/serce.nsf/0/4D8C348
FA56A0134C125731C0027E2AC?Open&RestrictToCategory=, dostęp: 20.11.2012 r.
33.The Globe and Mail: http://www.theglobeandmail.com, dostęp: 23.11.2012 r.,
34.FC Liverpool Official Club Website: http://www.
liverpoolfc.com/history/hillsborou gh, dostęp:
25.11.2012 r.,
35.The Stadium Guide: http://www.stadiumguide.
com/timelines/stadium-disasters/,
dostęp:
25.11.2012 r.,
36.BBC: http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-16845841, dostęp: 26.11.2012 r.
37.Sports Statistics and History http://www.
sports-reference.com/olympics/athletes/el/ron
-eland-1.html, dostęp: 26.11. 2012 r.,
38.Polski Komitet Olimpijski: http://www.olimpijski.pl, dostęp: 27.11.2012 r.,
Nośniki multimedialne:
39.film z cyklu Historia Futbolu. Piękna Gra, dystrybucja w Polsce: Carisma Entertainment Group,
Warszawa 2004:
odc. Brazylia,
odc. Mroczne strony futbolu.
- 86 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
SOCIAL ROLE OF SPORT
Social role of sport
Patrycja Cedro
University of Warsaw
Cedro P. (2013) Social role of sport. Social Dissertations, 2 (VII), s. 87-95
Summary: This article is a complex analysis of sport through its social influence. Its goal is to stress the multifaceted
nature of the topic, which in the face of increasing commercialization and superficially accepted ambiguity, seems to have
narrowed down to political and economic aspect. However, according to the selected examples shown in the article, sport
plays significant role in the development of social relations, on one hand it is a glue that keeps local identity together, on the
other hand it has a disintegrating affect on national identity. These, as well as the representative facts from the history of
sport – limited to problems of social integrity, racism and hooliganism – are accompanied by synthetic review of institutional regulations reflecting the increasing social importance of sport.
Key words: sport, society, identity, solidarity, racism
Introduction
Sport is rarely a subject of thorough scientific and
politological analyses, which as observed by Wojciech Lipoński, results from disdainful approach to it
as an area not serious enough to be discussed on the
same level as history of war, economy or political systems (Lipoński 2002, p. 205). Excessive focus on the
elements of international competition and rivalry,
often considered its prime attributes only reinforces
the popular opinion about its apolitical nature, which
would certainly undermine the point of qualifying
it as a category of science. The distinct consequences of sport events are not without importance. Over
the last century such consequences often reached
outside the stadiums clearly leaving their mark on
internal socio-economic processes at the same time
affecting the perception of the represented country
on the international stage. As a mean to manifest national ambition, strength and capability the idea of
honourable, fair competition, was successfully used
as, not only an element of political play of the ruling
elite, but also as a field for particular individuals for
expressing their liberation or anti-establishment
views (Ferenc 2008, p. 11).
The Berlin Olympic Games in 1936 are accepted as a shining example of such correlation. They
served the Nazi government of the 3rd Reich as
a unique opportunity to present their power to the
world, by grandeur and references to the monumentalism of ancient times. Likewise, the bipolar antagonism which lasted for almost half a century gives
proves that athletic results translate directly into
the success and prestige among the players on the
international stage, a great example of which is the
Adress for correspondence: Patrycja Cedro, Faculty of Journalism and Political Science, University of Warsaw, Krakowskie
Przedmieście 3, 00-927 Warszawa, e-mail: [email protected]
resources that the soviet put into honing their teams
in chess and track and field disciplines.
Nowadays, the ideologically motivated confrontation between two blocs and the consecutive filing
of different demands by sports organizations aimed
at restoring neutrality and independence of particular sport from any political influence do not hinder
its connection to the socio-economic fields. On the
contrary, this relation is growing stronger as a result of the internationalization of the management
of sport organizations, which is enabled by a range
of factors of stimulatory and coordinating nature
such as – for instance – exchange of knowledge, the
mobility of human resources or international legal
regulations. It must be noted, that while more frequent viewing of sport in the respect of economy
and commercialization is conditioned by the ever-progressing globalization, being somewhat of
a consequence to the liberalization of trade 1and the
opening of the borders, the correlation of both disciplines on the social ground is dictated purely by the
definition of sport. According to European Sports
Charter adopted in 1992 by the Council of Europe it
means “all forms of physical activity which, through
casual or organized participation, aim at expressing
or improving physical fitness and mental well-being, forming social relationships or obtaining results in competition at all levels” (The European
Sports Charter, art. 2, www.ethicsandsport.com).
Therefore, the direct reference is made to the idea
of ancient Greek Olympics, based on the kalokagathii
rule, which cultivated harmonious - i.e. intellectual,
moral and physical – development of an individual
aware of his or hers national and civic identity.
- 87 -
1“Sport is a dynamically developing discipline covering over 3% of
world’s trade, as well as a sector, which (…) creates changes including in
the field of commission for the broadcast of sport events in television;”
see T. Sporek, Sport sponsoring in globalization, Warsaw 2007, p. 60.
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Sport and the legal – institutional solutions
Due to the rise and intensification of international dependency, the contemporary sport can be
named as universal civilization, well rooted in a philosophy centred around transposing Hellenistic ideas into the present (Sozański et al. 2009, p.18), which
social doctrinal framework has spread to almost
every country, overcoming political and cultural
antagonisms, maintaining tradition and respecting
the national character of particular regions. The official status of the membership in the International Olympic Committee, which currently contains of
204 national members (http://www.olympic.org/
national-olympic-committees), exceeding the UN
(which only have 193) – an organization considered
to be as an universal paradigm of legal organization
integrating the global community (http://www.un.org/en/members).
Furthermore, the increasing social importance
of sport disciplines in terms of legal – institutional
solutions is reflected in EU policy finding its way to
discussion panels between its departments in the
early 1990s. In 1991 sport was included in the parliamentary proceedings concerning future development and its importance was emphasized by the
creation of European Sports Forum consisting of the
representatives of European Commission, European
Parliament, ministers of sport of member states, national Olympic committees as well as non-governmental sports organizations. Since then appeals to
EU departments have been more frequent, asking
for their increasing involvement in the matter, which
resulted in numerous initiatives and documents
over the last twenty years, such as (Panfil i in. 2009
oraz http://www.cie.gov.pl/www/serce.nsf/0/4D8C348FA56A0134C125731C0027E2AC?Open&RestrictToCategory=):
•European Parliament resolutions (inter alia
report concerning the role of EU in sport from
1997, resolution about the social function of
sport from 2000, the establishment of the European Year of Education through Sport – so
called EYES 2002, resolution concerning the
development of sport from 2005);
•Declaration which annexed the Amsterdam
Treaty (1997), concerning the social function
of sport through the emphasis of its influence
on inter-human integration and identity;
•Report from Helsinky (1999) supplementing
the abovementioned declaration with the emphasis of sport’s influence on people in Europe,
including its negative side concerning doping,
racism and violence on stadiums;
•Treaty of Nice (2000) which includes entries
about equal access to sport activities fro men
and women;
•Establishment of the European Year of Education through Sport in 2004;
•Organization of the conference “EU and Sport:
Accordance with Expectations,” as a part of di-
alogue with European Sport Movement(2005);
•Plan of action for gender equality for years
2006 – 2010, accepted by the European Commission in 2006, which differentiates six priority areas in the fight with gender stereotypes,
which also concern sport.
The greatest achievement of the EU, in terms of
its activity towards an integrated European policy
concerning the field of sport, its socio-economic aspects as well as its organization in Europe, is widely
considered to be the quite recently published (2007)
White Paper, which main goal is to define strategic
guidelines for regions, encouraging discussion on
particular problems, promoting sport in the EU political process as well as educating society about the
particular needs and features of the discipline. Realization of such formulated directives is to be aided
by the focus of the member states on the particular
problems emphasized in the document, which in social aspect are about:
•The improvement of public health through
physical activity;
•Joined opposition against doping;
•Increasing the role of sport in education;
•Promoting voluntary work and active citizenship through sport;
•Utilizing the potential of sport for social integration and equality;
•Increasing the means for the fight and prevention of racism and violence;
•Sharing European values with the rest of the
world;
•Supporting unified development (White Paper
on Sport, http://ec.europa.eu).
As one can see, the topic of sport was never marginalized by the EU institutions, being a constant
element of their work – especially of European Commission, Council of the European Union, European
Parliament (which includes the Committee on Culture and Education concerning the analysed field)
as well as the Court of justice of the European Union.
Be that as it may, it was not until the Treaty of Lisbon that sport was formally qualified as a discipline
fully subjected to European Union’s scope of activity. According to art. 165 of TFEU (formerly art. 149
of TEC) the organization should aid “promotion of
European sporting issues, while taking account of
the specific nature of sport, its structures based on
voluntary activity and its socio-educational function.” (Treaty on the Functioning of the European
Union, art. 165 (art. 149 of the TEC, http://eur-lex.
europa.eu). It is a breakthrough in the approach to
sport, because including it in the basic law changes
its position in the EU drastically, resulting in rearrangement of the formal and informal structure of
the institution – through the obligation to organize meetings of the European Ministers of Sport
(as a part of the European Union’s Education, Youth
and Culture Council) as well as creation of a new
working group of the Council of dedicated solely to
sport. Furthermore, the validation of the matter in
- 88 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
the Treaty on the Functioning of the European Union significantly improved its financial status by
establishing a budget for sport, and strengthened
the international status of the organization which,
as a unified subject granted a legal status by the
document, has a vote on international forums dedicated to sport matters (Ministry of Sport and Tourism in the Republic of Poland, http://www.msport.g
ov.pl/sport-w-unii-europejskiej).
It must be noted that regulations concerning the
social status of a particular discipline are subject to
countless organizations, federations and associations which create badly connected and incohesive
structure. Except for aforementioned Council of Europe and the EU, institutions which consider sport
as the base for their activity also include the Organization of Security and Co-operation in Europe and
the UN, which realize their programme for the development of sport through their specialized co-operation platform in the cultural and educational
field (UNESCO). What is more, it is necessary to resort to the non-governmental forms of co-operation
concerned solely with sport. This field is dominated
by organizations specialized in particular sports
such as the International Federation of Association
Football FIFA (Fédération Internationale de Football
Association) established in 1904 which now consists
of over 209 national federations (http://www.fifa.
com/aboutfifa/organisation/associations.html),
the International Federation of Volleyball FIVB (International Federation of Volleyball), consisting of
220 national associations (http://www.fivb.org/
EN/FIVB/FIVB_Structure.asp), or the International Basketball Federation FIBA (Fédération Internationale de Basketball) which has 213 member delegations (http://www.fiba.com/pages/eng/fc/FIBA/
quicFact/p/openNodeIDs/962/selNodeID/962/
quicFacts.html).
One must be aware, however, that the catalogue
of all the subjects creating the institutional plane of
the world of sport is not limited to the frames described above. There is no point in describing the
entirety of various organizations engaged in its
promotion and development, on both the local and
global scale, because of their multitude, legal diversity, different level of independence and their influence on the world of sport. Nevertheless, despite of
its influence, field of activity and the affect on sport,
almost every single one of these organisations emphasizes the multifaceted nature of the analysed
subject, stressing its impact on the social sphere.
Solidarity, unity, social identity – creative role of
sport
Recognizing modern sport as an undeniable phenomenon of the 20th and the 21st century may be an
explanation for the complexity of many processes in
the field of sociology, politology or the international
relations science. As Łukasz Panfil and Tomasz Seweryniak poignantly observe, it is a determinant for
many social categories, which both scholars justify
by theoretical reference to integration processes
of different societies, cultures and religions. Sport
helps, in their opinion, to reach past racial and national differences, thus allowing for a cultivation
of national belongingness (Panfil et al. 2009, p.25).
What is more it invigorates important qualities like
tolerance and solidarity which contribute to building active civic attitudes among individuals, validation for which should sought for in empirical expressions of the sport – society relation.
Whilst looking for a suitable example which
would reflect the closeness of the signalled correlation it would be advisable to examine the Latin
America region, where sport – especially football –
is regarded as the unbreakable mortar for national
identity, which strengthens the feeling of difference
and independence of the young south American republic (Gawrycka 2009, p. 448 - 450), and where,
due to the undeniable difference from its European
prototype, it successfully invigorates the process of
identification and ideological bonding of people with
the territory of the western hemisphere. Following
Tony Mason, football met there with passion and devotion, unlike anywhere else (Mason 2002, p.211),
which influence and universal nature justifies fully naming it the symbol of national unification and
success. It is especially important, considering the
fact that it creates the feeling of stability, order and
social unity in the region, as a tool for institutionalization and creating governing elites (Gawrycka
2009, p . 458).
What is equally important is that in Latin America
this sport has also grave importance in the context
of international competition, covered by the myth
of apolitical nature and neutrality. Being a source of
social identity, it lays grounds for differentiation of
the western hemisphere as an independent relatively homogenic cultural and civilization circle, which
despite the progressing globalization of sport still
cultivates its own history and traditions bound with
the unique Latin-American style of play.
Furthermore, while acknowledging that the
broadly understood category of sport is in fact
a discipline of mainly inter-human relations and
associations created by them, but also between associations and countries and between the countries
themselves (Młodzikowski 1979, p.7), on a regional
level it becomes an instrument, based on the idea of
peaceful coexistence functioning on the domestic as
well as international level. Thus it serves the additional purpose of celebrating the pride in achieved
independence as well as strengthening the prestige
of Latin American countries on the supra-regional
level which with the potential and the specifics of
the game in this region makes football as an invaluable asset of local culture.
However, it is necessary to consider the fact that
the analysed example – showing clearly how sport
as a factor in self-creation of regional identity and
unity – is not the only proof which validates the
- 89 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
assertions of its immense influence on the social
sphere. This relation can be exemplified by broadening the spectrum of research to other sports typically domestic in nature in particular countries.
Basketball, baseball, or American football in United
States, Japanese martial arts or arguably national sport of Canada – hockey, they all give sufficient
proof which allows for the field of sport to be considered as a platform for inter-social agreement.
This can be confirmed by surveys conducted by
Environics Analytics and Research Now published
in May 2010 in “The Globe and Mail,” the results of
which clearly indicate, that cheering hockey players
on is one of the factors most aiding in integration of
immigrants in North America with the multicultural
society of Canada. The survey shows that although
almost half of native people declare interest in the
sport, the percentage is higher by 20 points among
Italian immigrants (about 70%). Being respectively
on second and third place – immigrants from Arab
countries and from the South Asia region – oscillate
around 64% and 61% of fans of North American national sport. According to the researchers, this fact
would allow for the assumption that being a fan of
this sport in the surveyed region is for the newcomers a public declaration that they identify with Canadian identity (Friesen et al. www.theglobeandmail.
com). Hockey in this respect is a glue for the multicultural society, laying foundations for solidarity
and integration among citizens.
Sport and society: ambivalent nature of relations
The multitude of opinions supporting the idea of
sport as a source for social unity is not a sufficient
basis for a clear judgment about its nature. There
are many views and interpretations which would
point towards the disintegrative dimension of this
discipline, emphasized in England in the mid-60s
of the 20th century as a response to the intensified
fan misconduct, instances of vandalism and increasing disregard and negligence of safety on stadiums
and sport venues. During this time - inspired by the
British media – a proper terminology was added to
the dictionary in order to describe the disruption of
the games and other events, ever since referred to as
hooliganism, concerning mostly football, which was
at the time most susceptible to social deviations.
However, it is important to acknowledge that in
the sociological terms, “hooliganism” in the 60s was
associated with quite different kind of aggression.
As described by Joanna Sochacka, the behaviour of
football fans were more spontaneous, emotionally connected to the ongoing match and were more
about “taking over” the opponent’s sector. Fights
between the rivalling groups, even if planned in advance, were limited both in terms of area and time,
to the stadium and the match itself (Sochacka 2010,
p. 231). With time they took a more organized form,
gradually separating from the sport events leading
to the emergence of a practice of sorts of schedul-
ing fights2 between supporters of different teams
independent from the phase and progress of playoffs, which resulted in the spread of the phenomenon outside UK borders – mainly to Italy, Germany,
Netherlands, France, Scandinavia, Austria, Spain
and Portugal, and in the 80s Belgium as well (Sochacka 2010).
The development of the negative aspects of the
increasing problem of hooliganism does not change
the fact, that despite the contemporary level of
dissociation of football fan behaviour from sport
events being the highest – both in time and territory – balancing on the edge of legitimacy and in most
cases verging on organized crime, the most tragic
catastrophes on football stadiums were decisively
more frequent before this social pathology reached
its peak. Among those most remembered are mainly
events which happened in the 80s, including hooligan riots in Heysel stadium in Brussels, where in
May 1985 during the European Cup final match between Juventus Turin and FC Liverpool 39 fans died.
The tragedy at English Sheffield on 15 April 1989 –
semi-final match for FA Cup – will be remembered as
a reflection of both organizational mistakes as well
as increasing social deviations in the field of sport,
resulting with 96 fatal casualties and almost 770
injured (http://www.stadiumguide.com/timelines/
stadium-disasters/ and http://www.liverpoolfc.
com/history/hillsborough).
As the above data indicates the gravity of the
problem of hooliganism in the initial form was most
significant in Europe. Especially, in England football
league matches were associated with the activity
of aggressive fan groups which were emphasizing
the social differences on the regional level. International football was to serve the British as a stage for
manifestation of their power abroad. Seeing their
national team as the symbol of the lost empire3,
used to remind them of their former greatness, they
transferred the rivalry from the field onto the stadiums, spreading hooliganism and increasing radicalization of behaviour among representatives of other
countries and continents.
The escalation of violence outside sport venues
which happen in the 80s should not be interpreted
as unanimous with the lack of hooliganism in the
rest of the world in the years prior to the period. In
Latin America, as a result of various factors, several
tragic accidents happened on stadiums even before
the intensification of British antagonism. The violent outburst of aggression in Lima on the 25th of May
1964 is considered as the most spectacular. It was
there that the controversial decision of the referee
did not recognize the goal for the hosts in a match
between Peru and Argentina for a spot in Tokyo
- 90 -
2First Scheduled fight took place between supporters of Ajax Amserdam
and Feyenoord Rotterdam on 23rd March 1989; In Poland the officialy
noted Wight between supporters of sport clubs took place In 1998 between fans of Arka Gdynia and Lechia Gdańsk; J. Sochacka, Stadium hooliganism as independent social phenomenon and a subject to legal regulations. Scope of analysis, “Criminal Archive,” 2010 t. XXXII.
3Film from the History of Soccer: The Beautiful Game series episode The
Dark side, distribution in Poland: Carisma Entertainment, Warsaw 2004
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Olympics, caused a riot as a result of which 364 people died and over a 1000 were injured4. The extent
of this tragedy was emphasized by the fact that the
situation on Estadio Nacional which became a battlefield for the supporters of both teams, forced the
government to institute state of emergency, clearly
revealing the gravity of the events. However, what
is worth noticing, this decision was not followed by
any regulatory-preventive or techno-infrastructural improvements, thus accepting hooliganism as an
inherent element of the game. This silent approval
for overly-emotional expression of sports club preference took its toll four years later when equally
catastrophic incident took place on the Monumental
stadium in Buenos Aires during a match between
River Plate and Boca Juniors. It was started by burning newspapers thrown from the upper sectors
in the audience which started a fire which in turn
blocked evacuation routes. There were 74 casualties
(Szczepłek 2007, p. 238), In Culumbia in November
1982 on Cali stadium a group of 24 fans were killed
– mostly children – after the supporters of the opposing team used firecrackers and flares.
There is plenty of evidence for similarly heinous
examples of hooliganism and social disintegration
associated with it, in other parts of the football world.
In 1974 in Cairo a mob of angry football fans broke
through the safety barriers, resulting in 49 people
being trampled to death, in Moscow in 1982 uncoordinated exit from the stadium after a match between
the local team – Spartak with the Dutch team - HFC
Haarlem as a part of UEFA cup ended with a tragedy
and 340 people dead, in Libya in 1988 thirty fans died
in similar circumstances and in Nepal the sae year
another hundred died (Radnege 2006, p.30-31). Even
recently, despite the past experiences, increased
sports organization control of security and the multitude of international regulations laying out the basic
rules for organization of mass events, there are still
incidents on stadiums which are a proof to either disregard to regulations coming from the top or, as is
the case of many developing countries, to the lacking
infrastructure and insufficient funds in the sport sector. Last year’s incident in Port Said in Egypt, where
in the clash between the supporters of Al-Masra and
Al-Ahla football team over 70 people died (http://
www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-16845841)
is a clear confirmation that the social disintegration
a is still present and that it is strengthened by the
antagonism rooted in sport competition. With this
in mind, it is hard not to question football capability
to from shared national identity. This description –
albeit selective and narrowed down to the most representative examples in history – gives only a fragmented image of the actual scale of the phenomenon,
but through that it distinctly shows the possible consequences of sport confrontation spreading outside
the actual game field, for the feeling of civic solidarity
and identity on local, regional and international level.
Racial discrimination in the light of sport values.
The validity of the critique is supported further
by the problematic aspects of ethnic social unity and
the racial prejudice. High rank, which, especially in
Africa, Latin America and the United States was
associated with the concept of “somatic distance,”
described – according to the definition by Harmannus Hoetink – as a degree to which one subjectively
experiences the difference between pictures of somatic norm 5and any other physical type (Hoetnik
1967, p .153), which for years was a barrier which
decreased the chance of acceptance and social improvement for black people. In the Republic of South
Africa, country most often brought up in discussions about the issue of racial segregation, apartheid in sport was described in terms of unlawful
transition of racist ideology to sport, later validated by particular legislature. Its complex analysis
requires reference to the twofold interpretation of
the event: as a lawfully sanctioned doctrine of racial discrimination in South Africa and as form of, so
called, little apartheid covering a range of informal
regulations and customs aiming at segregating the
white race from other races in everyday life (Pudełkiewicz 1873, p. 138). Especially on the grounds
of the latter form, it blocked the proper development of sport, which resulted from total isolation of
black people from the possibility of participation in
any kind of national or international games, reserving this privilege for supposedly superior in social
hierarchy white race, which constituted in the mid20th century only 20% of the total population of the
country. Black sportsmen had no chance of competing against athletes, not only from other regions, but
even with white sportsmen from their own country. Furthermore, their teams and squads were not
a part of any international sports organization and
any result confirming their skills and conditioning
were continuously ignored by almost every South
African paper (Pudełkiewicz 1973, p. 111-113). In
this situation it is not surprising that, having no
chance for a domestic sport career athletes chose to
emigrate – especially to Europe, where they usually
achieved good results. William R. Eland may serve
as an example – great lightweight weightlifter – who
was denied a start in internationally ranked competition in his homeland because of the colour of his
skin ((http://www.sports-reference.com/olympics/
athletes/el/ron-eland-1.html) and as a result the
athlete became a representative of Great Britain, being a successful part of the Olympic team in London
Games in 1948.
From the institutional perspective, the inability
of the black community to influence the international sport organizations in order to attract their
attention to the problem of internal disintegration
4Ibidem
- 91 -
5Somatic norm is an aesthetic preference corresponding to characteristic physical attributes of the dominant group, leading to an increased
discrimination of these groups which diverge from this norm the most;
M. Solaun, S. Kronus, Discrimination without violence: Miscegenation and
Racial Conflict in Latin Amercia, New York 1973, p. 79.
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
of the state due to ethnic differences – although
mostly – was not exclusively the consequence of the
asymmetric apartheid policy instituted by people of
Caucasian descent. Failures in this field are mainly
a result of the low level of unity among the discriminated athletes, the decentralization of their initiatives and the lack of actual interest in the situation
of the region from extra-national subjects – mainly
the International Olympic Committee. Even though,
the Olympic Charter, which is a set of fundamental
rules and Olympic ideas was approved by it, in one
of its paragraphs clearly declares that “Any form of
discrimination with regard to a country or a person
on grounds of race, religion, politics, gender or otherwise is incompatible with belonging to the Olympic Movement” (Olympic Charter IOC 2011. Fundamental Principles of Olympism, item 6, http://www.
olympic.org), up to the 50s there can be no claims
of any attempts to intervene on behalf of black community in South Africa cannot be made. IOC did discuss about the distorted view of South African sport
during a session in 1959 and three years later that is
in 1962 – USRR tried, through condemning racism in
this country, present it as a priority challenge for the
entire Olympic movement. Nevertheless, it was not
after the meeting of the African Olympic Committee
in 1966 that first binding decisions have been made
concerning the exclusion of South Africa from the
Olympic Games until the situation in the country is
improved.
Local organizations, which aimed at fighting
racism, were a big part of this process, especially:
South African Sports Association created in 1958,
create in 1962 South African Non-Racial Olympic
Committee and the Supreme Council of Sport in
Africa (1966) which operated on the whole continent through the creation of suitable conditions for
training national teams, establishing a schedule of
international events, organizing African Games and
securing Africa’s place in the most important sport
events in the world (Pudełkiewicz 1973, p.114-115).
Under their pressure and also as the result of not
abiding to Olympic standards the country was formally excluded from the Olympics on May 15th 1970,
which was justified during an ongoing IOC session
in Amsterdam by the fact that the National Olympic
Committee a rejected “racial discrimination policy.
Before this discrimination was legally sanctioned in
this country, i.e. before 1950 (...) [as well as by organizing – authors’ note] by the South Africa’s Olympic Committee, sport games only for white athletes
in Bloemfontein, the most racist city in the country”
(Pudełkiewicz 1973, p. 119). Lest one forgets – similar sanctions towards a country which did not respect basic sport values were administered by FIFA
in 1961 when it suspended its racist federation in
the membership status.
In this context it is necessary to unquestionably
acknowledge the effectiveness of the influence of
the sport sphere on the socio-political dimension. In
both cases the exclusion of South Africa from world
sport institutions as well as depriving the country
of the possibility of participation in international
events, despite the initial indecisiveness of the organization in terms of consequences for the violation of the anti-discrimination policy, contributed to
the abolishment of apartheid in the region and the
following democratization of the country, because
the south African progress in this matter allowed
for its reintegration with Olympic structures (1991)
as well as the world football federation (1992).
Keeping to speculations about social disintegration motivated by sport, one cannot agree with
praises of racial tolerance in Latin America where,
the historically obvious process of racial mixing is
approved as a negation of the existence of the pattern of racial conflict in this region, which supposedly suggest anthropological equality. This idea is
negated by not only the lack of any substantial basis
for mutual exclusion of the phenomena – miscegenation and racism (Jackson 1985, p. 17), but above all
by the possibility to exemplify particular behaviours
exhibited on the inter-social level which indicate the
existence of suppressed or partially masked prejudice towards people with different skin colour. Although it seems impossible to establish a causative
connection between the condemnation of racial discrimination and its full disappearance from minds
and folklore, which is shown by quite frequent displays of disdain towards African Americanism, visible in almost every sphere of coexistence – including
sport, in this context represented by football.
Latin American football, dominated in the first
stages of its development by racial and social issues,
reflects the spectrum of the problem of discrimination towards black people. Especially in Rio de
Janeiro in Brazil this phenomenon has become so
serious that it led to the differentiation of two independent football leagues which voluntarily left the
official association - Liga Metropolitana de Desportos Terrestres (LMDT) – by five clubs opposing the
entrance of black players to team plays. The aim of
the separate organization - Associção Metropolitana
de Esportes Atléticos (AMEA) – was to preserve the
elitist appearance, which was expressed in the introduction of league charter in1925, which was to
be filled out before each match by every player. In
the presence of the club owners and a three-person
committee players were obliged to confirm their
identity and current social status by providing few
personal details, including nationality, education
and employment data. Considering the fact that in
the country where education and the ability to read
and write were not common, such practice should
be interpreted as a test clearly aiming at excluding
black and poor people from football tournaments
(Mason 2002, p.70).
In Sao Paulo as well, African Brazilians had no access to functioning football clubs, which were operating on strict rules of racial segregation. As a consequence, even before 1914 they started to create
their own independent sport organizations, com-
- 92 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
peting with the exclusive clubs of football aristocracy, leading to the establishment of the first match
between black and white players in 1927 on 13th of
May as a part of the celebration of the Day of the Abolition of Slavery which happened in 1888 (Mason
2002, p.73). Nonetheless, ever since 1921 the prohibition of drafting black players to the national team
for South American Championships, enforced by
presidential decision, does not allow for a suspicion
of decreasing displays of racism in the region. On
the contrary, ethnically based prejudice was openly
displayed during international matches in the region. For example, during Copa America when Uruguay defeated Chile (4-0), journalists and activists
from Chilean association demanded the annulment
of the result justifying their request by an unlawful participation of two black players – Gradin and
Juan Delgado (Szczepłek 2007, p. 38). The paradox
of the situation needs further clarification, because
according to the statistics, the title of the best player in the same tournament was awarded to a black
player – Jose Leonardo Andrade of Uruguay, which
caused no objections, mainly because of the fact that
except his success in football, the athlete was one of
the best sprinters of South America and the continent record holder for 400m run, which undoubtedly gained him many loyal fans and recognition on
the entire western hemisphere.
Sociologically proven admiration for champions,
resulting from nation’s identification with their success, simultaneously being a demonstration of the
countries superiority on the international stage has
to be recognized as a key factor influencing the delegalization of discriminating procedures towards the
black people. When mainly black and mulatto team
– Vasco da Gama – won national championship two
times in a row, or unofficial wins of African Brazilians
from Sao Paulo over top white teams, supplied sufficient grounds for revaluation of the foregoing restrictions and the undeniable potential of black athletes
had begun to be utilized for representative purposes. Although the first world cup did not include any
player outside the ace[ted somatic norm, but in 1938
a black forward was drafted – Leonidas dubbed “the
black diamond” and the best player of the tournament
as well as the defender Domingos de Guia.
Breakthrough, although desired, brought a twofold threat to the social unity and integrity. Firstly, it did not do away with the conscious prejudice,
strongly embedded in Latin American conviction
about the inferiority of the Negroid race. Black players are priced as long as their accomplishments
clearly strengthen the nation. In case of a failure
they are instantly isolated from the society as public enemies6, who – as described by a football player
Fausto – are like oranges – “one day squeezed and
thrown away by the white owners” (Mason 2002, p.
78). Secondly, it created the illusion of the accept
6The stron gest evidence of the return to racist ideas comes from 1950
when Brazil’s loss to Uruguay was entirely blamed on Tyree Black players – Bigode, Juvenal and Barbosa, with the latter being accused of deliberate action for the disadvantage of the country.
ance and tolerance of otherness, expressed through
publis promotion of figures like Pelé, Cafú or Ronaldo, solidifies the mistaken notion of the uprooting
of racism. Meanwhile, in the contemporary Latin
America, black skin and African facial features are
still a burden determining the social status, which
if confirmed by the fact that only Capacabana is
still a place of ethno-cultural synthesis allowing for
more less equal access for everybody. Little football league however, like those created by Brazilian
footballer Zico, cooperating with European counterparts, are open mainly for white children, whose
parents can afford to pay the tuition fees for professional training7. It must be stressed that the secret
real extent of racism in Latin American sport is not
a singular case. In the United States and in many European countries as well this is still a current issue,
although masked by the façade of glorified ideal of
democracy and equality.
Even literature from the 60s and the 70s provides evidence for discrimination in American sport
as a by-product of the overall racial problem existing on many levels – mainly political, economic and
socio-cultural8. According to Pudełkiewicz, who
studied this phenomenon in the given period, it was
exhibited by “severe exploitation of black athletes
and a lack of care for them after their careers are
over” (Pudełkiewicz 1973, p. 133), proof of which
was supposed to be the career of leading American
athletes such as Jack Johnson who was regarded as
one of the best heavyweight boxers of all time, who
after leaving professional sport had to resolve to
working as a circus clown. Another temporary black
US hero – four time Olympic champion in Berlin
Jesse Owens – in poverty after retiring from sport,
earned his living by “racing with dogs, horses and
motorcycles” (Pudełkiewicz 1973).
Nowadays, the presence of African Americans
representing the US being a common thing gives the
wrong impression that the problem of racial discrimination is over, displays of racial prejudice, although
in different form, still dictate the way black and Latino people are perceived in the North American society. According to analysts9, this phenomenon can be
brought down to the institutional level, understood
as the inability of these people to take managerial positions or leading places in a team, which in common
discourse is explained by athletic, genetically conditioned physique of African American athletes, making them more suitable to play in defense or support.
The situation is reflected in data from 2009, which indicates that the ratio of black players to white players
who play as quarterback in the NHL was only 1:510.
7Film from the History of Soccer: The Beautiful Game series episode Brazil, distribution in Poland: Carisma Entertainment, Warsaw 2004
8See H. Edwards, Revolt of the Black Athlete, New York 1969; J. Olsen, The
Black Athlete: A Shameful Story, New York 1968: T.F. Gosselt, Race: The
History of an Idea in America, Dallas 1963; M. Harris, Patterns of Race in
the American, New York 1964.
9See K.L. Shopshire, In Black and White: Race and Sports In America, New
York-London 1996; R. Woods, Social issues in Sport, United States of
America 2007.
10Only 16% of All quarterbacks In NHL In 2009 were Black, 81% on the
- 93 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
It is necessary to mention that they constituted over
67% of all players, which confirms the fact that African American minority was pushed back to the defense line, which is, after all an integral part of every
team, but without the accompanying social admiration. From the sociological perspective, it is the one
who scores the points not the support that receives
the greatest appreciation.
Summary
Although fragmented – because constrained
mainly to empirical sphere and the description of
representative facts – the characterization of the
problem of racial discrimination in the contemporary society of the western hemisphere gives strong
foundation to treat sport as an ambivalent and contextual category. Unusually broad spectrum of the
physical culture, even when narrowed down to its
social aspect, makes it virtually impossible to show
in full the quantity, quality and the specific nature of
the relation between sport with every other aspect
of life. In conclusion, it must be emphasized that, in
this article the author chose to utilize the narrow
spectrum of analysis which stresses the subjectively chosen aspects of this relation, which highlight the nature of its integrative and disintegrative
forms, whilst omitting other less important aspects.
One must keep in mind the relations which were not
described in this article11:
•Biological – emphasizing the possibility of
satisfying through sport the natural need for
movement which indicates the need to care for
sufficient amount of physical activity, especially among children and youth raised in conditions of prevalent technological access, which
discredits sport ideals;
•Psycho-social – concerning the personal experiences of individuals, their need for competition, self-expression, unloading of psychological stress and hedonistic considerations.
Furthermore, the omission in the characteristic of utilitarian aspects of sport in its conscious
use for shaping national prestige, migration issues
as well as those connected with women participation in sport competition, which in subjective view
might aspire for priority issues in terms of studied
problem, does not stem from the depreciation of
their importance. On the contrary, acknowledging
the prevalent influence of the mentioned areas on
social dimension, makes it necessary to analyze
the entirety of the problem, which is enabled by the
technical criteria of this article. Thus, its goal is to
emphasize the multifaceted nature of sport, which
in light of the provided examples clearly and transparently justifies the notion of its significant role in
the process if transformation and formation of contemporary societies.
Rother hand were white. R. Woods, Social…, op.cit., s. 206.
11For more see: Z. Krawczyk (Edit.), Sport in contemporary society, Warsaw 1973, p. 7-28.
References:
1.Edwards H. (1969), Revolt of the Black Athlete.
Free Press, New York 1969,
2.Ferenc J. (2008), Sport w służbie polityki. Wyścig
Pokoju 1948 – 1989. Trio, Warszawa,
3.Gawrycka I. (2009), Fenomen futbolu latynoamerykańskiego. W: Gawrycki M.F., Dzieje kultury latynoamerykańskiej, PWN, Warszawa,
4.Gosselt T.F. (1963), Race: The History of an Idea in
America. Dallas,
5.Harris M. (1964), Patterns of Race in the Americas. Walker, New York,
6.Hoetink H. (1967), The Two Variants in Caribbean
Race Relations: A Contribution to the Sociology
of Segmented Societies. Oxford University Press,
London,
7.Jackson R.L. (1985), Postać Czarnego w literaturze latynoamerykańskiej. Wrocław,
8.Krawczyk Z. (1973), Sport w społeczeństwie
współczesnym, PWN Warszawa,
9.Lipoński W. (2002), Sport (w:) Polska na tle procesów rozwojowych Europy w XX wieku. UAM, Poznań,
10.Mason T. (2002), Pasja milionów. Piłka nożna w
Ameryce Południowej. Marabut, Gdańsk,
11.Młodzikowski G. (1979), Polityka i sport. Sport i
Turystyka, Warszawa,
12.Olsen J. (1968), The Black Athlete: A Shameful
Story, New York,
13.Panfil Ł., Seweryniak T. (2009), Wybrane czynniki umiędzynaradawiania kadr organizacji sportowych. AWF Wrocław, Wrocław,
14.Pudełkiewicz E. (1973), Społeczno-historyczne
tło ideologii rasizmu w sporcie. W: Z. Krawczyk
(red.), Sport w społeczeństwie współczesnym.
PWN, Warszawa,
15.Radnedge K. (2006), Encykolpedia Piłki Nożnej.
Bellona, Warszawa,
16.Shropshire K.L. (1996), In Black and White: Race
and Sports in America. NYU Press, New York and
London,
17.Sochacka J., Chuligaństwo stadionowe jako samodzielne zjawisko społeczne i przedmiot regulacji
prawnych. Zarys problematyki, Polska Akademia
Nauk, Instytut Nauk Prawnych, Zakład Kryminologii, tom XXXII/2010,
18.Solaún M., Kronus S. (1973), Discrimination without Violence: Miscegenation and Racial Conflict in
Latin America. Wiley, New York,
19.Sporek T. (2007), Sponsoring sportu w warunkach globalizacji. Difin, Warszawa,
20.Czerwiński J., Sozański H. (2009), Współczesny
sport olimpijski. Zarys problematyki. Wydaw.
Uczelniane AWFiS, Gdańsk,
21.Szczepłek S. (2007), Moja historia futbolu, t. I –
Świat. Presspublica, Warszawa,
22.Woods R. (2007), Social Issues in Sport. Human
Kinetics, United States of America.
- 94 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Website links:
23.BBC: http://www.bbc.co.uk,
24.EUR-Lex - Dziennik Urzędowy http://eur-lex.europa.eu,
25.FC Liverpool Official Club Website: http://www.
liverpoolfc.com,
26.Internationaal Centrum voor Ethiek in de Sport:
http://www.ethicsandsport.com,
27.Komisja Europejska: http://ec.europa.eu,
28.Międzynarodowa Federacja Koszykówki: http://
www.fiba.com,
29.Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej: http://
www.fifa.com,
30.Międzynarodowa Federacja Piłki Siatkowej:
http://www.fivb.org,
31.Ministerstwo Sportu i Turystyki Rzeczypospolitej Polskie: http://www.msport.gov.pl,
32.Official website of the Olympic Movement:
http://www.olympic.org,
33.Organizacja Narodów Zjednoczonych: http://
www.un.org,
34.Polski Komitet Olimpijski: http://www.olimpijski.pl,
35.Sports Statistics and History: http://www.
sports-reference.com,
36.The Globe and Mail: http://www.theglobeandmail.com,
37.The Stadium Guide: http://www.stadiumguide.
com,
38.Urząd Komitetu Unii Europejskiej: http://www.
cie.gov.pl.
Nośniki multimedialne:
39.film z cyklu Historia Futbolu. Piękna Gra, dystrybucja w Polsce: Carisma Entertainment Group,
Warszawa 2004:
odc. Brazylia,,
odc. Mroczne strony futbolu.
- 95 -
Święta państwowe i uroczystości pułkowe...
ŚWIĘTA PAŃSTWOWE I UROCZYSTOŚCI PUŁKOWE W GARNIZONIE BIAŁA PODLASKA
W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM
Paweł Borek
Borek P. (2013), Święta państwowe i uroczystości pułkowe w garnizonie Biała Podlaska w okresie międzywojennym, Rozprawy Społeczne 2(VII), s. 96-103
Streszczenie: W okresie międzywojennym Biała Podlaska była miastem garnizonowym, w którym stacjonował 34 pułk
piechoty oraz 9 pułk artylerii lekkiej. Obecność ponad tysiąca żołnierzy powodowała, iż między wojskiem, a społeczeństwem cywilnym powstawały symptomatyczne zależności, szczególnie w kwestii społeczno-kulturalnej, ekonomicznej,
i politycznej. Celem artykułu jest zaprezentowanie obchodów uroczystości państwowych i świąt pułkowych w garnizonie
bialskim w okresie II Rzeczypospolitej. Ich celebracja miała bardzo duże znaczenie w patriotyczno-obywatelskim wychowaniu zarówno żołnierzy, jak również lokalnego społeczeństwa, a w przededniu wybuchu II wojny światowej wpływała na
umacnianie i manifestowanie więzi Podlaskiego społeczeństwa z 9 Dywizją Piechoty.
Słowa kluczowe: 34 pułk piechoty, 9 pułk artylerii lekkiej, garnizon Biała Podlaska, święta państwowe i wojskowe,
uroczystości pułkowe
W latach 1918-1939 niezmiernie istotnym elementem patriotyczno-obywatelskiego wychowania
żołnierza były kontakty wojska ze społeczeństwem.
Zwierzchnicy państwowi i wojskowi zakładali, że
żołnierz – świadomy rozległej akceptacji ze strony społeczeństwa – łatwiej będzie znosił wysiłki
i trudności związane ze służbą, a ponadto szybciej
opanowywał odpowiednie postawy obywatelskie.
Dowódcy garnizonów zapraszali zatem reprezentacje miejscowej społeczności na uroczystości wojskowe i państwowe, celebrowane w oddziałach, przekazywania i poświęcenia sztandarów, zabawy oraz
popisy zespołów wojskowych.
Dla żołnierzy udział w świętach wojskowych, państwowych, czy kościelnych był w szczególności wywiązywaniem się z powinności służbowych. Zależnie
od stopnia i stanowiska pojawiali się oni na nich jako
gospodarze lub współgospodarze, delegaci, członkowie asysty honorowej, kierownicy i wykonawcy
poszczególnych imprez. W świętach państwowych
uczestniczyli wszyscy żołnierze, a armia występowała w roli współgospodarza uroczystości. W okresie
międzywojennym głównymi świętami narodowymi
były rocznice: uchwalenia Konstytucji 3 Maja 1791
roku oraz Odzyskania Niepodległości 11 listopada
1918 r. Następnymi ważnymi świętami państwowymi były: Święto Żołnierza, obchodzone dorocznie 15
sierpnia, oraz imieniny Józefa (19 marca).
W okresie międzywojennym na terenie garnizonu Biała Podlaska stacjonowały: 34 pułk piechoty, 9
pułk artylerii lekkiej1, Oficer Placu, Komenda Rejonu
Uzupełnień, Posterunek 9 Dywizjonu Żandarmerii,
Rejonowy Inspektorat Koni (na powiaty: Biała Podlaska, Radzyń Podlaski, Łuków i Włodawa), Obwodowa Komenda Przysposobienia Wojskowego nr 36
(na powiaty Biała Podlaska i Włodawa), Ośrodek
Lotniczego Przysposobienia Wojskowego, Parafia
Wojskowa św. Krzyża oraz Kierownictwo Fabryki
Lotniczej – Ekspozytura nr IV. Do bialskiego garnizonu należała również jednostka lotnicza, dowodzona przez płk. pilota Hilarego Grabowskiego.
Święta pułkowe obchodzone w garnizonie Biała
Podlaska
Najważniejszym świętem w życiu żołnierzy było
jednak święto pułku, do którego przygotowania
trwały już kilka tygodni wcześniej. Powinnością
każdego oficera było zrobić wszystko, by obchody
te wypadły jak najokazalej. Harmonogram przebiegu uroczystości opracowywał dowódca jednostki,
razem z podległymi mu oficerami. Należy jednak
zaznaczyć, że najistotniejsze punkty programu obchodów świąt pułkowych w Wojsku Polskim przez
cały okres II RP były podobne. W przededniu uroczystości wojsko organizowało capstrzyki na uli
Adres do korespondencji: Paweł Borek, Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, Sidorska 95/97,
- 96 -
1Do listopada 1933 r. w garnizonie bialskim stacjonowały dowództwo
i dwa dywizjony 9 pap/pal (od 1932 r., w wyniku podziału artylerii na
trzy typy: lekką, ciężką i najcięższą, wszystkie pułki artylerii polowej
przemianowano na pułki artylerii lekkiej), natomiast trzeci dywizjon
– z powodu braku pomieszczeń – został zakwaterowany w Berezie Kartuskiej. W listopadzie 1933 r. nastąpiła zmiana dyslokacji jednostek
bialskiego garnizonu, co związane było z trudnościami w realizacji
ich wyszkolenia bojowego. Z Białej Podlaskiej do Siedlec przeniesiono dowództwo oraz I i II dywizjony 9 pal (armaty 75 mm) – na miejsce
przeniesionego do Włodawy 9 pułku artylerii ciężkiej. Do Białej Podl.
przeniesiono natomiast III dywizjon 9 pal (przeszedł do Białej między
20, a 26 października 1933 r.) – Centralne Archiwum Wojskowe (dalej
CAW), Samodzielny Referat Informacyjny DOK IX (dalej SRI DOK IX)
sygn. I. 371.9/A.12.
cach miast garnizonowych, kończące się apelem poległych na placu ćwiczeń. W dniu święta żołnierze
uczestniczyli w nabożeństwie odprawianym przez
kapelana garnizonu. Następnie dokonywano przeglądu oddziałów, po której miała miejsce uroczysta
defilada. W godzinach popołudniowych organizowano natomiast zabawy taneczne, loterie, zawody
sportowe i inne atrakcje. W świętach pułkowych
– poza wojskiem – brali także udział mieszkańcy
i władze miast garnizonowych, harcerze, uczniowie
oraz liczne organizacje społeczne i paramilitarne
(Związek Strzelecki, Liga Morska i Kolonialna, Liga
Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej, etc.).
Z okazji jubileuszów i świąt wiele pułków własnym kosztem wydawało bogato ilustrowane „Jednodniówki”, redagowane przez kadrę oficerską.
Zamieszczano w nich notki biograficzne dowódców,
początki formowania się jednostki, wspomnienia
z wojny polsko-sowieckiej 1919-1920, informacje
z życia pułku, teksty okolicznościowe, wiersze, piosenki, anegdoty, etc. „Jednodniówki pułkowe” były
rozdawane zaproszonym gościom oraz wyróżniającym się w czasie służby żołnierzom2.
Jednostki garnizonu bialskiego swoje święta obchodziły co roku w następujących terminach: 34
pp – 8 maja i 7 grudnia3, natomiast 9 pap/pal – 1314 czerwca4, a 9 pac – 8 września (początkowo 29
czerwca)5. W pułkach artylerii obchodzono także
imieniny św. Barbary 4 grudnia, która była patronką artylerii.
Niezmiernie istotne były również apele poległych, nawiązujące do walk Polski o granice z lat
1918-1920. Miały one wykształcić w żołnierzach
miłość do ojczyzny, przywiązanie do tradycji pułku
oraz swych towarzyszy broni. W Białej Podlaskiej
apele te organizowano na placu koszar przy ul. Warszawskiej. W kościele garnizonowym przy ul. Reformackiej odbywała się wówczas także msza za poległych, w której uczestniczyło wielu bialczan.
Jak wyżej wspomniano – święta pułkowe obchodzono bardzo uroczyście, i były one niewątpliwie
świętem całego społeczeństwa Białej Podlaskiej.
Przykładowo program święta pułkowego 9 pap
w czerwcu 1927 r. wyglądał następująco: 15.VI.
2Wydawnictwo takie posiadał także 34 pp – Jednodniówka na pamiątkę
obchodu 15-lecia 34 pp, Biała Podlaska 1933.
38 maja – rocznica boju z Sowietami pod Rzeczycą i zwycięstwa nad
Dnieprem (1920 r.); 7 grudnia – rocznica powstania pułku (1918 r.),
podczas której oficerom i szeregowym nadawano odznakę honorową.
Z kolei 3 sierpnia był dniem żałoby (rocznica klęski pułku pod Jabłonką
w sierpniu 1920 r.).
414 czerwca – rocznica powstania 9 pal.
5Początkowo 9 pac swoje święto pułkowe obchodził 29 czerwca, co
związane było z datą powstania I dywizjonu, ponieważ właśnie ten
pododdział jako pierwszy otrzymał przydział i numerację do 9 pac.
Druga wersja jako datę święta podaje 8 września, kiedy to doszło do
ostatecznego połączenia się wszystkich trzech dywizjonów pod jednym dowództwem, i przybycie ich do stałego garnizonu w Siedlcach
(8.IX.1922 r.). Niektórzy historycy zmianę tę tłumaczą również tym, że
II i III dywizjony miały dłuższą tradycję bojową, niż I/9 pac, i dlatego
data powstania tego ostatniego przestała odgrywać najważniejszą rolę
w pułkowej tradycji – por. A. Andzaurow, Zarys historii wojennej 9-go
pułku artylerii ciężkiej, Warszawa 1929, s. 36-37; A. Szczepański, 9 pułk
artylerii ciężkiej, Pruszków 1998, s. 10. Ten ostatni Autor optuje za datą
29 czerwca, powołując się jednocześnie na relacje żyjących w latach 90.
oficerów 9 pac.
o godz. 9.30 msza polowa na dziedzińcu koszarowym, a następnie defilada. O 12.00 wspólny obiad
żołnierski, o 15.00 zawody lekkoatletyczne i artyleryjskie; o 18.00 zawody i igrzyska żołnierskie na boisku sportowym 9 pap. 16.VI.: o 15.00 konkursy hippiczne dla oficerów oraz konkurs dla podoficerów6.
Jakkolwiek do najbardziej imponujących zaliczały się uroczystości przypadające w okrągłe rocznice powstania pułków lub te, z okazji których miały miejsce kluczowe wydarzenia (zakup broni lub
wyposażenia dla wojska, odsłona pomników, udział
władz państwowych i wojskowych, etc.). 7 grudnia
1923 r. 34 pułk piechoty obchodził swoje pięciolecie. Uroczystość rozpoczęła msza św., celebrowana
przez kapelana 34 pp ks. Antoniego Skrzymowskiego, następnie odbyła się defilada przed dowódcą
pułku – ppłk. Ludwikiem Bittnerem i korpusem oficerskim. Wieczorem w sali p. Kijowskiego odbył się
raut, podczas którego oficerowie wystawili dwuaktową komedię Maurice’a Desvalliéres’a „Pożycz mi
swej żony”7.
24-25 listopada 1928 r. niezwykle okazale obchodzono dziesięciolecie 34 pp. Z tej okazji społeczeństwo bialskie zorganizowało Komitet Obchodu Dziesięciolecia 34 pp, na czele którego stanął
starosta bialski Ignacy Bobek8. Komitet zaopatrzył
świetlicę żołnierską w bibliotekę zawierającą ponad
1000 tomów oprawnych i portrety ważnych postaci
historycznych oraz urządził w budynku kino. Natomiast władze miejskie postanowiły zainstalować
na terenie koszar elektryczność. 24 listopada 1928
r. (sobota) rozpoczęły się trzydniowe obchody dziesięciolecia 34 pp, których harmonogram przedstawiał się następująco:
Dzień 1 (24.XI)
Msza żałobna za poległych żołnierzy pułku w kościele garnizonowym o godz. 9.00; o godz. 10.00 pochód na cmentarz, i złożenie wieńców na grobach
poległych pod Kobylanami;
Odczyty o dziejach 34 pp: dla żołnierzy w koszarach o godz. 15.00, dla szerszej publiczności w kinie
„Miraż” o godz. 18.00. Uroczysty capstrzyk połączony z pochodem po ulicach miasta o godz. 19.00; apel
wieczorny w koszarach o godz. 20.30
Dzień 2 (25.XI)
Pobudka o godz. 7.00; msza polowa na placu koszarowym o godz. 10.00. Rewia i defilada oddziałów
garnizonu o godz. 11.00; obiad żołnierski w koszarach o godz. 12.00; bal w kasynie o godz. 22.00
- 97 -
Dzień 3 (26.XI)
Zabawa podoficerska o godz. 20.009.
24 listopada o godz. 17.00 odbyło się również
6CAW, Akta 9 pal, Rozkaz dzienny nr 131/27 z 14.VI.1927 r., sygn. I.322.9.5.
7„Podlasiak” nr 50 z 16.XII.1923 r., s. 5-6.
8W jego skład weszli również wójtowie gmin: Swory, Sitnik, Sidorki; starostowie powiatów: konstantynowskiego, radzyńskiego i włodawskiego
9W dziesiątą rocznicę 34 p.p., „Podlasiak” nr 48 z 25.XI.1928, s. 9-11; P.
Matusak, Generał Ludwik Bittner 1892-1960. Żołnierz i polityk, Siedlce
2008, s. 39-40.
poświęcenie świetlicy i oddanie jej pułkowi przez
Komitet10. 25 listopada, po mszy polowej, odbyła
się defilada pułków bialskiego garnizonu przed gen.
bryg. Mieczysławem Trojanowskim i gen. dyw. Władysławem Sikorskim. Następnie zaś odbył się obiad
oficerski, pod koniec którego płk Ludwik Bittner,
mjr Władysław Pazderski i mjr Marian Tyborowski
wręczyli odznaki pułkowe gen. bryg. M. Trojanowskiemu i gen. dyw. W. Sikorskiemu. O godz. 18.00
w kinie „Miraż” Inspektor Lasów Państwowych
– Wacław Rogiński wygłosił odczyt o powstaniu
styczniowym, a płk Jerzy Wroczyński przedstawił
historię 34 pułku piechoty11.
9 pap swoje dziesięciolecie obchodził 14 czerwca
1930 roku. Podobnie, jak to miało miejsce podczas
obchodów dziesięciolecia 34 pp, starosta bialski
Ignacy Bobek stanął na czele Komitetu Obchodów
Dziesięciolecia 9 pap. Z wydatną pomocą pospieszył Sejmik Bialski, Magistrat, ziemiaństwo oraz
poszczególni obywatele, spośród których najwydatniejszą pomoc okazał Henryk Ehrenkreutz – wieloletni opiekun pułku. Komitet postanowił zakupić
dla 9 pap: trąbkę, gablotkę z umieszczoną na niej
rzeźbioną odznaką pułkową, a także ponad 1000 tomów oprawnych wraz z szafą biblioteczną. Program
święta dziesięciolecia istnienia 9 pap 14 czerwca
1930 r. (sobota) wyglądał następująco: godz. 9.00
uroczysta msza św. w kościele św. Anny. Po nabożeństwie odbyła się defilada, którą przyjmowali
dowódca Okręgu Korpusu nr IX – gen. bryg. Mieczysław Trojanowski, gen. bryg. Józef Plisowski oraz
gen. dyw. Władysław Sikorski. Po defiladzie starosta bialski wręczył pułkowi trąbkę, a o godz. 11.00
dokonano poświęcenia świetlicy i przekazania jej 9
pap przez Komitet. O godz. 12.00 odbył się uroczysty obiad żołnierski, po którym, o godz. 15.30, miały miejsce zawody konne na placu sportowym pułku (wzięło w nich udział 12 oficerów, 7 podoficerów
i 6 szeregowych), a o godz. 22.00 zabawa taneczna
w kasynie garnizonowym. Dzień później żołnierzom 9 pap urządzono zabawę ogrodową w parku,
zawody lekkoatletyczne (godz. 14.00), a wieczorem
– w bialskich kinach „Miraż” i „Lux” – bezpłatnie wyświetlano dla nich filmy zakupione przez Komitet12.
W tym samym roku, 4 grudnia – w dniu patronki
artylerii św. Barbary – 9 pap otrzymał od bialskiego
społeczeństwa trąbkę pułkową. Po mszy św. i publicznym poświęceniu trąbki przewodniczący Komitetu Fundacyjnego przekazał trąbkę gen. bryg.
Mieczysławowi Trojanowskiemu, który z kolei wręczył ją dowódcy 9 pap – płk. Otto Krzischowi. Następnie odbyła się przysięga oraz wspólna defilada
9 pap i 34 pp. Uroczystości zakończył tradycyjny
obiad żołnierski, w którym uczestniczyli licznie zaproszeni goście (P. Zarzycki ,1996, s.13).
8 maja 1932 r. w Białej Podlaskiej okazale obchodzono 12 rocznicę zwycięstwa 34 pp pod Rzeczycą.
Święto rozpoczęło się dzień wcześniej uroczystym
10Ibidem.
11Z przebiegu uroczystości 34 p.p., „Podlasiak” nr 49 z 2.XII.1928 r., s. 1.
12W dziesiątą rocznicę 9 p.a.p., „Podlasiak” nr 23/24 z 15.VI.1930, s. 6;
Święto 10-lecia 9 p.a.p., „Podlasiak” nr 25/26 z 29.VI.1930 r., s. 2-3.
capstrzykiem ulicami miasta (godz. 19.30) oraz
apelem poległych na placu artyleryjskim, w którym
udział wziął cały 34 pp. W niedzielę 8 maja miały
miejsce główne uroczystości, które zaczęły się pobudką orkiestry pułkowej w mieście (godz. 6.00).
O godz. 9.00 odbył się przegląd pułku oraz uroczyste wręczenie sztandaru strzeleckiego dowódcy 7
kompanii strzeleckiej – kpt. Wiktorowi Wołochowiczowi i por. Rogale, jako nagrodę przechodnią dla
mistrzowskiej kompanii 9 Dywizji Piechoty. O godz.
9.30 odbyła się msza polowa, po niej przeprowadzono defiladę koło kasyna oficerskiego, w którym
o godz. 13.00 zjedzono obiad z udziałem rodzin oficerów i zaproszonych gości. Po obiedzie nastąpiło
otwarcie ogrodu kasynowego, a o godz. 15.00 rozpoczęła się zabawa żołnierska. Święto zakończyła
rewia „Serce Podlaskie” wystawiona w „Domu Żołnierza” 34 pp13.
Rok później, z okazji przypadającego 15-lecia 34
pp, społeczeństwo Białej Podlaskiej – z inicjatywy
ppłk dypl. Franciszka Grabowskiego – uczciło poległych żołnierzy tego pułku pomnikiem (stoi on do
dziś przy ul. Warszawskiej – przyp. P.B.). Na hasło
inicjatora stanęło całe bialskie społeczeństwo ze
starostą powiatu Witoldem Skarżyńskim na czele,
który jako przewodniczący Podlaskiego Komitetu
Budowy Pomnika Poległym oddał cenne zasługi całemu przedsięwzięciu. Projekt pomnika – wykonany
pod kierunkiem senatora inż. Jana Czerwińskiego
– miał być symbolem czasu, w którym Polska odzyskała niepodległość. Składał się on z trzech brył
– symbolizujących trzy zabory, do których zjednoczenia przyczyniła się śmierć poległych żołnierzy
34 pp. 16 lipca 1932 r. przystąpiono do wytyczenia
i wykopania fundamentów oraz zgromadzenia materiałów budowlanych. Personel robotniczy dostarczyło dowództwo 34 pp z plutonu pionierów wraz
z taborem i narzędziami. Z końcem kwietnia 1933 r.
zakończono wszystkie prace. 8 maja 1933 r., w dniu
święta pułkowego, pomnik został uroczyście odsłonięty. Wielką rolę podczas zbierania środków finansowych (łączny koszt budowy pomnika wynosił 14
000 zł – przyp. P.B.) na budowę obelisku odegrała
także Rodzina Wojskowa, która zorganizowała wystawy i sprzedaż rękodzieł. Duży dochód przyniosły
także organizowane przedstawienia i bale (P.Borek,
2006 s.149-150).
W 1935 roku uroczystości święta 34 pp miały następujący harmonogram: 7 maja wieczorem
pułk przybrał odświętny wygląd, i przeprowadził
uroczysty capstrzyk ulicami Białej Podlaskiej. Pod
pomnikiem bohaterów pułku zapalono znicze oraz
wyczytywano nazwiska poległych na polu chwały.
Przy dźwiękach żałobnych marsza Chopina i strzałach armatnich dowódca 34 pp – ppłk Jan Świątecki,
razem z korpusem oficerskim i delegacjami podoficerów oraz strzelców złożyli pod pomnikiem wieniec. Kolejny dzień (8 maja) rozpoczęła msza polowa na stadionie pułkowym celebrowana przez ks.
13W dwunastą rocznicę zwycięstwa niezawodnego 34 p.p., „Nowiny Podlaskie” nr 24 z 8.V.1932 r., s. 1.
- 98 -
kap. A. Skrzymowskiego (godz. 9.00). O godz. 9.30
odbyła się dekoracja odznaką pułkową oficerów
i podoficerów, a o godz. 10.00 przysięga strzelców
młodszego rocznika. Uroczystość przedpołudniową
pół godziny później zakończyła defilada 34 pp i 9
pal przed Pomnikiem Poległych 34 pp. O godz. 12.00
– w sali Domu Żołnierza – odbył się wspólny obiad
żołnierski, z licznym udziałem zaproszonych gości,
przedstawicieli duchowieństwa, władz i społeczeństwa. Po obiedzie rozpoczęły się zawody sportowe
(m.in.: siatkówka, piłka nożna, popisy konne, bieg
na przełaj), podczas których przygrywała orkiestra
pułkowa oraz świeżo zakupione przez 34 pp radio14.
Równie uroczyście świętowano dwudziestolecie
34 pp. W obchodach wzięli udział wówczas m.in.:
gen. bryg. Aleksander Narbut-Łuczyński (pierwszy
dowódca pułku) oraz gen. bryg. Ludwik Bittner.
Podczas ceremonii przedstawiciele bialskiego społeczeństwa przekazali wojsku ufundowane uzbrojenie – samochód ciężarowy „Grom” oraz komplet
karabinów i sprzętu dla plutonu ckm (J. Świątecki,
s.146-147).
Stacjonujące w garnizonach na Południowym
Podlasiu pułki utrzymywały ze sobą bliskie kontakty, czego jednym z przejawów było wzajemne zapraszanie się na święta. Np. w 1938 r. 34 pp z Białej
Podl. zaprosił na obchody swego dwudziestolecia
22 pp z Siedlec. Wśród delegatów 22 pp na święto
34 pp znaleźli się: dowódca 22 pp z adiutantem oraz
kilku oficerów i podoficerów15.
Święto Żołnierza
Kolejnym znaczącym świętem obchodzonym
w Wojsku Polskim było Święto Żołnierza, obchodzone 15 sierpnia – w rocznicę Bitwy Warszawskiej
1920 roku. Do obchodów tego święta starano się angażować także miejscową społeczność, proponując
jej atrakcje, takie jak: koncerty orkiestry wojskowej, przedstawienia teatrzyku wojskowego i wspólną zabawę. Tego dnia w garnizonach ozdabiano
obiekty wojskowe, zaś oficerowie mieli obowiązek
założyć mundury garnizonowe, pełne odznaczenia,
rękawiczki i szable. Natomiast w kościołach garnizonowych odprawiano okolicznościowe msze.
W 16. rocznicę zakończenia wojny polsko-sowieckiej (14 i 15 sierpnia 1936 r. – przyp. P.B.)
w garnizonie bialskim zorganizowano wiele imprez,
których zadaniem była manifestacja więzi między
społeczeństwem, a Wojskiem Polskim. 14 sierpnia,
o godz. 19.00 odbył się uroczysty capstrzyk orkiestry wojskowej na ulicach miasta, a o 20.30 przy
pomniku 34 pp miał miejsce apel uczczenia pamięci
bohaterów oraz złożenie wieńców. Drugi dzień rozpoczął się pobudką i hejnałem z wieży zamkowej
o godz. 6.00. O godz. 9.00 nastąpił przegląd wojska,
organizacji i stowarzyszeń, pół godziny później odprawiono mszę św. na stadionie sportowym 34 pp,
a po niej (o godz. 11.00) odbyła się defilada. Obchody
14Święto 34 p.p., „Głos Społeczny” nr 10 z 1.V.1935 r., s. 6; Święto 34 Pułku
Piechoty, „Głos Społeczny” nr 13 z 1.VI.1935 r., s. 4-5.
15CAW, Akta 22 pp, Rozkaz nr 66 z 23.IV.1938 r., sygn. I.320.22.1., k. 1.
zakończyła zabawa taneczna o godz. 15.00 w parku zamkowym. W uroczystościach Dnia Żołnierza
wzięły udział wszystkie organizacje, stowarzyszenia oraz ludność miasta16. Niemal identycznie wyglądały obchody zwycięstwa nad Sowietami w 1937
i 1938 r.17
Święta państwowe
Podczas obchodów świąt państwowych wojsko
występowało w roli współgospodarza, ponieważ
w tym przypadku za ich organizację i sprawny przebieg odpowiadały władze miejskie i samorządowe.
Każdą uroczystość rozpoczynały msze święte w kościołach wszystkich wyznań, po których zwykle następowała defilada wojska, policji, straży pożarnej,
organizacji społecznych i paramilitarnych, odbierana przez generała lub najstarszego rangą oficera w garnizonie. Następnie miały miejsce odczyty,
imprezy, zbiórki pieniężne, a wieczorem uroczyste
akademie i zabawy taneczne.
Jednym z najważniejszych świąt państwowych,
obchodzonych w okresie II RP, była rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja 1791 r. Np. w 1931 r. przebieg uroczystości trzeciomajowych w Białej Podlaskiej wyglądał następująco: o godz. 7.00 pobudka
żołnierska, przy dźwiękach orkiestry wojskowej.
O godz. 10.30 odbyła się msza polowa, w której
uczestniczyły 34 pp i 9 pap, szkoły i organizacje społeczne. Po mszy odbyła się defilada, w której można było podziwiać bialskie pułki, oddziały Straży
Pożarnych, szeregi Związku Strzeleckiego, oddział
„Sokoła”, cechy rzemieślnicze, uczniów z gimnazjum męskiego i żeńskiego, szkoły powszechne, etc.
Przygrywały orkiestry z 34 pp, strażackie i gimnazjalne18. W podobny sposób przebiegały obchody 3
Maja przez cały okres międzywojenny19. Szczególną
oprawę miały obchody trzeciomajowe w 1939 roku,
kiedy społeczeństwo podlaskie mocno odczuwało
już napięcie wojenne, zwłaszcza po marcowej mobilizacji 9 Dywizji Piechoty.
Kolejnym ważnym świętem były obchody odzyskania niepodległości w dniu 11 listopada. Nie
różniły się one zasadniczo od innych ważnych uroczystości państwowych, czy wojskowych. W szkołach organizowano odpowiednie poranki, akademie
i przedstawienia sceniczne. Miasta dekorowano
flagami narodowymi oraz portretami prezydenta
RP, Józefa Piłsudskiego i marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza. Wieczorem – w przeddzień obchodów
– odbywały się capstrzyki wojskowe z orkiestrą
i pochodniami. Następnego dnia wczesnym rankiem
trębacze odgrywali hejnał, następnie odprawiano
msze w kościołach wszystkich wyznań, po których
w eksponowanym miejscu miasta odbywała się
16Święto żołnierza, „Głos Społeczny” nr 17 z 1.IX.1936 r., s. 2-3.
17Rocznica zwycięstwa w r. 1920. Święto Żołnierza Polskiego, „Głos Społeczny” nr 16 z 15.VIII.1937 r., s. 2; Święto Zwycięstwa Żołnierza Polskiego, „Głos Społeczny” nr 16 z 15.VIII.1938 r., s. 4-5.
183 maja w Białej Podlaskiej, „Nowiny Podlaskie” nr 11 z 6.V.1931, s. 1-2.
19Zob. szerzej: „Życie Podlasia” nr 1 z 6.V.1934 r., s. 3; Obchód 3 Maja w Białej Podl., „Głos Społeczny” nr 10 z 8.V.1939 r., s. 12; Święto Narodowe 3
Maja, „Głos Społeczny” nr 9 z 1.V.1938 r., s. 7.
- 99 -
defilada. Po południu przeprowadzano pogadanki
w oddziałach na temat rocznicy odzyskania Niepodległości, a wieczorem odbywały się akademie20.
Mimo, że dzień 11 listopada podobnie obchodzono każdego roku, to szczególne znaczenie miały okrągłe rocznice: dziesięcio-, i dwudziestolecia
odzyskania niepodległości oraz te, podczas których
przeprowadzano poświęcenia sztandarów, odsłonięcia pomników, czy okolicznościowych tablic21.
Szczególnie istotne były obchody święta 11 Listopada w 1936 roku, ponieważ do corocznych obchodów,
doszły jeszcze uroczystości związane z wręczeniem
buławy marszałkowskiej gen. E. Śmigłemu-Rydzowi. W uroczystości tej wzięły udział także delegacje
pułków 9 DP, w tym także z garnizonu bialskiego22.
W Białej Podlaskiej program uroczystości wyglądał
wówczas następująco: 10 listopada – o godz. 14.00
dekoracja domów, balkonów, okien flagami narodowymi i portretami J. Piłsudskiego, I. Mościckiego oraz
gen. E. Śmigłego-Rydza; o godz. 19.00 – capstrzyk orkiestry 34 pp ulicami Białej Podl. 11 listopada: godz.
6.00 pobudka orkiestry 34 pp i hejnał trębaczy z wieży zamkowej; godz. 9.15 – przegląd oddziałów wojskowych przez komendanta garnizonu, i wciągnięcie
chorągwi na maszt (stadion sportowy 34 pp); godz.
9.30 – nabożeństwo polowe na stadionie sportowym
34 pp; godz. 11.00 – defilada przed pomnikiem poległych 34 pp; godz. 10.00 – nabożeństwo w cerkwi
prawosławnej przy ulicy Terebelskiej; godz. 10.00 –
nabożeństwo w miejscowej synagodze dla żołnierzy
wyznania mojżeszowego; godz. 18.00 – zabawa żołnierska w domu Żołnierza 34 pp23.
Z okazji dwudziestolecia Odzyskania Niepodległości w stolicy Południowego Podlasia miała miejsce
wspaniała defilada wojskowa, którą tak oto wspomina Roman Łysakowski – wówczas młody chłopiec, syn oficera 34 pp: w 1938 roku, podczas święta
narodowego, odbyła się w Białej Podlaskiej wspaniała defilada. Poza żołnierzami garnizonu wojskowego
brał w niej udział szereg organizacji paramilitarnych,
pracownicy urzędów państwowych, hufiec ZHP, straż
pożarna oraz reprezentanci wszystkich ważniejszych
warstw społecznych miasta. Trybuna była wspaniale
udekorowana [...]. Nic dziwnego – Biała podejmowała
wtedy nadzwyczajnych gości; przyjechało aż trzech
generałów. Przybyli: Inspektor Armii generał [Tadeusz
– przyp. P.B.] Piskor, gen. [Bolesław – przyp. P.B.] Jatelnicki i Szef Sztabu generał [Kazimierz – przyp. P. B.]
20CAW, Akta 9 pal, Dodatek do rozkazu dziennego nr 248 z 10.XI.1927 r.,
sygn. I.322.9.5.; Archiwum Państwowe w Siedlcach (dalej APS), Starostwo Powiatowe w Siedlcach 1918-1939 (dalej SPS),: Miesięczne Sprawozdanie Sytuacyjne za okres styczeń – grudzień 1926 r.: Sprawozdanie
Sytuacyjne za m. listopad 1926 r., sygn. 9, k. 42; Ibidem, Ibidem, Mies. Spr.
Syt. Nr 11/37 za m-c listopad 1937 r., k. 125; Ibidem, Mies. Spr. Syt. Nr 1-12
za 1935 r.; Rocznica 11 listopada, „Głos Społeczny” nr 23 z 1.XII.1936 r., s.
4; Z dnia 11 Listopada, „Głos Społeczny” nr 22 z 15.XI.1937 r., s. 4; Święto
Niepodległości, „Życie Podlasia” nr 45 z 8.XI.1936 r., s. 2.
21Na dwudziestolecie, „Głos Podlaski” nr 47 z 20.XI.1938 r., s. 570.
22CAW, Akta 9 DP, Udział wojska w uroczystościach państwowych, sygn.
I. 313.9.31. W rewii tej wzięły udział poczty sztandarowe i trąbki odznaczone orderem „Virtuti Militari” oraz dowódca 9 DP i dowódcy jej
pułków.
23Wielkie doroczne święto odzyskania Niepodległości, „Głos Społeczny” nr
22 z 11.XI.1936 r., s. 3-4; Dom Żołnierza 34 pp, „Głos Społeczny” nr 23
z 1.XII.1936 r., s. 4.
Fabrycy24 [...]. Defiladę prowadził dowódca bialskiego
garnizonu, a jednocześnie 34 pułku piechoty, ze swoim
zastępcą [...]. Mieniły się szable, którymi oficerowie prezentowali broń przed trybuną. Wypucowane lawety armatnie dudniły po jezdni, a kanonierzy dumnie prężyli
się przed trybuną [...]. Wszyscy byli odświętnie ubrani,
panował wokół podniosły nastrój. [...] Była to ostatnia
tego typu impreza w Białej Podlaskiej przed wybuchem
II wojny światowej. Pozostawiła po sobie niezatarte
wrażenie (R.Łysakowski, 2000, s.50 ).
Ważnym świętem obchodzonym w Wojsku Polskim były również imieniny Józefa Piłsudskiego (19
marca). Od początku II RP, z wyjątkiem lat 19241926, miały one zbliżony przebieg we wszystkich
garnizonach. W przeddzień uroczystości odświętnie ozdabiano koszary, przeprowadzano uroczysty
capstrzyk ulicami miasta, organizowano akademie,
pogadanki i spektakle amatorskich zespołów teatralnych. 19 marca, w dniu św. Józefa , rano odprawiano uroczystą mszę świętą, po której odbywała
się defilada. Następnie władze cywilne i wojskowe
przyjmowały życzenia dla solenizanta od organizacji, stowarzyszeń, zakładów pracy, szkół i osób
prywatnych. Główną część uroczystości kończył
wspólny obiad żołnierski, w czasie którego jeden
z oficerów opowiadał o życiu i czynach Naczelnika.
Po południu organizowano akademie, zawody sportowe, rauty, występy orkiestr i chórów żołnierskich.
Śpiewane były pieśni i deklamowane wiersze popularyzujące czyny i życie J. Piłsudskiego25.
Także w garnizonie Biała Podlaska uroczystości
te nie odbiegały od przyjętego planu. Przykładowo
program obchodów imienin Józefa w 1935 r. był następujący: 18 marca o godz. 17.00 uroczystość żołnierska w „Domu Żołnierza”; godz. 19.00 zlot okolicznych straży ogniowych na Placu Wolności; godz.
20.00 – capstrzyk orkiestry wojskowej; godz. 20.45
– capstrzyk orkiestry straży ogniowej z plutonem
honorowym 34 pp ulicami miasta. 19 marca: godz.
6.00 pobudka orkiestry na ulicach miasta; godz.
9.30 – przegląd wojska i oddziałów Przysposobienia
Wojskowego przez Komendanta Garnizonu; godz.
10.00 – nabożeństwo w kościele parafialnym przy
ul. Brzeskiej, i w świątyniach innych wyznań; godz.
11.15 – defilada przed budynkiem Starostwa Powiatowego; godz. 12.00 – uroczyste przemianowanie
ulicy Brzeskiej na ulicę Gen. Bronisława Pierackiego26; godz. 17.00 – uroczystość ku czci J. Piłsudskie-
24W rzeczywistości gen. dyw. K. Fabrycy był wówczas Inspektorem Armii
z siedzibą we Lwowie (funkcję tą pełnił od VI 1934 r. do IX 1939 r.).
25CAW, Akta 9 pal, Rozkaz dzienny nr 61 z 16.III.1927 r., sygn. I.322.9.5.;
APS, SPS, Miesięczne sprawozdania sytuacyjne za okres I-IV 1927 r.: Sprawozdanie sytuacyjne za m. marzec 1927 r., sygn. 10, k. 6-7; Ibidem, sygn.
12 Tygodniowe sprawozdania sytuacyjne. 9.II.1927-26.XII.1928: Sprawozdanie sytuacyjne nr 12: 14.III.-21.III.1928 r., k. 21; Ibidem, Sprawozdania
Sytuacyjne Tygodniowe nr 1-52; 4.I.-26.XII.1928: Sprawozdanie Syt. nr 12.
14.III.-21.III.1928, sygn. 13, k. 36; „Placówka” nr 2 z 17.III.1929 r., s. 7;
„Życie Podlasia” nr 12 z 24.III.1935 r., s. 2; Imieniny Marszałka Polski
w Siedlcach, „Nowa Gazeta Podlaska” nr 12 z 25.III.1934 r., s. 1.
2615 czerwca 1934 r. członek Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów dokonał w Warszawie zamachu na ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego, który w wyniku odniesionych ran zmarł tego samego dnia. Jedną z konsekwencji jego zabójstwa było utworzenie obozu
izolacyjnego w Berezie Kartuskiej dla osób podejrzanych o działalność
antypaństwową.
- 100 -
go w gimnazjum żeńskim im. E. Plater; godz. 19.00
– uroczystość w lokalu Podlaskiej Wytwórni Samolotów27. Podobnie było w latach następnych28.
Inne uroczystości obchodzone w garnizonie Biała Podlaska
Oprócz świąt wojskowych i państwowymi żołnierze bialskiego garnizonu uczestniczyli także
w uroczystościach specjalnych. Do takich z pewnością należała ceremonia pogrzebowa Józefa Piłsudskiego 13-17 maja 1935 r. w Warszawie i Krakowie.
15 maja 1935 r. wyjechała na nią z Białej Podlaskiej
delegacja 9 pal w składzie: dowódca pułku – płk Otton Krzisch, 2 oficerów, 2 podoficerów i poczet honorowy z trąbką. W pogrzebie Marszałka w Warszawie brał również udział II batalion 34 pp (młodszy
rocznik) oraz delegacja 35 pp ze sztandarem pułkowym (P.Borek, op.cit., s.149). Uroczystości żałobne
odprawiano we wszystkich garnizonach Południowego Podlasia29.
12 maja 1936 roku – w pierwszą rocznicę śmierci Marszałka, pułki 9 DP uczestniczyły w pogrzebie
serca J. Piłsudskiego na wileńskiej Rossie. Na uroczystość tą dzień wcześniej przybyły z 9 DP poczty
sztandarowe 34 pp, 35 pp, 22 pp oraz poczet trąbkowy 9 pal (P.Borek, op.cit., s.149). Uroczystości żałobne po śmierci J. Piłsudskiego organizowano corocznie
aż do wybuchu wojny. Przykładowo 12 maja 1938 r.
w garnizonie Biała Podl. uroczystości te miały następujący przebieg: godz. 10.00 – nabożeństwo żałobne
w kościele NMP, z udziałem przedstawicieli władz
państwowych, samorządowych, wojska, organizacji
społecznych i młodzieży szkolnej; o tej samej godzinie – nabożeństwa żałobne w świątyniach innych
wyznań; godz. 19.00 – uroczysty capstrzyk żałobny
34 pp i 9 pal, następnie zbiórka organizacji społecznych na Placu Wolności i wymarsz na stadion sportowy 34 pp; godz. 20.45 – trzyminutowa chwila ciszy
i rozpalenie ogniska na stadionie pułku30. W 1939 r.
obchody rocznicy śmierci J. Piłsudskiego w całym
kraju miały wyglądać identycznie. Specjalnie na tą
okazję wydano okólnik, który postanawiał m.in.
o jak najliczniejszym uczestnictwie społeczeństwa
w nabożeństwach żałobnych, uczczeniu śmierci Marszałka minutą ciszy, odczytaniu wybranych myśli J.
Piłsudskiego zgromadzonym obywatelom, opuszczeniu flag narodowych do połowy masztu, nie graniu
muzyki, udostępnieniu żałobnych audycji radiowych
możliwie jak najliczniejszemu gronu Polaków31.
Powrót jednostek z manewrów
Inną okazją do zacieśniania więzi bialskiego społeczeństwa z miejscowym garnizonem był powrót
27Obchód Imienin Wodza Narodu, „Głos Społeczny” nr 6 z 19.III.1935 r., s. 5.
28„Głos Społeczny” nr 6 z 17.III.1936, s. 2; „Głos Społeczny” nr 6 z 15.
III.1937 r., s. 10; „Głos Społeczny” nr 6 z 17.III.1939 r., s. 2.
29Po śmierci Józefa Piłsudskiego w Polsce zaczęto obchodzić również
imieniny prezydenta RP – prof. I. Mościckiego
30Dzień żałoby narodowej, „Głos Społeczny” nr 10 z 12.V.1938 r., s. 5.
31„Głos Społeczny” nr 10 z 8.V.1939 r., s. 10.
jednostek z manewrów letnich (zazwyczaj we wrześniu) oraz jesiennych (w listopadzie). Powoływano
wówczas komitet, który organizował powitanie
wojska, odbywała się uroczysta defilada, a dowódcy
i przedstawiciele społeczeństwa wygłaszali przemówienia. Komitet taki zawiązano np. 5.IX.1936 r.
w Białej Podlaskiej. Wydał on „Odezwę do mieszkańców Białej” o następującej treści: Do Obywateli
m. Białej Podl. Stosując się do uchwał Komitetu Obywatelskiego, wzywam wszystkich obywateli miasta
do najliczniejszego wzięcia udziału w uroczystym powitaniu wracających z ćwiczeń oddziałów Garnizonu
bialskiego; do udekorowania wszystkich domów flagami narodowymi, a w szczególności przyozdobienia
domów, okien i balkonów wzdłuż trasy, którą przejdzie wojsko do koszar. Komitet pragnie, aby całe społeczeństwo bialskie wyjątkowo uroczyście, serdecznie
i owacyjnie zadokumentowało swe sympatie i miłość,
jaką żywi dla wojska. Oddziały wkroczą do miasta od
ulicy Warszawskiej dnia 15.IX. r. b. o godzinie na razie
nieustalonej, gdzie u bramy miasta będą witane przez
władze miejskie, organizacje i obywateli. Na godzinę
przedtem sygnał dadzą trębacze. Za Komitet Obywatelski inż. A. Walawski, burmistrz32 .
15.IX.1936 r. o godz. 17.30 odbyło się powitanie
wracającego z manewrów 34 pp i III/9 pal. Przy
wzniesionej bramie triumfalnej dowódcę garnizonu – płk J. Świąteckiego powitali przedstawiciele
władz miasta i organizacji społecznych. Ludność
i młodzież szkolna obsypywała żołnierzy kwiatami.
Po defiladzie, która odbyła się przed Pomnikiem Poległych 34 pp, żołnierze pomaszerowali do koszar.
Lokalna prasa zaś pisała: Do niedawna zwyczaj powitania wracającego z manewrów wojska był aktem
czysto oficjalnym, dziś powrót garnizonu z manewrów
stał się świętem całego miasta. Społeczeństwo rozumie, że wojsko jest chlubą narodu. Społeczeństwo widzi w armii naszej siłę Państwa i potęgę Polski i wie,
że rękojmią naszego bezpieczeństwa, a zarazem gwarancją pokoju jest Armia stworzona przez wielkiego
Marszałka Józefa Piłsudskiego[…]33. Identycznie witano żołnierzy bialskiego garnizonu wracających –
tym razem z manewrów letnich – rok później34.
Obchody rocznic powstań narodowych w bialskim garnizonie
Równie uroczyście celebrowano rocznice powstań narodowych. Organizowano dla żołnierzy
spotkania z weteranami 1863 r., odczyty i pogadanki. Jeżeli pułk nosił numer, który nawiązywał do
bojowych tradycji pułków I Rzeczypospolitej, Księstwa Warszawskiego lub Królestwa Kongresowego,
szeroko omawiano wówczas bitwy historycznych
poprzedników. Teatrzyk żołnierski odgrywał scenki poświęcone powstaniom, a chór pułkowy dawał
koncert pieśni powstańczych. Na przedstawienia
32„Głos Społeczny” nr 18 z 15.IX.1936 r., s. 3.
33Powitanie wracającego z manewrów garnizonu bialskiego, „Głos Społeczny” nr 18 z 15.IX.1936 r., s. 7.
- 101 -
zapraszano delegacje miejscowego społeczeństwa,
zwłaszcza zaś młodzież ze Związku Strzeleckiego i harcerzy. Jeżeli w rejonie garnizonu istniały
groby powstańców z 1831 lub 1863 r., żołnierze
(razem z młodzieżą) porządkowali i dekorowali je
(J. Odziemkowski, 1996, s. 64).
Szczególne znaczenie w garnizonach Południowego Podlasia miały obchody rocznic powstania
listopadowego i styczniowego, ponieważ na tym
terenie oba zrywy narodowe odcisnęły bardzo
wielkie piętno (P.Borek, 2006, s.115). W okresie
międzywojennym istniał niewygasły wręcz kult
dla bohaterów powstania 1863-1864, czego jednym
z dowodów była znaczna ilość pomników poświęconych walkom powstańczym, rozrzuconych na całym Podlasiu35.
Jakkolwiek obchody rocznic powstania styczniowego odbywały się corocznie, to w sposób szczególny świętowane były okrągłe rocznice 60-lecia,
70-lecia, 75-lecia irredenty. W trakcie uroczystości
odprawiano nabożeństwa żałobne, składano wieńce na grobach poległych, organizowano akademie,
wieczornice, pogadanki, czy wystawy powstańczych pamiątek. Kolejne rocznice stanowiły okazję
do odświeżenia przebiegu powstania, pokazania
głównych jego bohaterów w walce o wolność. Na
uroczystościach narodowych eksponowano powstańcze sztandary, a księża święcili krzyże wystawiane poległym powstańcom. Aktywny na Podlasiu
był np. ks. Antoni Mackiewicz, pielęgnujący zwłaszcza tradycje ks. S. Brzóski, który każdą mszę św. zaczynał modlitwą za powstańców (P. Matusiak, 1996,
s.198).
Przykładowo 60 rocznica powstania uczczona
została w Białej Podlaskiej uroczystą akademią, na
którą bardzo licznie stawiła się młodzież gimnazjalna, dając tym wyraz swoim uczuciom względem
polskich tradycji narodowych36.
Następną wielką rocznicą obchodzoną w garnizonie bialskim było w 1938 r. 75-lecie wybuchu powstania styczniowego. Jego obchody miały podobny
przebieg w wielu miejscowościach na Podlasiu. Rozpoczynały się zazwyczaj mszą św. w miejscowych
kościołach parafialnych, w której uczestniczyła
młodzież szkolna, przedstawiciele lokalnych władz
i społeczeństwa. Pod pomnikami składano wieńce
i kwiaty oraz wygłaszano okolicznościowe przemówienia (W. Więch-Tchórzewska, op. cit., s. 219).
Dla upamiętnienia bitwy stoczonej przez oddział
powstańczy dowodzony przez Romana Rogińskiego pod wsią Białka (przy szosie z Białej Podlaskiej
do Terespola), społeczeństwo Białej postanowiło
35Szerzej na ten temat piszą: M. Kuraś, Kultywowanie tradycji powstania
styczniowego i jego uczestników na Podlasiu w okresie międzywojennym
(1918-1939), „Radzyński Rocznik Humanistyczny” 2002, t. 2, s. 87-111;
T. Swat, Mogiły miejsca straceń i pamiątki powstania styczniowego na
południowym Podlasiu, [W:] Powstanie styczniowe na Południowym
Podlasiu, pod red. Arkadiusza Kołodziejczyka, Węgrów – Warszawa
1994, s. 129-147; P. Matusak, Tradycja powstania styczniowego w Polsce podziemnej 1939-1945, [W:] Rok 1863 na Podlasiu, pod red. Henryka Mierzwińskiego, Siedlce 1998, s. 195-206; W. Więch-Tchórzewska,
Obchody rocznic powstania styczniowego na Podlasiu, [W:] Rok 1863…, s.
208-209.
36„Młodzież z Podlasia” 1923, nr 2, s. 7.
wznieść okazały obelisk z tablicą pamiątkową. 5
października 1936 r. odbyło się poświęcenie fundamentów pomnika 7 powstańców z 1863 roku, a jego
uroczyste odsłonięcie (fundowanego z inicjatywy
Grodzkiego Koła Rezerwistów w Białej Podlaskiej
i ofiar społeczeństwa bialskiego – przyp. P.B.) odbyło się w 1938 r. W akcie poświęcenia pomnika
wzięły udział władze miejskie, osoby prywatne,
przedstawiciele różnych organizacji społecznych37.
30 stycznia 1938 r. w Białej Podlaskiej Związek Rezerwistów zorganizował także akademię, połączoną ze złożeniem wieńców przez delegacje instytucji
i organizacji pod pomnikiem Powstańców 1863 r. na
Białce38.
***
W latach 1918-1939 na terenie Białej Podlaskiej
funkcjonował garnizon Wojska Polskiego, który
był drugim co do wielkości (po garnizonie Siedlce
– przyp. P.B.) na Południowym Podlasiu (liczył ok.
1000 żołnierzy). Obecność żołnierzy 34 pp i 9 pal
w mieście powodowała powstawanie permanentnych i silnych zależności wojska z miejscowym
społeczeństwem, które formowały się w wielu różnych dziedzinach. Jedną z nich, która w zasadniczy
sposób oddziaływała na postęp świadomości narodowej lokalnego społeczeństwa, były uroczyste
obchody świąt państwowych, narodowych, wojskowych i pułkowych, w czasie których urządzano
defilady, przemarsze wojska z orkiestrą, zawody
sportowe, akademie i zabawy taneczne. Dowódcy
garnizonu bialskiego zapraszali delegacje mieszkańców na wszelkie uroczystości, jakie były obchodzone w jednostkach.
Obchody świąt państwowych i wojskowych miały
zatem bardzo duże znaczenie w wychowaniu patriotyczno-obywatelskim żołnierzy bialskiego garnizonu: przypominały i utrwalały w pamięci żołnierzy
wiele istotnych faktów z historii Polski i macierzystego oddziału, uczyły szacunku dla symboli wojskowych, dawały okazję do szerszych kontaktów miejscowych jednostek ze społeczeństwem lokalnym.
Szczególnego znaczenia uroczystości te nabrały
w 1939 roku, wobec narastającego zagrożenia atakiem ze strony hitlerowskich Niemiec, służąc jednocześnie konsolidacji Podlaskiego społeczeństwa.
Bibliografia:
1.„Głos Podlaski” nr 47 z 20.XI.1938 r., s.5, 570
2.„Głos Społeczny” nr 10 z 1.V.1935 r., s. 6
4.„Głos Społeczny” nr 16 z 15.VIII.1937 r., s. 2
5.„Głos Społeczny” nr 17 z 1.IX.1936 r., s. 2-3
6.„Głos Społeczny” nr 18 z 15.IX.1936 r., s. 2,3,7
7.„Głos Społeczny” nr 18 z 15.IX.1937 r., s. 4
8.„Głos Społeczny” nr 22 z 11.XI.1936 r., s. 3-4
9.„Głos Społeczny” nr 3 z 1.II.1938, s. 4
10.„Głos Społeczny” nr 6 z 15.III.1937 r., s. 10;
37T. K., Poświęcenie kamienia węgielnego pod pomnik powstańców 1863
roku na Białce, „Głos Społeczny” nr 20 z 15.X.1936, s. 2-3.
38„Głos Społeczny” nr 3 z 1.II.1938, s. 4.
- 102 -
11.„Głos Społeczny” nr 6 z 17.III.1939 r., s. 2.
12.„Głos Społeczny” nr 6 z 19.III.1935 r., s. 5
13.„Głos Społeczny”, nr 10 z 12.V.1938 r.
14.„Młodzież z Podlasia” 1923, nr 2, s. 7.
15.„Nowiny Podlaskie” nr 11 z 6.V.1931, s. 1-2.
16.„Nowiny Podlaskie” nr 24 z 8.V.1932 r., s. 1
17.„Placówka” nr 2 z 17.III.1929
18.Borek P., Garnizon Wojska Polskiego w Białej
Podlaskiej w latach 1918-1939, Biała Podlaska
2006, s. 149-150.
19.Borek P., Tradycje polskich powstań zbrojnych
i ich wpływ na kształtowanie się świadomości
narodowej mieszkańców Podlasia, [W:] Wojsko
i kultura w dziejach Polski i Europy. Księga jubileuszowa profesora Piotra Matusaka w 65
rocznicę urodzin, pr. zb. pod red. R. Dmowskiego, J. Gmitruka, G. Korneć i W. Włodarkiewicza,
Warszawa – Siedlce 2006, s. 118-126
20.Głos Społeczny” nr 6 z 17.III.1936, s. 2
21.Matusak P., Tradycja powstania styczniowego w
Polsce podziemnej 1939-1945, [W:] Rok 1863 na
Podlasiu, pod red. Henryka Mierzwińskiego, Siedlce 1998, s. 195-206
22.Odziemkowski J., Armia i społeczeństwo II Rzeczypospolitej, Warszawa 1996, s. 64
23.P. Zarzycki, 9 pułk artylerii lekkiej, Pruszków
1996, s. 13
24.Podlasiak” nr 23/24 z 15.VI.1930, s. 6
25.Podlasiak” nr 48 z 25.XI.1928, s. 9-11;
26.Podlasiak” nr 49 z 2.XII.1928 r., s. 1
27.Podlasiak” nr 50 z 16.XII.1923 r., s. 5-6
28.Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 2000, nr 3, s. 50.
29.Życie Podlasia” nr 1 z 6.V.1934 r., s. 3
- 103 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
National holidays and regiment celebrations...
NATIONAL HOLIDAYS AND REGIMENT CELEBRATIONS IN BIAŁA PODLASKA GARRISON
IN THE INTERWAR PERIOD
Paweł Borek
Pope John Paul II State School of Higher Education in Biała Podlaska
Borek P. (2013), National holidays and regiment celebrations in Biała Podlaska garrison in the interwar period. Social Dissertations, 2 (VII), p. 104-111
Summary: during the interwar period Biała Podlaska was a garrison town, where the 34th Infantry and 9th Light Artillery regiments were stationed. The presence of over a thousand soldiers created symptomatic relations between the military and the civilians, especially in socio-cultural, economic and political matters. The aim of this article is to present the
celebration of national and regiment holidays in Biała Podlaska garrison in the Second Polish Republic. These celebrations
had a great importance in the patriotic and civic education of both soldiers and the local inhabitants and on the eve of World
War II they strengthened the bond between the Podlaskie people and the 9th Infantry Division
Key words: 34th Infantry, 9th Light Artillery, Biała Podlaska garrison, national and military holidays, regiment celebrations
During the 1918-1939 period one element was integral to patriotic and civic education – relation with
society. State and military officials concluded that
a soldier conscious of the extent of social approval
will withstand the arduous regime of service better, as well as, learn the basic civic attitude quicker.
Garrison commanders would invite representatives
of the local community to military and national holidays, celebrated by the unit, passing and blessing of
the banners, as well as military orchestra concerts.
For the soldiers, participation in celebrations, either military, state or church ones, was a way to fulfil their duties. Depending on their rank and position
they would appear as hosts or co-hosts, delegates,
members of the honorary assist, supervisors or performers in particular events. Al soldiers would be
present on national holidays and the army would act
as a co-organizer to the celebration. During the interwar period the main state holidays were anniversaries: of the enactment of the Constitution of May 3,
1791; of the resumption of the independent Poland
on November 11 1918 (National Independence Day).
Another important national holidays were: Soldier’s
Day celebrated annually on August 15 and Joseph’s
name day (March 19).
In the interwar period following units stationed
in Biała Podlaska garrison: 34th Infantry, 9th Light
Artillery1, Field officer, Region Reserve Command,
1Until November 1933 Biała Podlaska garrison stationed command and
two divisions of 9 th Field Artillery/Light Artillery regiments (since
the division of srtillery in 1932 into three types: light, heavy and the
heaviest, all field artillery regiments were re-named to light artillery),
whereas the third division due to a lack of space was stationed in Bereza Kartuska. In November 1933 there was a change in the placement of
the Biała Podlaska garrison units due to difficulties with meeting their
Military Police Division Station 9, Regional Equine
Inspectorate (for following poviats: Biała Podlaska
and Włodawa), Centre of Air force Military Training,
St Cross Military Parish and Management of Airforce
Factory – branch office no IV. An air force unit under
the command of colonel Hilary Grabowski was also
a part of Biała Podlaska garrison.
Regiment celebrations in Biała Podlaska garrison
The most important holidays in a soldier’s life
was regiment celebration, preparation to which always begun few weeks earlier. Every officer’s duty
was to make sure that it will be grand. The schedule
of the event was established by the unit’s commanding officer together with his subordinates. However,
it must be noted that the most important elements
of such regiment celebrations were similar in Polish
Armed Forces in the 2nd Polish Republic. The day before military tattoos were organized on the streets
of garrison towns, which ended with an assembly to
commemorate the fallen. On the celebration day soldiers participated in a mass conducted by the garrison chaplain. After that the divisions were mustered
which was followed by an official parade. In the afternoon dances were organised, as well as lotteries,
sport competition and other attractions. Regiment
holidays we open to – apart from the military - citizens and officials of garrison towns, scouts, students
and numerous social and paramilitary organizations (Riflemen Association, Maritime and Colonial
League, Airborne Antigas Defence League, etc.).
Adress for correspondence: Paweł Borek, Pope John Paul II State
School of Higher Education in Biała Podlaska, Sidorska 95/97, 21500 Biała Podlaska, e-mail: [email protected]
- 104 -
training programme. The command atogether with the 1st and 2nd divisions of 9 th Light Artillery (75mm cannons) were moved from Biała
Podlaska to Siedlce – in place of9th Heavy Artillery regiment moved to
Włodawa. Third division of 9 th Light Artillery was moved to Biała Podlaska (between October 20 and 26, 1933) – Central Military Archives
(further - CAW), Samodzielny Referat Informacyjny DOK IX (dalej SRI
DOK IX) sygn. I. 371.9/A.12.
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
In order to commemorate jubilees and holidays
many regiments issued at their cost the so-called
“One-day papers” edited by the officers. They included biographical notes on the commanders, early
days of the regiment, stories from polish-soviet war
of 1919-1920, information from regiment daily activities, special texts, poems, songs, anecdotes, et.
“Regiment one-day papers” were given to the invited guests and the soldiers distinguished for excellent service2.
Biała Podlaska garrison units celebrated their
holidays every year on following days:34th Infantry
– May 8 and December 73; 9th Light Artillery - June
13-14 4and the 9th Heavy Artillery – September 8 (initially June 29)5. Artillery regiments also celebrated
St. Barbara’s name day, because she was a patron of
the artillery.
Assemblies to commemorate the fallen were
especially important, they celebrated the memory of soldiers fallen in the fights for Polish borders
between 1918 -1920. They were meant to imbue
in the soldier love to his country, devotion to regiment’s tradition and to their brothers in arms. In
Biała Podlaska such assemblies were organized at
the barracks’ yard at Warszawska street. The garrison church at Reformacka street held at the same
time a mass for the fallen with townsfolk numerous
in attendance.
As mentioned earlier – regiment holidays were
celebrated very formally and they were indubitably a celebration for every citizen of Biała Podlaska.
For example the schedule for the 9th Field Artillery
Regiment holiday in June 1927 was as follows: June
15, 9.30 field mass on the barracks yard followed by
a parade. 12.00 dinner for the soldiers, 15.00 track
and field, together with artillery, competitions,
18.00 sport competition on the sport field of the
regiment. June 16, 15.00 horse riding competition
for the officers and a tournament for non-commissioned officers.6
However, among the most impressive celebrations were the even anniversaries of a particular
regiment or those connected to key events (purchase of ordnance or equipment for the army, revealing of a new monument, participation of high
ranking officials, etc.) on the December 7 1923 34th
Infantry regiment celebrated its five year anniversary. The festivities begun with a mass conducted
2Such issues were also in possession of 34th Infantry regiment
38th of May – anniversary of the battle with the Soviet at Rzeczyca and
the victory by the Dnieper river (1920), 7th of December anniversary
of the creation of the regiment (1918) during which officers and privates received honour decorations. Whereas 3rd of August was a day of
mourning (anniversary of the defeat at Jabłonka in August 1920)
414th of June anniversary of the creation of the regiment
5Initially 9th Heavy Artillery regiment celebrated its Holiday on June 29,
which was connected to the date of the creation of 1st Division, because
this unit was assigned and numbered first to 9 th regiment. Another
version gives September 8 as the date of celebration, when all three
divisions were finally united under one command and arrived to their
garrison in Siedlce (September 8, 1922). Some historians explain the
change with the fact that the 2nd and 3rd divisions had a longer battle
tradition than 1/9 Heavy Artillery and the date of the creation of the
latter was of lesser importance in regiment traditions
6CAW, Akta 9 pal, Rozkaz dzienny nr 131/27 z 14.VI.1927 r., sygn. I.322.9.5.
by the regiment’s chaplain lieutenant colonel Antoni Skrzymowski, followed by a parade for the regiment’s commander – lieutenant colonel Ludwik Bittner and the officer corps. In the evening there was
a reception in the Kijowski’s hall where the officers
staged a two-act comedy by Maurice Desvalliéres
”Can I borrow your wife.”7
On November 24-25 1928 there were some unusually grand celebrations of the 10th anniversary of
the 34th Infantry Regiment. People of Biała Podlaska
organized a special Committee for the Celebration
of the 10th Anniversary of the 34th Infantry headed
by the town’s starost Ignacy Bobek8. The committee
supplied the soldier club-room with a library of over
a 1000 volumes and portraits of important historic
figures, and organized a cinema in the building. Municipal authorities decided to install electric wiring
in the barracks. On November 24 1928 (Saturday)
the three-day celebrations of the 10th anniversary
began following this schedule:
Day One (24.XII)
Mourning mass for the fallen regiment’s soldiers
in the garrison church on 9.00; 10.00 procession to
the cemetery and the placement of the wreaths on
the graves of the soldier who died at Kobylany; readouts on the history of 34th Infantry Regiment: for
the soldiers in the barracks at 15.00, for the broader
public in Cinema “Miraż” at 18.00. Formal military
tattoo joined with a march through the town at
19.00; Evening assembly in the barracks at 20.30
Day Two (25.XII)
Reveille at 7.00; field mass on the barracks’ yard
at 10.00, follies and garrison units parade at 11.00,
dinner in the barracks at 12.00, ball in the canteen
at 22.00
Day Three (26.XI)
Celebrations for non-commissioned officers at
20.009
On November 24 at 17.00 there was a meeting
held in the club-room during which it was formally
given to the regiment by the Committee10. On November 25, the field mass was followed by a parade
of garrison’s regiments before the brigade general
Mieczysław Trojanowski and the division general Władysław Sikorski. Subsequently there was an
officer dinner during which colonel Ludwik Bittner,
major Władysław Pazderski and major Marian Tyborowski have presented the aforementioned generals with regiment’s medals. At 18.00 in “Miraż”
cinema State Forest Inspector – Wacław Rogiński
had presented a lecture on January Uprising and
7Podlasiak” nr 50 z 16.XII.1923 r., s. 5-6.
8Vogts of neighbouring communes: Swory, sitnik, Sidorki, poviat officials from Konstantynów, Radzyń and Włodawa, were also part of the
committee,
9W dziesiątą rocznicę 34 p.p., „Podlasiak” nr 48 z 25.XI.1928, s. 9-11; P.
Matusak, Generał Ludwik Bittner 1892-1960. Żołnierz i polityk, Siedlce
2008, s. 39-40.
10Ibidem
- 105 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
colonel Jerzy Wroczyński presented the history of
the 34th Infantry regiment.11
The 9th Field Artillery regiment celebrated its 10th
anniversary on June 14 1930. Just like in the case of
the 10th anniversary of the 34th regiment, Biała Podlaska’s starost Ignacy Bobek headed the Committee
for the Celebration of the 10th Anniversary of the 9th
Field Artillery. Committee was aided by the town’s
sejmik, the magistrate, land gentry and certain citizens, especially Henryk Ehrenkreutz – long-time
patron of the regiment. The Committee also decided the following items for the regiment: a bugle,
a cabinet with a hand-crafted regiment badge, over
a thousand volumes together with a library cabinet.
The schedule for the celebration of the anniversary of the 9th Field Artillery on June 14 1930 (Saturday) was as follows: 9.00 formal mass in St. Anna’s
church followed by a parade before the commander
of Region Corps no. IX – brigade general Mieczysław
Trojanowski and brigade general Józef Plisowski as
well as division general Władysław Sikorski. After
the parade Biała Podlaska’s starost presented the
bugle to the regiment and at 11.00 the club-room
was consecrated and passed on to the 9th regiment
by the committee, at 12.00 here was a formal military dinner after which at 15.30 horse riding competition was held on the regiment’s sports field (12
officers, 7 non-commission officers and 6 privates
participated), at 22.00 party was held in the garrison canteen. On the day after a garden party in the
park was organized for the 9th regiment’s soldiers as
well as track and field competition (at 14.00) and in
the evening in Białs Podlaska’s cinemas “Miraż” and
“Lux” – free viewing of the movies bought for the occasion by the Committee12.
The same year on December 4 – St. Barbara’s the
patron of artillery day – the 9th regiment received
a regiment bugle from the town people. After the
mass and public consecration of the bugle, the chairman of the Funding Committee presented brigade
general Mieczysław Trojanowski with the bugle, and
he in turn gave it to the commander of the 9th Field
Artillery regiment – colonel Otto Krzisch, which
was followed by a formal oath and mutual parade of
the 9th and 34th regiments. Celebrations ended with
traditional military dinner with multiple guests
(P. Zarzycki, 1996, s. 13).
On May 8 1932 in Biała Podlaska there was
a grand celebration of the 12th anniversary of the
victory of the 34th Infantry Regiment in Rzeczyca.
Festivities began a day earlier with a formal military
tattoo on the town’s streets (at 19.30) and an assembly to commemorate the fallen soldiers on the artillery yard with the entire 34th regiment in attendance. Main celebrations took place on Sunday May
8, they began with reveille by regiment orchestra in
town (at 6.00). At 9.00 regiment review took place
together with a formal presentation of rifleman
banner to the commander of the 7th Riflemen Com 11Z przebiegu uroczystości 34 p.p., „Podlasiak” nr 49 z 2.XII.1928 r., s. 1.
12W dziesiątą rocznicę 9 p.a.p., „Podlasiak” nr 23/24 z 15.VI.1930, s. 6;
Święto 10-lecia 9 p.a.p., „Podlasiak” nr 25/26 z 29.VI.1930 r., s. 2-3.
pany – captain Wiktor Wolochowicz and lieutenant
Rogala as a challenge trophy for the champion company of the 9th Infantry Division. At 9.30 field mass
was held, followed by a parade next to the officer’s
club, where at 13.00 a dinner for the officers and
their families together with special guests was organized. After that, club’s garden was opened and at
15.00 military party began. Festivities ended with
follies entitled “Heart of Podlasie” performed in 34th
regiment’s ”Soldier’s Centre13.”
A year later Biała Podlaska citizens, in order to
celebrate the 15th anniversary of the 34th Infantry
Regiment, followed the initiative of graduated colonel Franciszek Grabowski and funded a monument
to commemorate the memory of the regiment’s fallen soldiers (which stands to this day on Warszawska
street). On his call the whole community together
with the town’s starost Witold Skarżyński, who as
the head of the Committee of the Construction of the
Fallen Soldiers’ Monument has contributed greatly
to the initiative. The monument – designed under
the supervision of senator engineer Jan Czerwieński
– was to be a symbol of the time when Poland regained independence. It consists of three blocks –
each standing for the three partitioned regions of
Poland reunion o which was paid for by the lives
of the soldiers of 34th Infantry Regiment. On July
16 1932 the construction works begun with laying
foundations and gathering building materials. Work
force was supplied by the command of the 34th regiment from a pioneer platoon together with tools
and equipment. By the end of April 1933 all work
has been finished and on May 8 1933 the monument
was formally presented to the public. A major role in
financing the project (with the whole cost of about
14.000 PLN – annotation – P.B.) was played by the
Military Family which organized art auctions and
exhibitions. Performances and formal balls also delivered a substantial amount of money (P. Zarzycki,
1996, s. 13).
In 1935 the celebration of the 34th regiment’s holiday adhered to a following schedule: May 7 in the
evening the regiment dressed in formal uniforms
conducted a formal military tattoo in Biała Podlaska. Vigil lights were lit under the fallen soldier
statue and the names of the fallen in the field of battle were read out. With Chopin’s mourning march
being played and the cannon shots accompanying
the regiment’s commander – lieutenant colonel Jan
Świątecki together with officer corps and non-commissioned officers and riflemen delegations have
placed wreaths under the statue. The following day
(May 8) began with a field mass on the regiment’s
stadium conducted by chaplain A. Skrzymowski (at
9.00). At 9.30 regiment’s badge was awarded to officers and non-commissioned officers and at 10.00
junior riflemen swore their oath. Morning ceremony
ended half an hour later with a parade by 34th and
9th regiments before the statue. At 12.00 in Soldier’s
13W dwunastą rocznicę zwycięstwa niezawodnego 34 p.p., „Nowiny Podlaskie” nr 24 z 8.V.1932 r., s. 1.
- 106 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Centre hall a common military dinner was served,
with numerous guests, representatives of the clergy,
authorities and the local people. After dinner sport
tournaments took place (volleyball, soccer, horse
riding, cross-country running) accompanied by regiment’s orchestra and newly bought by the 34th regiment radio14.
20th anniversary of the 34th regiment had a similarly grand celebration in attendance among many
other important personas were brigade general Aleksander Narbut-Łuczyński (regiments first commander) as well as brigade general Ludwik Bittner.
During the ceremony representatives of the town
handed over to the military previously bought
ordnance – heavy goods vehicle “Grom” (Thunder)
together with a set of rifles and equipment for the
heavy machine gun platoon15.
Regiments stationing in the Southern Podlasie
remained in contact with each other, as is shown by
mutual invitations to their holidays. For instance, in
1938 34th regiment from Biała Podlaska invited to
their celebration of their 20th anniversary the 22nd
Infantry regiment from Siedlce. Among the 22nd delegates were the commander of the 22nd regiment
with his adjutant together with a couple other officers and non-commissioned officers16.
Soldier’s Day
The most important holiday for Polish Armed
Forces was Soldier’s Day celebrated August 15 to
commemorate Battle of Warsaw in 1920. Local people were always encouraged to celebrate with the
military. Military orchestra concerts, army theatre performances and mutual entertainment were
meant to attract people to the celebration. On this
day in garrisons military facilities were decorated
and officers had to wear garrison uniforms, full decorations, gloves and officer sabres, whereas in garrison churches celebratory masses were held.
On the 16th anniversary of the ending of polish-soviet war (August 14 and 15 1936 – annotation
– P.B.) multiple celebrations were organized in Biała
Podlaska garrison, all of which were meant to manifest the bond between the society and the Polish
military. On August 14 at 19.00 there was a formal
military tattoo of the army orchestra in the town,
and at 20.30 an assembly was held at the monument
of the 34th regiment to commemorate the fallen soldiers and to place the wreaths. The second day began with a reveille and a bugle call from the castle
tower at 6.00. at 9.00 there was a review of the regiments, organizations and associations, half an hour
later mass was held at the 34th regiment’s sport stadium, it was followed by a parade at 11.00. Festivities were concluded by dance party at 15.00 in the
castle park. Soldier’s Day celebration were attended
14Święto 34 p.p., „Głos Społeczny” nr 10 z 1.V.1935 r., s. 6; Święto 34 Pułku
Piechoty, „Głos Społeczny” nr 13 z 1.VI.1935 r., s. 4-5
15J. Świątecki, Ziemi Podlaskiej Cześć!, „Głos Społeczny”, nr 10 z 12.V.1938
r., s. 3. Zob. szerzej: P. Borek, op. cit., s. 146-147.
16CAW, Akta 22 pp, Rozkaz nr 66 z 23.IV.1938 r., sygn. I.320.22.1., k. 1.
by all of town’s organizations, associations and the
town’s citizens17. Soldier’s Day was celebrated almost identically the following two years18.
National holidays
During the celebration of national holidays the
military acted as a co-host, because in this case the
organization was the duty of the local authorities.
Each celebration began with a mass in every church
(despite the particular faith), which were followed
by a parade of the military, police, fire brigades,
social and paramilitary organizations, received by
a general or the highest ranking officer in the garrison. After that various read-outs, parties, money
collections took place followed by formal gatherings
and balls in the evening.
One of the most important national holidays celebrated in the Second Polish Republic was the anniversary of the Constitution of May 3 1791. For example, in 1931 the schedule of the celebrations was as
follows: 7.00 reveille played by military orchestra.
At 10.30 field mass for the 34th and 9th regiments
together with schools and social organizations. The
mass was followed by a parade, where one could admire local regiments, Fire Brigade units, Riflemen
Association, “Sokół” unit, craftsmen guilds, student from male and female schools, and from public
schools. Orchestras from 34th regiment as well as
from fire brigades and schools 19played. The May 3
celebrations looked similarly throughout the entire
interwar period20. They were unique in 1939 when
the pre-war tensions could be felt especially after
the march mobilization of the 9th Infantry Division.
Another important holiday was the celebration
of the regaining of the independence on November
11. They differed very little from other national or
military holidays. Schools organized themed gatherings and performances. Towns were decorated with
national flags and portraits of the Polish president,
Józef Piłsudki and the marshal Edward Śmigły-Rydz. In the evening – on the eve of the holiday –military tattoos were organized with orchestra and
torches. Next day early in the morning, trumpeters
played bugle-calls after which churches of all faiths
held masses, which were followed by a parade in
a central spot in the town. In the afternoon talks
were organized in the regiments to cover the topic of newly regained independence, and in the evenings gatherings were held21.
17Święto żołnierza, „Głos Społeczny” nr 17 z 1.IX.1936 r., s. 2-3.
18Rocznica zwycięstwa w r. 1920. Święto Żołnierza Polskiego, „Głos Społeczny” nr 16 z 15.VIII.1937 r., s. 2; Święto Zwycięstwa Żołnierza Polskiego, „Głos Społeczny” nr 16 z 15.VIII.1938 r., s. 4-5.
193 maja w Białej Podlaskiej, „Nowiny Podlaskie” nr 11 z 6.V.1931, s. 1-2.
20See more: „Życie Podlasia” nr 1 z 6.V.1934 r., s. 3; Obchód 3 Maja w Białej
Podl., „Głos Społeczny” nr 10 z 8.V.1939 r., s. 12; Święto Narodowe 3 Maja,
„Głos Społeczny” nr 9 z 1.V.1938 r., s. 7.
21CAW, Records 9 pal, daily supplement to command No 248 of 10.XI.1927,
Ref. I.322.9.5.; Archive in Siedlce (hereafter APS), District of Siedlce
1918-1939 (hereinafter SPS): Monthly Situation Report for the period
January - December 1926: Situation Report for November 1926 r m.,
sygn. 9, k. 42; Ibidem, Ibidem, Mies. Spr. Syt. Nr 11/37 for the month of November 1937 r., k. 125; Ibidem, Mies. Spr. Syt. Nr 1-12 za 1935 r.; Rocznica
- 107 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Even though November 11 was celebrated similarly each year, the ten and twenty year anniversaries had greater importance as well as those during
which banners were consecrated, statues or commemorative plaques 22were revealed.
November 11 in 1938 had unique significance,
because apart from annual festivities, soldiers celebrated the awarding of the marshal baton to general E. Śmigły-Rydz. Delegations from regiments of
9th Infantry Division, including the Biała Podlaska
garrison23, took part. In Biała Podlaska itself the
celebration followed this schedule: November 10 at
14.00 decoration of houses with national flags and
portraits of J. Piłsudski, I. Mościcki and general E.
Śmigły-Rydz; at 19.00 military tattoo of the 34th regiment’s orchestra trough the town. November 11 at
6.00 34th regiment’s orchestra reveille and trumpeters bugle call from the castle tower. At 9.15 garrison
commander reviewed the regiments and hoisting
of the flag (sport stadium), at 9.30 field liturgy on
the stadium, 11.00 parade by the statue of the fallen
soldiers. At 10.00 – mass in orthodox church at Terebelska street; 10.00 – service in the local synagogue
for Jewish soldiers, at 18.00 soldier party in Soldier’s
Centre of the 34th regiment24.
On the 20th anniversary of the Resumption of
Independence a wonderful parade was organized
in the capitol of Lower Podlasie, which Roman
Łysakowski recollects in teh following words – then
just a little boy, son of an officer of the 34th regiment: in 1938 during teh national holiday, there was
a wonderful parade in Biała Podlaska. Apart from the
military garrison soldiers some paramilitary organizations, employees from state offices, a detachment
from Polish Scouting and Guiding Association, fire
brigade as well as representatives of all the town’s
important social classes. The tribune was beautifully
decorated (...). No surprise. Our town was welcoming some extraordinary guests then: three generals
came: Army Inspector general (Tadeusz – an. P.B.)
Piskor, general (Bolesław – an. P.B) Jatelnicki and
Chief of Staff general (Kazimierz – an. P.B) Fabrycy25
(...). The parade was lead by the garrison and the 34th
regiment commander with his assistant (...). Sabres
glistened when the officers presented arms before
the tribune. Polished cannon carriers rumbled on the
street and the gunners proudly stood in front of the
tribune (...). Everybody was dressed for the occasion,
sublime atmosphere everywhere you look. (...) That
was the last event of this kind in Biała Podlaska before
11 listopada, „Głos Społeczny” nr 23 z 1.XII.1936 r., s. 4; Z dnia 11 Listopada, „Głos Społeczny” nr 22 z 15.XI.1937 r., s. 4; Święto Niepodległości,
„Życie Podlasia” nr 45 z 8.XI.1936 r., s. 2
22Na dwudziestolecie, „Głos Podlaski” nr 47 z 20.XI.1938 r., s. 570.
23CAW, Records 9 DP Military involvement in state ceremonies, ref. I.
313.9.31. The revue that took part flagbearers and trumpet honored
with “Military Virtue” and the commander of the 9th DP and commander of the regiment.
24The great annual celebration of Independence Day, “The Voice Social” 11.XI.1936 No 22, pp. 3-4, 34 pp. Soldier’s Home, “Social Voice”
1.XII.1936 No 23, p 4 .
25Division general K. Fabrycy was an Army Inspector with Office in Lviv
at the time (duty, which he performed from June 1934 until September
1939).
the World War II. It is something I will never forget
(R .Łysakowski 2000, s.50).
Józef Piłsudski’s name day (March 19) was also
an important holiday in Polish military. Since the
beginning of the 2nd Republic of Poland, except for
the years 1924-1926, they were celebrated similarly in every garrison. On the eve of the holiday
barracks were decorated, formal military tattoo
was conducted in the town, gatherings, talks and
amateur theatre performances were organized. On
March 19, on St. Joseph’s day a formal mass was held
in the morning followed by a parade. Subsequently
civic and military authorities gathered the wishes
for Piłsudski from various organizations, associations, work places, schools and private persons. The
main part of the celebration finished with a military
dinner during which one of the officers would tell
stories about the Leader and his accomplishments.
In the afternoon special gatherings, sport tournaments, receptions, concerts of military orchestras
and choirs took plce. Soldiers sung songs and read
poems praising the life and deeds of Józef Piłsudski26.
In Biała Podlaska garrison these celebrations
did not differ from the accepted plan. For instance
in 1935 they followed this schedule: March 18 at
17.00 military celebration was held in Soldier’s
Centre, 19.00 gathering of local fire guards on Plac
Wolności (Freedom Square), 20.45 military tattoo
of fire guard orchestra with honourable platoon of
34th regiment through the town’s streets. March 19
at 6.00 military orchestra reveille in town; at 10.00
mass in the church at Brzeska street as well as other
religion temples; 11.15 – parade in front of the local
authorities office; 12.00 formal renaming of Brzeska street to General Bronisław Pieracki’s 27street; at
17.00 celebration to honour J. Piłsudski in E. Plater
female school; 19.00 celebration in a venue belonging to Podlaskie Airplane Manufacturer28. In following years it looked similar29.
Other celebrations in Biała Podlaska garrison
Apart from military and national holidays soldiers stationed in Biała Podlaska garrison participated in special celebrations. Józef Piłsudski’s
funeral on May 13-17 1935 in Warsaw and Cracow
was certainly one of them. On May 15 1935 a dele-
26CAW, 9 pal files, Order No. 61 living with 16.III.1927, Ref. I.322.9.5.,
APS, SPS, Monthly situation reports for the period I-IV 1927: Report
situational for m March 1927, ref. 10, pp. 6-7; Ibid, ref. 12 Weekly situation reports. 9.II.1927-26.XII.1928: Situational Report No. 12: 14.III.-21.
III.1928 r, k 21; Ibid Weekly Situation Report No. 1-52; 4.i.-26 . XII.1928:
Report Syt. No 12 14.III. -21.III.1928, sygn. 13, k. 36; „Placówka” nr 2
z 17.III.1929 r., s. 7; „Życie Podlasia” nr 12 z 24.III.1935 r., s. 2; Imieniny Marszałka Polski w Siedlcach, „Nowa Gazeta Podlaska” nr 12 z 25.
III.1934 r., s. 1.
27On June 15, 1934 a member of the Organization of Ukrainian Nationalists assassinated the minister of internal affairs Bronisła Piernacki,
who died from his wounds. One of the consequences of the assassination was the creation of isolation camp in Bereza Kartuska for people
suspected of anti-national activities.
28Obchód Imienin Wodza Narodu, „Głos Społeczny” nr 6 z 19.III.1935 r., s. 5.
29„Głos Społeczny” nr 6 z 17.III.1936, s. 2; „Głos Społeczny” nr 6 z 15.
III.1937 r., s. 10; „Głos Społeczny” nr 6 z 17.III.1939 r., s. 2
- 108 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
gation from 9th Light Artillery Regiment attended,
represented by: colonel Otton Krzisch, 2 officers, 2
non-commissioned officers and the honour guard
with a bugle. 2nd Battalion of the 34th Infantry Regiment (junior enlisted men) as well as delegation
from 35th Infantry Regiment with Regiment’s colours also attended the Marshal’s funeral (P. Borek,
op. cit., s. 149). Mourning ceremonies were held in
every garrison in South Podlasie30.
May 12 1930 – on the first anniversary of the
Marshal’s death, regiments from the 9th Infantry
Division participated in the ceremonial burial of
Piłsudki’s heart on vilnian Rossa. Colour guards
from 34th, 35th and 22nd regiments and the bugle
guard 31from 9th regiment of the 9th Infantry Division
arrived a day earlier. Mourning ceremonies after
the death of Józef Piłsudski were organized every
year until the war broke out. For example on May
12 1938 in Biała Podlaska garrison these ceremonies adhered the following schedule: 10.00 mourning liturgy in the Blessed Virgin Mary Church, with
state and military officials, local authorities, social
organizations and youth; at the same time other religions held services in their temples; 19.00 formal
military tattoo by 34th and 9th regiment, followed by
a gathering of social organizations on Plac Wolności
and a march to 34th regiment’s sport stadium32; at
20.45 three minutes of silence and lighting a fire on
the stadium. In 1939 ceremonies to commemorate
Piłsudski’s death were supposed to look similar
across the country. A corresponding circular was
issued, which carried precise instructions concerning, among other things, the mass participation of
the society in the ceremonies, a minute of silence to
show respect to Piłsudki’s memory, read-out of his
particular words to the crowds, lowering of the flag,
ban on loud music, and granting as broad access to
commemorative broadcasts as possible33.
Unit’s return from field training exercises
Another opportunity to bring Biała Podlaska’s
people closer with the local garrison was the return
from summer (usually in September) and autumn
(November) training exercises. A committee was
elected which organized the welcome ceremony for
the military, a parade was conducted and commanding officers and citizen representatives performed
speeches. Such committee was elected on September 5 1936 in Biała Podlaska. It issued a “Response
to the citizens of Biała Podlaska” with the following
content: To the citizens of Biała Podlaska. Adhering
to the resolutions of the Citizen Committee, I call all
of town’s inhabitants to attend numerously the formal
welcoming of the soldiers returning from field exercises of our Garrison; to decorate all houses with nation 30After the death of Józef Piłsudski the president’s (prof. Ignacy Mościcki)
name day was also celebrated
31CAW, Akta 9 DP, Udział wojska w uroczystościach państwowych, sygn. I.
313.9.31.
32Dzień żałoby narodowej, „Głos Społeczny” nr 10 z 12.V.1938 r., s. 5.
33„Głos Społeczny” nr 10 z 8.V.1939 r., s. 10.
al flags, especially the house, balconies and porches
along the route that the army will travel to the barracks. The Committee would like for our community to
profess vigorously and happily its love and admiration
they feel towards the military. Regiments will enter
the town through Warszawska street on September
15 at yet unknown hour, where they will be greeted by
the town’s gate by local authorities, organizations and
citizens. An hour prior to their arrival the trumpeters
will give a signal. On behalf of the Citizen Committee
engineer A. Walawski, the mayor34.
On September 15 at 17.30 the returning 34th and
th
9 regiments were welcomed. At the newly raised
triumph gate the garrison commander – colonel J.
Świątecki was greeted by town’s authorities and social organizations. People and school youth thrown
flowers over soldiers. After the parade before the
Fallen Soldiers Statue, the soldiers marched into the
barracks. The local press described the event in the
following words: Until recently the customary welcoming of the army returning from field exercises was
purely formal, however today the return of the garrison became a celebration for the entire town. The society understands that the military is our nation’s pride.
People see the strength of the Country and the power
of Poland in the arm, and they know that the guarantee of our safety and peace is the Army created by teh
great Marshal Józef Piłsudski (...)35. Soldiers returning
from summer field exercises a year later were welcomed in a similar fashion36.
Celebrations of the anniversaries of the national
uprisings in Biała Podlaska garrison.
The anniversaries of national uprisings were
celebrated with similar splendour. Meetings with
veterans of 1836 were organized for the soldiers,
as well as read-out and discussions. If a regiment
had a number corresponding to the traditions of 1st
Polish Republic, the Duchy of Warsaw or Congress
Poland, then battles of their predecessors were discussed in great detail. Soldier theatre performed
short scenes about the uprisings and the regiment
choir performed songs of the insurgents. Delegations from the town were invited to the performances, especially youths from Riflemen Association and
scouts. If the garrison area had insurgents from
1831 or 1863 buried there, soldier together with
the youths, cleaned and decorated them (J. Odziemkowski, 1996, s. 64).
Annual commemoration of the anniversaries
of November and January Uprisings had a special
meaning for the garrisons of Southern Podlasie, because the national insurgency made their mark on
this area (P. Borek 1997, s. 115). In the interwar period there existed almost a cult of the heroes from
the uprising of 1863-1864, a symbol of which was
34 „Głos Społeczny” nr 18 z 15.IX.1936 r., s. 3.
- 109 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
the great number of statues and monuments, all
over Podlasie37, dedicated to the insurgency.
Even though the celebrations to commemorate
the January Uprising were held annually, the 60th,
70th and the 75th anniversary of irredentism were celebrated with unique splendour. During the celebrations, mourning liturgies were conducted, wreaths
placed on graves of the fallen soldiers, gatherings,
night-parties, discussions or exhibitions of insurgency memorabilia were organized. Subsequent anniversaries were an opportunity to retell the story
of the Uprising, show its heroes fighting for freedom. National celebrations displayed insurgent’s
banners and priests consecrated crosses raised for
the memory of fallen soldiers. Father Antoni Mackiewicz was especially active on Podlasie following the
tradition of father S. Brzóska who started each service with a prayer for the insurgents (P. Matusiak,
1996, s. 198).
For example the 60th anniversary of the Uprising
was celebrated in Podlasie with a formal gathering,
with school children abundantly in attendance thus
expressing their attitude towards Polish national
traditions38.
Another big anniversary in Biała Podlaska garrison was the 75th anniversary of the January Uprising
in 1938. It was celebrated similarly in many towns
in Podlasie. It usually began with a mass in local
churches, with school children, and representatives
from local authorities and citizens in attendance.
Wreaths and flowers were laid before monuments
and statues and commemorative speeches were delivered (W. Więch-Tchórzewska, op. cit, s. 219).
In order to commemorate a battle fought by the
insurgents lead by Roman Rogiński at teh village
Białka (by the road from Biała Podlaska to Terespol),
town’s community decided to raise an obelisk with
a memorial plaque. October 5 1936 foundations of
the 7 insurgents from 1863 monument were blessed
and it was formally revealed (sponsored by the Borough Reservist Association in Biała Podlaska – annotation – P.B.) took place in 1938. Town authorities,
private persons and representatives of various social organizations 39were present. January 30 1938
Reservist Association organized a gathering in Biała
Podlaska, together with formal laying of wreaths by
institution and organization delegates by the Insurgent of 1863 monument in Białka40.
37More information in this regard can be found: M. Kuraś, Kultywowanie
tradycji powstania styczniowego i jego uczestników na Podlasiu w okresie międzywojennym (1918-1939), „Radzyński Rocznik Humanistyczny”
2002, t. 2, s. 87-111; T. Swat, Mogiły miejsca straceń i pamiątki powstania
styczniowego na południowym Podlasiu, [W:] Powstanie styczniowe na
Południowym Podlasiu, pod red. Arkadiusza Kołodziejczyka, Węgrów
– Warszawa 1994, s. 129-147; P. Matusak, Tradycja powstania styczniowego w Polsce podziemnej 1939-1945, [W:] Rok 1863 na Podlasiu, pod
red. Henryka Mierzwińskiego, Siedlce 1998, s. 195-206; W. Więch-Tchórzewska, Obchody rocznic powstania styczniowego na Podlasiu, [W:] Rok
1863…, s. 208-209.
38 „Młodzież z Podlasia” 1923, nr 2, s. 7.
39T. K., Poświęcenie kamienia węgielnego pod pomnik powstańców 1863
roku na Białce, „Głos Społeczny” nr 20 z 15.X.1936, s. 2-3.
40„Głos Społeczny” nr 3 z 1.II.1938, s. 4.
***
Between 1918 and 1939 Polish Army garrison
was stationed in Biała Podlaska, it was the second largest (after the garrison in Siedlce – annotation P.B.) in Southern Podlasie (consisting of about
a 1000 soldiers). The presence of the 34th Infantry
and 9th Light Artillery regiments in town created
strong and permanent dependencies between the
military and the people of the town forming on different levels. One of them, which influenced the national spirit in the local people, were the mutual celebrations of national and military holidays, during
which various, parades, gatherings, tournaments
and parties were organized. The commanders of the
Biała Podlaska garrison invited town representative to any holiday they might have been celebrating
in the military.
Thus, celebration of national and military holidays played a major part in civic and patriotic education of soldiers of the local garrison: they retold
and instilled in their memories crucial facts from
history of Poland and their unit, they taught respect
for military symbols and provided an opportunity
for better relations with local community. The special nature of these celebration became apparent in
1939 in face of the imminent conflict with Germany,
they helped to unite the people of Podlasie.
References:
1.„Głos Podlaski” nr 47 z 20.XI.1938 r., s.5, 570
4.„Głos Społeczny” nr 16 z 15.VIII.1937 r., s. 2
5.„Głos Społeczny” nr 17 z 1.IX.1936 r., s. 2-3
6.„Głos Społeczny” nr 18 z 15.IX.1936 r., s. 2,3,7
7.„Głos Społeczny” nr 18 z 15.IX.1937 r., s. 4
8.„Głos Społeczny” nr 22 z 11.XI.1936 r., s. 3-4
9.„Głos Społeczny” nr 3 z 1.II.1938, s. 4
10.„Głos Społeczny” nr 6 z 15.III.1937 r., s. 10;
11.„Głos Społeczny” nr 6 z 17.III.1939 r., s. 2.
12.„Głos Społeczny” nr 6 z 19.III.1935 r., s. 5
13.„Głos Społeczny”, nr 10 z 12.V.1938 r.
14.„Młodzież z Podlasia” 1923, nr 2, s. 7.
15.„Nowiny Podlaskie” nr 11 z 6.V.1931, s. 1-2.
16.„Nowiny Podlaskie” nr 24 z 8.V.1932 r., s. 1
17.„Placówka” nr 2 z 17.III.1929
18.Borek P., Garnizon Wojska Polskiego w Białej
Podlaskiej w latach 1918-1939, Biała Podlaska
2006, s. 149-150.
19.Borek P., Tradycje polskich powstań zbrojnych
i ich wpływ na kształtowanie się świadomości
narodowej mieszkańców Podlasia, [W:] Wojsko
i kultura w dziejach Polski i Europy. Księga jubileuszowa profesora Piotra Matusaka w 65
rocznicę urodzin, pr. zb. pod red. R. Dmowskiego, J. Gmitruka, G. Korneć i W. Włodarkiewicza,
Warszawa – Siedlce 2006, s. 118-126
20.Głos Społeczny” nr 6 z 17.III.1936, s. 2
- 110 -
21.Matusak P., Tradycja powstania styczniowego w
Polsce podziemnej 1939-1945, [W:] Rok 1863 na
Podlasiu, pod red. Henryka Mierzwińskiego, Siedlce 1998, s. 195-206
22.Odziemkowski J., Armia i społeczeństwo II Rzeczypospolitej, Warszawa 1996, s. 64
23.P. Zarzycki, 9 pułk artylerii lekkiej, Pruszków
1996, s. 13
24.Podlasiak” nr 23/24 z 15.VI.1930, s. 6
25.Podlasiak” nr 48 z 25.XI.1928, s. 9-11;
26.Podlasiak” nr 49 z 2.XII.1928 r., s. 1
27.Podlasiak” nr 50 z 16.XII.1923 r., s. 5-6
28.Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 2000, nr 3, s. 50.
29.Życie Podlasia” nr 1 z 6.V.1934 r., s. 3
- 111 -
Zjawisko zespołu „wypalania się sił” u matek...
CZĘŚĆ II: PRAKTYKA – BADANIA – WDROŻENIA
ZJAWISKO ZESPOŁU „WYPALANIA SIĘ SIŁ” U MATEK DZIECI NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Edyta Bujak
Państwowa Szkoła Wyższa im Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej
Bujak E. (2013), Zjawisko zespołu „wypalania się sił” u matek dzieci niepełnosprawnych. Rozprawy Społeczne, 2 (VII), s. 112-118
Streszczenie: Niepełnosprawność dziecka jest ważnym determinantem życia jego matki. Rzeczywistość matek wychowujących dzieci nie w pełni sprawne niejednokrotnie jest bardzo ciężka – często są przemęczone fizycznie i psychicznie.
Artykuł stanowi prezentację dociekań, których celem było określenie stanu sił biopsychicznych matek tworzących macierzyństwo dla dziecka z dysfunkcjami rozwojowymi oraz ocena stopnia ich zagrożenia zespołem „wypalenia sił”. Otrzymane
wyniki napawają optymizmem – ujawniają, że zagrożenie badanych kobiet tym stanem nie jest duże. Nie zawsze zatem
sytuacja tych matek jest tak dramatyczna jakby się mogło wydawać.
Słowa kluczowe: matki dzieci niepełnosprawnych, zespół „wypalania się sił”, symptomy zespołu „wypalania się sił”
Wstęp
Wychowanie własnego dziecka jest jednym z najbardziej odpowiedzialnych zadań stojącym przed
dorosłym człowiekiem i jednocześnie jego najpiękniejszym powołaniem. Dla wielu kobiet macierzyństwo to najważniejsza rola jaką mają do spełnienia.
Rola matki może dostarczać kobiecie niezliczonej
ilości przyjemnych i satysfakcjonujących przeżyć,
doznań i doświadczeń, ale również przysparzać jej
wielu napięć, stresów, frustracji, może wywoływać
stany zmęczenia i wyczerpania. (A. Maciarz 2004a,
s.16). Macierzyństwo zatem to zarówno cienie jak
i blaski.
W specyficznej sytuacji znajdują się jednak matki opiekujące się dziećmi niepełnosprawnymi - należą one do tej grupy kobiet, która jest szczególnie
narażona na zwielokrotnione przeżywanie niepokojów wychowawczych i znoszenie wielu trudów
wynikających z ich macierzyńskiej roli. A. Maciarz
(2004b, s. 84) macierzyństwo tworzone dla dziecka
nie w pełni sprawnego nazywa trudnym macierzyństwem. Autorka wskazuje, iż „trudne macierzyństwo
wyraża się negatywnymi przeżyciami i stanami emocjonalnymi matki, jej dylematami moralnymi oraz
zaburzeniami tworzenia macierzyńskiej roli” (A. Maciarz 2004a, s. 24).
Bezsilność wobec niepełnosprawności czy zaburzeń rozwojowych dziecka paraliżuje i obezwładnia
Adres do korespondencji: Edyta Bujak, Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, ul. Sidorska 95/97,
każdą matkę. Początkowo po tak smutnej diagnozie
wszechogarnia i przepełnia ją poczucie skrzywdzenia, zawodu. Zaakceptowanie niepełnosprawności
potomka to jedno z najtrudniejszych zadań jakie
przed nią stoją – to aprobata ograniczeń, utrudnień,
odmienności w funkcjonowaniu, to zgoda na „inność” (G. Dryżałowska 2008, s. 26).
Urodzenie dziecka z niepełnosprawnością często dla matki jest jednoznaczne z trwałą i generalną zmianą jej sytuacji socjalnej a przede wszystkim
egzystencjalnej. Kryzys spowodowany dysfunkcjami rozwojowymi dziecka na długie miesiące a nawet lata określa jej życie emocjonalne, nierzadko
wystawiając na próbę granice jej wytrzymałości
(A. Smrokowska 1995, s. 44).
Wychowując dziecko nie w pełni sprawne matki
często nie mają wyboru i na rzecz czasu poświęcanemu synowi czy córce rezygnują z siebie, ze swojej
pracy zawodowej, z własnych planów, zamierzeń,
z inwestowania we własny rozwój. Najistotniejszym problemem staje się dla nich zdrowie i dobrostan niepełnosprawnego potomka a wynikające
z tego obciążenia determinują ich psychiczne samopoczucie (E. Pisula, 2003, s. 15).
Charakterystyczną cechą macierzyństwa tworzonego dla dziecka z zaburzeniami rozwojowymi
jest zbytnie emocjonalne obciążenie matek negatywnymi i przykrymi doświadczeniami. Często
przeżywają one permanentny smutek i żal spowodowany niepełnosprawnością dziecka. Niejednokrotnie obwiniają się za to, że wydały na świat
dziecko z dysfunkcjami rozwojowymi. Rezygnują
z życia towarzyskiego, wystrzegają się rozmów do-
- 112 -
tyczących ich dziecka, nie czują się w pełni wartościowymi kobietami (M. Karwowaska 2007, s. 72).
Rzeczywistość matek dzieci z niepełnosprawnością jest bardzo ciężka – niejednokrotnie są one zmęczone i znerwicowane. Sytuacja życiowa zmusza je
do podjęcia roli terapeutek, pielęgniarek, opiekunek
pomimo tego, iż nie są do tego odpowiednio przygotowane (J. Lausch – Żuk, 1999 s. 269). Kobiety te
przyjmują na siebie całkowity ciężar obowiązków
związanych z opieką, pielęgnacją i wychowaniem
swojego nie w pełni sprawnego dziecka. To głównie
one przygotowują mu posiłki, karmią je, dbają o jego
higienę, rehabilitują je w domu, uczęszczają na konsultacje, badania czy lecznicze zabiegi. Ten bezmiar
powinności i wielość zadań powoduje, iż matki niejednokrotnie nie są w stanie im sprostać, czują się
przeciążone i zmęczone a opiekę nad potomkiem
uważają za coś co przekracza ich realne możliwości
(A. Twardowski, 1999, s. 50). Jak zauważa A. Smrokowska (1995, s. 47) zbyt duża liczba obowiązków,
którymi obarczone są matki wychowujące dzieci
z niepełnosprawnością może skutkować ich izolacją, utratą pewnych zdolności osobowości (na przykład autonomii własnego życia) czy nawet zatraceniem poczucia realności życia.
A. Maciarz (2004a, s. 42, 44) dostrzega, iż największe ryzyko obciążenia przykrymi stanami
emocjonalnymi ciąży na samotnych matkach, pozostających nierzadko bez żadnego wsparcia. W pokonywaniu trudności życia codziennego te samotne
kobiety mogą liczyć jedynie na siebie. Ich długotrwałe przeciążenie psychiczne idące często w parze
z fizycznym przemęczeniem stwarza dość duże zagrożenie powstania u nich zespołu „wypalania się sił”.
Natomiast kobiety wychowujące swoje dzieci z partnerem, mogące liczyć na pomoc w czynnościach opiekuńczo - pielęgnacyjnych, na zrozumienie i wsparcie
z jego strony łatwiej i szybciej są w stanie znaleźć
racjonalne sposoby rozwiązania pojawiających się
problemów.
E. Pisula (1998, s. 80, 81) także podkreśla, iż
większego stresu wynikającego z opieki nad niepełnosprawnym dzieckiem w porównaniu z matkami
pozostającymi w związku z partnerem doświadczają matki samotne, które pozbawione są łagodzącego „bufora” w postaci wzajemnego psychicznego
wsparcia pomiędzy dwoma bliskimi sobie osobami.
Matki całkowicie oddające się niepełnosprawnemu dziecku, stale koncentrujące się na nim i nieustannie zaangażowane w jego sprawy często są
przeciążone psychicznie – wiadomo zaś, iż długotrwały wysiłek psychiczny jak też i fizyczny stanowi jedną z przyczyn prowadzących do wypalania
(M. Karwowaska 2007, s. 83).
A Maciarz (2009, s. 162) zauważa również, że
to długotrwałe przeciążenie opiekunów niepełnosprawnością potomka, towarzyszące temu stale
nasilające się objawy ich biopsychicznego wyczerpania mogą w konsekwencji doprowadzić do obniżenia ich immunologicznej bariery a co za tym idzie
nawet do ciężkiej choroby.
Biorąc zatem pod uwagę zwiększone ryzyko obciążenia trudnymi sytuacjami i problemami oraz
często towarzyszące fizyczne przemęczenie rodzic
zajmujący się na co dzień dzieckiem z dysfunkcjami
jest szczególnie narażony na pojawienie się u niego
zespołu zaburzeń psychosomatycznych zwanych
„wypaleniem sił” (A. Maciarz 2004a, s 42.). Tezę
tą potwierdza J. Szymanowska (2008, s. 23), która
podkreśla, że choroba i niepełnosprawność dziecka
często powoduje u pozostałych członków rodziny
powstanie zaburzeń określanych mianem „zespołu
wypalenia sił”.
Zespół ten charakteryzuje się stanem psychicznego i fizycznego wyczerpania z wieloma objawami, które ulegają nasileniu. Wypalenie nie pojawia
się znienacka – jest procesem, który często rozwija
się latami i u każdego człowieka przebiega w sposób indywidualny i niepowtarzalny, a jest on wynikiem zsumowania problemów, niepowodzeń, napięć
emocjonalnych, które ulegają nawarstwieniu (M.
Dąbrowska 2005, s.14).
Zespół „wypalenia się sił” jest procesem, który
w swojej początkowej fazie ma niespecyficzne objawy - często charakterystyczne dla zwykłego przemęczenia ujawniające się w postaci bólów głowy,
obniżenia nastroju, drażliwości czy bezsenności.
Osoby nim dotknięte ze względu na brak specyficznych oznak, symptomów bagatelizują dolegliwości
jakich doświadczają, nie podejmują żadnych działań
by z nimi walczyć czy im przeciwdziałać.
W drugiej fazie wraz z nasilaniem się odczucia
przemęczenia, niepokoju, napięcia emocjonalnego
i obniżenia nastroju pojawia się apatyczny nastrój,
zniechęcenie i poczucie bezsensu. Osoby dotknięte
zespołem wypalenia na tym poziomie często mają
poczucie własnej niekompetencji, wątpią w możliwość samodzielnego radzenia sobie z problemami
co w konsekwencji doprowadza do spadku poczucia
odpowiedzialności, zaniedbywania obowiązków czy
niechęci do wysiłku (A. Maciarz 2009, s.164). Matki
dzieci niepełnosprawnych źródeł własnych problemów upatrują wówczas w innych ludziach na przykład w członkach najbliżej rodziny zarzucając im
brak pomocy i obwiniając za swoje zmęczenie. Nadal
jednak nie odczuwają potrzeby, konieczności kontaktu czy konsultacji ze specjalistą co najczęściej skutkuje nasileniem objawów, wzrostem wyczerpania
i osiągnięciem tak zwanej fazy „terminalnej”.
Rodzice w fazie trzeciej - „terminalnej” zespołu „wypalania się” przejawiają dystans emocjonalny wobec dziecka, wycofują się z rodzicielskich
obowiązków, niekiedy drastycznie je zaniedbują
a nawet pozbywają się go przekazując pod opiekę
innych osób lub umieszczając w zamkniętych zakładach opiekuńczych (A. Maciarz 2004a, s. 43). Osoby
te postrzegają swoje dziecko w negatywnym świetle, snują pesymistyczne prognozy dotyczące jego
dalszego rozwoju i leczenia odczuwając przy tym
jednocześnie wysoko nasilone poczucie własnej
rodzicielskiej niekompetencji. Dla polepszenia swojego nastroju często zaczynają sięgać po alkohol,
- 113 -
narkotyki, leki psychotropowe lub innego rodzaju
używki. Zwykle pojawiają się u nich napadowe bóle
głowy, mięśni, zaburzenia życia seksualnego, zaburzenia snu, ogólne osłabienie a także dochodzi do
znacznego obniżenia odporności układu immunologicznego (A. Maciarz 2009, s.164 - 165).
M. Karwowska (2007, s. 139) wskazuje, że w tej
fazie wyczerpania najczęściej znajdują się te osoby,
u których nastąpiło długotrwałe połączenie niekorzystnych czynników środowiskowych i osobowościowych a nie zostały podjęte żadne działania
doprowadzające do ich złagodzenia. Autorka jest
zdania, że nawet średnie nasilenie objawów zespołu „wypalenia sił” znacząco wpływa na interakcje,
relacje pomiędzy rodzicem a dzieckiem, zaburza
wypełnianie rodzicielskiej roli a w konsekwencji
doprowadza do zaniedbań dziecka pod względem
opiekuńczym i wychowawczym.
„Wypalenie sił” skutkuje nie tylko przykrymi stanami emocjonalnymi i dolegliwościami somatycznymi. Dramat tego zjawiska polega między innymi na
tym, że rzutuje ono na wszystkie aspekty życia osoby
wypalonej, jak również dotyka wszystkich tych, którzy wchodzą z nią w różnorakie relacje, szczególnie
zaś rodzinę (M. Dąbrowska 2005, s.25).
Terapia osób dotkniętych tym syndromem zaburzeń jest dość trudna szczególnie wtedy, gdy osiągnęły one fazę „terminalną”. Pomoc im wiąże się z koniecznością kompleksowego działania obejmującego
wzmacnianie ich organizmu, równowagi emocjonalnej i nerwowej, leczenie schorzeń, psychoterapię
odbudowującą poczucie własnej wartości i relacje
z dzieckiem. W czasie terapii powinno się im zapewnić maksymalne odciążenie od nadmiernego wysiłku
czyli dużą pomoc w wypełnianiu rodzicielskich obowiązków oraz umożliwić wypoczynek i odreagowanie stresu (A. Maciarz 2004a, s. 44).
W profilaktyce zagrożenia syndromem „wypalenia sił” duże znaczenie ma wsparcie społeczne
między innymi w postaci działalności specjalistów zmierzającej do zwiększania u rodziców ich
kompetencji w sprawowaniu opieki nad niepełnosprawnym potomkiem, złagodzenia dręczących
wątpliwości, wzmocnienia u nich poczucia własnej
skuteczności czy terapii ich negatywnych stanów
emocjonalnych (A. Maciarz 2009, s. 165).
Jak twierdzą A. Jakoniuk–Diallo i H. Kubiak
(2010, s. 148, 149) pomoc udzielana matkom i ojcom
dzieci niepełnosprawnych nie powinna ograniczać
się tylko do udzielania odpowiedzi na stawiane
przez nich pytania, ale musi oznaczać coś znacznie
ważniejszego. Powinna wiązać się z obecnością przy
nich wielu kompetentnych osób towarzyszących im
w procesie rehabilitacji, opieki i wychowania ich
niepełnosprawnego potomka. Istnieje wówczas
duże prawdopodobieństwo, iż wspierający specjaliści staną się źródłem rodzicielskiej nadziei i skutecznie będą przeciwstawiać się bezsilności rodziców. Skuteczna organizacja pomocy rodzicom dzieci
niepełnosprawnych wiąże się z udzielaniem im
specjalistycznej pomocy psychologicznej, z organi-
zowaniem odpowiednich warsztatów i seminariów
podnoszących ich kompetencje w zakresie opieki
i rehabilitacji dziecka. Znaczącą formą pomocy tym
rodzinom jest też działalność wolontariuszy, którzy
mogą zastępować rodziców w opiece lub wspierać
ich w działaniach terapeutycznych wobec dziecka
nie w pełni sprawnego. Do istotnych zadań wczesnej
interwencji należy też kontaktowanie matek i ojców
z innymi rodzicami będącymi w podobnej sytuacji.
Niewątpliwie ważnym aspektem wpływającym
na umiejętność radzenia sobie z sytuacją niepełnosprawności dziecka jest wiara w przyszłość, oraz
aktywna postawa życiowa rodzica, lecz znamiennym okazuje się też dostęp do społecznego wsparcia, przy czym jak twierdzi H. Kubiak (2010, s. 134)
wielu opiekunów uznaje, że najistotniejszym wsparciem dla nich jest to ze strony innych rodzin wychowujących dziecko z zaburzeniami w rozwoju.
A. Maciarz (2004a, s. 45) podkreśla jak ważne
jest włączanie się matek w działalność stowarzyszeń czy fundacji pracujących na rzecz dzieci niepełnosprawnych. Udział w pracach na rzecz tychże ośrodków, nawiązywanie bliskich kontaktów
z pracownikami wyżej wymienionych placówek
czy uczestnictwo w turnusach rehabilitacyjnych organizowanych dla dzieci i ich rodziców pomaga im
osiągnąć konstruktywne podejście do dysfunkcji
rozwojowych dziecka oraz łagodzi ich negatywne
stany psychiczne.
Ogromną rolę w profilaktyce zespołu zaburzeń
„wypalania się sił” odgrywa możliwość stałego
lub częściowego odciążenia opiekunów niepełnosprawnego dziecka od nadmiernego wysiłku, pozwolenie im na wypoczynek a także umożliwienie
im odreagowania, rozładowania stresu. Umieszczenie dziecka w placówce rehabilitacyjnej choćby na
kilka godzin w tygodniu lub przekazanie go w ręce
kompetentnej osoby (tak jak robią to ankietowane
matki) może okazać się istotnym czynnikiem zaradczym, który w znacznym lub całkowitym stopniu
przyczyni się do zlikwidowania ryzyka pojawienia
się zespołu zaburzeń psychosomatycznych zwanych „wypaleniem sił” (Maciarz A., 2009, s. 165). E.
Pisula (2007, s. 148, 149) jest zdania, że odpoczynek
od opieki nad dzieckiem nie w pełni sprawnym pozwala rodzicowi zregenerować jego fizyczne i psychiczne siły i przyczynia się do nowego spojrzenia
na własną sytuację. Autorka podkreśla również, iż
zwłaszcza dla matek wypoczynek jest jedynym ratunkiem chroniącym je przed przeciążeniem prowadzącym do „wypalania się sił”.
M. Dąbrowska (2005, s.45) podkreśla również, iż
dobra i prawdziwa terapia wspomaga rodziców „nie
tylko w ich rodzicielstwie, lecz także, a może przede
wszystkim, w zwykłym, normalnym człowieczeństwie”.
A. Jakoniuk–Diallo i H. Kubiak (2010, s. 9) dostrzegają jednak, iż pomimo problemów wynikających ze sprawowania opieki nad niepełnosprawnym
dzieckiem, braku wsparcia i przeszkód wynikających z niedoskonałości systemu pomocowego, wiele
- 114 -
rodzin doznaje pozytywnych emocji, doświadcza
szczęścia i stara się żyć pełnią życia.
H. Goldenberg i I. Goldenberg (2006) zauważają, że członkowie rodzin, w którym funkcjonuje dziecko z zaburzeniami rozwojowymi często
w zetknięciu się i w walce z przeciwnościami jakie
niesie za sobą niepełnosprawność jednego z nich
uruchamiają swoją siłę, odporność i wewnętrzny
potencjał oraz różne mechanizmy radzenia sobie
z tą sytuacją. A. Jakoniuk–Diallo i H. Kubiak (2010,
s. 9) nazywają to uruchamianiem wewnętrznych
i zewnętrznych zasobów, które rozumiane są jako
„aktywa” dostępne w procesach zmagania się
z trudnościami.
B. Tylewska-Nowak (2010, s. 49-50) podkreśla, iż
życie rodziny dziecka z dysfunkcjami rozwojowymi nie różni się zasadniczo od codzienności innych
rodzin. Rodzice dzieci nie w pełni sprawnych jak
wszyscy inni uczestniczą w wywiadówkach, zawodach sportowych czy przedstawieniach teatralnych
w których biorą udział ich dzieci – przeżywając
wielką radość i dumę ze swoich potomków. Wszystkie nawet najmniejsze umiejętności, których ich
niepełnosprawne dziecko uczy się i nabywa, choćby najdrobniejsze przejawy jego rozwoju, to wielka
nagroda i źródło satysfakcji dla jego rodziców a jednocześnie potwierdzenie ich wiary w sensowność
podejmowanych przez nich wysiłków i działań.
Wychowywanie niepełnosprawnego dziecka
może być też źródłem ogromnego zadowolenia czy
spełnienia, szczególnie dla tych rodziców, którzy
obdarzani przez potomstwo bezwarunkową i bezgraniczną miłością mają świadomość tego, że dzięki
nim ich syn, córka ma zapewnione najbardziej korzystne warunki do rozwoju (Kościelska M., 1998,
s. 12).
Bycie matką lub ojcem dziecka z dysfunkcjami
rozwojowymi nie oznacza więc tylko problemów,
trudnych wyzwań i obciążeń (choć bezsprzecznie
są one często obecne w życiu tych opiekunów) ale
daje również niezliczoną ilość pozytywnych i wzbogacających przeżyć. Jak twierdzi E. Pisula (2007, s.
7) bycie rodzicem dziecka nie w pełni sprawnego
nie przekreśla całkowicie szans na szczęśliwe i satysfakcjonujące życie.
Wiele matek dzieci z dysfunkcjami rozwojowymi unika jednak zaburzeń charakterystycznych dla
zespołu „wypalania się sił”. Wpływ na to mają zapewne ich dyspozycje osobowościowe, umiejętność
radzenia sobie ze stresem oraz fakt czy jest w ich
życiu osoba, partner który służy pomocą i stanowi
źródło wsparcia (M. Karwowska 2007, s. 84).
Badania własne
Celem podjętych badań była próba określenia jaki
jest stan sił biopsychicznych badanych kobiet i jaki
jest stopień zagrożenia zespołem „wypalenia sił”.
Planując badanie założono, że zdrowie biopsychiczne kobiety jest jednym z podstawowych czynników wpływających na jakość tworzonego przez
nią macierzyństwa jak również jest kluczowym
gwarantem należytego wypełniania zadań związanych z rodzicielstwem (M. Karwowska 2007, s. 138).
W badaniach oparto się na „Kwestionariuszu
nasilenia symptomów wypalania się sił u matki”
w opracowaniu A. Maciarz, który służy określeniu
stopnia zagrożenia tym zespołem.
Składa się on z 32 twierdzeń pozwalających
zdiagnozować 8 rodzajów symptomów tj.: zmęczenie, bezradność – apatia, osamotnienie – niezrozumienie, poczucie nieskuteczności, poczucie braku
kompetencji, poczucie winy, brak poczucia sensu,
rozdrażnienie i napięcie. Wszystkie te twierdzenia
zaopatrzone są w kafeterię 3 odpowiedzi do wyboru (często, czasami, prawie nigdy) i szacunkową
skalę ocen od 0 do 2 punktów. Kobiety wybierając
określoną odpowiedź odnosiły treść twierdzenia do
swojego samopoczucia i swoich psychoemocjonalnych stanów.
Badaniu poddano grupę 30 matek dzieci uczęszczających na zajęcia i terapię do Ośrodka Wczesnej
Interwencji oraz Dziennego Centrum Aktywności
w Białej Podlaskiej, placówek działających w ramach Polskiego Stowarzyszenia Na Rzecz Osób
Z Upośledzeniem Umysłowym. W opracowaniu
wyników badań wzięto pod uwagę materiał empiryczny uzyskany z badania 26 kobiet, odrzucono te
kwestionariusze ankiet, w których brakowało wielu odpowiedzi. Wiek życia badanych osób zawierał
sięw przedziale od 28 do 61 lat.
Badane kobiety różniły się pod względem
poziomu wykształcenia. Przeważały matki
z wykształceniem średnim stanowiąc 53,9 % ogółu.
30,8 % respondentek deklarowało wykształcenie
zawodowe, 3 kobiety miały wykształcenie wyższe
1 zaś ukończyła edukację na poziomie szkoły podstawowej.
Zdecydowana większość badanych bo 80,8 %
ogółu tworzyła z ojcem dziecka pełną rodzinę, natomiast 5 matek wśród ankietowanych to osoby samotnie wychowujące swoje dzieci.
Biorąc pod uwagę sytuację zawodową kobiet
poddanych badaniu można stwierdzić, że 9 z nich
pracuje zarobkowo, zaś aż 17 (65,4 % ogółu) nie podejmuje żadnego zatrudnienia pozostając w domu
i opiekując się niepełnosprawnym dzieckiem. Wiek
dzieci z dysfunkcjami rozwojowymi wahał się
w przedziale od 5 do 31 lat. Podkreślić należy, że 3
matki spośród badanych posiadają po 2 dzieci z niepełnosprawnością.
Wyniki badań
W przeprowadzonym badaniu starano się dociec
jaki jest stopień nasilenia symptomów zespołu „wypalania się sił” u matek wychowujących dziecko nie
w pełni sprawne. Wyniki prezentuje poniższa tabela.
Analiza uzyskanych wyników ujawniła, iż najwięcej ankietowanych kobiet (54%) przejawia
bardzo niskie nasilenie symptomów zaburzeń psychosomatycznych określanych mianem „zespołu
- 115 -
Tabela 1. Stopień nasilenia symptomów zespołu „wypalania się sił” u badanych matek
Lp.
Stopień nasilenia
N
%
1
Wysoki
-
-
2
3
4
Umiarkowany
Niski
Bardzo niski
Ogółem
Źródło: badania własne.
3
9
14
26
Matki wychowujące dzieci Matki samotnie wychowuz partnerem
jące dzieci
11
N
%
N
%
-
-
-
-
2
35
8
54
12
100
22
wypalenia sił”. Dla 9 badanych matek stanowiących
35% ogółu ustalono niski stopień nasilenia tych
symptomów, zaś u pozostałych 11% stwierdzono,
że nasilenie było umiarkowane. Żadna z matek poddanych badaniu nie przejawiła wysokiego stopnia
nasilenia diagnozowanych symptomów.
W podgrupie matek wychowujących swoje dzieci
z partnerem 55% kobiet przejawiało bardzo niskie
nasilenie symptomów, dla 8 respondentek (36%
ogółu) ustalono niski stopień nasilenia, zaś u pozostałych 2 umiarkowany. Podkreślenia wymaga fakt,
iż jedna z matek przejawiająca oznaki umiarkowanego nasilenia symptomów wychowuje 2 niepełnosprawnych dzieci.
W kategorii kobiet samotnie wychowujących
dzieci 50% ankietowanych czyli 2 matki wykazuje
bardzo niski stopień nasilenia zespołu „wypalania
się sił”, 1 respondentka przejawia niski stopień nasilenia symptomów, zaś u jednej z nich odnotowano
nasilenie umiarkowane.
Poddając analizie stopień nasilenia 8 diagnozowanych rodzajów symptomów „zespołu wypale-
9
36
55
100
1
1
2
4
25
25
50
100
nia sił” obliczono wskaźnik, czyli średnią punktów
uzyskanych przez badaną grupę kobiet za odpowiedzi udzielane na konkretne twierdzenia zawarte
w kwestionariuszu. Wyniki prezentuje wykres.
Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że wskaźniki respondentek nie są wysoce
zróżnicowane i wyrażają się liczbami od 0,34 do
0,75. Oceniając je w kontekście wskaźnika maksymalnego, który zawiera się w liczbie 2 należy
uznać je za niskie. Najbardziej nasilonymi symptomami w grupie badanych kobiet są poczucie winy
– wskaźnik 0,75 oraz zmęczenie – wskaźnik 0,73,
w następnej kolejności znalazło się osamotnienie
o wskaźniku 0,63. Dla kolejnych przejawów,
oznak „wypalania się sił” respondentek czyli rozdrażnienia – napięcia, poczucia nieskuteczności, braku kompetencji, bezradności podczas badań ustalono jeszcze niższe natężenie
– wskaźniki wahały się tu pomiędzy liczbą 0,57
a 0,45. Najmniej nasilonym symptomem jaki zdiagnozowano w grupie ankietowanych jest brak poczucia sensu – uzyskano tu wskaźnik 0,34.
Wykres 1. Wskaźniki stopnia nasilenia symptomów „wypalania się sił” badanych kobiet
Źródło: badania własne
- 116 -
Globalny wskaźnik nasilenia symptomów „zespołu wypalenia sił” zawiera się w liczbie 0,56. Biorąc pod uwagę, iż maksymalna wartość wskaźnika
wyraża się w liczbie 2, należy uznać, iż jest on niski.
Analizując stopień nasilenia poszczególnych
oznak „wypalenia się sił” z podziałem kobiet na
matki samotnie wychowujące dzieci i wychowujące je z partnerem ustalono, że wyniki różnią się we
wszystkich rodzajach symptomów w obu podgrupach. Generalnie zdiagnozowano, iż nasilenie objawów jest wyższe u respondentek, którew wychowaniu niepełnosprawnego dziecka mogą liczyć tylko na
siebie. Wskaźniki w tej podgrupie kobiet są wyższe
od 0,08 do 0,58. Największa różnica (0,58) występuje
w nasileniu symptomu bezradności oraz w poczuciu
zmęczenia (0,39), najmniejsza zaś ujawnia się w poczuciu winy i poczuciu braku kompetencji.
Uzyskane podczas badań wyniki pozwoliły także ustalić, iż globalny wskaźnik nasilenia sygnałów
„zespołu wypalania się sił” w grupie matek samotnie wychowujących potomstwo jest wyższy o 0,26
od globalnego wskaźnika grupy kobiet dzielących
trudy wychowania dzieci nie w pełni sprawnych
z partnerem.
Wnioski
Niepełnosprawność dziecka wiąże się z trudnymi doświadczeniami, którymi dotknięci są rodzice. Często niepełnosprawność dziecka negatywnie
rzutuje na funkcjonowanie całej rodziny i uniemożliwia normalne życie, lecz nie zawsze musi się tak
dziać (E. Pisula, 2007, s.41).
Pozytywny obraz rodzicielstwa zdaje się mieć
potwierdzenie w wynikach przeprowadzonych
analiz. Wyniki otrzymane w toku badań odnośnie
stopnia zagrożenia zespołem „wypalania się sił”
w badanej grupie matek dzieci z dysfunkcjami rozwojowymi napawają optymizmem – ujawniają bowiem, że zagrożenie ankietowanych tym stanem
nie jest duże. Nie zawsze zatem sytuacja tych matek
jest dramatyczna. Pomimo tego, iż stanowią grupę
osób najbardziej narażonych na ryzyko „wypalania
się sił”, to nie wszystkie czują się krańcowo przemęczone i przeciążone.
Diagnoza stopnia nasilenia symptomów zespołu
„wypalania się sił” u respondentek wykazała, iż niemalże 90% ankietowanych kobiet przejawia bardzo
niskie lub niskie nasilenie symptomów zaburzeń
psychosomatycznych określanych mianem „zespołu wypalenia sił”. Można zatem domniemywać, że
respondentki mają w sobie dostatecznie dużo motywacji i sił do tego aby walczyć z przeciwnościami, jakie niesie za sobą niepełnosprawność ich potomka.
Te dość pozytywne wyniki mogą mieć związek
z faktem, iż wszystkie poddane badaniu kobiety
są matkami dzieci uczęszczających do placówek
działających w ramach Polskiego Stowarzyszenia
a Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym w Białej Podlaskiej. Można przypuszczać, że w ośrodkach
tych respondentki zostały „wyposażone” między
innymi w wiedzę i umiejętności, które umożliwiły
im otoczenie dziecka właściwą rehabilitacją, opieką
a pośrednio przyczyniły się do większej skuteczności w stawianiu czoła kłopotom i wyzwaniom.
To, że żadna z matek poddanych badaniu nie
przejawiła wysokiego stopnia nasilenia diagnozowanych symptomów zespołu „wypalania się sił”,
a tylko niewielki procent respondentek przejawił
nasilenie umiarkowane może wydawać się dowodem na to, że członkostwo matek w Polskim Stowarzyszeniu na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym to okazja do skorzystania z pomocy, informacji
i wsparcia nie tylko ze strony profesjonalistów tam
pracujących ale także innych rodziców zrzeszonych
w stowarzyszeniu.
Kontakt matek z innymi opiekunami dzieci niepełnosprawnych stwarza możliwość wzajemnej
wymiany informacji i doświadczeń, a także daje
poczucie zrozumienia. Ludzi tych często łączy nie
tylko wspólnota trosk i problemów ale również
sympatia a niejednokrotnie też przyjaźń. Można
przypuszczać, iż sama świadomość tego, że nie jest
się jedynym, osamotnionym człowiekiem borykającym się z zaburzeniami rozwojowymi dziecka daje
badanym kobietom pewną siłę i wspomaga w znoszeniu trudów tego jakże specyficznego i trudnego
macierzyństwa.
Poddając analizie stopień nasilenia ośmiu konkretnych rodzajów symptomów „zespołu wypalenia sił” zauważono, że najbardziej nasilonym objawem jaki zdiagnozowano w grupie ankietowanych
kobiet było odczuwane przez nie poczucie winy.
Doznanie to jest znane i bliskie niemalże każdemu
rodzicowi niepełnosprawnego dziecka. I. Fornalik
i D. Kopeć (2010, s. 64) wskazują, że poczucie winy
u tych osób może wyrażać się w pragnieniu bezwzględnego podporządkowania, poświęcenia swojego życia dziecku, jego potrzebom, wymaganiom
a także w braku umiejętności zdystansowania czy
fizycznego odizolowania się od potomka. Autorki podkreślają, iż niebagatelną rolę w zmierzeniu
się z tym doznaniem jest „uświadomienie sobie jego
istnienia w całym spektrum emocjonalnych przeżyć,
„głośne” nazywanie go oraz przyjrzenie się rzeczywistym motywom działań podejmowanych względem
dziecka” (s. 65). Osoby borykające się z poczuciem
winy często same dla siebie są sędziami. Próbując
uporać się z tym uczuciem najczęściej robią to we
własnej świadomości, bez świadków i niestety bez
żadnej pomocy nie przyjmując do wiadomości, że
wsparcie i opieka psychologa lub psychoterapeuty
okazują się tu niezwykle pomocne.
Przeprowadzone badania zdają się generować
tezę, iż ważnym determinantem stopnia nasilenia
symptomów zespołu „wypalania się sił” jest sytuacja życiowa matek a szczególnie to czy tworzą
one z partnerem pełną rodzinę czy są osobami samotnie wychowującymi potomstwo. W toku badań
stwierdzono, że stopień zagrożenia zaburzeniami
psychosomatycznymi określanymi mianem „zespołu wypalenia sił”, oraz zdiagnozowane nasilenie po-
- 117 -
szczególnych jego symptomów jest wyższe u kobiet,
które w wychowaniu niepełnosprawnego dziecka
mogą liczyć tylko na siebie aniżeli w grupie ankietowanych dzielących trudy wychowania dzieci z partnerem. Można domniemywać, że taki stan wynika
z braku otrzymywania przez nie wsparcia ze strony
mężczyzny i samotnej opieki nad potomstwem.
Zaprezentowane wyniki badań ujawniają, że zagrożenie badanych kobiet zespołem „wypalania się
sił” nie jest duże. Nie zawsze zatem sytuacja matek
wychowujących dzieci z niepełnosprawnością jest
tak dramatyczna jakby się mogło wydawać. Nie
zmienia to jednak faktu, iż ich wysiłek i poświęcenie powinny być zauważone i docenione. Jako społeczeństwo powinniśmy zapewnić im kompleksową
i profesjonalną pomoc. Pamiętajmy zatem, iż udzielając wsparcia dzieciom z zaburzeniami rozwojowymi nie można zapominać o ich rodzicach. Wczesna
interwencja odnosząca się do dzieci z dysfunkcjami
w rozwoju zawsze powinna brać pod uwagę kłopoty
poznawcze i emocjonalne ich rodziców. Wspieranie
rodziców dzieci niepełnosprawnych w pełnieniu ich
rodzicielskiej roli ma bowiem duże znaczenie w profilaktyce zagrożenia syndromem „wypalenia sił”.
Zaburzenia rozwojowe dziecka to modyfikator
codziennych problemów jego matki, która stara się
by trud macierzyństwa wobec dziecka skutkował
jego poczuciem szczęścia a jej samej dawał dumę
i zadowolenie. Niezbędne jest więc danie jej nadziei,
wsparcia, pomocy by te trudne macierzyństwo stało się o wiele prostsze a radość z niego przychodziła
o wiele łatwiej.
Przeprowadzone badania miały charakter badań
wstępnych i nie uprawniają do wyciągania ogólnych
wniosków, a dostrzeżone tendencje wymagają głębszych analiz.
Literatura:
1.Dąbrowska M. (2005), Zjawisko wypalenia wśród
matek dzieci niepełnosprawnych. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Karków.
2.Dryżałowska G. (2008), Pokochaj mnie mamo!
czyli dwadzieścia dziewięć kroków do akceptacji
niepełnosprawności dziecka. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa.
3.Fornalik I., Kopeć D. (2010), Głęboka niepełnosprawność intelektualna, W: A. Jakoniuk – Diallo, H. Kubiak (red.), O co pytają rodzice dzieci
z niepełnosprawnością?. Wydawnictwo Difin SA,
Warszawa, s. 60-79.
4.Goldenberg H., Goldenberg I. (2006), Terapia rodzin. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
5.Jakoniuk – Diallo A., Kubiak H. (red.) (2010), O co
pytają rodzice dzieci z niepełnosprawnością?. Wydawnictwo Difin SA, Warszawa.
6.Karwowska M. (2007), Macierzyństwo wobec
dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.
7.Kościelska M. (1998), One są wśród nas. Rodziny
dzieci niepełnosprawnych. Centrum Metodyczne
Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa.
8.Kubiak H. (2010), Mózgowe porażenie dziecięce,
W: A. Jakoniuk – Diallo, H. Kubiak (red.), O co pytają rodzice dzieci z niepełnosprawnością?. Wydawnictwo Difin SA, Warszawa, s. 117-136.
9.Lausch – Żuk J. (1999), Dzieci głębiej upośledzone
umysłowo, W: I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s. 252-289.
10.Maciarz A. (2004a), Macierzyństwo w kontekście
zmian społecznych. Wydawnictwo Akademickie
11.Maciarz A. (2004b), Znaczenie więzi emocjonalno – społecznych w tworzeniu macierzyństwa dla
niepełnosprawnego dziecka. Szkoła Specjalna,
2/2004, s. 83-87.
12.Maciarz A. (2009), Trudne dzieciństwo i rodzicielstwo. Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
Warszawa.
13.Pisula E. (2003), Autyzm i przywiązanie. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
14.Pisula E. (1998), Psychologiczne problemy rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
15.Pisula E. (2007), Rodzice i rodzeństwo dzieci
z zaburzeniami rozwoju. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
16.Smrokowska A. (1995), Matka dziecka niepełnosprawnego. Tematy, 7-8/95, s. 44-50.
17.Szymanowska J. (2008), Rodzina z dzieckiem
niepełnosprawnym. Pomoc i wsparcie społeczne.
Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie,
Białystok.
18.Twardowski A. (1999), Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych, W: I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s. 18-57.
19.Tylewska-Nowak B. (2010), Umiarkowana
i znaczna niepełnosprawność intelektualna, W: A.
Jakoniuk – Diallo, H. Kubiak (red.), O co pytają rodzice dzieci z niepełnosprawnością?. Wydawnictwo Difin SA, Warszawa, s. 42-57.
- 118 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Caregiver burnout syndrome among mothers...
SECTION II: PRAKTICE – RESEARCH – IMPLEMENTATION
CAREGIVER BURNOUT SYNDROME AMONG MOTHERS CARING FOR
A CHILD WITH SPECIAL NEEDS
Edyta Bujak
Pope John II State School of Higher Education in Biała Podlaska
Bujak E. (2013), Caregiver burnout syndrome among mothers caring for a child with special needs Social Dissertations, 2
(VII), p. 119-125
Summary: A disability of a child significantly determines the life of a mother. Everyday life of mothers taking care of
children with special needs is really hard as they are often mentally and physically exhausted. The article presents a research carried out in order to determine a state of biopsychological strengths of mothers caring for a child with a developmental disorder and the assessment of the risk of caregiver burnout syndrome. The data obtained in the research are
optimistic – they show that the respondents are not at a high risk of being affected by this syndrome. Thus, not always the
situation of these mothers is as tragic as it may seem to be.
Key words: mothers of disabled children, caregiver burnout syndrome, caregiver burnout symptoms
Introduction
Raising a child is one of the most important
challenges of an adult and also their most beautiful mission. For many women being a mother is the
most important role of their lives. The experience of
motherhood may be pleasant and satisfactory but
also stressful, nerve-racking or frustrating, as it
may be a source of exhaustion or fatigue (A. Maciarz
2004a, p. 16). Thus, motherhood has both bright and
dark sides.
A situation of mothers taking care of children
with special needs is unusual, though, as they are
in a group of women whose experience of raising
children is more problematic and they cope with
many difficulties resulting from their specific role
of a mother. A. Maciarz (2004b, p. 84) states that
being a mother of a disabled child is a difficult experience. She suggests that “difficult motherhood is associated with negative feelings and emotional states
of a mother, her moral dilemmas and troubles with
fulfilling a maternal role” (A. Maciarz 2004a, p. 24).
A feeling of helplessness experienced because of
a disability or a developmental disorder of a child incapacitates and overwhelms every mother. At first,
such a sad diagnosis gives a mother a feeling of disappointment and of being harmed. The acceptance
of a child’s disability is one of the most challenging
tasks of a mother – it is an approval of all the obsta-
Adress for correspondence: Edyta Bujak, Pope John II State School
of Higher Education in Biała Podlaska, Sidorska 95/97, 21-500 Biała
Podlaska, e-mail: [email protected]
cles, barriers, abnormal functioning and an assent
to “otherness” (G. Dryżałowska 2008, p. 26).
When a mother gives birth to a child with special needs, it usually means a permanent and general change of both her social and, above all, existential situation. A crisis caused by the fact that her
child has a developmental disorder determines her
emotional life for long months or even years, usually
making her reach a breaking point (A. Smrokowska
1995, p. 44).
Raising a disabled child, mothers usually have no
other choice than to give up their needs and plans,
leave work and stop self-development in order to
devote their time to a son or daughter. The most important thing for them is to care for the health and
well-being of their disabled child. As a result, mental
disposition of mothers is determined by this difficult situation (E. Pisula, 2003, s. 15).
A characteristic feature of being a mother of
a child with a developmental disorder is the fact that
she is emotionally exhausted due to negative and unpleasant experiences. As a result of their child’s disability, such mothers often experience a feeling of permanent sadness and regret. They accuse themselves
of giving birth to a child with a developmental disorder. They give up their social life, avoid conversations
concerning their child and do not see themselves as
virtuous women (M. Karwowska 2007, s. 72).
Everyday reality of disabled children’s mothers
is really hard – they are often fatigued and neurotic. Their life situation makes them play the role of
a therapist, a nurse or a caregiver, despite the fact
that they are not accurately prepared for this situ-
- 119 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
ation (J. Lausch – Żuk, 1999 p. 269). These women
become responsible for fulfilling all the duties connected with taking care of, nursing and raising their
disabled child. They feed their children, take care
of their hygiene, rehabilitate them at home, participate in consultations, take them to a doctor or take
part in their rehabilitation. As the amount of their
tasks and duties is large, they feel exhausted and
overworked and treat taking care of their child as
something exceeding their abilities (A. Twardowski,
1999, p. 50). As A. Smrokowska (1995, p. 47) observes, many duties which mothers of disabled children fulfill may result in their isolation, the loss of
some personal abilities (e.g. an autonomy of one’s
life) or the loss of contact with reality.
A. Maciarz (2004a, pp. 42-44) observes that single mothers, often having no support at all, are in
a high risk of unpleasant emotional states. In coping with their everyday life problems they rely on
themselves, only. The state of permanent physical
and mental exhaustion can lead them to caregiver
burnout. Nevertheless, women raising their children with a partner, sharing the caring duties with
him and being supported and understood, are able
to faster and easier find a way to cope with the problems.
E. Pisula (1998, pp. 80-81) also emphasizes the
fact that single mothers experience more stress associated with taking care of a disabled child than
those mothers who have a partner, as they are deprived of a mutual support that two people in a close
relationship experience.
The mothers who devote themselves to their
disabled children are continuously concentrated on
them and on everything that concerns their child,
which is the reason for their mental and physical
exhaustion. In fact, it is known that a long-lasting
physical and mental effort may lead to caregiver
burnout (M. Karwowaska 2007, p. 83).
A. Maciarz (2009, p. 162) also observes that this
continuous fatigue and constantly increasing symptoms of the biopsychological exhaustion of the caregivers caused by a disability of a child may lower
their immunological barrier and, in consequence,
even lead to a severe illness.
A parent continuously taking care of a child with
special needs copes with many difficult situations
and problems and is often physically exhausted.
Thus, such a parent is in a high risk of psychosomatic disorder known as caregiver burnout syndrome
(A. Maciarz 2004a, p. 42). The thesis is supported
by J. Szymanowska (2008, s. 23) who emphasizes
the fact that an illness and disability of a child often
cause a dysfunction known as caregiver burnout in
other family members.
This syndrome is characterized by mental and
physical exhaustion with many increasing symptoms. Burnout does not occur immediately – it is
a process which often develops through years, is
experienced by each individual in a different and
unique way, and is a result of summation of prob-
lems, failures or emotional tensions which gradually
accumulate (M. Dąbrowska 2005, p. 14).
Caregiver burnout is a process which in its initial phase has unspecific symptoms that are often
typical for a normal fatigue such as headaches, depressed mood, irritability or insomnia. Persons experiencing these symptoms, because of their specificity, do not treat them seriously and do not take
any steps neither to prevent nor to fight them.
The second phase is characterized by an occurrence of exhaustion, anxiety, emotional tension and
a depressed mood along with apathy, discouragement and a feeling of senselessness. In this phase of
caregiver burnout a person feels incompetent and
doubts if they are able to cope with the problems
on their own; as a result, they feel less responsible
for their child, neglect their duties and become idle
(A. Maciarz 2009, p. 164). The mothers of disabled
children try to find the root of the problem in other people, e.g. the closest family members, accusing
them of the lack of help and blaming them for their
fatigue. However, they still do not feel the need to
consult a specialist which, in consequence, usually
leads to intensification of the symptoms of burnout,
a feeling of exhaustion and reaching its final phase.
The parents going through the third, final phase
of caregiver burnout are emotionally detached from
their children, avoid their parental duties, at times
neglecting them drastically, and even get rid of
their responsibilities by finding other caregiver or
placing a child in a residential care facility (A. Maciarz 2004a, p. 43). These persons have a negative
attitude towards their child, are pessimistic about
their development and therapy, being simultaneously convinced of their own parental incompetence.
In order to improve their mood, such parents often
abuse alcohol, drugs, psychotropic substances, etc.
They usually experience paroxysmal headaches or
muscle aches, sexual dysfunction, sleep disorder,
general weakness and decrease in the immune system (A. Maciarz 2009, pp. 164-165).
M. Karwowska (2007, p. 139) suggests that
through this phase of exhaustion go usually those
whose negative personality and environmental factors were long-lastingly related and no action was
taken in order to diminish the influence of these
agents. The author states that even a moderate increase in symptoms of caregiver burnout influences
the parent-child relation, disturbs “the role of a parent” and, consequently, leads to a child neglect in
both caring and educational sense.
Caregiver burnout results not only in unpleasant
emotional states and somatic disorders of a person
experiencing this syndrome. The problem of this
condition is the fact that it influences all the aspects of life of this person as well as all those who
they keep relations with, especially their family (M.
Dąbrowska 2005, p. 25).
The therapy of people suffering from burnout is
quite difficult, especially when they reached its final
phase. To help them, a comprehensive approach to
- 120 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
the problem is needed based on strengthening of the
organism, becoming emotionally stable, coping with
the health problems, undergoing a psychotherapy
aiming at increasing one’s self esteem and improving the parent – child relationships. During a therapy, a person should be given help with their parental
duties in order to be able to relax and relieve stress
(A. Maciarz 2004a, p. 44).
Caregiver burnout prevention is based on social
support, e.g. the help of specialists whose goal is to
improve the caring skills of the parents of a disabled
child, resolve their doubts, strengthen the feeling of
being efficient or go on a therapy of their negative
emotional states (A. Maciarz 2009, s. 165).
According to A. Jakoniuk–Diallo and H. Kubiak (2010, pp. 148-149), in order to really help both
mothers and fathers of children with special needs,
one should not only answer their questions but this
help should also be based on something more important. Many professionals should help them cope
with all the problems related to the process of rehabilitation, caretaking and raising their disabled
child. In such a case, the specialists will probably
give the parents hope and help them overcome their
weakness. To effectively help the parents of children
with disabilities, they should be provided with professional psychological help and be able to attend
workshops and seminars improving their caring
and rehabilitation skills. The volunteers who may
help the parents take care of a child with special
needs or rehabilitate him or her, play an important
role in this process. The early intervention should
also be based on a mutual contact of the families in
a similar situation.
Without a doubt, a very important aspect improving one’s ability to cope with a problem of
a child’s disability is hope in the future and a parent’s active attitude to life. It seems like an access to
social help is equally important, and, as H. Kubiak
(2010, p. 134) observes, many caregivers state that
for them the most important kind help is the one
they get from other families taking care of a child
with a developmental disorder.
A. Maciarz (2004a, p. 54) emphasizes the fact
that cooperation of the mothers with associations
and foundations working for disabled children is
very important. Being engaged in in the activities
organized by such institutions, keeping close relations with their employees or taking part in activities arranged for children and their parents, help
them cope with the problem of a child’s disability
constructively and diminish their negative mental
states.
The ability to give the parents of a child with
a disability a constant or partial relief from their
caring duties and enabling them to relax and relieve
stress, play an important role in caregiver burnout
prevention. Placing a child in a rehabilitation facility
even for a few hours a week or hiring a professional person who takes care of them (as the respondents state they do) may prove to be a deciding factor
which will partially or fully contribute to prevention
of a development of this psychosomatic disorder,
known as caregiver burnout syndrome (Maciarz A.,
2009, p. 165). E. Pisula (2007, pp. 148-149) states
that a break from the everyday duties of a person
caring for a disabled child, enables them to regain
their physical and mental health and to take a look
at their own situation from a different perspective.
The author emphasizes also the fact that especially
for the mothers a relax is the only way that prevents
them from exhaustion which may lead to caregiver
burnout.
M. Dąbrowska (2005, p. 45) emphasizes also the
fact that a right and proper therapy is a big help for
the parents “not only in the sense of their parenthood
but also, and maybe the most importantly, in an ordinary, normal experience of human life.”
A. Jakoniuk–Diallo and H. Kubiak (2010, p. 9) observe, though, that despite the problems associated
with caring for a child with a disability, lack of support and all the obstacles being caused by the fact
that the aid system is imperfect, many families are
filled with positive emotions and happiness and try
to live to the fullest.
H. Goldenberg and I. Goldenberg (2006) state
that the families caring for a child with developmental disorder, because of the fact that they experience
many difficulties caused by a disability of one of
their members, find their inner strength, resistance
and potential as well as different mechanisms enabling them to cope with this situation. A. Jakoniuk–
Diallo and H. Kubiak (2010, p. 9) call this process an
activation of inner and outer resources which are
treated as the “assets” available in a process of overcoming the obstacles.
B. Tylewska-Nowak (2010, pp. 49-50) emphasizes the fact that everyday life of a family of a child
with a developmental disorder does not differ much
from the life of other families. The parents of children with special needs attend parent-teacher
meetings or watch sport games and theater plays in
which their children take part, feeling joy and pride
because of their achievements, as any other parent would. All, even the most basic skills that their
disabled child learns or acquires, and any progress
in their development is a significant reward and
a source of satisfaction for their parents and simultaneously a confirmation of the fact that the parents’ efforts and actions have sense.
Raising a disabled child may also be a source of
great satisfaction or the feeling of accomplishment
especially for those parents who are unconditionally and truly loved by their children and are aware
of the fact that they provide their son or daughter
with the best environment to develop (Kościelska
M., 1998, p. 12).
Being a mother or a father of a child with a developmental disorder does not mean only problems, great challenges and burdens (yet, they are
undoubtedly present in lives of the caregivers) but
may also be a source of many positive and enriching
- 121 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
experiences. As E. Pisula (2007, p. 7) states, being
a parent of a disabled child does not ruin the chance
to have a happy and satisfactory life.
Many mothers of the children with a developmental disorder do not have symptoms characteristic for caregiver burnout, probably because of their
personal disposition, an ability to cope with stress
and the fact that they have a partner who helps and
supports them (M. Karwowska 2007, p. 84).
The Author’s Own Research
The goal of the research was to learn what a state
of biopsychological strengths in a group of the surveyed women is and how high is the risk of the occurrence of caregiver burnout.
It was assumed that mental health of the women is one of the basic factors influencing the quality of their motherhood and also a key criterion for
a proper fulfillment of the tasks associated with being a parent (M. Karwowska 2007, p. 138).
The research was based on “A Questionnaire
on the Increase in Caregiver Burnout Symptoms in
Mothers” by A. Maciarz, which is used to measure
the risk of this health problem. A survey questionnaire consists of 32 statements thanks to which it
is possible to diagnose 8 types of symptoms, i.e.:
exhaustion, helplessness – apathy, loneliness – lack
of understanding, a feeling of being inefficient,
a feeling of being incompetent, a feeling of guilt,
senselessness, irritability and tension. There are 3
possible answers to all of these statements (often,
sometimes, hardly ever), and a rating scale from 0
to 2 points. The respondents while choosing an answer, were associating the statement with their disposition and psycho-emotional states.
The research was carried out in a group of 30
mothers of the children participating in activities
and undergoing a therapy in The Early Intervention
Centre and The Daily Activity Centre in Biała Podlaska, which are the facilities of The Polish Association for Persons with Mental Handicap. An empirical
material obtained from 26 respondents was taken
into account when analyzing the results; the survey
questionnaires in which some of the answers were
missing were not taken into account. The respondents were in the age of 28-61 years.
The surveyed women differed from each other
in terms of their educational background. The major amount of mothers had secondary education
– 53.9% of the respondents, 30.8% had vocational
education, 3 respondents had higher education and
1 had primary education.
The most of the respondents which is 80.8% of
total lived in a nuclear family, 5 of the respondents
were single mothers.
Taking into account occupational status of the
surveyed women, it can be observed that 9 of them
work professionally while as much as 17 (65.4% of
total) do not work but stays at home, taking care
of their disabled child. The children with a developmental disorder was in the age of 5-31 years. It
should be emphasized that 3 mothers in the study
population have 2 disabled children.
Results
The goal of the research was to provide information on the level of the increase in caregiver burnout symptoms in mothers taking care of a disabled
child. The data is presented in Table 1.
According to the analysis of the collected data, in
most of the women (54%) a very low level of increase
of caregiver burnout symptoms was observed. In 6
respondents, which is 35% of a study population,
a low level of increase of these symptoms was observed, while in 11% of the respondents the increase
was moderate. In none of the respondents a high level of of diagnosed symptoms was observed.
In a subgroup of mothers raising their children
with a partner, in 55% of the respondents a very low
increase of the symptoms was observed, in 8% of
the respondents (36% of total) a low degree of increase was observed, and in 2 – there was a moderate increase. It should be mentioned that in one of
the mothers raising two disabled children a moderate increase of symptoms was observed.
In a subgroup of single mothers in 50% of the respondents, which is 2 mothers, a very low increase
of caregiver burnout symptoms was observed, in 1
respondent the increase in the symptoms was very
low, and in 1 the increase was moderate.
On the basis of an analysis of the increase of the
8 kinds of caregiver burnout symptoms that were
Table 1. The level of the increase in caregiver burnout symptoms in the respondents.
No.
1
2
3
4
the increase of the
symptoms
N
Low
9
High
Moderate
Very low
Total
Source: the author’s own research
-
3
14
26
%
-
Mothers raising a child with
a partner
11
N
%
N
%
-
-
-
-
2
35
8
54
12
100
22
- 122 -
Single mothers
9
36
55
100
1
1
2
4
25
25
50
100
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Fig. 1. The increase in caregiver burnout symptoms rate in a group of the respondents.
Source: the author’s own research
diagnosed, a rate, which is the average of the points
the respondents got for the answers to the statements in the questionnaire, was calculated. The collected data are presented in Fig. 1.
On the basis of the collected data it was observed
that the rate of the respondents is not very diversified and is expressed by the numbers 0.34 – 0.75.
As the maximum rate is expressed by a number 2
they should be treated as low. The most increased
symptoms of caregiver burnout in a group of the respondents are: a feeling of guilt – rate 0.75, exhaustion – rate 0.73, and loneliness – rate 0.63. The rate
of other symptoms of burnout, i.e.: irritability – tension, a feeling of being inefficient, a feeling of incompetence and helplessness, oscillated between 0.57
and 0.45. The lowest level of the increase of caregiver burnout symptoms that was diagnosed in a group
of the respondents is hopelessness with a rate 0.34.
The global rate of the increase in burnout symptoms equals 0.56. Taking into account the fact that
the maximum rate is 2, it should be recognized as
low.
When analyzing the level of the increase of caregiver burnout symptoms, with a distinction between single mothers and mothers raising a child
with a partner, it was stated that the results differ
from each other in every kind of the symptoms in
both subgroups. Generally, it was observed that the
increase in the symptoms is higher in these respondents who raise their child on their own. The rates
in this subgroup are higher – from 0.08 to 0.58. The
largest difference (0.58) is visible in the increase of
both the hopelessness and exhaustion symptoms
(0.39), while the smallest difference is observed in
the feeling of guilt and incompetence.
According to the data collected during the research, the global rate of caregiver burnout symptoms in a group of single mothers is 0.26 higher than
the global rate of women raising their disabled child
with a partner.
Conclusions
A child’s disability is connected with difficult experiences their parents have. A disability of a child
often negatively affects functioning of the whole
family and makes it impossible to lead a normal life
but it is not always a case (E. Pisula, 2007, p. 41).
A positive image of parenthood seems to be confirmed by the data collected in the research. The results obtained in the research concerning a risk of
having caregiver burnout symptoms are optimistic
as according to them the risk of experiencing this
syndrome is not high. Thus, a situation of disabled
children’s mothers is not always dramatic. Apart
from the fact that they are in a high risk group of
having caregiver burnout, not all of them feel extremely exhausted and overworked.
According to a diagnosis of the increase of the
symptoms in the respondents, almost in 90% of the
surveyed women a low or very low increase in the
symptoms of psychosomatic syndrome, known as
caregiver burnout, was observed. Thus, it may be
assumed that the respondents are motivated and
strong enough to cope with the difficulties associated with a disability of their child.
- 123 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
These quite optimistic results may be connected
with the fact that all the women taking part in the
survey are the mothers of children participating in
the activities organized by the facilities of The Polish Association for Persons with Mental Handicap
in Biała Podlaska. It may be assumed that these respondents gained knowledge and developed skills
which enabled them to care for their child properly
and indirectly added to a bigger efficiency in coping
with their problems and accepting the challenges.
The fact that in none of the mothers taking part
in the research a high level of the increase of diagnosed burnout symptoms was observed, and only
in a minor percentage of the respondents medium
increase in the symptoms was detected, may suggest that the fact that the mothers are the members
of The Polish Association for Persons with Mental
Handicap is the occasion to be given help, get information and be supported not only by the professionals working for the association but also by other
parents. Thanks to the contact the caregivers of the
children with special needs have with each other,
they are able to share information and experiences
which also give them a feeling of being understood.
These people are usually connected with each other
not only by the same concerns and problems by also
by friendship. It may be assumed that even the mere
awareness of the fact that one is not the only parent
coping with the problem of a developmental disorder of their children gives these women a certain
strength and helps them cope with the difficulties
of this specific and hard motherhood.
According to the analysis of the eight certain
kinds of burnout caregiver symptoms, the most increased symptom observed in the group of the respondents is a feeling of guilt. This sense is familiar
to almost every parent of a disabled child. I. Fornalik and D. Kopeć (2010, p. 64) observe that a feeling
of guilt is expressed by the desire to devote one’s
whole life to the child’s needs only, as well as by
lack of ability to distance themselves from a child
in either emotional or physical way. The authors
emphasize the fact that in order to cope with this
feeling it is very important to “realize that it exists in
a full spectrum of emotional experiences, calling it “by
name” and taking a look at real motifs behind their
actions taken in order to help their children” (p. 65).
People experiencing a feeling of guilt often judge
themselves. They try to cope with this feeling often
on their own, with no third persons and no help, do
not taking into account the fact that a support and
guidance of a psychologist or psychotherapist would
prove extremely useful in such a case.
On the basis of the research a following hypothesis was formulated: an important determinant of
increase of the level of caregiver burnout symptoms
is a life situation of the mothers, and especially the
fact either they live in a nuclear family or are single mothers. In the course of the research it was
observed that the level of risk of experiencing psychosomatic disorder known as caregiver burnout
and a diagnosed increase in its certain symptoms
is higher in single mothers than in the respondents
raising their child with a partner. It seems like this
state is a result of not getting support from a man
and raising their children on their own.
According to the data collected in the research,
the respondents are not in a group of high risk of
caregiver burnout. Thus, a situation of mothers of
children with disabilities is not always as dramatic
as it may seem to be. Still, it does not change the fact
that their devotion and effort should be recognized
and appreciated. As a society, we should provide
them with a complex and professional help. Thus, it
should be remembered that when helping the children with special needs their parents should get
help, as well. An initial intervention directed at children with developmental disorder should always
take into account their parents and their cognitive
and emotional problems. The help given to the parents of the children with special needs is significant
in caregiver burnout prevention.
A developmental disorder of a child is a modifier of the mother’s everyday problems, who tries to
make her child happy and to be proud of the results
of her efforts. Thus, it is necessary to give her hope
and support to make this difficult motherhood much
easier and more joyful.
As the conducted research was initial in its character, it cannot be a basis for general conclusions,
and the tendencies observed should be still thoroughly analyzed.
References:
1.Dąbrowska M. (2005), Zjawisko wypalenia wśród
matek dzieci niepełnosprawnych. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Karków.
2.Dryżałowska G. (2008), Pokochaj mnie
mamo! czyli dwadzieścia dziewięć kroków
do akceptacji niepełnosprawności dziecka. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa.
3.Fornalik I., Kopeć D. (2010), Głęboka niepełnosprawność intelektualna, W: A. Jakoniuk – Diallo, H. Kubiak (red.), O co pytają rodzice dzieci
z niepełnosprawnością?. Wydawnictwo Difin SA,
Warszawa, s. 60-79.
4.Goldenberg H., Goldenberg I. (2006), Terapia
rodzin. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
5.Jakoniuk – Diallo A., Kubiak H. (red.) (2010), O co
pytają rodzice dzieci z niepełnosprawnością?. Wydawnictwo Difin SA, Warszawa.
6.Karwowska M. (2007), Macierzyństwo wobec
dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.
7.Kościelska M. (1998), One są wśród nas. Rodziny
dzieci niepełnosprawnych. Centrum Metodyczne
Pomocy Psychologiczno – Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa.
- 124 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
8.Kubiak H. (2010), Mózgowe porażenie dziecięce,
W: A. Jakoniuk – Diallo, H. Kubiak (red.), O co pytają rodzice dzieci z niepełnosprawnością?. Wydawnictwo Difin SA, Warszawa, s. 117-136.
9.Lausch – Żuk J. (1999), Dzieci głębiej upośledzone
umysłowo, W: I. Obuchowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s. 252-289.
10.Maciarz A. (2004a), Macierzyństwo w kontekście
zmian społecznych. Wydawnictwo Akademickie
11.Maciarz A. (2004b), Znaczenie więzi emocjonalno – społecznych w tworzeniu macierzyństwa dla
niepełnosprawnego dziecka. Szkoła Specjalna,
2/2004, s. 83-87.
12.Maciarz A. (2009), Trudne dzieciństwo i rodzicielstwo. Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
Warszawa.
13.Pisula E. (2003), Autyzm i przywiązanie. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
14.Pisula E. (1998), Psychologiczne problemy rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
15.Pisula E. (2007), Rodzice i rodzeństwo dzieci
z zaburzeniami rozwoju. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
16.Smrokowska A. (1995), Matka dziecka niepełnosprawnego. Tematy, 7-8/95, s. 44-50.
17.Szymanowska J. (2008), Rodzina z dzieckiem
niepełnosprawnym. Pomoc i wsparcie społeczne.
Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie,
Białystok.
18.Twardowski A. (1999), Sytuacja rodzin dzieci
niepełnosprawnych, W: I. Obuchowska (red.),
Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, s. 18-57.
19.Tylewska-Nowak B. (2010), Umiarkowana
i znaczna niepełnosprawność intelektualna, W:
A. Jakoniuk – Diallo, H. Kubiak (red.), O co pytają rodzice dzieci z niepełnosprawnością?. Wydawnictwo Difin SA, Warszawa, s. 42-57.
- 125 -
Wpływ aborcji na relację małżeńską i rodzinną
WPŁYW ABORCJI NA RELACJĘ MAŁŻEŃSKĄ I RODZINNĄ
Monika Szuryga-Kołacz
Szuryga-Kołacz M. (2013), Wpływ aborcji na relację małżeńską i rodzinną, Rozprawy Społeczne, 2 (VII), s. 126-131
Streszczenie: Jedną z największych bolączek współczesnego świata jest, według encykliki Jana Pawła II Evangelium
vitae, deptanie fundamentalnego prawa do życia wielkiej rzeszy słabych i bezbronnych istot ludzkich. Narastające zjawisko
zamachów na życie ludzkie jest, zdaniem Jana Pawła II, niezwykle groźne i niepokojące.
Sprawą oczywistą jest, że w aborcji ginie niewinne dziecko. Czasem pamiętamy o tym, że aborcja poważnie okalecza
fizycznie – a także psychicznie i duchowo – matkę dziecka. Natomiast zabójstwo niewinnego dziecka w łonie matki dotyka
nie tylko jej, co jest oczywiste, ale w różnym stopniu wszystkich członków rodziny, nawet rodzeństwo dziecka abortowanego, którym wyraźnie nikt nie powiedział, co się wydarzyło. Co więcej realną winę odczuwają wszyscy, którzy wiedzieli
o poczęciu dziecka, a potem pozostali bierni wobec problemu, aż doszło do tragedii. Z powodu aborcji cierpią pojedyncze
osoby, ale także rodzina jako całość. Dlatego istotną kwestią wydaje się być poruszenie tematu pomocy kobietom, które
zmagają się z dylematem i wizją aborcji, aby zaniechały zabicia własnego dziecka.
Słowa kluczowe: aborcja, rodzina, cywilizacja śmierci
Wstęp
W naszym stuleciu, jak nigdy przedtem w dziejach, „kultura śmierci” przybrała społeczne i instytucjonalne pozory legalności, które mają usprawiedliwić najstraszliwsze zbrodnie przeciw ludzkości:
ludobójstwo, „ostateczne rozwiązania”, „czystki
etniczne” oraz masowe „odbieranie życia istotom
ludzkim jeszcze przed ich narodzeniem lub przed
nadejściem śmierci naturalnej” (Jan Paweł II 1999,
s. 230).
Przejawami k. ś. są działania wymierzone przeciw ludzkiemu życiu, wyrastające z konkretnych
stylów myślenia. Myślenie antynatalistyczne znajduje swój wyraz przede wszystkim w postawach
popierających → antykoncepcję. Choć jest ona bowiem różna w ocenie etycznej od działań wymierzonych wprost przeciw poczętemu życiu, to jednak
w sposób znaczący neguje prokreację, sprowadzając → akt małżeński wyłącznie do sfery doznań hedonistycznych (Bortkiewicz 2005, s. 256).
Jakkolwiek samo istnienie przejawów k. ś. jest
wysoce niepokojące, to jednak nie sam ten fakt jest
głównym źródłem niepokoju. Można bowiem wskazać, że pewne zjawiska wpisane w kulturę śmierci istniały od bardzo dawna, o czym świadczy np.
tzw. mentalność tajgetejska, przejawiająca się m. in.
w eliminacji osób upośledzonych w antycznej Sparcie. Głównym źródłem niepokoju jest fakt legalizacji
zjawisk, które dotychczas traktowane były jako patologia życia społecznego (Bortkiewicz 2005, s. 256).
Jedno należy na początek powiedzieć: macierzyństwo jest dla kobiety nieskończenie bezpieczniejsze
Adres do korespondencji: Monika Szuryga-Kołacz, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin,
e-mail:[email protected]
niż aborcja. Kto twierdzi coś przeciwnego, nie mówi
prawdy. Macierzyństwo jest naturalne, aborcja – nie.
Rozwój kobiety przygotowuje ją na ciążę i urodzenie
dziecka; kobieta nie jest przygotowana na poronienie
i aborcję. Dla typowej kobiety rodzenie dzieci w jej
okresie rozrodczym jest naturalne, normalne i zdrowe. Aborcja jest w końcu interwencją chirurgiczną.
Każda ingerencja chirurgiczna zawiera ryzyko i naraża na komplikacje. Trzeba to przypomnieć szczególnie dobitnie wtedy, gdy – jak w przypadku aborcji
właśnie – chirurgia zamierza położyć kres procesowi, który dla organizmu jest naturalny i normalny
(Grondelski 1996, s. 25).
Statystyki mówią o prawdziwej i mające zasięg
światowy „rzezi niewiniątek”, ale przede wszystkim niepokojący jest fakt, że moralna świadomość
wydaje się zacierać w sposób przerażający i z coraz
większa trudnością uwzględniać jasną i wyraźną
różnicę między dobrem a złem w tym wszystkim, co
dotyczy podstawowej wartości życia ludzkiego.
Doprawdy, jeśli wyjątkowo groźne i niepokojące
jest tak rozpowszechnione
zjawisko eliminowania ogromnej liczby istnień
ludzkich nienarodzonych lub zbliżających się do
kresu życia, to równie groźny i niepokojący jest zanik wrażliwości moralnej sumień. Ustawy i przepisy
państwowe nie tylko ujawniają to zaciemnienie, ale
także przyczyniają się do jego spotęgowania (Jan
Paweł II 1999, s. 195-196).
Medyczne konsekwencje aborcji
Konsekwencje aborcji to bardzo rozległy temat.
Konsekwencje te dotyczą przede wszystkim matki
i jej dziecka, ojca i rodzeństwa dziecka nie narodzonego.
- 126 -
Największy ciężar konsekwencji spoczywa na
kobiecie: często pozostawiona samej sobie albo
zmuszana do zabicia swego dziecka przed narodzeniem, musi potem dźwigać wyrzut sumienia, który
będzie jej zawsze przypominał, że odebrała życie
własnemu dziecku.
Kobieta jest pozostawiona samotnie pod pręgierzem opinii ze „swoim grzechem”, podczas gdy za
tym „jej” grzechem kryje się mężczyzna jako grzesznik, winny „grzechu cudzego”, co więcej, jako zań
odpowiedzialny (Jan Paweł II 1999, s. 229).
Aborcja pociąga za sobą szereg problemów.
Krwotok jest tu problemem zwyczajnym, a wszystkie kobiety, na których wypróbowano RU – 486, mówią o wielkiej utracie krwi. Nie można wykluczyć
skrzepów krwi i zatorów. Konieczność transfuzji
krwi z kolei rodzi niebezpieczeństwo AIDS i innych
drogą seksualną przekazywanych chorób, pomimo
zastosowania środków ostrożności. Grozi zatrucie
krwi i infekcje, zwłaszcza jeśli aborcja jest niekompletna i następuje zakażenie ogólne (Grondelski
1996, s. 25-26).
Jednakże długotrwałe stosowanie tych środków
również prowadzi do osłabienia więzi, a także do
utrwalania postawy lekceważenia wobec poczynającego się życia. Zetknięcie się z rzetelną wiedzą na
temat działania tych środków może spowodować
szok emocjonalny u kobiety. U mężczyzny, który
wcześniej nie był zorientowany, co żona zdecydowała się stosować, aby nie urodzić jego dziecka,
może powstać poczucie odrzucenia, objawiające się
naruszeniem własnej męskiej identyfikacji, zwiększeniem agresywności, depresją i utratą zainteresowania własnymi dziećmi, niechęcią lub wstrętem
do żony, zaburzeniami reakcji seksualnych albo
popadnięciem w całkowitą obojętność i postawę
indyferentną wobec własnej płodności, co jest zawsze krzywdzące zarówno dla kobiety, jak i dziecka. Wszystkie te zachowania wpływają bardzo
destrukcyjnie na relacje małżeńskie w rodzinie,
niejednokrotnie leżąc u podstaw wielu dalszych
konfliktów.
U kobiet po trzydziestym r. ż., które poddały się
aborcji, a pochodzą z rodzin, gdzie występował rak,
stwierdza się wzrost zachorowalności na raka piersi o 270 %. Przeciętna kobieta, która przechodziła
aborcję, jest o 50 % bardziej zagrożona rakiem piersi (Grondelski 1996, s. 25-26).
Psychologiczne konsekwencje aborcji
Oprócz sfery fizycznej aborcja dotyka sferę psychiczną, Często kobieta boryka się z tzw. syndromem poaborcyjnym - są to zaburzenia emocjonalne;
mogą występować u kobiet, które przerwały ciążę.
Jest to kombinacja żalu, żałoby i poczucia winy.
Amerykańskie Stowarzyszenie Psychiat rów
dokonało w 1987 roku rozróżnienia dwóch zespołów zaburzeń, jakie mogą wyst ąpić po aborcji i podało ich kryteria diagnost yczne. Do zaburzeń post
-traumatycznych (Post Traumatic Stress Disorder
– PTSD) należą: Post Abort ion Dist ress (rozpacz) –
PAD i Post Abort ion Syndrom — syndrom postabor
cyjny — PAS (Ryś 1999a, s. 12-13). Zaburzenia te
omówię poniżej:
a)PTSD (Zespół Stresu Pourazowego) czyli zaburzenie psychologiczne następujące po wydarzeniach traumatycznych. Charakteryzuje
się ponownym przeżywaniem traumatycznego wydarzenia (np. odczuwanie przykrych
wspomnień, nawracające przykre sny, cierpienie psychiczne), unikaniem lub zmniejszanie
wrażliwości na bodźce z otoczenia (np. unikanie myśli, rozmów dotyczących wydarzenia,
amnezja psychogenna, poczucie wyobcowania), objawami nadmiernej pobudliwości (np.
drażliwość, zaburzenia snu, problemy z koncentracją) (Grzywna 2009, s. 147).
b)PAS i PAD są dwoma rodzajami zaburzeń poaborcyjnych. PAD pojawia się w pierwszych
miesiącach po aborcji i kończy się do szóstego, ma charakter ostrych reakcji fizycznych
i psychicznych. Syndrom poaborcyjny (PAS)
może wystąpić zaraz po zabiegu lub kilka lat
później, często pojawia się w okresie klimakterium. Kliniczny obraz tego syndromu wyraża się ciągłym niepokojem bez uświadomienia
sobie jego przyczyny, niezadowoleniem z życia, odczuwaniem braku sensu życia, beznadziejnością czy depresją. Często występują
zaburzenia relacji z najbliższymi, niechęć do
współżycia seksualnego, znużenie życiem.
Mogą wystąpić także bardzo silne lęki i koszmary senne, kobieta może słyszeć głosy nienarodzonych dzieci (Ryś 1999b).
Zaburzenia te dotyczą nie tylko kobiet. Wykazano, że cierpią na to także ojcowie zabitych dzieci
(Nathanson 1997, s. 44). Jeśli matka i ojciec stracili
dziecko, dokonując na nim przemocy, nie jest możliwe funkcjonowanie na dłuższą metę, jakby nic się
nie stało, by nic w związku z tym nie czuli lub nie
doświadczali konstruktywnych uczuć (Kornas-Biela 2000, s. 236).
Małżeńskie konsekwencje aborcji
Jakkolwiek za przerywaniem ciąży opowiadają
się niekiedy kobiety, zwłaszcza międzynarodowy
ruch feministyczny, to w gruncie rzeczy ukrywa
się za tym mężczyzna, któremu jest wygodniej, jeśli
sprawę tę podnosi sam kobieta, chociaż aborcja jest
przeciwko niej (Jan Paweł II 1999, s. 213).
Decyzje o zabójstwie dziecka jeszcze nie narodzonego podejmuje często nie tylko matka, ale inne
jeszcze osoby. Winien może być przede wszystkim
ojciec dziecka, nie tylko wówczas gdy bezpośrednio nakłania kobietę do przerwania ciąży, ale także
kiedy pośrednio przyczynia się do podjęcia przez
nią takiej decyzji, pozostawiając ją samą w obliczu problemów związanych z ciążą: w ten sposób
rodzina zostaje śmiertelnie zraniona i zbezczeszczona w swej naturze jako wspólnota miłości oraz
- 127 -
w swym powołaniu, jako „sanktuarium życia” (Jan
Paweł II 1999, s. 215-216).
Ojciec dziecka często w obliczu odpowiedzialności nakłania kobietę do aborcji. Daje jej alternatywę
albo on albo dziecko. Niestety kobieta postawiona
przed takim wyborem, wybiera mężczyznę, tłumacząc sobie, że jeszcze na dziecko ma czas, a partnera
nie może stracić.
Inną sytuacją związaną bezpośrednio z ojcem
dziecka jest porzucenie kobiety w momencie przekazania mu informacji, że spodziewają się dziecka.
Kobieta opuszczona przez partnera, w obliczu samotnego rodzicielstwa, godzi się na aborcję aby wymazać z siebie cząstkę osoby, która tak dotkliwie ją
skrzywdziła.
Uciekając od ojcostwa poprzez aborcję, mężczyzna demonstruje słabość swojego przygotowania
do tej roli, godzi się na rezygnację z rozwoju cech
ojcostwa, a tym samym naraża się na ukształtowanie obrazu siebie jako słabego mężczyzny, który
nie sprostał postawionym wobec niego zadaniom.
Obniżony obraz siebie prowadzi do podejmowania
prób przekonania siebie i otoczenia, że jest się prawdziwym mężczyzną. Niestety następuje to najczęściej poprzez stereotypowe tzw. męskie zachowania – agresję, przemoc, zdrady, stosowanie używek
(Kornas-Biela 2000, s. 237).
Bezpośrednio po dokonaniu aborcji następuje
najczęściej odczucie ulgi, rozluźnienia, uspokojenia,
zadowolenia. Zdaje się, że problem minął, ze poradziliśmy sobie z czyhającym na nas nieszczęściem,
że odsunęliśmy od siebie groźbę pogorszenia stanu
materialnego i poziomu życia, zatłoczenia mieszkania, rezygnacji z poczynionych planów, konieczności zwiększenia wysiłku i samozaparcia, zmniejszenia wydatków na rzecz obecnych w rodzinie dzieci.
Jednak początkowe pozytywne uczucia mijają, życie
przynosi nowe problemy i okazuje się, że aborcja,
traktowana jako sposób rozwiązania sytuacji trudnej, nie spełniła swojego uszczęśliwiającego celu.
Zarówno sama aborcja nie zlikwidowała trudności
(np. niskie dochody, brak mieszkania, alkoholizm,
choroba), ale też jej konsekwencje psychiczne nie
pomagają radzić sobie z różnymi problemami, które
są nieodłączne od życia. Co więcej, spowodowana
własną decyzją, zignorowana uczuciowo, nieodżałowana strata dziecka jest przyczyną szeregu problemów psychicznych, zaburzeń zachowania i konfliktów z ludźmi. Zewnętrznie, wydaje się, że mamy
to za sobą, pozbyliśmy się kłopotu, jednak po aborcji
nie jest się tą samą osobą, jaką się było przedtem,
ani jaką mogłoby się być, gdyby dziecko żyło. Zabicie
dziecka, to zniszczenie siebie, negowanie tego faktu
trawi psychikę niszczycielskimi uczuciami, konfliktami, napięciami i niedojrzałymi sposobami zmagania się z powstałym stresem (Kornas-Biela 2000, s.
241).
U jednych ojców dominuje pojedynczy objaw,
u innych spotkać można szereg niekorzystnych
zmian. U jednych negatywne reakcje pojawiają się
zaraz po usunięciu dziecka, a nawet przed aborcją,
jako antycypacja utraty potomstwa, u innych pojawiają się po wielu miesiącach lub latach. Tak odroczona reakcja jest najczęściej wzbudzana doświadczeniami losu – śmiercią kogoś bliskiego (np. żony,
dziecka), chorobą, stratą cenionej wartości (np.
pracy, domu) lub pojawia się jako reakcja w wyniku
dokonywanych rozrachunków z życiem w obliczu
starości lub śmierci (Kornas-Biela 2000, s. 237-238).
Często dopiero po wielu latach ojciec odczuwa
brak dziecka jako nieznośną stratę kogoś, komu
mógłby przekazać swoje doświadczenie życiowe,
przemyślenia, tzw. mądrość życiową, wartości
i przekonania (Kornas-Biela 2000, s. 242).
Ojciec tracąc z powodu kobiety dziecko, stracił
ją samą; tym kim była przed zabójstwem dziecka
i tym, kim mogła być, gdyby dziecko żyło. Ojciec
stracił matkę dla swojego dziecka. Tym samym stracił również szacunek i zaufanie do niej, stracił jej
pozytywny obraz, stracił poczucie bezpieczeństwa
dla trwałości ich związku (Kornas-Biela 2000, s.
242-243).
Jeśli kobieta dokonała aborcji bez wiedzy lub
przyzwolenia ojca dziecka – niektórzy mężczyźni
doświadczają tę sytuację jako rodzaj kastracji, obezpłodnienia ich, pozbawienia ich męskiej płodności
mocy sprawczej, gdyż efektywność jest wtedy zależna od decyzji kobiety (Kornas-Biela 2000, s. 243)
Ojciec odczuwa: poczucie straty, poczucie błędu życiowego, wyrzuty sumienia, poczucie winy
i wstydu, smutek, któremu mogą towarzyszyć myśli
samobójcze, chęć ukarania siebie, obwinianie siebie,
niekiedy rodzi się poczucie, że się nie zasługuje na
życie, oprócz smutku można dostrzec złość, trudności w kontaktach z innymi, szczególnie z matką
dziecka abortowanego.
Rodzinne konsekwencje aborcji
Należy zwrócić uwagę na rodzeństwo dziecka
abortowanego. Można tu mówić o tzw. zespole ocaleńca – to rodzeństwo można nazwać „ocaleńcami
z aborcji”.
Rodzeństwo odczuwa następujące negatywne
emocji po aborcji brata czy siostry:
•Doświadczenie żałoby po stracie rodzeństwa:
Utrata rodzeństwa nawet we wczesnym etapie
jego rozwoju, np. z powodu poronienia (samoistnego lub sztucznego), śmierci wewnątrzmacicznej, czy
przy porodzie jest ważną stratą, której konsekwencje bliskie to m. in. niepokój, objawy nerwicowe (np.
jąkanie), napady lęków (np. przed śmiercią, separacją) i agresywności (wybuchy nienawiści do matki),
ucieczki z domu, próby samobójcze (Kornas-Biela
1998, s. 151-152);
•Identyfikacja z utraconym rodzeństwem:
W sytuacji jedynactwa fantazje na temat utraconego rodzeństwa (kim by był, jak by wyglądał)
i współżycia z nim (wspólnych zabaw, rozmów,
działań) mogą być bardziej nasilone, gdyż dziecko
częściej doświadcza samotności. Nie rzadko werbalizuje swoje pragnienie posiadania rodzeństwa.
- 128 -
Tęsknota za rodzeństwem i myśli na temat „gdzie
teraz jest”, „czy dojdzie w wieczności do spotkania
z nim” mogą powodować w okresie młodzieńczym
ucieczkę od rzeczywistości w świat wizualizacji
i rozpamiętywania własnego losu. Czasem czuje
obecność rodzeństwa przy sobie, czasem ma wrażenie towarzyszenia mu przez sobowtóra, czasem zaś
czuje się jak w potrzasku, nawiedzony przez ducha
rodzeństwa, który może mieć cechy opiekuńcze lub
mściwe (Kornas-Biela 1998, s. 152).
Ocaleńcy z aborcji stają się bardziej podatni na
zaniedbania i agresję ze strony innych, stają się
łatwo ofiarami przemocy. Zachowują się częściej
pasywnie wobec prób atakowania ich, z jednej
strony podświadomie identyfikują się z utraconym
rodzeństwem, nie przyznają sobie praw do obrony,
są jak ono przed aborcją – bierni, zależni, bezbronni; z drugiej strony mają poczucie, że niczym nie
zasłużyli sobie na coś lepszego niż to, co spotkało
ich rodzeństwo, więc maltretowanie przyjmują jako
słuszną karę i tak szczęśliwie mniejszą niż śmierć,
jaka spotkała innych w tej rodzinie (Kornas-Biela
1998, s. 152).
Aborcja, uszkadzając więź między matką i dzieckiem oraz między ojcem i dzieckiem, ma niekorzystny wpływ na pozostałe osoby w rodzinie. Zakłóca
funkcjonowanie całego systemu rodzinnego. Rozerwana zostaje nie tylko więź matki i ojca z abortowanym dzieckiem, ale także naruszona więź rodziców z dziećmi już istniejącymi oraz tymi, które
pojawią się w przyszłości. Fakt aborcji często funkcjonuje w rodzinie jako temat tabu, stając się „sekretem rodzinnym”. Prawda jest ukrywana zarówno
przed członkami rodziny, np. dziećmi, jak również
przed osobami z zewnątrz. Kontakt z tematem
aborcji może budzić lęk i poczucie zagrożenia. Sposób funkcjonowania rodziny przybiera patologiczne
formy, które ogólnie wpływają na jego dysfunkcyjność. Tragedie rodzinne odtwarzane są od nowa
przez kolejne pokolenia.
Mechanizmy radzenia sobie po stracie dziecka
Uwikłanie w doświadczenie straty dziecka
w procedurze aborcji związane jest z głębokimi
i długotrwałymi reperkusjami emocjonalnymi.
„Ostateczne odrzucenie”, „dotknięcie śmiercią”,
„zagrożenie unicestwieniem” wywołują reakcje
emocjonalne, rozpoznawane jako objawy stresu
pourazowego. Jednym z mechanizmów radzenia
sobie z przytłaczającymi uczuciami winy, zagrożenia, wstydu, doświadczeniem rozbicia własnej
tożsamości czy wreszcie utraty początku i sensu
życia jest sięgnięcie po różne sposoby „samo leczenia”. Zamiast świadomego zmierzenia się z bolesnymi konfliktami pojawiają się próby radzenia sobie
z dokuczliwymi stanami emocjonalnymi polegające
często na sięganiu po środki zmieniające nastrój lub
inne zachowania skutecznie pochłaniające lub rozpraszające uwagę. Konsekwencją takiej nieudanej
próby „samo leczenia” jest pułapka uzależnienia,
które w bardzo poważnym stopniu działają wyniszczająco na daną osobę i całą rodzinę, prowadząc do
kolejnych dramatów (Winkler 2009, s. 219). Według
Simona: „Uzależnienia różnego rodzaju zdarzają się
pięć razy częściej u kobiet po aborcji niż po porodzie
oraz cztery razy częściej po aborcji niż po poronieniu. 53-61% kobiet po aborcji ma problemy z nadużywaniem alkoholu. Aborcja, po której następuje
uzależnienie od alkoholu, sprzyja przemocy, rozpadom związków, wypadkom samochodowym i utracie pracy. Uzależnienie od nikotynizmu stwierdza się
dwa razy częściej po aborcji niż w populacji kobiet
bez tego doświadczenia. Kobiety po aborcji są także bardziej skłonne do palenia w trakcie następnej
ciąży, co zwiększa ryzyko śmierci okołoporodowej
lub malformacji. Lekomanię, a szczególnie uzależnienie od benzodiazepin ze względu na ich działanie
nasenne i uspokajające. Stwierdza się u 30% kobiet
po aborcji. Stwierdza się też uzależnienia od narkotyków po dokonanej aborcji” (Winkler 2009, s. 219).
Zwiększenie społecznej troski wobec rodzin
w „trudnej sytuacji życiowej”
Musimy zwiększyć równocześnie naszą społeczną troskę nie tylko o dziecko poczęte, ale również
o jego rodziców, zwłaszcza o jego matkę – jeśli pojawienie się dziecka stawia ich wobec kłopotów
i trudności ponad ich siły - przynajmniej tak myślą.
Troska ta winna znaleźć wyraz zarówno w spontanicznych ludzkich postawach i działaniach, jak też
w tworzeniu instytucjonalnych form pomocy dla
tych rodziców poczętego dziecka, których sytuacja jest szczególnie trudna. Niech również parafie
i klasztory włączają się w ten ruch solidarności społecznej z dzieckiem poczętym i jego rodzicami (Jan
Paweł II 1999, s. 210).
Aby skutecznie bronić życie należy znaleźć alternatywę dla aborcji. Należy wspierać kobietę przeżywającą kryzys związany z ciążą.
Także pracownicy poradnictwa małżeńskiego
i rodzinnego, którzy pełnią właściwą sobie misję
doradzania i prewencji, kierując się antropologią
zgodną z chrześcijańską wizją osoby, małżeństwa
i płciowości, oddają cenną przysługę wszystkim rodzinom, pomagając im na nowo odkryć sens życia
i miłości, wspomagając je i towarzysząc w ich misji jako „sanktuarium życia”. Służą rodzącemu się
życiu także ośrodki pomocy życiu i domy czy ośrodki opieki nad życiem. Dzięki ich działalności liczne
niezamężne matki i pary małżeńskie znajdujące
się w trudnym położeniu odzyskują poczucie sensu
i motywację oraz znajdują potrzebną pomoc i oparcie w przezwyciężaniu problemów i lęków, związanych z przyjęciem poczętego czy nowo narodzonego
życia (Jan Paweł II 1996, s. 732).
Terapeuta powinien umieć zachować delikatną
równowagę między wolnym wyborem, jaki oferuje
kobiecie, odpowiedzialnością zapytania o emocje
i opóźnieniem przeprowadzenia aborcji do chwili, w której kobieta będzie pewna swojej decyzji
- 129 -
i świadoma swoich reakcji emocjonalnych. Kobieta
musi jednak wiedzieć, że nie ma naukowo udowodnionych korzyści płynących z aborcji. Powinna także wiedzieć, że uniwersalna etyka wzajemnych korzyści będzie się zawsze sprawdzać. Nikt nie może
czerpać korzyści kosztem innego człowieka, szczególnie własnego dziecka (Ney 2000, s. 47-48).
Solidarność z nienarodzonym nakazuje otoczenie go należytą opieką medyczną, która stanowi
zarówno dla społeczeństwa, jak i każdego indywidualnego człowieka, swoisty egzamin z miłości wobec istnienia, które najbardziej potrzebuje pomocy
(Katolo 2000, s. 210).
Psychologowie wskazują, że kobiety, które chcą
dokonać aborcji swojego dziecka, tłumią spontaniczne wyobrażenia i myśli, które są charakterystyczne dla matek oczekujących narodzin dziecka,
jak na przykład nadawanie imienia dziecku, wyobrażenie sobie jego twarzy lub przyszłości. To właśnie te stłumione lub odepchnięte fantazje często
potem powracają w formie niezmywalnej winy dręczącej sumienie (Ratzinger 1999, s. 22-23).
Wnioski
Zastosowana w praktyce zasada jakości życia
staje się kryterium podziału i selekcji ludzi na tych,
których „życie jest warte życia” i tych, których „życie jest nie warte życia”. Jest to podział okrutniejszy
niż spotykany dotychczas w historii: na panów i niewolników, bogatych i biednych. W tej formie zniewolenia, odmawia się bowiem człowiekowi prawa
do życia (Biesaga 2001, s. 14).
Co się tyczy aborcji to najlepszym wyjaśnieniem
dlaczego aborcje trzeba potępiać jest cytat Ronalda
Reagana „zauważyłem, że wszyscy, którzy popierają
aborcję zdążyli się już urodzić”. Nikt nie może decydować czy dziecko ma się narodzić czy nie, skoro my
dostaliśmy szansę żeby żyć, to jakim prawem odbieramy komuś tą szansę? Może warto by się było postawić na miejscu tej istoty, którą chcemy zgładzić,
co my byśmy czuli jakby ktoś silniejszy zadecydował o naszym życiu?
Z racji tego, że osoba dorosła nie jest poddawana
aborcji ciężko jest się jej postawić na miejscu osoby,
której chce się odebrać życie ale zapewne większość
zwolenników aborcji nie chciała by żeby ktoś podejmował decyzję w sprawie ich śmierci.
Jan Paweł II zwraca się w żarliwym apelu do
wszystkich ludzi dobrej woli, do poszczególnych
osób, grup zawodowych i rodzin o utrwalenie kultury życia. Papież ukazuje najpierw inicjatywy już
podejmowane dla niesienia pomocy najsłabszym
i najbardziej bezbronnym. Wykazuje na rodziny,
które otwierają swoje domy na przyjęcie innych
dzieci. Godne odnotowania są także wysiłki zmierzające do budzenia świadomości i wpływania na
prawodawstwo. Doceniając te pozytywne działania
autor encykliki wskazuje na nie jako na modele postępowania mogącego służyć ochronie i promocji
życia (Bołoz 1997, s. 162-163).
Najważniejsza odpowiedzialność za obronę życia
spoczywa jednak na rodzinie, która jest powołana
do „głoszenia, wysławiania i służenia Ewangelii życia”. Jest ona przecież prawdziwym sanktuarium
życia (Bołoz 1997, s. 163).
Literatura:
1.Biesaga T. (2001), Etyka chrześcijańska a etyka
ateistyczna wobec eutanazji, W: ks. K. Gryz, ks. B.
Mielec (red.), Chrześcijanin wobec eutanazji. Wydawnictwo św. Stanisława B. M. Archidiecezji
Krakowskiej, Kraków, s. 14.
2.Bołoz W. (1997), Życie w ludzkich rękach. Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa.
3.Bortkiewicz P. (2005), Kultura śmierci, W: A. Muszala (red.), Encyklopedia Bioetyki. Personalizm
chrześcijański. Radom, s. 256.
4.Grondelski J. (1996), Nie poczęłaś mnie ku śmierci. Pozwól mi żyć. Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
5.Grzywna A. (2009), Pogranicza psychiatrii. Drogi
i bezdroża umysłu. Lublin.
6.Jan Paweł II (1996), Evangelium vitae, W: Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II. Tom II. Wydawnictwo Św. Stanisława B. M. Archidiecezji Krakowskiej, Wydawnictwo M, Kraków, s. 732.
7.Jan Paweł II (1999), O życiu. Aborcja – eutanazjawojna. Wydawnictwo M, Kraków.
8.Katolo A. J. (2000), Embrion Ludzki – Osoba Czy
Rzecz? Wyd. Diecezjalne w Sandomierzu, Lublin
– Sandomierz.
9.Kornas – Biela D. (1998), „Zespół ocaleńca” jako
konsekwencje przemocy wobec dzieci,
10.W: J. Papież, A. Płukis (red.), Przemoc dzieci
i młodzieży wobec innych w perspektywie polskiej
transformacji ustrojowej. Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń, s. 151 – 160.
11.Kornas – Biela D. (2000), Psychologiczne konsekwencje aborcji u ojców, W: Międzynarodowy Kongres o Godności Ojcostw. HLI – Europa, Gdańsk,
s.236 – 243.
12.Nathanson B. (1997), Świadek życia. Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Warszawa.
13.Ney P. (2000), Odmienne podejście do zespołu
proaborcyjnego, W: J. Dzierżanowski
14.(red.), Psychologiczne następstwa straty dziecka.
Opole, 47-48.
15.Ratzinger J. (1999), Życie – fundamentalną wartością i nienaruszalnym prawem człowieka, W: E.
Sgreccia, T. Styczeń (i inni). Medycyna i Prawo:
za czy przeciw życiu. Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin, s.
22 - 23. Papieska Akademia Życia, Rzym Instytut Jana Pawła II KUL, Lublin Instytut Studiów
nad Rodziną ATK, Warszawa Instytut Teologii
Rodziny PAT, Kraków.
16.Ryś M. (1999a), Natura nie wybacza nigdy. Psy
chologiczna analiza zaburzeń występujących
po przerywaniu ciąży, W: „Służba Życiu” 4/99,
wrzesień 1999, s. 12–13.
- 130 -
17.Ryś M. (1999b), Psychologia małżeństwa w zarysie, Warszawa.
18.Winkler A. (2009), Uzależnienia jako konsekwencje aborcji, W: B. Chazan, W. Simon. Aborcja.
Przyczyny następstwa terapia. Wrocław, s.219.
- 131 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2 The impact of abortion on marriage and family...
THE IMPACT OF ABORTION ON MARRIAGE AND FAMILY RELATIONSHIP
Monika Szuryga-Kołacz
John Paul II Catholic University of Lublin
Szuryga-Kołacz M. (2013), The impact of abortion on marriage and family relationship, Social Dissertations, 2 (VII),
p. 132-136
Summary: According to John Paul II encyclopedia Evangelium vitae, trampling the fundamental right to live of a vast
number of weak and vulnerable human beings is one of the greatest problems of the modern world. The growing phenomenon of human life assassinations, according to John Paul II, is extremely dangerous and upsetting.
It is quite obvious that during abortion an innocent child is killed. Sometimes we remember that abortion seriously injures physically – as well as mentally, and spiritually - the child’s mother. In contrast, the murder of an innocent child in the
womb affects not only her, which is obvious, but in varying degrees, all members of the family, even siblings of the aborted
child, whom clearly no one told what happened. What’s more, realistic sense of guilt is experienced by everyone who knew
about the conception of a child, and then remained passive in the face of the problem, until there was a tragedy. Abortion
makes various individuals suffer, but it makes the family as a whole suffer as well. Therefore, the subject of helping women
who are struggling with the dilemma and a vision of abortion to abandon the intention of killing their own child seems to
be an important issue.
Key words: abortion, family, civilization of death
Introduction
In our century, as never before in the world history, “culture of death” has taken up social and institutional semblance of legality which are supposed to
justify the most horrific crimes against humanity:
genocide, “final solutions”, “ethnic cleansing” and
the massive “taking lives of human beings even before their birth or before the natural death “(John
Paul II, 1999, p 230).
The symptoms of the culture of death are within
the actions directed against human life, arising from
particular thinking styles. Anti-birth thinking is expressed primarily in the attitudes of supporters of
→ contraception. While it is different in the ethical
evaluation of actions aimed directly against the conception of life, it does in a significant way deny procreation, bringing → the act of marriage exclusively
to the realm of hedonistic experiences (Bortkiewicz
2005, p 256).
Although the existence of signs of culture of
death is highly disturbing, it is not just this fact alone
which is a major source of concern. It can be observed that, certain phenomena included in the culture of death existed for a long time, as evidenced by
the so-called. taigethic mentality, manifesting itself
among others. in the elimination of disabled people
in ancient Sparta. The main concern is the legalization of a phenomena that has so far been treated as
a pathology of social life (Bortkiewicz 2005, p 256).
One thing ought to be said at first: motherhood is
for a woman infinitely safer than abortion. Whoever
Adress for correspondence: Monika Szuryga-Kołacz, John Paul
II Catholic University of Lublin, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin,
says the opposite, is not telling the truth. Motherhood is natural, abortion – on contrary. Development
of a woman prepares her for pregnancy and birth of
the child; woman is never prepared for a miscarriage and abortion. For a typical woman-bearing a
child in the childbearing period of her life is natural,
normal and healthy. Abortion is in the end the surgical intervention. Any surgical interference involves
risk and exposes women to complications. We must
remember especially clearly when - as in the case of
abortion - surgery intends to put an end to the process which for the body is natural and normal (Grondelski 1996, p 25).
Statistics indicate the true and having a worldwide scope “slaughter of the innocents”, but most of
all, the disturbing fact is that the moral consciousness seems to fade in a frightening way and identify
with an increasing difficulty clear and distinct difference between good and evil in all that concerns
the basic values of a human life.
Indeed, if such a widespread effect of eliminating a huge number of lives of the unborn or those
approaching the end of their lifetime is so extremely dangerous and worrying, it is equally dangerous
and disturbing to witness the loss of moral sense of
conscience. Country laws and regulations not only
reflect this confusion, but also contribute to its potentiating (John Paul II, 1999, pp. 195-196).
Medical consequences of an abortion
The consequences of abortion form a very vast
subject. These consequences relate primarily to the
mother and her child, the father and the siblings of
an unborn child.
- 132 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
The greatest burden of the consequences rests
with the woman, often left alone or forced to kill her
child before birth, who must then bear the remorse
that will always remind her that she once took the
life of her own child.
A woman is left alone in the face of the general
opinion with “her sin”, while behind the “her” sign
there also lies a man as a sinner, guilty of the “sin of
someone else”, and what is more, as one responsible
for it (John Paul II, 1999, p 229).
Abortion entails a number of problems. Hemorrhage is an ordinary problem here, and all the
women, who were treated with RU - 486, talking
about a great loss of blood. We can not rule out the
appearance of blood clots and blockages. The need
for blood transfusion raises the risk of AIDS and
other sexually transmitted diseases, despite applying precautionary measures. This may cause blood
poisoning and infections, especially if the abortion
is incomplete and there is a general infection (Grondelski 1996, pp. 25-26).
However, a prolonged use of these means also
leads to weakening of ties, as well as to the strengthening of the attitude of contempt towards the new
life. Contact with a reliable knowledge on the effects of these means can cause emotional shock for
a woman. A man, who had not been aware before,
as to what his wife decided to apply in order not
to give birth to his child, may experience feelings
of rejection, appearing in the form of violation of
his male identification , increased aggressiveness ,
depression and loss of interest in his own children,
dislike or disgust towards his wife, impaired sexual
response or falling into total indifference and anonymous attitude towards his own fertility, which is
always harmful both for the woman and the child.
All of these behaviors affect in a very destructive
way the marital relationships in the family, often lying at the basis of many further conflicts.
Women after thirty years of age who have had an
abortion, and come from families where the cancer
occurred, experience an increase in the incidence
of breast cancer by 270%. The average woman who
has undergone an abortion experiences a 50% higher risk of breast cancer (Grondelski 1996, pp. 25-26).
Psychological consequences of an abortion
Apart from the physical realm abortion affects
mental sphere. Quite often a woman struggles with
the so-called. post-abortion syndrom - these are
emotional disorders which can occur among women
who have ceased pregnancy. It is a combination of
grief, mourning and guilt.
American Association of Psychiatrists elaborated
in 1987 a distinction of the two sets of disorders that
can appear after abortion and indicated their diagnostic criteria. The post-traumatic disorders (Post
Traumatic Stress Disorder – PTSD) include: Post
Abort ion Dist ress (despair)- PAD and Post Abort ion
Syndrom- post abortion syndrome- PAS (Ryś 1999a,
s. 12-13). These disorders are discussed below:
a)PTSD (Post Traumatic Stress Disorder) or
psychological disorder following a traumatic
event. It is characterized by re-experiencing
the traumatic event (such as feeling unpleasant memories, recurrent distressing dreams,
psychological distress), avoidance or reduction of sensitivity to stimuli from the environment (eg, avoidance of thoughts, discussions
on events, psychogenic amnesia, a sense of alienation), symptoms of excessive excitability
(such as irritability, sleep disturbances, difficulty concentrating) (Grzywna 2009, p 147).
b)PAS and PAD are two types of post-abortion
disorders. PAD occurs in the first few months
after the abortion, and ends by the sixth month,
having the nature of severe physical and mental reactions. Post-abortion syndrome (PAS)
may occur soon after surgery or years later,
and it often occurs during menopause. The
clinical picture of this syndrome is expressed
in a continuing concern without realizing the
cause of it, dissatisfaction with life, feeling
the lack of meaning in life, hopelessness or
depression. Problems with relationships with
the loved ones, aversion to sexual intercourse,
fatigue with life often occur. Women may also
experience very strong fears and nightmares,
and they can hear the voices of unborn children (Lynx 1999b).
These disorders concern not only women. It has
been shown that also the fathers of the killed children suffer from it (Nathanson, 1997, p 44). If the
mother and the father lost a child, by committing
an act of violence on it; it is not possible for them
to function in the long run, as if nothing happened,
therefore, so they did not feel in this regard or experience any constructive feelings (Kornas-Biela
2000, p 236).
Marital consequences of an abortion
Although the abortion is sometimes advocated by women, especially the international feminist
movement, it is in fact a hidden initiative of men who
are comfortable if this matter is brought up by women themselves, even though abortion is against them
(John Paul II, 1999, p 213) .
Decisions about the murder of the unborn child
are often taken not only by the mother, but also by
other persons as well. The father might be the main
person to blame, not only when he directly pressurizes the woman to have an abortion, but also when
he indirectly encourages her to make such a decision, leaving her alone to face the problems of pregnancy: in this way the family is mortally wounded
and profaned in its nature as a community of love
and in its purpose as the “sanctuary of life” (John
Paul II, 1999, pp. 215-216).
The child’s father often in the face of responsibility puts pressure on the woman to have an abor-
- 133 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
tion. He gives her an alternative- either him or the
child. Unfortunately, a woman brought before such
a choice, chooses a man, convincing herself that she
still has time for the baby and that she cannot lose
the partner.
Another situation related directly to the father of
the child is to leave the woman at the time of hearing the news that she is expecting a child. A woman
abandoned by her partner, in the face of lone parenthood, agrees to an abortion in order to wipe out the
part of the person who hurt her so badly.
By escaping from paternity through abortion, a
man demonstrates the weakness of his preparation
for this role, agrees to resign from the development
of his characteristics of fatherhood, and thus runs
the risk of creating a self-image as a weak man who
did not live up to the tasks posed. Lowered self-image leads to attempts to convince himself and the
environment, that he is a real man. Unfortunately,
this occurs most often through the so-called stereotypical. male behaviors - aggression, violence, betrayal, use of stimulants (Kornas-Biela 2000, p 237).
Immediately after the abortion the most frequently experienced feeling is that of relief, relaxation , calmness , contentment. It seems that the
problem has passed, that we coped with disaster
lurking on us , that we pushed away a threat of deterioration of the material status and the standard
of living , housing overcrowding , cancellation of
plans made , the need for increased effort and perseverance, reduction of spending in favor of children
present in the family. However, the initial positive
feelings pass, life brings new problems and it turns
out that abortion which we treated as the solution
to a difficult situation has not fulfilled its beatific
purpose. Both abortion itself did not eliminate the
difficulties (eg, low income, lack of housing , alcoholism, disease), but also its psychological consequences are not helping to deal with the various problems
that are always present in life. Moreover, caused by
one’s own decision , ignored emotionally, unlamented loss of a child is the cause of a number of psychological problems, behavioral disorders and conflicts
between humans. Externally, it seems that it’s all
behind us, we got rid of the trouble, but after an abortion we are not the same person than we were before, or who we could be if the child lived . Killing a
child is destroying ourselves, the denial of this fact
destroys the psyche with destructive feelings, conflicts , tensions and immature ways of coping with
the resulting stress ( Kornas - Biela 2000, p 241 ) .
Some fathers experience a dominating single
symptom; others can experience a number of adverse changes. In some cases adverse reactions occur immediately after the removal of the child, and
even before the abortion, as the anticipation of the
loss of offspring, in other cases it may appear after
months or years. Response delayed in this way is
most often triggered by fate experiences- death of a
loved one (eg, wife, child), illness, loss of cherished
values (eg,

work, home), or appears as a reaction re-
sulting from settlements made with life in the face of
old age or death (Kornas -Biela 2000, pp. 237-238).
Often, only after many years does the father
experience lack of a child as an unbearable loss of
someone who could convey his experience of life,
thoughts, so-called life wisdom, values and beliefs
(Kornas-Biela 2000, p 242).
A father, who, because of a woman, loses a child,
has lost also the woman, a person who she was before the killing of the child and the person she would
be, if the child lived. The father lost a mother of his
child. Thus, he also lost respect and trust to her, her
positive image, and he lost his sense of security to
the stability of their relationship (Kornas-Biela
2000, pp. 242-243).
If a woman commits an abortion without the
knowledge or consent of the child’s father - some
men experience this situation as a kind of castration, an act of sterilizing them, depriving them of
male fertility causal power, because efficiency is
then dependent on the decision of a woman (Kornas-Biela 2000, p 243)
The father feels: a sense of loss, a sense of failure in life, remorse, guilt and shame, sadness, which
may be accompanied by suicidal thoughts, desire to
punish himself, blaming each other, sometimes accompanied by the feeling of not being worthy of life.
In addition to sadness, anger, difficulties in dealing
with others, especially with the mother of the aborted child may be experienced.
Family consequences of an abortion
We ought to pay attention to the siblings of the
aborted child. We can talk about the so-called. survivor syndrome - a sibling can be called “a survivor
of an abortion.”
Siblings feel negative emotions following the
abortion of their brother or sister:
•Experience mourning after the loss of siblings:
Loss of siblings even in the early stage of its development, eg due to miscarriage (spontaneous or
artificial), intrauterine death, or at birth is an important loss, the close consequences of which are
among others. anxiety, neurotic symptoms (eg stuttering), anxiety attacks (eg, fear of death, separation) and aggressiveness (outbursts of hatred for
the mother), escapes from home, suicide attempts
(Kornas-Biela 1998, pp. 151-152);
•Identification with the lost siblings:
In a situation where there is an only child fantasies about the lost siblings (who they may be, how
would they look) and living with them (common
plays, conversations, actions) may be more severe
because the baby often experience loneliness. Not
rarely would such a child verbalize their desire to
have siblings. Longing for siblings and thoughts on
“where they are now”, “whether they would meet
with them in the afterlife” may cause in the period
of adolescence escape from reality into the world of
visualization and contemplation of their own des-
- 134 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
tiny. Sometimes children may feel the presence of
their unborn siblings, sometimes they would have
the impression of being accompanied by their double, sometimes they might feel trapped, haunted by
the ghost of siblings who may have the characteristics of a caring or vindictive creature (Kornas-Biela
1998, p 152).
Abortion survivors are more prone to negligence
and aggression from others, and they often easily
become victims of violence. They behave more often passively towards attempts to attack them, on
the one hand unconsciously identifying with the lost
siblings, they do not confer any rights in the defense,
they behave like the sibling before the abortionpassive, dependent, defenseless; while on the other
hand they have the feeling that they did nothing to
deserve the better fate to the one that happened to
their siblings, so they accept the abuse as a just punishment, happily less significant than death, which
happened to others in the family (Kornas-Biela
1998, p 152).
Abortion, damaging the bond between mother and child and between father and child, has an
adverse impact on other members in the family. It
interferes with the functioning of the entire family
system. The bond of a mother and father is not the
only bond torn apart between them and the aborted
child, but also abortion violates the bond between
parents and children already existing and those that
will be born in the future. The subject of abortion
is often treated in the family as a taboo subject, becoming a “family secret.” The truth is hidden both
before family members, such as children, as well as
before outsiders. The topic of abortion itself can
trigger fear and insecurity. The functioning of the
family takes pathological forms that generally affect
its dysfunctions. Family tragedies are played over
and over again by successive generations.
Coping mechanisms after the loss of a child
Involvement in the child’s loss experience in the
procedure of abortion is associated with deep and
long-lasting emotional repercussions. The “final rejection” , “ touch of death “, “ threat of annihilation
“ evoke emotional responses, recognized as symptoms of post-traumatic stress . One of the mechanisms to cope with overwhelming feelings of guilt
, threats , shame, experience, breaking one’s own
identity and finally the loss of the beginning and the
meaning of life is to mobilize the various ways of “
self- treatment “. Instead of consciously confronting the painful conflicts which arise while trying
to cope with troublesome emotional states which
are expressed often by reaching for mood altering
means or other behaviors effectively absorbing or
distracting attention. The consequence of such a
failed attempt to “ self-heal “ is the trap of addiction,
which in a very serious extent act destructively on
the person and the whole family , leading to subsequent dramas ( Winkler 2009, p 219).
According to Simon: “Addictions of various kinds
occur five times more often in case of women after
abortion than after giving birth, and four times more
frequently after abortion than after a miscarriage.
53-61% of women after abortion have problems
with alcohol abuse. Abortion followed by alcohol
dependence, promotes violence, break ups of relationships, car accidents, and job losses. Addictions
to nicotine are stated twice as often after abortion
than in case of women who have not had this experience. Women after abortion are also more likely to
smoke during the next pregnancy, which increases
the risk of prenatal death or malformations. Drug
addictions and addictions to benzodiazepines, in
particular due to their sedative and calming effects
have been reported in case of 30% of women after
abortion. Drug addictions after a completed abortion are also found”(Winkler 2009, p 219).
Increasing social concern towards families in
“difficult situations”
We need to increase both our social concern not
only for the conceived child, but also for his or her
parents, especially the mother - if having a child
makes them face the troubles and difficulties beyond their power - or so they think. This concern
must be expressed both in spontaneous human
attitudes and actions, as well as in the creation of
institutional forms of assistance to those parents of
conceived children, where the situation is particularly difficult. Let the parishes and monasteries join
in the solidarity movement with the conceived child
and his or her parents (John Paul II, 1999, p 210).
To effectively defend life we must find alternatives to abortion. We should all support a woman
who experiences a pregnancy crisis.
Also employees of marriage and family counseling
who conduct this specific mission of guidance and
prevention, guided by anthropology consistent with
the Christian vision of the person, marriage and
sexuality, offer valuable help to all families, helping
them to rediscover the meaning of life and love, supporting and accompanying them in their own missions as the “sanctuary of life”. Newborn life is also
supported by centers of life assistance and homes
or centers of the new life. Through their activities,
many unmarried mothers and couples that are in
a difficult position regain a sense of meaning and
motivation and find assistance and support in overcoming hardships and the fear associated with the
adoption of the unborn or newborn life (John Paul
II, 1996, p 732).
The therapist should be able to maintain the
delicate balance between free choice that he or she
offers a woman the responsibility of asking about
emotions and delaying an abortion until the moment when the woman will be sure of her decision
and aware of her emotional reactions. A woman
must know that there are no scientifically proven
benefits of abortion. She should also know that the
- 135 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
universal ethic of mutual benefit will always be in
place. No one can reap the benefits at the expense
of another human being, especially one’s own child
(Ney 2000, pp. 47-48).
Solidarity with the unborn child requires covering it by proper medical care, which is a specific test
of love towards the existence of someone who needs
help the most for both the society and every individual person, (Katolo 2000, p 210).
Psychologists suggest that women who want to
proceed with an abortion of their child, suppress
spontaneous ideas and thoughts that are specific to
the mothers expecting birth of their child, such as
baby-namings, imagining his or her face or their future. It is these repressed or pushed away fantasies
that often then return in the form of indelible guilt
nagging conscience (Ratzinger, 1999, pp. 22-23).
Conclusions
Applied in practice the principle of quality of life
becomes a criterion for the allocation and selection
of people to those whose “life is worth living,” and
those whose “life is not worth living.” It is a division
crueler than encountered so far in history: masters
and slaves, the rich and the poor. In this form of enslavement, human right to life is denied (Biesaga
2001, p 14).
With regard to abortion, the best explanation for
why abortions need to be condemned is a quote by
Ronald Reagan: “I noticed that all those who support abortion have come to be born.” No one can decide whether a child has to be born or not, if we got
a chance to live, what right do we have to deprive
someone of that chance? It might be worth to put
ourselves in place of such creature, whom we want
to destroy- what would we feel if someone stronger
decided about our life?
Due to the fact that an adult is not subjected to
abortion it hard to put oneself in place of the person
whose life we want to take but probably, most of the
supporters of abortion would not want anyone to
make a decision on their death.
John Paul II calls in fervent appeal to all the people of good will, to individuals, professional groups
and families to strengthen the culture of life. The
Pope shows first initiatives already taken to assist
the most vulnerable and most defenseless. He points
to the families that open their homes to adopt other
children. It is worth to note the efforts to raise the
awareness and influence the legislation. Through
appreciating these positive actions the author of the
encyclical points to them as role models which could
offer the protection and promotion of life (Bołoz
1997, pp. 162-163).
The most important responsibility for the defense of life rests, however, on the family, which is
called to “proclaim, celebrate and serve the Gospel
of life.” It is after all, a true sanctuary of life (Bołoz
1997, p 163).
References:
1.Biesaga T. (2001), Etyka chrześcijańska a etyka
ateistyczna wobec eutanazji, W: ks. K. Gryz, ks. B.
Mielec (red.), Chrześcijanin wobec eutanazji. Wydawnictwo św. Stanisława B. M. Archidiecezji
Krakowskiej, Kraków, s. 14.
2.Bołoz W. (1997), Życie w ludzkich rękach. Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej,
Warszawa.
3.Bortkiewicz P. (2005), Kultura śmierci, W: A.
Muszala (red.), Encyklopedia Bioetyki. Personalizm chrześcijański. Radom, s. 256.
4.Grondelski J. (1996), Nie poczęłaś mnie ku śmierci. Pozwól mi żyć. Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
5.Grzywna A. (2009), Pogranicza psychiatrii. Drogi
i bezdroża umysłu. Lublin.
6.Jan Paweł II (1996), Evangelium vitae, W: Encykliki Ojca Świętego Jana Pawła II. Tom II. Wydawnictwo Św. Stanisława B. M. Archidiecezji
Krakowskiej, Wydawnictwo M, Kraków, s. 732.
7.Jan Paweł II (1999), O życiu. Aborcja – eutanazjawojna. Wydawnictwo M, Kraków.
8.Katolo A. J. (2000), Embrion Ludzki – Osoba Czy
Rzecz? Wyd. Diecezjalne w Sandomierzu, Lublin
– Sandomierz.
9.Kornas – Biela D. (1998), „Zespół ocaleńca” jako
konsekwencje przemocy wobec dzieci,
10.W: J. Papież, A. Płukis (red.), Przemoc dzieci i
młodzieży wobec innych w perspektywie polskiej
transformacji ustrojowej. Wydawnictwo Adam
Marszałek, Toruń, s. 151 – 160.
11.Kornas – Biela D. (2000), Psychologiczne konsekwencje aborcji u ojców, W: Międzynarodowy Kongres o Godności Ojcostw. HLI – Europa, Gdańsk,
s.236 – 243.
12.Nathanson B. (1997), Świadek życia. Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Warszawa.
13.Ney P. (2000), Odmienne podejście do zespołu
proaborcyjnego, W: J. Dzierżanowski
14.(red.), Psychologiczne następstwa straty dziecka.
Opole, 47-48.
15.Ratzinger J. (1999), Życie – fundamentalną wartością i nienaruszalnym prawem człowieka, W: E.
Sgreccia, T. Styczeń (i inni). Medycyna i Prawo:
za czy przeciw życiu. Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin, s.
22 - 23. Papieska Akademia Życia, Rzym Instytut
Jana Pawła II KUL, Lublin Instytut Studiów nad
Rodziną ATK, Warszawa Instytut Teologii Rodziny PAT, Kraków.
16.Ryś M. (1999a), Natura nie wybacza nigdy. Psy
chologiczna analiza zaburzeń występujących
po przerywaniu ciąży, W: „Służba Życiu” 4/99,
wrzesień 1999, s. 12–13.
17.Ryś M. (1999b), Psychologia małżeństwa w zarysie, Warszawa.
18.Winkler A. (2009), Uzależnienia jako konsekwencje aborcji, W: B. Chazan, W. Simon. Aborcja.
Przyczyny następstwa terapia. Wrocław, s.219.
- 136 -
Wpływ komunikacji społecznej na kształtowanie...
WPŁYW KOMUNIKACJI SPOŁECZNEJ NA KSZTAŁTOWANIE OPINII PUBLICZNEJ
Dorota Karwacka
Karwacka D. (2013) Wpływ komunikacji społecznej na kształtowanie opinii publicznej. Rozprawy Społeczne, 2 (VII),
s. 137-145
Streszczenie: Skuteczna, planowana komunikacja może mieć niebagatelne znaczenie na zmiany postaw społecznych, nastawienia do firmy, wpływa także na kształtowanie wizerunku, co w konsekwencji może przekładać się na konkretny wymiar
ekonomiczny. Coraz częściej spotkać można się ze stwierdzeniem, że informacja jest cenniejsza niż kapitał. Wydaje się, że
dużo więcej można zyskać posiadając właściwe informacje we właściwym czasie, niż dzięki dysponowaniu ogromnym kapitałem przy braku odpowiednich danych. Celem pracy jest więc diagnoza czynników wpływających na proces komunikacji
społecznej i w konsekwencji na kształtowanie opinii publicznej. Opinia publiczna jest bowiem efektem dialogu prowadzonego
pomiędzy organizacją/firmą etc. a jej otoczeniem na wskutek procesu informowania. Znajomość czynników mających wpływ
na wzajemne zrozumienie i umiejętne ich zastosowanie może okazać się siłą napędową sukcesów firm, instytucji i osób.
Słowa kluczowe: komunikacja społeczna, opinia publiczna, proces informowania, czynniki kształtujące proces informowania opinii publicznej, public relations
Wstęp
Życie społeczne jest procesem, który podlega ciągłym zmianom, zaś jego złożoność dyktuje nowe wyzwania. Szczególnie inspirującym zjawiskiem jest
opinia publiczna, komunikacja społeczna i nastawione na realizację celu działania public relations.
Zjawiska te współistniejące obok siebie rozważnie
wykorzystywane przynoszą efekty w kreowaniu
zmian gospodarczych, społecznych i politycznych.
Dotarcie do istoty każdego zjawiska wymaga przeanalizowania jego przyczyn, postawienia diagnozy, a co najważniejsze dla rozwoju społeczeństwa,
wyciągnięcia wniosków i opracowania strategii na
przyszłość.
Opinia publiczna – dialog społeczny powstający
na wskutek procesu informowania.
Wnioski z analizy literatury przedmiotu wskazują, że używane bywają zamiennie/równoważnie
terminy opinia publiczna i opinia społeczna. Wydaje się, że termin opinia publiczna jest bardziej adekwatny do omawianego fenomenu społecznego.
Uważa się bowiem, że to zainteresowana zbiorowość – czyli publiczność jest obserwatorem zjawisk
społecznych, ona o nich dyskutuje i je komentuje. Publiczność przygląda się temu wszystkiemu, co dzieje
się ‘na scenie’ polityki, kultury, życia towarzyskiego.
Publiczność ogląda, czyta, słucha a następnie jest recenzentem wydarzeń i osób w nich uczestniczących.
A więc opinia publiczna to swoista forma świadomości
społecznej, która z racji swoich właściwości może być
Adres do korespondencji: Dorota Karwacka, Państwowa Szkoła
Wyższa im.Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, ul. Sidorska
95/97, 21-500 Biała Podlaska, e-mail: [email protected]
aktywnym podmiotem społecznego komunikowania
się różnych podmiotów współczesnej, zmieniającej się
rzeczywistości gospodarczej, społecznej i politycznej.
(Sieczkowski 2003)
Termin łaciński opinio oznacza pogląd, mniemanie, przekonanie. Stąd opinia publiczna odnosi się
do zbiorowych przekonań wyrażanych przez większe wspólnoty społeczne. Opinia publiczna jest społecznym sądem samoświadomej społeczności w kwestii powszechnie ważnej po racjonalnej publicznej
dyskusji (Young 1923), jak również opinia publiczna
jest zbiorem preferencji wyrażonych przez znaczną grupę ludzi w sprawie o powszechnym znaczeniu
(http://kamilwszolek.wordpress.com). Istotne dla
rozważanej problematyki zawarte w definicjach hasła społeczny sąd czy zbiór preferencji wskazują na
liczbę mnogą, czyli swoistą społeczną debatę nad
danym tematem, co w następstwie rodzi konkretny
sąd i wspólnie wypracowane stanowisko w sprawie. Można zatem przyjąć, że opinia publiczna to
swoisty głos ludu, z którym nie sposób się nie zgodzić, nie warto lekceważyć, ponieważ jest to zdanie
większości społeczeństwa.
Pojęcie opinii publicznej nie jest łatwe do wyjaśnienia. Według Słownika Języka Polskiego „opinia
publiczna” oznacza występujący w społeczeństwie
lub jego grupach ogół poglądów dotyczących aktualnie ważnych dla danego społeczeństwa spraw,
zwłaszcza prowadzonej przez państwo polityki wewnętrznej i zewnętrznej. Nie ulega więc wątpliwości, że opinia publiczna to po prostu społeczeństwo,
jego część dorosła, posiadająca prawa wyborcze, aktywna politycznie. (Goban – Klas 2001)
W literaturze przedmiotu istnieje wiele wyjaśnień tego terminu. Samo słowo opinia używane
jest również, a może właśnie przede wszystkim
w związku z badaniami opinii publicznej, będących
- 137 -
zwłaszcza domeną nauk o socjologii, a które to prowadzą od lat liczne wyspecjalizowane ośrodki1,
i choć, jak twierdzi M. Ostrowski, dziennikarz i komentator wydarzeń politycznych opinia publiczna
nie jest wyrocznią delficką, na której polityk mógłby
się oprzeć, decydując o sprawach państwa. Społeczeństwo nie ma narzędzi ustalania trafnych odpowiedzi
na trudne pytania. Jego odpowiedzi powstają z plotek,
gdzieś zasłyszanych pomówień, demagogicznych argumentów, stereotypów, uprzedzeń i ludzkiej głupoty, to badania te poprzez ich publiczne ujawnienie
wpływają w pewnym stopniu na opinię publiczną.
Słusznie więc należy postrzegać opinię publiczną
w danej sprawie jako hipotetyczny rezultat przypuszczalnego plebiscytu na ten temat. ( Brinkley 1928)
Badaczka opinii publicznej, Elisabeth Noelle-Neumann, opisuje zjawisko na przykładzie tzw. spirali
milczenia, która oznacza, że ludzie ciągle obserwują swoje otoczenie i rejestrują, co zyskuje, a co traci
na znaczeniu. Kto widzi, że jego opinia upowszechnia
się i wzmacnia, ten wypowiada się otwarcie, odrzuca
ostrożność. Kto widzi, że jego opinia traci grunt, ten
popada w milczenie. Mówiący głośno wydają się silniejsi niż są w rzeczywistości, inni zaś wydają się słabsi niż są naprawdę. Jedni więc zachęcają do mówienia,
inni zaś – do milczenia. (Noelle-Neuman 2004) Nasuwa się w tej sytuacji znane powiedzenie: łaska Pańska na pstrym koniu jeździ, jednak bez znajomości
nastrojów społecznych trudno planować strategie,
wytyczać plany, przewidywać przyszłość. Należy
jednak liczyć się z ryzykiem popełnienia błędu, wynikającego z czystej specyfiki osobowościowej społeczeństwa, możliwości zmiany poglądów i postaw
wobec jakiegoś tematu.
Według reguły polskiego socjologa Jana Szczepańskiego, opinia publiczna jest sumą całości informacji, poglądów i stanowisk różnorodnych organizacji,
instytucji, osób i grup zorganizowanych, obejmujących poszczególne sfery życia społecznego, politycznego, gospodarczego, prywatnego, etc. W demokratycznych społeczeństwach współczesnych o różnych
systemach światopoglądowych, rozwijają się i uzupełniają rozmaite poglądy oraz oceny, dlatego też
opinia publiczna nie jest wielkością jednolitą i trwałą, stałą, lecz zróżnicowaną i zmienną. Odzwierciedla
całość reprezentowanych przez członków społeczeństwa subiektywnych poglądów i informacji na temat
określonych zjawisk życia społecznego. J. Szczepański
z uważa również, że opinia publiczna przejawia się
w ujawnianych postawach, poglądach i przekonaniach środowiska wobec zachowania się jego członków. ( Szczepański 1972)
Warta uwagi jest także definicja kolejnego socjologa, Johana Messnera (Tołstołuska- Heydrych
2007), ze względu na nacisk jaki kładzie na prawdziwość wyrażanych opinii i ocen. Określa opinię
publiczną jako wyraz autentycznych przekonań
i ocen wartościujących członków społeczeństwa,
1Najważniejsze to: OBOP – Ośrodek Badania Opinii Publicznej; jest najstarszą tego typu instytucją w Polsce, założoną w 1958 r., CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej; jest placówką badawczą powołaną
przez rząd w 1982 r.
które mają wpływ na jego porządek i kierownictwo.
Społeczeństwo jest spontaniczne w wypowiadaniu swoich sądów, badania zazwyczaj organizowane są w sposób anonimowy na określonych grupach respondentów, pojedynczy obywatel niczym
nie ryzykuje wyrażając swoje zdanie, można więc
uznać, że gromadzona w ten sposób wiedza na
dany temat jest zgodna z przekonaniami respondentów. Również definicja zawarta w społecznych
naukach katolickich wyrażana jako zespół poglądów
i przekonań oceniających, dominujących w jakimś
środowisku społecznym lub całym społeczeństwie
(Iłowiecki 1999), podkreśla cechę dominacji opinii
w danej wspólnocie.
Uznać więc wypada również za K. Bakalarskim
(Bakalarski 2004), że opinia publiczna to suma indywidualnych ludzkich opinii ujęta w ramy statystyki,
jej cechą charakterystyczną jest reaktywność. Opinia
publiczna sama nie inicjuje, nie werbalizuje swojego
zdania. Musimy najpierw coś poddać jej osądowi.
Istotny zatem w kształtowaniu opinii publicznej
jest proces informowania, zwany również w literaturze przedmiotu komunikacją społeczną. Dla rozważanej problematyki konieczne jest zatem wyjaśnienie kolejnej definicji.
Komunikowanie jest jednym z najstarszych procesów społecznych. Towarzyszy ono człowiekowi od
momentu, kiedy istoty ludzkie zaczęły żyć w grupach
i organizować pierwsze struktury. Dziś nie można
wyobrazić sobie nowoczesnych społeczeństw, których członkowie nie porozumiewają się ze sobą. Społeczeństwa nie tylko istnieją dzięki przekazywaniu
informacji i komunikowaniu, ale ich istnienie polega
na procesach przekazu i komunikacji.
Komunikowanie jest więc procesem porozumiewania się jednostek, grup lub instytucji. Jego celem
jest wymiana myśli, dzielenie się wiedzą, informacjami i ideami. Proces ten odbywa się na różnych poziomach, przy użyciu zróżnicowanych środków i wywołuje określone skutki.( Dobek – Ostrowska 2007)
Jednak podobnie jak w przypadku terminologii
związanej z opinią publiczną, i w tym przypadku
zwrócić uwagę należy na niespójność stosowanej
terminologii. Uwagę na ten stan zwrócił m.in. M.
Golka (Golka 2008), który pisze: (…) Raz mówimy
o „komunikowaniu”, innym razem o „komunikacji”
(jak wiadomo, nie powiodły się próby uregulowania
znaczeń tych terminów w taki sposób, by „komunikowanie” było odnoszone do kontaktowania się ludzi
z pomocą różnorodnych symboli, a „komunikacja” do
fizycznej ich ruchliwości)(…). Sięgnąć więc wypada
w tej sytuacji do słownika, który wyjaśnia pojęcie
komunikacja, jako pochodzące od łac. czasownika communico, communicare (uczynić wspólnym,
połączyć, udzielić komuś wiadomości, naradzać
się) i rzeczownika communio (wspólność, poczucie
łączności)2, ale i również do klasycznych teorii komunikacji, które określają ją jako proces (proces informowania), w ramach którego nadawca przesyła
wiadomość do odbiorcy (publiczność), na którym
- 138 -
2Słownik łacińsko-polski, PWN, Warszawa 1973, str. 101.
wywiera ona pewien efekt (opinia publiczna).
Nie od dziś wiadomo również, że to informacja
rządzi światem, sprawdzona pozwala na tworzenie skutecznych strategii, dlatego jest tak pożądanym towarem. Nie bez kozery społeczeństwo XXI
w. określane jest mianem społeczeństwa informacyjnego, które wspierając się postępem technologicznym jest w stanie tworzyć cywilizację poprzez
wykorzystanie zdolności zbierania, przekazywania
i zastosowania informacji (wiedzy). Zarówno więc
środki masowego przekazu, jak i wszyscy uczestnicy życia społecznego (przedsiębiorcy, politycy,
instytucje) muszą dostrzegać w swojej działalności
czynniki3 mające wpływ na kształtowanie opinii
publicznej. Jest to bowiem ogromna siła, charakteryzująca się skrajnym wachlarzem cech, lecz niejednokrotnie stanowiąca o „być lub nie być” nawet
najpotężniejszych firm, osób i jednocześnie niewyczerpalne źródło wiedzy, które umiejętnie wykorzystane pozwala zdobyć przychylność i czerpać
wiedzę dla realizacji i rozwoju własnych interesów.
Dla wielu ludzi środki społecznego przekazu są
pierwszym źródłem informacji i kreatorem postaw.
Co więcej, podpowiadają one sposób myślenia, a nawet o czym odbiorca ma myśleć i rozmawiać. ( Nęcek
2010) W praktyce można odnaleźć wiele zależności,
które wpływają na wzajemne relacje. Znajomość
czynników mających wpływ na wzajemne zrozumienie i umiejętne ich zastosowanie może okazać
się siłą napędową dla kreowania pozytywnego wizerunku firm, instytucji, osób.
Dla przejrzystości prowadzonych rozważań celowe jest przyjęcie jednolitych zasad w kwestiach
terminologicznych. I tak przyjmuje się, że: Opinia
publiczna jest efektem dialogu społecznego powstałego na wskutek procesu informowania.
Informowanie opinii publicznej
Opinia publiczna ma prawo do kompletu informacji4,5. Informowanie opinii publicznej jest więc
niezwykle odpowiedzialnym zadaniem, ponieważ
zdarzało się i tak, że opinia większości społeczeństwa miała moc odwrócenia biegu wydarzeń ( np.
uzyskanie poparcia dla działań militarnych, wywołanie sprzeciwu wobec działań militarnych,
czy wywołanie efektu dezinformacji przeciwnika – świadome wprowadzenie w błąd przy pomocy komunikowania paradoksalnego np.: akcja
przeprowadzana przez aliantów podczas II wojny
światowej, której celem było wprowadzenie Niem
3Czynnik – jedna z przyczyn wywołująca skutek. Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pwn.pl/slownik/2450898/czynnik, [dostęp:18.11.2013
r.]
4Prawo Prasowe, Ustawa z dnia 26.01.1984 r., art. 1. Prasa, zgodnie
z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności wypowiedzi
i urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej.
5Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej
(Dz.U. 2001 nr 112. poz. 1198) Uchwalenie tego aktu prawnego, zgodnego ze standardami Unii Europejskiej, zmieniło dotychczasowe praktyki udostępniania informacji. Powstał Biuletyn Informacji Publicznej,
gdzie każdy obywatel, a nie jak uprzednio jedynie dziennikarz ma prawo dostępu do informacji np. na temat obronności.
ców w błąd co do lądowania desantu. Zastosowano
przedstawienie prawdy jako fałszu). (Tomicki 2012)
Proces informowania opinii publicznej jest obwarowany wieloma zasadami i prawami, gdzie jednocześnie istnieje ryzyko narażenia na manipulację6, dezinformację7 i propagandę8. Wpływom takim
mogą ulegać zarówno media, jak i zmasowane społeczności. Nietrudno zatem o różnice zdań i łatwość
wysuwania zarzutów o nierzetelność, powierzchowność czy stronniczość.
Do najdynamiczniejszych dziedzin życia ludzkiego należy komunikacja społeczna. Jej rozwój ma
doniosłe znaczenie dla pogłębiania wiedzy, postępu
technicznego i możliwości jego rozprzestrzeniania się, przemian kulturowych, samorealizacji poszczególnych osób, które wg teorii potrzeb Maslowa
(Maslow 2009) znajdują się na samej górze w hierarchii potrzeb człowieka.
Wszystkie procesy przebiegające z udziałem ludzi mają charakter społeczny, zatem i komunikacja jest społeczna, gdyż jej uczestnikami są zawsze
członkowie społeczeństwa. Stąd mówi się o komunikacji społecznej jako o najszerszym zbiorze procesów porozumiewania się jednostek i grup. Klasycznym przykładem wskazującym na istotne elementy
procesu informacyjnego wciąż pozostaje model zaproponowany przez Harolda D. Lasswella ( Lasswell
1948) , który można zobrazować następująco:
NADAWCA → PRZEKAZ → KANAŁ → → ODBIORCY → EFEKT
Lasswell istotę swej koncepcji zawarł w kilku
prostych pytaniach, ilustrujących powyższy model
tj.:
Kto powiedział?
Co powiedział?
Do kogo powiedział?
Jakiego kanału używając?
i z jakim efektem?
W koncepcji tej podstawowym założeniem wpływającym na zaistnienie procesu komunikacji jest
wystąpienie intencji przekazania określonych treści. Autor sam fakt wypowiedzenia, czy też szerzej,
przekazania dowolnej treści na linii nadawca – adresat uznaje za wystarczający do zaistnienia komunikacji. Zaproponowany model prezentuje oczywiście najprostszą z możliwych form komunikacji,
- 139 -
6Wykorzystywanie jakichś okoliczności, naginanie lub przeinaczanie
faktów w celu udowodnienia swoich racji lub wpływania na cudze poglądy i zachowania, Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pwn.pl/szukaj/
manipulacja, dostęp: 26.10.2012.
7Wprowadzenie kogoś w błąd przez podanie mylących lub fałszywych
informacji, Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pwn.pl/szukaj/dezinformacja, dostęp: 26.10.2012.
8Technika sterowania poglądami i zachowaniami ludzi polegająca na
celowym, natarczywym, połączonym z manipulacją oddziaływaniu na
zbiorowość, Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pwn.pl/szukaj/propaganda, dostęp: 26.10.2012.
którą zwykło się nazywać interpersonalną, jednakże nie charakteryzuje jej w pełni, choćby przez brak
uwzględnienia szeregu czynników pośrednio w akt
samej komunikacji zaangażowanych, co nie znaczy,
iż nie mających wpływu na jej przebieg, a niekiedy
również skutek. W uproszczonym modelu komunikacji Lasswella liczy się przede wszystkim efekt, nie
uwzględnia się możliwości wystąpienia zakłóceń
w trakcie przekazu, które w sposób znaczący mogą
wpłynąć na jakość i skutek komunikacji (np. zabawa
w głuchy telefon).
W prezentowanym modelu procesu komunikacji
występują wszyscy uczestnicy procesu informacyjnego: nadawcy komunikatów (np. dziennikarze,
oficerowie prasowi, korespondenci wojenni, eksperci etc.), którzy tworzą przekazy emitowane za
pomocą mediów (prasa, radio, telewizja, Internet),
które docierają do opinii społecznej, a która analizując otrzymane informacje kształtuje pogląd na
dany temat, tworząc w ten sposób opinię publiczną,
pożądaną w celu oceny nastrojów i postaw społecznych. Komunikacja taka posiada znamiona dialogu,
tj. docierająca informacja powoduje określoną reakcję zwrotną, czy to w postaci komentarzy, krytyki
czy też aprobaty. Zatem zgodnie z omawianym modelem występuje zarówno intencja przekazania treści (poinformowanie społeczeństwa), jak i skutek
(wytworzenie opinii na dany temat), choć, jak słusznie zauważają krytycy modelu, istotne są również
liczne czynniki zakłócające przekaz, np. podczas
misji w Iraku zrzucano z samolotów ulotki propagandowe zapewniające, iż siły amerykańskie „nie
pragną skrzywdzić szlachetnego narodu irackiego
(…) zapowiadające również audycje propagandowe,
ostrzegające żołnierzy irackich przed strzelaniem do
samolotów amerykańskich lub naprawianiem systemu obrony przeciwlotniczej zniszczonego w wyniku
nalotów amerykańskich i zachęcających wojskowych
irackich, by przeciwstawiali się Saddamowi Husajnowi» ( http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Ulotki-nad-Irakiem,wid,452881,wiadomosc.html?ticaid=111baf)
Wśród zakłóceń mających wpływ na interpretację końcową komunikatu ( Winterhoff – Spurt 2007),
wymienić można także spostrzeżenia i emocje własne odbiorcy w momencie odbioru komunikatu9,
który następnie może zostać przekształcony w werbalną wypowiedź przekazaną dalej, gdzie znów zostanie przekształcony w spostrzeżenia i emocje10.
Jak więc nietrudno zauważyć, wpływ na kształt
opinii publicznej (efekt końcowy), ma nie tylko sama
intencja nadawcy (np. dziennikarza prasowego), ale
również cechy indywidualne czytelnika (odbiorcy).
Dla podkreślenia argumentacji można również
przytoczyć definicję P. Lewińskiego (Lewiński
2008), który komunikację określa jako co najmniej
dwóch uczestników – nadawcę i odbiorcę, pomiędzy
którymi następuje przekaz informacji. Informacja
jest transmitowana jakimś kanałem na mocy wspól 9Przykład: „Matka Madzi poszukująca dziecka prosi o pomoc”.
10Przykład: „Wyrodna matka zabiła Madzię”.
nego nadawcy i odbiorcy kodu. Proces komunikacji
następuje w określonej sytuacji, zwanej kontekstem.
Niejednokrotnie zdarzają się sytuacje, w których
odnieść można wrażenie, że choć mówimy – nie jesteśmy rozumiani. Za pomocą słów (komunikacja
werbalna) konstruujemy zdania, a przekaz wzmacniamy gestami, mimiką (komunikacja niewerbalna). Chodzi właśnie o wspomniany kontekst, który
jak twierdzi K. Bakalarski ( Bakalarski 2004), jest
wartością wielowymiarową i obejmuje kulturę, doświadczenie, uznanie wartości, system moralny i inne
elementy. Dlatego też wydawać się może, że do wymienionych już wyżej czynników mających wpływ
na skuteczną komunikację, odbiór przekazu, i co za
tym idzie kształtowanie końcowej opinii publicznej
dołączyć należy również działania składające się na
poszukiwanie tego, co łączy nadawcę i odbiorcę, tj.
wskazywaniu wspólnych wartości.
Odnosząc się do omawianego już wyżej modelu
komunikacji Lasswella, jak również zwracając uwagę na sens kontekstu można zaryzykować stwierdzenie, że komunikacja taka ma charakter instrumentalny (Goban – Klas 2005) tj. nadawca stawia
sobie jasno określony cel w postaci zmiany postaw
lub zachowań odbiorców, informacje i opinie przekazuje różnymi środkami i przez różne osoby, które
razem tworzą środowisko społeczne, i które wywiera wpływ na poglądy i jeszcze większy – na publicznie wypowiadane opinie. Postawy mogą być pozytywne, negatywne bądź też może ich nie być w ogóle.
Większość cywilizowanych społeczeństw zasadniczo
nie interesuje się tym, co ich nie dotyczy. Mała część
wyraża zdecydowanie silne poparcie, niewielka część
wyraża silną krytykę. Większość znajduje się pośrodku: pasywna, neutralna, niezdecydowana i nie zainteresowana. ( Roskin 2001)
Pomimo zdawać by się mogło zarzutu o instrumentalne traktowanie odbiorców, wiadomym jest
również i to, że w praktyce o taką zmianę postaw
zabiegają zarówno przedsiębiorcy starający się
o konsumentów swoich dóbr, politycy o swoich
wyborców, jak i każdy podmiot istniejący na rynku (szkoły, przedszkola, uczelnie etc). Istnieją wyspecjalizowane firmy, specjaliści od kształtowania
wizerunku, agencje public relations, tworzone są
specjalne działy promocji i marketingu, po to by
realizując skuteczną komunikację mówić do otoczenia o cechach, walorach instytucji mających
przełożenie na dokonywanie wyborów konsumenckich. O znaczeniu informacji w dzisiejszych czasach
świadczy także wzrastająca liczba firm i instytucji
zajmujących się sprzedażą informacji, a więc zasobu
niematerialnego, często trudnego do oszacowania
(tj. wszelkiego rodzaju instytucje związane z monitoringiem mediów, np. Instytut Monitorowania Mediów, Press-Service Monitoring Mediów Sp. z o.o.,
oraz wiele, wiele innych, które zgodnie ze zleceniem
klienta są w stanie monitorować niemal w każdej
sekundzie zmiany opinii w mediach, dostarczając
je w postaci raportów w zamówionych słów kluczowych wprost na telefony komórkowe menagerów,
- 140 -
co szczególnie ważne jest w podejmowaniu istotnych, strategicznych działań w przypadku sytuacji
kryzysowych).
Z pośród wielu propozycji teorii komunikacji (np.
Grace de Laguny, Harolda D. Lasswella, Johna R. Searlea’a, Romana Jacobsona, i in.), M. Golka stwierdza
(Golka 2008), że komunikowanie to zarówno przekaz
informacji, pomoc w zrozumieniu innych i siebie, pomoc w zrozumieniu kultury i świata fizycznego, oddziaływanie na innych, tworzenie łączności z innymi
ludźmi, tworzenie interakcji i koordynacji działań,
gromadzenie i przekaz doświadczenia oraz treści pamięci społecznej, i wreszcie tworzenie kultury. Wiele
istniejących modeli komunikowania, począwszy
od tych najprostszych, obejmujących tylko trzy
elementy procesu, tj. nadawcę, przekaz i odbiorcę, po bardziej złożone (omawiany model Harolda
D. Lasswella), aż po skomplikowane modele innych
autorów (np. Gerhard Maletzke, Melvin DeFleur, Andrew Tudor), w których uwzględnione są również
takie elementy jak: czynniki społeczno-kulturowe,
psychiczne, techniczne, gospodarcze i polityczne
mają wpływ na proces komunikacji oraz znajdują
przełożenie kształt ostatecznej opinii publicznej.
Również współczesna definicja komunikacji,
opracowana przez Krakowski Program Dialogu
Społecznego (Stafiej i in. 2007) ujmuje szeroko
czynniki mające wpływ na proces komunikacji i interpretuje zagadnienie w sposób następujący: Komunikacja polega na wymianie informacji i stanowi
podstawę dialogu społecznego. Wymiana informacji
prowadzi do gruntownego poznania i rozumienia
potrzeb i stanowisk stron. Jej celem jest wyrównanie
stanu świadomości wszystkich zaangażowanych podmiotów i wszystkich partnerskich stron. Informacja
dotyczy zarówno środowisk wewnętrznych każdej ze
stron dialogu, wymiany między stronami oraz komunikacji zewnętrznej, kierowanej do mediów oraz do
środowisk nie zaangażowanych bezpośrednio w dialog, w tym do środowisk opiniotwórczych.
Definicję tę, jak również wcześniejsze rozważana dotyczące zmian postaw społecznych, można
uznać najbliższą działaniom związanym z Public
Relations, jak również nie należy uznawać za zamkniętą, ze względu na szybko postępujący rozwój
techniczny i mentalny.
Wielu socjologów twierdzi słusznie, że kultura
jest komunikowaniem, a komunikowanie jest kulturą,
można więc stwierdzić, że taka jest kultura i życie
społeczne jakie jest komunikowanie i odwrotnie,
takie jest komunikowanie jaka jest kultura i życie
społeczne z nią związane. W ślad za powyższymi
dociekaniami Wittgensteina, M. Golka dodaje, że komunikowanie mamy takie, jaki jest świat, w którym
żyjemy: dość nieokreślony, chaotyczny, niejednorodny, a istotę komunikowania stanowi obcowanie
z ludźmi i ze światem. A więc niedoskonałe komunikowanie świadczy o niedoskonałym świecie.
Proces komunikacji jest skomplikowany w swej
istocie i składa się z wielu komponentów mający
przy tym ogromny wpływ na końcową opinię od-
biorców ( Roskin 2001), która ma wpływ na zmianę
postaw i zachowań, a ponieważ społeczeństwo pomimo różnych poglądów i postaw politycznych reaguje
bardzo podobnie na wysyłane bodźce, emocje a nade
wszystko przekazy medialne, kreowanie informacji, jest w pewnym sensie kreowaniem postaw opinii
publicznej. Czy więc opinia publiczna, to, jak pisał
dziennikarz prasowy Joseph Krat, nieznany bóg, na
cześć którego współcześni palą kadzidła? Trudno nie
zgodzić się z taką opinią, wszak dostęp do wiarygodnych informacji, znajomość nastrojów czy sondaży wyborczych w grze o stanowiska polityczne,
czy w tworzeniu strategii i biznes planów są wytycznymi dla podejmowanych działań i składanych
obietnic.
Należy również zwrócić uwagę na sposoby dostarczania informacji społeczeństwu. Nie sposób,
by wszystkie istniejące dotarły do zainteresowanego audytorium, nie bez znaczenia na życie komunikatów (dotarcie do opinii publicznej) ma więc tzw.
czynnik ludzki, mający wpływ na selekcję materiałów informacyjnych udostępnianych opinii publicznej. Jesteśmy świadkami kolejnego przełomu cywilizacyjnego. Zalewa nas, jak mówi słynny amerykański
socjolog Alvin Toffler, „trzecia fala” – fala informatyzacji. Konsekwentnie i nieodwracalnie, burzy ona dotychczasowy ład, scentralizowany system rządzenia,
przemysł oparty na standaryzacji masowej produkcji.
Substytutem surowców naturalnych staje się informacja. (Bień 2007) Do każdego ośrodka informacyjnego napływa taka liczba informacji, która przekracza
możliwości np. wydawnicze czasopisma. W związku z tym pojawia się konieczność selekcji otrzymanych materiałów11 i ich rangowania (przyciągające
uwagę dostają pierwszą stronę, mniej ważne dalsze
strony, dół strony lub odpadają). ( Filipiak 2004)
Zaznaczyć jednak należy, że dokonywanie ww. wyborów jest subiektywne – nie ma obiektywnych
norm tych wyborów, są tylko zwyczaje i konwencje.
Takie działania mogą kojarzyć się z dobrze znaną
instytucją cenzury, jednak w tym przypadku chodzi raczej o politykę wydawniczą danego tytułu tj.
dostosowanie tematów „chodliwych” na pierwsze
strony, co zwiększy sprzedaż nakładu, dobór tematów do preferencji czytelniczych (targetu, określanego poprzez wiek, wykształcenie, status społeczny
czytelnika etc.), czy poruszanie kwestii związanych
z aktualnie ważnymi tematami społecznymi (szczególnie w gazetach codziennych cykl życia informacji
jest bardzo krótki, „ważne jest to co się dzieje teraz,
najdalej wczoraj”). Dlatego też należy stwierdzić,
że na komunikację i kształt opinii publicznej mają
również wpływ ludzie i instytucje, które mają możliwość decyzyjną, które informacje można/należy
publikować.
11Wiadomości docierające do odbiorców w konsekwencji są rezultatem
działalności osób, zwanych gate-keeperami. Kurt Lewin sformułował
pod koniec lat 50. XX wieku model komunikacji, w którym odbywa się
ona w kanałach przegrodzonych bramkami – czyli punktami, w których
informacja jest filtrowana, puszczana dalej lub zatrzymywana, więcej:
Mirek Filiciak/Alek Tarkowski, ALFABET NOWEJ KULTURY: G jak gatekeeper.
- 141 -
To, co zostało powiedziane, nie musi być wysłuchane, to, co zostało usłyszane, nie musi być zrozumiane,
to, co zostało zrozumiane, nie musi być zaakceptowane, to, co zostało zaakceptowane, nie musi być zastosowane, to, co zostało zastosowane, nie musi być
utrwalone. (Filipiak 2004) Proces krystalizowania
się opinii publicznej w dużych grupach społecznych
ma skomplikowany charakter, choćby ze względu
na brak bezpośrednich informacji zwrotnych od odbiorców. W takich grupach, warunkiem wykształcenia się opinii publicznej jest istnienie sformalizowanych kanałów (mass media), które dostarczają
informacji o faktach, zaś w drugą stronę informacje
zwrotne mają charakter nie do końca klarowny, ale
bez nich opinia publiczna nie powstałaby w ogóle.
Odbiorcy informacji w społeczeństwie informacyjnym
Termin społeczeństwo informacyjne funkcjonuje od II połowy XX wieku. Podstawową jego cechą
jest szybki rozwój technologii teleinformatycznych.
Zjawiska takie jak telefonia komórkowa czy Internet umożliwiają komunikację i dostęp do informacji
na bardzo szeroką, niespotykaną dotychczas skalę.
(Nowak 2012) Coraz mniej istotne w porozumiewaniu się i przekazywaniu wiedzy stają się czynniki takie jak odległość. Nie będzie więc przesadą stwierdzenie, że obecnie świat wkroczył w erę, w której
najcenniejszym dobrem stała się informacja. Stąd
właśnie obserwuje się bardzo szybki rozwój technologii umożliwiających jej pozyskiwanie, przesyłanie i analizę. Brak jest jednak jasnej definicji
społeczeństwa informacyjnego. H. Kubicek (Nowak
2012) uważa, że termin społeczeństwo informacyjne
jest używane do określenia społeczeństwa, w którym
jednostki – jako konsumenci, czy też pracownicy – intensywnie wykorzystują informację. T. Goban-Klas
( Goban- Kals 1999) z kolei wyróżnia aż pięć grup
definicji społeczeństwa informacyjnego, opartych na
kryteriach: technicznych, ekonomicznych, zawodowych, przestrzennych i kulturowych. Jedna z tych
definicji określa społeczeństwo informacyjne jako
społeczeństwo, które nie tylko posiada rozwinięte
środki przetwarzania informacji i komunikowania,
lecz środki te są podstawą tworzenia dochodu narodowego i dostarczają źródła utrzymania większości
społeczeństwa.
Nieco żartobliwie określa społeczeństwo informacyjne M. Golka (Golka 2008), przyjmuje, że społeczeństwo informacyjne należy ujmować szeroko,
ponieważ obejmuje ono wszystkich ludzi żyjących
w strefie oddziaływania nowych mediów, choć w różnym stopniu intensywności i zaangażowania – od programistów komputerowych przez internautów spędzających przy monitorze komputera wiele godzin aż
do emerytów, którzy choć nie znają się w ogóle na obsłudze komputera, są jednak od niego pośrednio uzależnieni choćby w sprawie naliczeń ich emerytur przez
właściwe programy właściwych instytucji. Oczywiście, w tym szerokim ujęciu można by wyodrębnić też
obszar bardziej aktywny – czyli tych, którzy produkują, przesyłają i wykorzystują cyfrowe dane, a nawet
jeszcze węższy, a więc obejmujący tylko bezpośrednich użytkowników – to jest tych, którzy komunikują
się przez Internet. Przy tym wąskim ujęciu pamiętać
trzeba, że w jego zakres wchodzą też (z mocną w nim
„pozycją”) hakerzy, wandale, frustraci błądzący godzinami po Internecie itd. Jednakowoż takie wyodrębnienia zakresów wydają się nieco sztuczne, ponadto
trudne do przeprowadzenia. Bezpośrednie i pośrednie
uczestnictwo w społeczeństwie informacyjnym silnie
ze sobą się przenikają. Należy więc uznać, że społeczeństwo informacyjne to wszyscy ludzie znajdujący się w polu oddziaływania mediów, obywatele
(publiczność) będący odbiorcami komunikatów.
Biorąc pod uwagę wpływ komunikacji społecznej na opinię publiczną, należy uwzględniać
indywidualne różnice w strukturze osobowości
poszczególnych jednostek (odbiorców), takie jak:
różna motywacja do przyswajania informacji, indywidualna zdolność uczenia się, koncentracja uwagi,
postrzegania, struktura osobowości odbiorcy, zainteresowania i potrzeby odbiorcy, które wskazują
kierunek myślenia, wiek, wykształcenie, płeć, przynależność zawodowa, społeczna, polityczna, religijna, kulturowa etc.
Cechy, które wyróżniają publiczność to m.in.
spontaniczność (Filipiak 2004), ponieważ publiczność powstaje spontanicznie pod wpływem poszczególnych wydarzeń, zjawisk np. obserwatorzy
wydarzeń na Ukrainie w związku z zerwaniem
negocjacji stowarzyszeniowych z UE (władze nie
podpiszą umowy o stowarzyszeniu z UE na szczycie
Partnerstwa Wschodniego w Wilnie). (http://wiadomosci.gazeta.pl/)
Kolejna cecha to nietrwałość – publiczność stanowi społeczność nietrwałą, chwilową, funkcjonuje
tak długo jak trwa samo wydarzenie, zaspokoiwszy
swoje zapotrzebowanie informacyjne publiczność
przestaje się interesować danym wydarzeniem. Jest
to szczególnie widoczne podczas spektakularnych
wydarzeń, jak np. śmierć polskich żołnierzy, dziennikarzy, czy sprawy związane z aferami związanymi z pobytem Polskiego Kontyngentu Wojskowego
w Iraku. Publiczność interesuje się dopóki, dopóty
wrze w środkach masowego przekazu, jest to powód do dyskusji, wymiany poglądów, jednak po jakimś stosunkowo niedługim czasie opinia przestaje
śledzić rozwój wydarzeń, temat przycicha i już mało
kto pamięta o sprawie (co z reguły wykorzystywane jest skrupulatnie w przypadku wszelkiego typu
sprostowań, sama informacja w momencie kulminacji przyciąga tłumy, zdarza się, że jest krzywdząca
dla jednej ze stron i wymaga sprostowania zastrzeżonego prawem, jednak po jakimś czasie, często
zbyt długim ( nawet kilku lat12), mało kto pamięta
o zaistniałej sytuacji i z reguły nikt nie czyta sprostowań zamieszczonych post factum).
12Przeprosiny zamieszczone na łamach gazety Rzeczpospolita z dn.
07.04.2009 r, Nr 82 przez posła na Sejm Joachima Brudzińskiego, za naruszenie godności osobistej redaktora naczelnego i sekretarza redakcji
tygodnika Fakty i Mity w TVP 1 w dn. 28.09.2006 r.
- 142 -
Istotną cechą jest również brak tradycji informacyjnych. Publiczność doraźnie szuka środka przekazu, w celu zaspokojenia potrzeb informacyjnych.
Nie ma tradycji związanych z nawykiem czytania,
słuchania czy oglądania, rzadko zdarza się, że potencjalny odbiorca prenumeruje np. czasopismo specjalistyczne, znaczna większość publiczności posiada
wiedzę ogólną, poszukuje informacji ujętych w skrócie, syntetycznie i rzeczowo dla zaspokojenia potrzeby podstawowej wiedzy będącej tematem dyskusji
w danym czasie i momencie w społeczeństwie.
W przeprowadzonych badaniach wśród najpopularniejszych środków przekazu opinia publiczna
wskazała na pierwszym miejscu telewizję, która
operuje „żywym” słowem i obrazem, najbardziej
sugestywnym, ma duży wpływ na odbiorcę. Kolejne miejsce zajmuje Internet. Z raportu opublikowanego przez Online Publishers Association (OPA),
o wdzięcznej nazwie „Jeden dzień z życia. Etnograficzne studium konsumpcji mediów”, wynika, że
Internet zasłużył sobie na miano medium masowego
tak, ja na to zasługuje telewizja czy radio, i nie ustępuję pola ani pod względem czasu konsumpcji medium,
ani ze względu na zasięg. (Górak 2011). Internet to
medium działające błyskawicznie, właściwie w momencie zaistnienia wydarzenia. Trzecie miejsce
wśród wskazań najpopularniejszych mediów zajęło
radio - medium łatwo dostępne i powszechne, którego słucha każdy i niemal wszędzie. W dalszej kolejności znalazła się Prasa, (a za nią książki i filmy),
która choć przewyższa radio zróżnicowaniem swoich funkcji i czytelnik ma swobodę w wyborze czasu i miejsca, w którym może zapoznać się z treścią,
oraz co najważniejsze może wielokrotnie wracać do
czytanego tekstu, bądź przekazać go innym, nie cieszy się już tak dużym uznaniem w dobie Internetu
i nowych technologii wśród społeczności. Wyobrażam sobie, że za kilkanaście lat gazeta codzienna będzie dobrem bardzo luksusowym, dostępnym w cenie
co najmniej kilkunastu obecnych złotych za egzemplarz. Relaks przy kawie z papierowym wydaniem gazety w rękach będzie rodzajem nobilitacji i potwierdzeniem statusu. (Agnieszczak 2013)
Efektywność przyswajania komunikatów zależy od samych odbiorców, którzy zainteresowanie
informacją wyrażają poprzez pryzmat „pożytku”
z informacji. ( Golka 2008) Chętniej przyjmowane są informacje, które utwierdzają w postawach,
które już odbiorcy przejawiają. Odbierane przekazy raczej rzadko wpływają na zmianę tych postaw,
dlatego każda nowa informacja nieadekwatna do
przekonań już nabytych jest traktowana pobieżnie.
Społeczeństwo informacyjne (publiczność) wyraża zapotrzebowanie na informacje charakteryzujące się następującymi cechami ( Babik 2012):
•ilość - dająca się zmierzyć wielkość informacji;
•wiarygodność informacji (brak przekręcania,
zatajania, fałszu, domniemania);
•aktualność informacji, właściwy czas dotarcia
umożliwiający podejmowanie odpowiednich
decyzji;
•szczegółowość informacji odpowiadająca subiektywnym oczekiwaniom odbiorcy;
•kompletność informacji;
•komunikatywność, właściwa forma przekazu,
zrozumiała dla odbiorcy;
•użyteczność informacji, przydatność dla odbiorcy;
•wartość informacji, subiektywny przyrost
wiedzy na dany temat.
Odbiorca podejmuje próbę zrozumienia intencji
nadawcy przekazu, lecz jeśli odczuwa „niebezpieczeństwo” lub choćby nieufność – potrafi albo zdystansować się, albo przeciwstawiać oddziaływaniu,
albo przynajmniej uodpornić na jego treść. Szybko
zapomina większość informacji i przekazów, inwestując w ich odbiór i zapamiętanie, niewiele wysiłku
umysłowego i emocjonalnego.
Społeczeństwo informacyjne potrafi dokonywać
selekcji informacji i raczej odrzuca informacje o świecie niezgodne z tym, co obserwuje, albo nie dostrzega
w rzeczywistym świecie tego, co jest niezgodne z posiadanymi informacjami o nim. Odbiorcy wolą redukować niepewności niż je zbierać i kumulować w sobie,
albo przez zmianę zachowania, albo przez dodanie
nowych elementów poznawczych, albo po prostu poprzez negację rzeczywistości i raczej uwidacznia się
skłonność do tworzenia własnej (nieważne: prawdziwej czy nie) idei myślowej typu „ja swoje wiem”. Rzadko, ale jednak zdarza się, że przy odbiorze informacji
publiczność opiera się na innych źródłach, zestawia
i porównuje je próbując z tych konfrontacji wyprowadzić własny punkt odniesienia. Odbierane przekazy są
więc właściwie negocjowane przez zderzenie ich z innymi racjami, ale również podlegają przystosowaniu
do funkcjonującej w danej zbiorowości opinii. (Babik
2012)
Łatwiej przyswajane są poglądy, które są tożsame grupie społecznej, z którą się odbiorca identyfikuje. Wiele informacji, które dociera do odbiorców,
to informacje mało ważne dla jego funkcjonowania
w świecie, często sposób i forma komunikowania są
dla ludzi ważniejsze niż treść odbieranych przekazów. Media posiadają taką moc przyciągania odbiorców, dysponują wieloma technikami perswazyjnymi (kino przyciąga ogromnymi plakatami, telewizja
zapowiada ciekawe programy, wielkie billboardy
reklamowe dominują na drapaczach chmur, gazety
przyciągają nagłówkami). Wiele informacji, mimo
pozorów swej informacyjności to jedynie rozrywka
(np. plotki, seriale, a nawet wiadomości polityczne),
odbierane przekazy nabierają sensu, lub przeciwnie,
są odrzucane w kontekście działań i doświadczeń.
Wnioski
Informowanie opinii publicznej jest procesem
wieloetapowym, na który składa się pozyskiwanie
informacji, ich przetwarzanie oraz dystrybucja.
W wyniku przeprowadzonych badań ustalono, że
do uwarunkowań zaistnienia procesu informowania niezbędne są następujące elementy: nadawca,
przekaz, kanał informacyjny, odbiorcy (co wynika
- 143 -
także z omawianego modelu H. Lassweela). Podstawowym założeniem wpływającym na ten proces
jest wystąpienie intencji przekazania treści. Niebagatelne znaczenie na jakość i rzetelność informacji
ma również występowanie różnego rodzaju zakłóceń w trakcie nadawania przekazu, które w sposób
znaczący mogą wpłynąć na jakość i skutek komunikacji ( np. szum informacyjny/ nadmiar informacji).
Zakłócenia te mają istotny wpływ na interpretację
końcową komunikatu.
Komunikacja społeczna to wymiana informacji. Stanowi podstawę dialogu społecznego,
który prowadzi do poznania i zrozumienia potrzeb i stanowisk stron. Wpływa także na wypowiadane publicznie poglądy. Wpływ na kształt
opinii publicznej (efekt końcowy), ma nie tylko
sama intencja nadawcy o nadaniu informacji, ale
również cechy indywidualne odbiorcy tej informacji. Ustalono także, że odbiorcami informacji
w społeczeństwie informacyjnym są wszyscy ludzie
będący w polu oddziaływania mediów – społeczeństwo zróżnicowane pod względem motywacji i zdolności przyswajania informacji, charakteryzujące
się indywidualną zdolnością do nauki, koncentracji
i postrzegania świata, różniące się sposobem myślenia, wiekiem, wykształceniem, przynależnością zawodową, społeczną, polityczną, religijną, kulturową
etc. Efektywność przyswajania komunikatów zależy od samych odbiorców, którzy zainteresowanie
informacją wyrażają poprzez pryzmat „pożytku”
z informacji. Skuteczna komunikacja więc, właściwy odbiór przekazu, i co za tym idzie kształtowanie końcowej opinii publicznej, to również działania
składające się na poszukiwanie tego, co łączy nadawcę i odbiorcę, tj. wskazywaniu wspólnych wartości
( odpowiedzialność społeczna).
Wśród czynników mających wpływ na kształtowanie opinii publicznej wymienić można także
czynniki społeczno-kulturowe, psychiczne, techniczne ( np. dostęp do mediów i nowych technologii np. tabletów), gospodarcze i polityczne. Nie bez
znaczenia jest także droga dotarcia informacji do
opinii publicznej z uwagi na tzw. czynnik ludzki, mający wpływ na selekcję materiałów informacyjnych
w oparciu o politykę wydawniczą np. danego tytułu
prasowego.
Istotne w procesie informacyjnym są również
preferencje odbiorców w zakresie doboru źródeł
informacyjnych. W przeprowadzonych badaniach
wśród najpopularniejszych środków przekazu opinia publiczna wskazała na pierwszym miejscu telewizję, a następnie Internet, radio i prasę.
Na zakończenie należy stwierdzić, że opinia publiczna jest efektem dialogu społecznego powstałego na wskutek procesu informowania. To właśnie
znajomość opinii publicznej, jej preferencji i oczekiwań jest siłą i mocą sprawczą sukcesów i porażek.
Literatura:
1.Bakalarski K.(2004), Public relations a kształtowanie wizerunku menedżera. Scientific Publishing Group, Gdańsk
2.Bień F.(2007), Zarządzanie cyklem życia informacji. Boston IT Security Review, nr 3
3.Brinkley R.C. (1928), The Concept of Public Opinion in the Social Sciences. Social Forces, Vol. 6.
4.Dobek-Ostrowska B. (2007), Podstawy komunikowania społecznego. Wydawnictwo ASTRUM,
Wrocław
5.Filiciak M. ,Tarkowski A. (2010), Alfabet nowej
kultury: G jak gatekeeper.
6.Filipiak M. (2004), Homo Comunicans – wprowadzenie do teorii masowego komunikowania.
UMCS, Lublin
7.Goban-Klas T. , Sienkiewicz P. (1999), Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania.
Wydawnictwo Fundacji Postępu Telekomunikacji, Kraków
8.Goban-Klas T. (2001), Media i komunikowanie
masowe. PWN, Kraków
9.Goban-Klas T.(2005), Media i komunikowanie
masowe, Teorie i analizy prasy, radia, telewizji
i Internetu. PWN, Warszawa
10.Golka M. (2008), Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez) informacyjne. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa
11.Iłowiecki M. (1999), Media, władza, świadomość
społeczna, Pomorskie Towarzystwo Edukacyjne
FAMA, Bydgoszcz
12.Lasswell H.D. (1948), The Structure and function
of communication in society, [w:] The Communication of Ideas, (red.) L. Bryson, New York
13.Lewiński P. (2008), Retoryka reklamy. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
14.Maslow A. (2009), Motywacja i osobowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
15.Nęcek R. (2010), Z prasy wzięte. Wydawnictwo
Salwador, Kraków
16.Noelle-Neumann E. (2004), Spirala milczenia –
opinia publiczna nasza skóra Społeczna. Zysk i Ska, Poznań
17.Roskin M.G., R.L. Cord, J.A. Medeiros, W.S. Jones (2001), Wprowadzenie do nauk politycznych.
Zysk i S-ka, Poznań
18.Sieczkowski W. (2003), Fenomeny społeczne:
opinia publiczna i public relations. „Promenada”,
Wyższa Szkoła Promocji
19.Stafiej i Partnerzy( 2007), Krakowski Program
Dialogu Społecznego KPDS 2007 – 2010. Koncept
i moduł realizacyjny, Kraków
20.Szczepański J.(1972), Elementarne pojęcia socjologii. PWN, Warszawa
21.Tołstołucka- Heydrych J. (2007), Kształtowanie
opinii publicznej – materiały dydaktyczne. Poznań
22.Ustawa z dnia 26.01.1984 r., Prawo Prasowe, art. 1.
- 144 -
23.Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do
informacji publicznej (Dz.U. 2001 nr 112. poz.
1198)
24.Winterhoff-Spurt P. (2007), Psychologia mediów.
Wydawnictwo WAM, Kraków
25.Young J.T. (1923), New American Government and
Its Work
Strony internetowe:
26.h t t p : // w i a d o m o s c i . g a z e t a . p l / w i a d o mosci/1,114871,15006696,Ukraina__100_tysiecy_osob_demonstruje_poparcie_dla.html, ( dostęp 25.11.2013 r.)
27.http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Ulotkinad-irakiem, ( dostęp 25.11.2013 r.)
28.Słownik łacińsko-polski, PWN, Warszawa 1973,
http://sjp.pwn.pl (dostęp:22.11.2013 r)
29.Agnieszczak R., W przyszłości prasa drukowana
stanie się dobrem luksusowym, http://www.polskatimes.pl/artykul/543373,w-przyszlosci-prasa-drukowana-stanie-sie-dobrem-luksusowym
-po-kilkanascie-zlotych-za-egzemplarz,id,t.
html,(dostęp 18.11.2013 r.)
30.Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pwn.pl (dostęp: 18.11.2013.)
31.Tomicki Ł., Rola publicystyki wojennej w kształtowaniu opinii społecznej i międzynarodowej,
http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,5688, (dostęp: 18.11.2013)
32.Babik W., Informacja i jej zagrożenia w społeczeństwie informacyjnym, treść wykładu wygłoszona
w dniu 9.11.2002, http://www.tuo.agh.edu.pl/
wb-informacja.pdf , (dostęp: 29.12.2012)
33.Kubicek H., Möglichkeiten und Gefahren der “Informationsgesellschaft”, źródło:
http://www.fgtk.
informatik.uni-bremen.
de/ig/ WS99-00/st u-dienbr ief/index .ht ml
( dostęp 29.10.2012 r.), za J. Nowak.
34.Nowak J., Społeczeństwo informacyjne – geneza
i definicje, http://www.silesia.org.pl/upload/
(dostęp 29.10.2012 r.)
35.Wszołek K.R. , Czym jest kształtowanie opinii publicznej?, http://www.krytykapolityczna.pl ( dostęp 21.10.2012)
36.Górak M., Internet to medium masowe jak telewizja,
http://www.internetstandard.pl/
news/94372/Internet.to.medium.masowe.jak.
telewizja.html, (dostęp: 26.06.2011 r.)
- 145 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Impact of social communication...
IMPACT OF SOCIAL COMMUNICATION ON THE FORMATION OF PUBLIC OPINION
Dorota Karwacka
Karwacka D. (2013), Impact of social communication on the formation of public opinion. Social Dissertations, 2 (VII), p. 146-153
Summary: Efficient, planned communication may have a significant impact on the changes of social behaviors of people,
attitude towards a company. Moreover, it has an impact on formation of the image, which, in the consequence, may reflect in a
specific economic dimension. We may come across an opinion more and more frequently that the information is more valuable
than the capital. It seems though that one may gain a lot more through having access to the right information at the right time
than through having a large capital at ones disposal accompanied by a lack of adequate data. Thus, the target of this work is to
present a diagnosis of factors influencing the process of social communication and in the consequence - the formation of public
opinion. The public opinion is in fact the effect of a dialogue maintained between the organization/the company etc. and its environment resulting from the process of information passing. The knowledge of factors influencing the mutual comprehension,
and using them efficiently may appear as the force and power of successes of companies, institutions and people.
Keywords: social communication, public opinion, information passing process, factors forming information process of
public opinion, public relations.
Introduction
Social life is a process which constantly evolves
Chile its complexity is dictated by new challenges. Public opinion, social communication and focus on target
realization of public relations activity are all particularly inspiring phenomena. They coexist beside one
another and if reasonably used they bring results in
the creation of economic, social and political changes.
Reaching the basic idea of each of one of them requires
analyzing its causes, setting a diagnosis and, most importantly for the development of society, drawing conclusions and elaborating strategies for the future.
Public opinion-social dialogue appearing as a result of the process of informing.
The outcome of the analysis of subject literature
indicates that fungible/ equivalent terms are used
for public opinion and social opinion. It seems that
the term public opinion is more adequate for the
discussed social phenomenon. It is believed that it is
the interested group - audience, which is the observer of social phenomenon, it discusses and comments
them. The audience observes all that is happening on
“the stage” of politics, culture and social life. The audience reads, listens and then reviews the events and
persons participating in them. Thus, public opinion is
a specific form of social consciousness, which, because
of its properties can be an active subject of social communication to different stakeholders of the contemporary, changing, economic, social and political reality.
(Sieczkowski 2003).
Adress for correspondence: Dorota Karwacka, Pope John Paul II
State School of Higher Education in Biała Podlaska, Sidorska 95/97,
21-500 Biała Podlaska, e-mail:[email protected]
The Latin term opinio signifies the view, belief,
conviction. Therefore, public opinion refers to the
collective beliefs expressed by larger social communities. Public opinion is a socially self-conscious
social judgment in terms of the universally valid rational public discussion (Young 1923), as well as the
public opinion is a set of preferences expressed by
a large group of people in the case of common meaning (http://kamilwszolek.wordpress.com). Relevant
to the issues passwords contained in the definitions
of social judgment or set of preferences indicate the
plural that is a kind of social debate on the subject,
which in consequence raises a particular judgment
and a jointly developed position on the subject matter. It can therefore be assumed that public opinion
is a sort of voice of the people with whom it is impossible not to agree, who are not worth underestimating, because it is the opinion of the majority of
society.
The concept of public opinion is not easy to explain. According to the Dictionary of the Polish Language “public opinion” means totality of opinions
occurring in a society or in certain parts of it on
important current affairs to the public, especially
regarding country internal and external policies.
There is no doubt that public opinion is simply the society, its part consisting of adults having the right to
vote, being politically active. (Goban – Klas 2001)
In the subject literature, there are many explanations for this term. The sole word opinion is also
used, and perhaps above all in connection with
studies of public opinion, which are in particular
a domain of the sciences related to sociology, which
have been carried out for many years by numerous
specialized centers1, and even though, according
- 146 -
1The most significant are as follows: OBOP - Centre for Public Opinion
Research, is the oldest institution of its kind in Poland, founded in 1958,
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
to M. Ostrowski, a journalist and commentator on
political events, public opinion is not the Delphic oracle, which could form basis for a politician deciding
on matters of the state. Society has no means of determining accurate answers to difficult questions. Its
answers are formed from gossip, slander overheard
somewhere, demagogic arguments, stereotypes, prejudice and human stupidity, this research, through its
public disclosure, impact to some extent the public
opinion. Rightly so the public opinion should be perceived in a given case as a hypothetical result of the
supposed poll on the subject. (Brinkley 1928).
Researcher of public opinion, Elisabeth
Noelle-Neumann, describes the phenomenon on
the example of the so-called. spiral of silence, which
means that people constantly watch their surroundings and register, which things are gaining, and
which are losing importance. One who sees that his
or her opinion is spreading and strengthens, speaks
openly and rejects caution. One who sees that his or
her opinion is losing ground, falls into silence. Those
who talk loudly seem stronger than they actually are,
while others seem to be weaker than they really are.
Some therefore encourage others to speak, and others - to remain silent. (Noelle-Neumann 2004). A well
known saying might be used in this situation: the
Lord’s grace rides on a motley horse, but without the
knowledge of the public mood it is difficult to plan
strategies, pave plans foresee the future. We should,
however, consider the risk of making a mistake,
arising from pure specifics of a personality of the
society, the possibility of changing the view and the
attitude towards some subject.
According to the rule of Polish sociologist Jan
Szczepański, public opinion is the sum of a total of
information, views and positions of various organizations, institutions, individuals and groups, including the various spheres of social, political, economic,
personal life etc. In modern democratic societies of
different philosophical systems, develop and complement the various views and assessment, which is why
public opinion is not a uniform and stable value, but
a varied and variable one. It reflects all represented
by members of the public subjective views and information on specific social phenomena. J. Szczepanski
also believes that public opinion manifests itself in the
disclosed attitudes, opinions and beliefs of the environment towards the behavior of its members. (Szczepański 1972)
It is also noteworthy to indicate a definition
of another sociologist, Johan Messner (Tołstołuska-Heydrych 2007), because of the emphasis it puts
on the veracity of expressed opinions and evaluations. It specifies the public opinion as an expression
of genuine beliefs and value judgments of the members
of society that have an impact on its order of things
and leadership. Society is spontaneous in pronouncing its judgments, studies are usually organized
anonymously on specific groups of respondents, the
CBOS - Public Opinion Research Center- a research institution established by the Government in 1982
individual citizen has nothing at risk expressing his
or her opinion, therefore, it may be assumed that information on the subject collected in this way is consistent with the beliefs of the respondents. Also, the
definition in the social catholic sciences expressed
as a set of ideas and beliefs evaluating, dominating in
a social environment or society as a whole (Iłowiecki
1999), emphasizes the dominant feature of an opinion in that community.
Thus, it is also assumed, following K. Bakalarski
(Bakalarski 2004), that public opinion is the sum of
the individual human opinions included in the framework of statistics, and its characteristic feature is
that of reactivity. Public opinion itself does not initiate, does not verbalize its opinion. We must first pass
something before its judgment.
The process of informing, also called in the literature as social communication is therefore important in shaping public opinion. For the considered
problems it is therefore necessary to further clarify
the subsequent definition.
Communication is one of the oldest social processes. It accompanies mankind from the time when
people began to live in groups and organize first
structures. Nowadays we can not imagine modern
societies where members do not communicate with
each other. Society does not only exist thanks to the
transmission of information and communication,
but its existence is based on media and communication processes.
Communication is therefore a process of communication between individuals, groups or institutions. Its
purpose is to exchange ideas, share knowledge, information and ideas. This process takes place at different
levels, using different resources and produces certain
effects. (Dobek - Ostrowska 2007)
However, as in the case of the terminology associated with the public opinion, in this case, attention
should be paid to the inconsistency of terminology.
It was discovered, among others, by M. Golka (Golka
2008) , who writes : (...) Once we talk about “ communicating “, another time of “ communication “ (as it is
known , attempts to regulate the meanings of these
terms in such a way that ‘communication’ was referred
to the human contact by a variety of symbols , and the
“ information” to the physical motility failed) (...). In
this situation one should verify with the dictionary,
which explains the concept of communication, as derived from the Latin verb communico , communicare
(make common, connect , give someone a message,
confer) and the noun communio (community, sense
of communication )2, but also to the classical theory of communication that define it as a process (the
process of information ), in which the sender sends
message to the recipient (audience) , on whom it has
a certain effect (the public opinion).
It has been known also that this information rules
the world, if proven it allows you to create effective
strategies that is why it is such a desirable commodity. Not without reason the twenty-first century so
- 147 -
2Słownik łacińsko-polski, PWN, Warszawa 1973, str. 101
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
ciety is referred to as the information society, which
supported by the technological advancement is able
to create a civilization through the use of the ability
of the collection, transmission and use of information ( knowledge). Therefore, both the mass media
and all the participants of social life (entrepreneurs,
politicians, institutions) must recognize in their
business factors3 influencing the formation of public
opinion. It is in fact a huge force, characterized by an
extreme range of features, but often determining “to
be or not to be” for even the most powerful companies, people and at the same time an inexhaustible
source of knowledge that can be used skillfully to
win the favor and derive knowledge for the implementation and development of one’s own interests.
For many people, the mass media are the primary
source of information and a creator of attitudes. Moreover, they suggest a way of thinking, and even things
the recipient ought to think and talk about. (Nęcek
2010) In practice, many dependencies can be found,
which affect the mutual relationship. Knowledge of
the factors affecting the mutual understanding and
skillful use of their application may be the driving
force for creating a positive image of companies, institutions and individuals.
For clarity of the research, it is appropriate to
adopt uniform rules in relation to terminological
issues. And so it is assumed that: Public opinion is
the result of social dialogue which has appeared as a
result of the process of informing.
Informing the public opinion
The public has the right to a set information.4,5
Informing the public opinion is thus an extremely
responsible task, as it happened, that the opinion
of the majority of the society had the power to reverse the course of events (eg, getting support for
military action, getting a veto to a military action,
or creating the effect of misinformation for the opponent - fraudulent misrepresentation with the help
of paradoxical communication, for example: action
carried out by the Allies during World War II, which
aimed at leading the Germans towards error as to
the landing troops. Presenting the truth as falsehood was used). (Tomicki 2012)
The process of informing the public is guarded
by many rules and laws, where at the same time
there is a risk of exposure to manipulation6, disin
3Factor – one of the causes triggering the outcome. Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pwn.pl/slownik/2450898/czynnik, [dostęp:18.11.2013 r.]
4Press Law, Act of 26.01.1984, art. 1. Press, in accordance with the Polish Constitution, uses the right to freedom of expression and embodies the
right of citizens to their reliable information, transparency and control of
public life and social criticism.
5Act of 6 September 2001 on access to public information (Journal of
Laws 2001 No. 112, item. 1198) The enactment of this legislation, in accordance with the standards of the European Union, changed the previous practice of sharing information. Public Information Bulletin was
created, whereby every citizen, and not as previously only journalist
would have the right of access to information, eg about the defense.
6Using some circumstances, bending or misrepresenting the facts in
order to prove one’s case or to influence people’s beliefs and behaviors Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pwn.pl/szukaj/manipulacja,
dostęp: 26.10.2012.
formation7 and propaganda8. Such influences may
take place both in the media and mass community.
It is easy, therefore, for differences of opinion and
ease of making allegations of misconduct, exterior
or bias.
Social communication is one of the most dynamic
areas of human life. Its development is of major importance for improving knowledge, technical progress and the possibility of its spreading, cultural
changes, individual self-realization, which according to Maslow’s theory (Maslow 2009) are at the top
of the hierarchy of human needs.
All processes involving the people are social, thus
also the communication is social, because its participants are always the members of society. Hence, we
talk of social communication as the most extensive
collection of processes of communication between
individuals and groups. A model proposed by Harold
D. Lasswell still remains the classic example indicating the essential elements of information process
(Lasswell 1948), which can be summarized as follows:
SENDER → INFORMATION → CHANNEL → → RECIPIENTS → EFFECT
Lasswell placed the essence of his conception in
a few simple questions, illustrating the above model,
ie:
Who said it?
What did he say?
Who did he say it to?
What channel was he using?
and with what effect?
According to this concept the basic assumption
influencing the existence of the communication process is an instance of the intentions of the transfer
of specific content. The author considers the mere
fact of saying, or more broadly, the transfer of any
content on the line sender - recipient as sufficient for
the existence of communication. The proposed model presents, of course, the simplest possible form of
communication, which used to be called interpersonal, however, it is not characterized in its totality,
at least by the lack of consideration of a number of
factors indirectly involved in the act of communication itself, which does not mean that they do not
affect its course, and sometimes the result of it. In
a simplified model of communication Lasswell the
effect counts most, while the possibility of interfer
- 148 -
7Misleading someone by giving misleading or false information, Słownik
Języka Polskiego, http://sjp.pwn.pl/szukaj/dezinformacja, dostęp:
26.10.2012.
8Technology of influencing views and behaviors of people involving the
deliberate, insistent, coupled with the manipulation effect on the community, Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pwn.pl/szukaj/propaganda, dostęp: 26.10.2012.
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
ence during the transfer is not taken into account,
which can significantly affect the quality and effect
of communication (Eg game of dead call).
In the presented model of the communication
process there are all participants of the information process: senders of messages (eg journalists,
press officers, war correspondents, experts etc.)
who create messages transmitted through the media (press, radio, television, Internet), which reach
the public opinion which, in turn, when analyzing
the information received shapes the view on a given subject, thus forming public opinion, desirable to
assess moods and social attitudes. Communication
has the hallmarks of a dialogue, ie information that
reaches recipients causes specific backlash, whether in the form of comments, criticism or approval.
Thus, according to the discussed model there is the
intention of both passing the content (informing the
public) and the effect (formation of opinion on the
subject), although, as critics rightly point out on the
model, a number of factors disrupting transmission
is significant, like for instance during the mission
in Iraq propaganda leaflets were dropped from aircrafts aiming to pursuade that U.S. forces “do not
wish to harm the noble Iraqi people (...) announcing
the propaganda broadcasts, warning Iraqi soldiers
against shooting at American planes, or against repairing anti-aircraft defense system damaged by
bombing by the Americans and urging Iraqi military
to oppose Saddam Hussein “(http://wiadomosci.
wp.pl/kat, 1356, title, Flyers-on-Iraq, wid, 452881,
wiadomosc.html? ticaid = 111baf)
Among the disturbances affecting the interpretation of the final message (Winterhoff - Spurt 2007),
we may also mention observations and emotions of
the receiver upon receipt of the message9, which can
then be converted into a verbal statement submitted on; where once again it will be transformed into
the perceptions and emotions10. As, thus, it is easy
to see the impact on the shape of the public opinion
(the final result) is not only through the intention of
the sender (eg journalist, press), but also the characteristics of the individual reader (receiver).
To emphasize the argument the definition of P.
Lewinski may be cited, (Lavoie 2008), who defines
communication as at least two participants - the
sender and recipient, between whom the transmission of information occurs . Information is transmitted
over a channel by a code common for both the sender
and the receiver. The communication process occurs
in a given situation, called context. There are often
situations in which it seems that even though we
say something - we are not understood. By using the
words (verbal communication) we construct a sentence and strengthen communication with gestures,
facial expressions (non-verbal communication). It’s
just about the said context, which is , according to
K. Bakalarski ( Bakalarski 2004) , a multi-dimensional value and includes culture, experience, recog 9Example: „Matka Madzi poszukująca dziecka prosi o pomoc”.
10Example: „Wyrodna matka zabiła Madzię”.
nition of the value system, moral system and other
elements. Therefore, it may appear that the already
mentioned factors affecting effective communication , reception of the message, and hence the final
shape of public opinion should also include steps in
the search for what connects the sender and the recipient, ie, identifying common values.
Referring to the already discussed above communication model by Lasswell, as well as paying attention to the meaning of context, we can argue that
such communication is instrumental (Goban – Klas
2005), ie the sender is committed to a clearly defined
target as a change in attitudes and customer behavior, information and opinions are forward by various
means and by different people, which together form
the social environment, and which have an impact on
views and even more – on publicly spoken opinions. Attitudes can be positive, negative or they might not be
at all. Most civilized societies generally are not interested in what does not concern them. A small portion
exprstresses a strong support, a small part expresses
a serious criticism. Most of them however are in the
middle: passive, neutral, undecided and not interested.
(Roskin 2001)
Although it might seem that there is an allegation
on instrumental treatment of customers, it is also
known that in the practice of seeking such change of
attitudes is pursued by both entrepreneurs looking
for consumers of their goods, the politicians trying
to win their constituents, and any entity existing
on the market (schools, kindergartens, universities
etc.). There are specialized companies, specialists
in creating the image, public relations agencies, special sections of promotion and marketing are created, in order to realize effective communication by
communicating to the environment about the characteristics, qualities of institutions that impact on
consumer choices.
The importance of information nowadays is seen
in an increasing number of companies and institutions involved in the sale of information, so the
intangible asset, often difficult to estimate (i.e. all
types of institutions related to the monitoring of
media, such as the Institute of Media Monitoring,
Press-Service Monitoring Media Sp. z oo, and many,
many others, that in accordance with the order of
their customer are able to monitor almost in every
second changes in the media, delivering them in the
form of reports, ordered keywords directly to mobile phones of managers, which is particularly important in making significant, strategic actions in
crisis situations).
Among the many proposals communication theory (eg Grace de Laguny , Harold D. Lasswell , John
R. Searl , Roman Jacobson , et al. ), M. Golka states (
Golka 2008) that communication is both a transfer of
information, assistance in understanding others and
ourselves, help in understanding the culture and the
physical world, the impact on others, creating communication with others, creating interaction and coordination, collection and transfer of experience and
- 149 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
the content of social memory, and finally the creation
of culture. Many existing models of communication,
ranging from the simplest, involving only three elements of the process, i.e. the sender, message and
recipient, the more complex (discussed Harold D.
Lasswell model ) to complex models of other authors
(eg Gerhard Maletzke , Melvin DeFleur Andrew Tudor ), which also include elements such as sociocultural, psychological, technical, economic and
political influence on the process of communication
and participate in the formation of the final shape of
the public opinion.
Also, the modern definition of communication,
developed by the Krakow Program for Social Dialogue (Stafiej et al. 2007) widely recognizes factors
affecting the communication process and interprets
the question as follows: Communication is the exchange of information and is the basis for social dialogue. Exchange of information leads to a thorough
knowledge and understanding of the needs and positions of the parties. Its purpose is to compensate for
the state of consciousness of all involved and all partner sites. Information applies to both internal environments of each party dialogue, the exchange between
the parties and external communication, addressed
to the media and to the communities not directly involved in the dialogue, including multipliers.
This definition, as well as earlier considerations
for the changes in social attitudes, can be considered as the closest to activities related to Public Relations, as well as should not be considered closed,
due to the rapidly developing technical and mental
growth.
Many sociologists rightly argue that culture is
communicating and communicating is culture, so you
can say that culture and social life which is to communicate, and vice versa, such is the communicating
as is the culture and the social life associated with
it. Following these deductions by Wittgenstein, M.
Golka adds that we have such a communication, as
the world in which we live: rather indefinite, chaotic, heterogeneous, and the essence of communicating is in the co-existence of people and the world.
Therefore, imperfect communication proves imperfect world.
The communication process is complex in its
nature and consists of multiple components, at the
same time having a huge impact on the final opinion
of the recipients (Roskin 2001), which has an impact
on changing attitudes and behaviors, and as a society, despite different views and political attitudes reacts very similarly to sending stimuli, emotions
and, above all, the media coverage, the creation
of information is, in a sense, creating attitudes of the
public. Is thus the public opinion, as written by the
press journalist Joseph Gratings, an unknown god,
in honor of who contemporary people burn incense?
It is difficult not to agree with this opinion, after
all, access to reliable information, knowledge and
confidence of election polls in the game of political
positions, whether in the creation of strategies and
business plans there are guidelines for action and
for made promises.
We should also pay attention to the ways of providing information to the public. There is no way
that all concerned have reached the existing auditorium, not without significance in the life of messages
(to reach the general public) is the so called human
factor having an impact on the selection of material
made available to the public. We are witnessing the
astonishing civilization. We are flooded, in the opinion of the famous American sociologist Alvin Toffler,
the “third wave” - wave of computerization. Consistently and irreversibly, it storms the previous order, the
centralized system of government, industry based on
standardized mass production. Substitute for natural resources becomes the information. (Bien 2007).
Each information center receives such a number of
information which exceed the capabilities such as
publishing ones of a magazine.
Therefore, there is need for the selection of materials received and their ranking ( those attention-grabbing get to the first page , while the less
important reach further down the side or fall out).
(Filipiak, 2004) It should be noted, however, that
making the above choices is subjective - there are no
objective standards of these choices, there are only
customs and conventions. Such actions may be associated with a well-known institution of censorship,
but in this case it is rather about the editorial policy
of a title that is to adjust the topics “ on top “ on the
initial pages, which will increase the sales effort, the
selection of topics for reading preferences ( target ,
defined by age, education, social status of the reader
etc.) or addressing the issue related to the currently
important social topics ( particularly in daily newspapers the information life cycle is very short , “ the
important thing is what is happening now, the furthest yesterday”). Therefore, it should be noted that
communication and the shape of public opinion also
affect people and institutions that have the ability
to decide-which information can be / should be published.
Everything that has been said, does not have to
be heard; everything that has been heard, does not
have to be understood, and what has been understood
does not have to be accepted, what has been accepted, does not have to be applied, what has been applied,
does not need to be persisted. (Filipiak, 2004) The
process of crystallization of public opinion in large
social groups has a complicated character, as such
because of the lack of direct feedback from recipients. In such groups, the condition for the formation
of public opinion is the existence of formal channels
(mass media), which provide information about the
facts, and the other way round-feedback is not entirely clear, but without it, the public opinion would
not arise at all.
- 150 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Recipients of the information in the information
society
The term information society operates from the
second half of the twentieth century. Its basic feature
is the rapid development of information and communication technologies. Phenomena such as mobile
phones and the Internet enable communication and
access to information on a very large, unprecedented
scale. (Nowak 2012). Factors such as distance have
become less and less important in communicating
and transfer of knowledge. It will not be an exaggeration to say that today the world has entered an era
in which the most valuable asset has become information. Hence we can observe a rapid development of
technologies enabling the acquisition, transmission
and analysis. There is, however, a dominating lack of
clear definition of the information society.H. Kubicek
(Nowak 2012) considers that the information society
term is used to identify a society in which individuals
- as consumers or employees - intensively use information. T. Goban-Klas (Goban-Kals 1999). Whilst, there
are five distinguishable groups of the definition of the
information society, based on the following criteria:
technical, economic, occupational, spatial and cultural. One of these definitions determines the information
society as a society that not only has developed measures of information processing and communication, but
these measures are the basis of the creation of national
income and provision of a source of income for most of
society.
Information society is defined somewhat jokingly
by M. Golka (Golka 2008),who assumes that the information society should be recognized widely, because
it includes all people living in the zone of influence of
the new media, thought of varying degrees of intensity and commitment - from computer programmers to
Internet users spending many hours at the monitor of
a computer and finally the pensioners who, although
they do not know at all how to use a computer, but they
are indirectly dependent on this device, even when it
comes to calculations in their pensions through appropriate programs of competent institutions. Of course,
in this broad sense, one could also extract the area
more active - that is, those who produce, send and use
digital data, and even narrower, thus covering only
direct users - that is, those who communicate via the
Internet.
. With this narrow perspective we must remember
that it includes in its scope also ( with a strong “ position “ ) hackers , vandals , frustrated who wander for
hours on the Internet , etc. However, such division of
ranges seems somewhat artificial, moreover, difficult
to carry out. Direct and indirect participation in the
information society closely intermingle with each other. It is therefore considered that the information society is all the people who are affected by the media
, citizens ( the audience ) who are the recipients of
the messages.
Taking into account the impact of social communication on public opinion, we should consider indi-
vidual differences in personality structure of individuals ( recipients ), such as : different motivation
to absorb information, individual learning ability,
concentration, attention, perception, personality
structure of the recipient, the recipient’s interests
and needs which indicate the direction of thinking,
age, education, gender, professional, social, political,
religious , cultural identity etc.
Features that distinguish audience include spontaneity (Filipiak, 2004), because the audience is
formed spontaneously under the influence of various events, phenomena such as observers of events
in Ukraine in connection with the breaking of association negotiations with the EU (the authorities
will not sign an association agreement with the
EU at the Eastern Partnership Summit in Vilnius).
(http://wiadomosci.gazeta.pl/)
Another feature is instability - the audience is
an impermanent, momentary community which
operates as long as the event itself, having satisfied
its demand for information the audience ceases to
be interested in the event. This is especially evident during spectacular events such as the death
of Polish soldiers, journalists, or matters related to
the scandals associated with the stay of the Polish
Military Contingent in Iraq. The audience is interested as long as the news boils in the mass media,
being the reason for discussion, exchange of views;
however after a relatively short time, public opinion ceases to follow the development of events, the
subject gets quieter and by then hardly anyone remembers the case (which usually is used carefully
in cases of making disclaimers, the information itself at the moment of climax draws crowds, and it
happens that it is at times unfair for one party and
needs to be corrected according to the proprietary
law, but after some time, often too long (even several
years11), hardly anyone remembers about the situation and as a rule no one reads disclaimers written
post factum).
Lack of information traditions is an important
feature. The audience is looking for ad hoc communication medium, in order to satisfy information
needs. There is no tradition associated with the
habit of reading, listening or watching, it is rare that
a potential recipient subscribes to such specialized
journals as the vast majority of the public has a general knowledge and is looking for summarized information, synthetically and rationally to meet the
needs of the basic knowledge which is the topic of
discussion at a specific time and moment within the
society.
The studies of most popular media among public
opinion indicated the TV, which operates a “living”
word and image, the most suggestive, having a large
impact on the recipient on the first place. It was followed by the Internet. A report published by the Online Publishers Association (OPA), aptly named “One
11The apology posted on the newspaper Rzeczpospolita dated.
07.04.2009, No. 82 by the Member of Parliament Joachim Brudzinski,
for violation of personal dignity and editor of the weekly editorial secretary Fakty I Mity on TV 1 on November 1. 28.09.2006.
- 151 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Day in the Life. Ethnographic study of media consumption”, discovered that the Internet has earned
to be called a mass medium, just as it is deserved by
television or radio, and it does not lose its place both
in terms of time consumption of the medium and the
range. (Górak 2011). The Internet is a medium which
acts quickly; in fact, at the time an event occurs. The
third place among the most popular media was held
by radio - a medium easily accessible and universal,
listened to by everyone and everywhere.
Subsequent place was taken by press, (and with
it books and movies), which despite being superior to the radio in terms of diversity of its functions
and the reader is free to choose the time and place
in which to get familiar with the content, and most
importantly can return again and again to reading
the text or pass it on to others, no longer enjoys such
a high reputation in the age of Internet and new
technologies within the community. I imagine that
in several years the daily newspaper will be a very
luxurious good, available at a price of at least a dozen current zlotys per copy. Moment of relaxation with
a coffee and a paper edition of a newspaper in one’s
hands will become a kind of ennoblement and s confirmation of one’s status. (Agnieszczak 2013).
The efficiency of absorption of messages depends
on the recipients themselves who express interest
in the information through the prism of “benefit” of
information. (Golka 2008) People would much rather receive information that reinforces the attitudes
that the recipients already manifest. Incoming messages rarely change these attitudes, thus each new
piece of information which is inadequate to beliefs
already acquired is treated superficially.
Information Society (audience) expresses the
need for information with the following characteristics (Babik 2012):
•Number - measurable volume of information;
•Reliability of information (no twisting, suppressing, deceit, presumption);
•Timeliness of information, enabling to reach
the correct time to make appropriate decisions;
•Detailed information corresponding to the
subjective expectations of the recipients;
•Completeness of information;
•Communication features, proper form of communication, understandable for the recipient;
•The usefulness of information, relevance to the
recipient;
•The value of information, subjective gained
knowledge on the topic.
The recipient attempts to understand the intentions of the sender’s message, but if they feel “danger” or even distrust – they can either distance
themselves or oppose the influence, or at least immunize themselves against its content. They quickly
forget most of the information and communications
investing little mental and emotional effort in their
collection and remembering.
Information society can make the selection of information and prefers to reject information about the
world inconsistent with what it has observed or what
it fails to see in the real world that is contrary to the
information about it. Recipients prefer to reduce uncertainty than to collect and accumulate it in themselves, or simply through a change in behavior, or
through adding new cognitive elements, or simply by
inverting reality and the tendency to create one’s own
(no matter: real or not) idea of thought like “I know
better”. Rarely, but it happens, however, that upon
receipt of information the audience is based on other
sources, collates and compares them, trying to soak
up from these confrontations its point of reference. Incoming messages are therefore properly negotiated by
the collision with other rations, but are also subject to
adaptation to functioning in a given community opinion. (Babik 2012)
It’s easier to assimilate beliefs that are compatible
for the given social group with which the recipient
identifies. Much of the information that reaches the
public, is information very important for its function
in the world, often the manner and form of communication for the people is more important than the
content of the incoming messages. Media have such a power to attract recipients, as well as having many
persuasive techniques (cinema attracts with huge
posters, television promises interesting programs,
huge advertising billboards dominate on skyscrapers, newspaper headlines attract us to buy newspapers). Much of the information, despite appearances
of information focus is a pure entertainment (eg, rumors, series, and even political news), received messages gain meaning, or, conversely, are rejected in the
context of experiences and actions.
Conclusions
Informing the public is a multi-step process,
which consists of collecting information, processing
and distribution. The research established that the
conditions of existence of the process of informing
the following elements are necessary: sender, message, information channel, the recipients (as is clear
from the model in question by H. Lassweel). The basic idea contributing

to this process is an instance of
the content of the intention. Of considerable importance to the quality and reliability of information is
also the presence of various types of interference
during the transmission of the message, which can
significantly affect the quality and effect of communication (eg information noise / too much information). These disturbances have a significant impact
on the interpretation of the final message.
Among the factors influencing the formation of
public opinion we may also distinguish socio-cultural, psychological, technical factors (eg access to
the media and new technologies such as tablets),
economic and political. The way of getting information to the public due to the so-called. human factor
affecting the selection of information materials on
the basis of editorial policies such as the press title
is not without significance.
- 152 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
In conclusion, it is clear that public opinion is
the result of social dialogue which has appeared as
a result of the process of informing. It is the public
knowledge, its preferences and expectations is the
driving force and the power of successes and failures.
Literature:
1.Bakalarski K.(2004), Public relations a kształtowanie wizerunku menedżera. Scientific Publishing Group, Gdańsk
2.Bień F.(2007), Zarządzanie cyklem życia informacji. Boston IT Security Review,nr 3
3.Brinkley R.C. (1928), The Concept of Public Opinion in the Social Sciences. Social Forces, Vol. 6.
4.Dobek-Ostrowska B. (2007), Podstawy komunikowania społecznego. Wydawnictwo ASTRUM,
Wrocław
5.Filiciak M. ,Tarkowski A. (2010), Alfabet nowej
kultury: G jak gatekeeper.
6.Filipiak M. (2004), Homo Comunicans – wprowadzenie do teorii masowego komunikowania.
UMCS, Lublin
7.Goban-Klas T. , Sienkiewicz P. (1999), Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania. Wydawnictwo Fundacji Postępu Telekomunikacji, Kraków
8.Goban-Klas T. (2001), Media i komunikowanie
masowe. PWN, Kraków
9.Goban-Klas T.(2005), Media i komunikowanie
masowe, Teorie i analizy prasy, radia, telewizji
i Internetu. PWN, Warszawa
10.Golka M. (2008), Bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez) informacyjne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
11.Iłowiecki M. (1999), Media, władza, świadomość
społeczna, Pomorskie Towarzystwo Edukacyjne
FAMA, Bydgoszcz
12.Lasswell H.D. (1948), The Structure and function
of communication in society, [w:] The Communication of Ideas, (red.) L. Bryson, New York
13.Lewiński P. (2008), Retoryka reklamy. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,
Wrocław
14.Maslow A. (2009), Motywacja i osobowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
15.Nęcek R. (2010), Z prasy wzięte. Wydawnictwo
Salwador, Kraków
16.Noelle-Neumann E. (2004), Spirala milczenia –
opinia publiczna nasza skóra Społeczna. Zysk i Ska, Poznań
17.Roskin M.G., R.L. Cord, J.A. Medeiros, W.S. Jones
(2001), Wprowadzenie do nauk politycznych. Zysk
i S-ka, Poznań
18.Sieczkowski W. (2003), Fenomeny społeczne:
opinia publiczna i public relations. „Promenada”,
Wyższa Szkoła Promocji
19.Stafiej i Partnerzy( 2007), Krakowski Program
Dialogu Społecznego KPDS 2007 – 2010. Koncept
i moduł realizacyjny, Kraków
20.Szczepański J.(1972), Elementarne pojęcia socjologii. PWN, Warszawa
21.Tołstołucka- Heydrych J. (2007), Kształtowanie
opinii publicznej – materiały dydaktyczne. Poznań
22.Ustawa z dnia 26.01.1984 r., Prawo Prasowe, art. 1.
23.Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do
informacji publicznej (Dz.U. 2001 nr 112. poz.
1198)
24.Winterhoff-Spurt P. (2007), Psychologia mediów.
Wydawnictwo WAM, Kraków
25.Young J.T. (1923), New American Government and
Its Work
Website links
26.h t t p : // w i a d o m o s c i . g a z e t a . p l / w i a d o mosci/1,114871,15006696,Ukraina__100_tysiec y_osob_ demonst r uje _ poparc ie _ d la .ht ml,
(dostęp 25.11.2013 r.)
27.http://wiadomosci.wp.pl/kat,1356,title,Ulotki-nad-irakiem, ( dostęp 25.11.2013 r.)
28.Słownik łacińsko-polski, PWN, Warszawa 1973,
http://sjp.pwn.pl (dostęp:22.11.2013 r)
29.Agnieszczak R., W przyszłości prasa drukowana stanie się dobrem luksusowym, http://www.
polskatimes.pl/artykul/543373,w-przyszlosci-prasa-drukowana-stanie-sie-dobrem-luksusowym-po-kilkanascie-zlotych-za-egzemplarz,id,t.html,(dostęp 18.11.2013 r.)
30.Słownik Języka Polskiego, http://sjp.pwn.pl
(dostęp: 18.11.2013.)
31.Tomicki Ł., Rola publicystyki wojennej w kształtowaniu opinii społecznej i międzynarodowej,
http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,5688,
(dostęp: 18.11.2013)
32.Babik W., Informacja i jej zagrożenia w społeczeństwie informacyjnym, treść wykładu wygłoszona w dniu 9.11.2002, http://www.tuo.agh.
edu.pl/wb-informacja.pdf , (dostęp: 29.12.2012)
33.Kubicek H., Möglichkeiten und Gefahren
der
“Informationsgesellschaft”,
źródło:
http://www.fgtk.
informatik.uni-bremen.
de/ig/ WS99-00/st u-dienbr ief/index .ht ml
(dostęp 29.10.2012 r.), za J. Nowak.
34.Nowak J., Społeczeństwo informacyjne – geneza
i definicje, http://www.silesia.org.pl/upload/
(dostęp 29.10.2012 r.)
35.Wszołek K.R. , Czym jest kształtowanie opinii
publicznej?, http://www.krytykapolityczna.pl (
dostęp 21.10.2012)
36.Górak M., Internet to medium masowe jak
telewizja,
http://www.internetstandard.pl/
news/94372/Internet.to.medium.masowe.jak.
telewizja.html, (dostęp: 26.06.2011 r.)
- 153 -
Internet a uczestnictwo Polaków w kulturze
INTERNET A UCZESTNICTWO POLAKÓW W KULTURZE
Adam Byra
Byra A. (2013), Internet, a uczestnictwo Polaków w kulturze. Rozprawy Społeczne, 2 (VII), s. 154-164
Streszczenie: Współczesne media służące komunikowaniu przyczyniły się do powstania nowej formy spójności społecznej. Badacze uznali, że jest to nowa faza rozwoju społecznego – społeczeństwo sieciowe. Głównym medium generującym kontakty między ludźmi stał się Internet, który wyeliminował ograniczenia fizyczne i terytorialne, a dostęp do treści
kultury stał się bardziej egalitarny.
Charakterem kontaktów między użytkownikami Internetu zainteresowało się wielu autorów, którzy zajmują różne stanowiska, zarówno takie, które nie upatrują w tym medium zagrożenia dla bezpośrednich interakcji, jak i takie, które widzą
w nim przyczyny rozpadu społeczności opartych na bezpośrednich związkach.
Z ogólnopolskich badań społecznych wynika, że korzystanie z treści kultury on-line nie powoduje ograniczenia uczestnictwa w kulturze w innych formach, także w pozadomowych. Badania te pokazują, że Internet staje się kluczowym medium dostarczającym treści kultury i że za jego pośrednictwem partycypują w kulturze głównie młodzi mieszkańcy Polski.
Słowa kluczowe: Internet, społeczeństwo sieci, obieg treści kultury, charakter kontaktów, uczestnictwo w kulturze
Wstęp
Stosunki społeczne nawiązywane są w wyniku
wzajemnego komunikowania się ludzi. Celem komunikowania jest porozumiewanie się, do którego
wykorzystywane są różnorodne środki i symbole.
Współcześnie treści komunikatów przekazywane i odbierane są przy zastosowaniu komputerów.
Komputery, które stanowią nośniki informacji, odtwarzają je i przetwarzają. Tę ich właściwość wykorzystuje się także, gdy są one włączone w sieć Internetu, ponieważ to właśnie w Internecie odbywa się
nadawanie, przekazywanie i odbieranie informacji
na masową skalę. Internet wykorzystywany jest do
tego celu zarówno przez różnorodne instytucje, jak
i przez osoby. Co ważne, wszyscy użytkownicy Internetu mogą być zarówno nadawcami, jak i odbiorcami przekazów.
Internet stworzył dostęp do ogromnej bazy informacji. Może służyć do nauki, do zabawy, do bezinteresownego komunikowania się użytkowników,
tworząc tym samym przestrzeń do partycypacji
w kulturze. Przy jego pomocy użytkownicy mogą
zapoznać się z prasą, czytać książki, oglądać filmy,
słuchać muzyki oraz uczestniczyć w dyskusjach na
interesujące ich tematy. Internet jest zatem elektronicznym medium, w którym odbywa się nadawanie
i odbiór treści kultury.
Kulturalna oferta Internetu konkuruje z ofertą
mass mediów, do których można zaliczyć telewizję,
radio i prasę. Należy tu zauważyć, że jest on wykorzystywany także przez mass media do rozpowszechniania wybranych przekazów. Przez Internet
Adres do korespondencji: Adam Byra, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin,
można słuchać radia, oglądać programy telewizyjne
zarówno w trakcie ich nadawania, jak i w dowolnym
późniejszym czasie (np. wybraną audycję, film lub
odcinek serialu telewizyjnego). Indywidualni odbiorcy, korzystając z portalu YouTube, mogą wysłuchiwać interesujących ich utworów muzycznych.
Konsekwencje Internetu dla uczestnictwa ludzi
w kulturze są wieloaspektowe. Znacznie zmniejszyły się ograniczenia w dostępie do kultury. Internet
umożliwił dotarcie do jej dóbr również osobom, które w inny sposób nie mogłyby z tych dóbr korzystać
(można do nich zaliczyć m.in. osoby niepełnosprawne, o niskich dochodach, zamieszkałe w miejscach
odległych od ośrodków kultury). Wyeliminowanie
konieczności przemieszczania się, dysponowania
odpowiednimi środkami finansowymi, a nawet
zajmowania określonej pozycji w strukturze społecznej ułatwiło obcowanie z wybranym dziełem
z obszaru muzyki, malarstwa, rzeźby, filmu oraz
literatury. Dzięki temu łatwiej jest wyeksponować
własną twórczość. Łatwiej jest także o kontakt z odbiorcami i o uzyskanie od nich informacji na temat
swoich utworów. W związku z tym można stwierdzić, że dla wszystkich osób, które mają możliwość
korzystania z tego medium, dostęp do kultury stał
się bardziej egalitarny.
Zwiedzanie „wirtualnych muzeów”, korzystanie
z bibliotek Internetowych, słuchanie muzyki, czytanie prasy, czy zdobywanie wiedzy – to tylko niektóre umożliwiane przez Internet formy partycypacji
w kulturze. Podczas korzystania z tego medium
mamy do czynienia ze wszystkimi dziedzinami kultury symbolicznej określonych przez A. Kłoskowską: z nauką, sztuką, zabawą i również z religią.
Uczestnictwo w kulturze w celu jego analizy
można zawęzić do pewnej liczby wzorów zachowań. W niniejszym artykule wyodrębniono zacho-
- 154 -
wania Polaków dotyczące partycypacji w kulturze
za pośrednictwem Internetu oraz w jaki sposób
użytkownicy tego medium w Polsce uczestniczą
w obiegu treści kultury. Przedmiotem analizy jest
nieformalny obieg tych treści, który przejawia się
czytaniem książek on-line, ściąganiem plików z Sieci (tekstowych, muzycznych, filmowych), ich udostępnianiem oraz wymianą poprzez komunikatory.
W związku z tym można zadać pytanie: czy udział
w nieformalnym obiegu treści kultury poprzez Internet zastępuje uczęszczanie do kina, korzystanie
z bibliotek, zakupy książek, filmów oraz nagrań muzycznych?
Zakłada się, że warunki, jakie stwarza sieć cyfrowa zarówno dla udziału w nieformalnym jak i rynkowym obiegu kultury oraz charakter kontaktów
między internautami, sprzyjają konsumpcji treści
kultury dostępnych w sieci i partycypacji w kulturze poza siecią. Do analizy nakreślonego problemu
wykorzystano dane: publikowane przez Główny
Urząd Statystyczny, pochodzące z badań prowadzonych w ramach programu Obserwatorium Kultury
i zrealizowanych ze środków Narodowego Centrum
Kultury, pochodzące z badań wykonanych w ramach międzynarodowego projektu World Internet
Projekt Poland 2012 oraz opublikowane w Diagnozie Społecznej 2011.
W artykule omówiono także wyróżnione przez
A. Kłoskowską pojęcia układów kultury. Zajęto
się tu również próbą wskazania miejsca Internetu
w aspekcie tych pojęć oraz związanym z rozwojem
Internetu pojęciem społeczeństwa sieci.
Pojęcie społeczeństwa sieci
Obecność techniki we wszystkich dziedzinach
aktywności człowieka, jakkolwiek nie determinuje ona zmian społecznych, jest według M. Castellsa punktem wyjścia do analizy społeczeństwa.
Według tego autora technika stanowi potencjalną
zdolność do przekształcania się społeczeństw (Castells 2008). M. Castells wskazuje, że tego rodzaju
przeobrażenia zostały zapoczątkowane w wyniku
powstania w latach 70. XX wieku w Stanach Zjednoczonych sieci komputerowych ARPANET i następnie zmiany w nowy ich rodzaj – Internet. Rewolucję
zainicjowała mikroelektronika, przede wszystkim
pojawienie się mikroprocesora umożliwiającego
zbudowanie komputera. Położono wtedy nacisk na
urządzenia, które byłyby interaktywne, połączone w sieć i z których mogłyby korzystać jednostki.
Nowe technologie użyto do wytwarzania wiedzy
i do komunikacji symbolicznej. Specyficzne w tej
sytuacji było to, że powstała sieć między węzłami,
dzięki której bez udziału central można było zacząć
przekazywać dane, obrazy i dźwięk. Zastosowanie „języka cyfrowego” i sieciowy sposób łączności
stworzyły techniczną podstawę do budowy ogólnoświatowej komunikacji. Zauważyć można, że logika budowy sieci dobrze odpowiada wzrastającym
wymaganiom wielorakich interakcji społecznych.
Okazało się bowiem, że dzięki cyfrowym technikom informacyjnym logika taka może być zastosowana niemal we wszystkich rodzajach organizacji
i że w elastyczny sposób strukturyzuje działalność
ludzką.
Według wspomnianego autora techniki informacyjne oparte na wytwarzaniu, przetwarzaniu
i przesyłaniu informacji stały się źródłem produktywności, sterowania oraz kontroli społecznej.
Społeczeństwo, w którym wszystkie sfery życia
oraz jego strukturę zaczęły przenikać techniki informacyjne, nazwano społeczeństwem informacyjnym. Można także powiedzieć, że współczesne
społeczeństwo zostało nazwane przez badaczy społeczeństwem informacyjnym, ponieważ do sprawnego funkcjonowania wykorzystuje ono technologie informacyjne.
W gamie produktów tych technologii (z których
– przykładowo – korzystają przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe) zawiera się Internet, nazywany również siecią, cyberprzestrzenią lub Globalną
Infrastrukturą Informacyjną. Określa się go pojęciem sieci, ponieważ tworzą go łącza, które obejmują duże obszary geograficzne. Łącza te umożliwiają
„magazynowanie” i przepływ informacji, stanowią
więc swoistą infrastrukturę. Natomiast cyberprzestrzeń rozumiana jest jako społeczne medium służące kulturze, a zatem także komunikowaniu (jest
to więc przestrzeń informatyczna, w której spotykają się internauci) (Jeran 2004).
W społeczeństwie informacyjnym stosowane
są technologie informacyjne będące narzędziami
do korzystania z informacji gromadzonych na elektronicznych nośnikach. Technologie te wpływają na
interakcje między ludźmi, ponieważ dają im możliwość tworzenia informacji i udostępniania ich innym. Zatem Internet, stanowiący sieć połączonych
komputerów służącą komunikacji, jest współcześnie najważniejszym wytworem, w którym zastosowano technologie informacyjne. W Internecie informacja bez względu na to, gdzie jest zlokalizowana,
dostępna jest we wszystkich podłączonych do sieci
komputerach.
Rozwój mediów służących komunikowaniu dał
badaczom podstawę do stwierdzenia, że pojawiła
się nowa faza rozwoju społecznego – społeczeństwo sieciowe. T. Goban-Klas, charakteryzując pojęcie społeczeństwa sieciowego, stwierdza: „Sieć
to przecież siatka powiązań, a zarazem system zasobników – w najszerszym sensie system medialny.
Sieć to forma mediów, których treścią jest informacja, a istotą komunikacja” (Goban-Klas 2006, s. 47).
Jednak zdaniem tego autora adekwatnym terminem
do określenia współczesnego społeczeństwa jest
termin społeczeństwo medialne. Dominują w nim
kontakty społeczne zapośredniczone przez media,
a podstawę obiegu informacji istotnych dla działań
jednostek i organizacji stanowi infrastruktura medialna (Goban-Klas 2006).
Istotą współczesnego systemu komunikacyjnego
jest jego zorganizowanie oparte na komputerowym
- 155 -
usieciowieniu – Internecie. Za pośrednictwem tego
medium zrodziły się on-line (czyli poprzez sieć)
wspólnoty ludzi podzielających podobne wartości
i zainteresowania. Gdyby nawet komunikację potraktować jako cel sam w sobie, to internetowe usieciowienie rozwinęło ją na ogromną skalę. Nie bez
znaczenia jest fakt, że – jak stwierdza M. Castells
– powiązania w sieci przyczyniają się do tworzenia
miedzy ludźmi różnych słabych więzi, które są przydatne do dostarczania informacji, a także do otwierania nowych możliwości przy niskich kosztach (Castells 2008). Dzieje się tak dlatego, gdyż przepływy
informacji między węzłami – a w tym przypadku
między pozycjami społecznymi – w tej samej sieci
nie oddzielają żadne dystanse fizyczne, społeczne
czy kulturowe.
Charakteryzując „świat sieci” S. Partycki pisze
„W cyfrowych sieciach generowane są nowe formy
spójności społecznej o zasięgu globalnym, udział
w nich zarówno jednostek, jak i złożonych zbiorowości społecznych jest obecnie źródłem społecznego i kulturowego awansu” (Partycki 2011, s. 62). Pisze też, że zminimalizowane działania restrykcyjne,
jednakowe prawa jednostek, brak przymusu, to warunki, jakie dla komunikacji stwarzają sieci cyfrowe. Komunikację tę od bezpośredniej (face-to-face)
odróżniają takie cechy jak:
1.aprzestrzenność – ponieważ nie występują
ograniczenia fizyczne w tym również terytorialne,
2.asynchroniczność – komunikacja nie musi następować w tym samym czasie (możliwe jest
opóźnienie),
3.acielesność – bez obecności fizycznej, istotny
jest tekst lub obraz,
4.astygmatyczność – brak stygmatów w komunikacji,
5.anonimowość – biorący udział w komunikacji
nie muszą ujawniać swojej tożsamości.
M. Castells pisze, że kulturze kształt nadaje komunikacja i powołuje się przy tym na następujące
słowa Postmana: „nie postrzegamy […] rzeczywistości […] jaką jest, ale (przez to) jakimi są nasze języki.
A naszymi językami są nasze media” (Castells 2008,
s. 336). Rodzą się z związku z tym pytania: czy komunikowanie się za pośrednictwem sieci cyfrowych
stanowi zagrożenie dla kontaktów bezpośrednich
między ludźmi oraz jaki ma ono wpływ na ich uczestnictwo w kulturze symbolicznej? Należy zatem przystąpić do próby odpowiedzi na te pytania.
Kultura symboliczna – jej dziedziny i układy
Do kultury należą materialne i duchowe wytwory człowieka. A. Kłoskowska wyodrębniła kategorię
kultury symbolicznej, która nie służy do zaspokojenia potrzeb biologicznych człowieka i nie dotyczy
społecznego współżycia, jest wobec tego według autorki przerostem procesów semiotycznych „ponad
ich praktyczne użyteczne zastosowanie”, a zatem
„poza granice funkcji sygnalizacyjnych oraz bez-
pośrednio instrumentalnych” (Kłoskowska 1983, s.
170). Tę kategorię kultury wyróżnia więc cecha autoteliczności, w której obszarze mamy do czynienia
z dziedzinami nauki, sztuki, zabawy i religii.
“Czynność formułowania oraz odbierania i interpretowania symbolicznych przekazów” jest według
A. Kłoskowskiej uczestnictwem kulturalnym (Kłoskowska 1972). Jest to proces interakcji, podczas
którego dochodzi do wymiany takich przekazów.
Dwie główne formy uczestnictwa w kulturze określają życie symboliczne społeczności. Są nimi twórczość oraz jej odbiór. Druga forma polega na recepcji dostępnych praktycznie każdemu człowiekowi
przekazów pośrednich, do których należą: piśmiennictwo, film, program radiowy i telewizyjny.
Według tej autorki badania nie dotyczą jednak
ani twórczości, ani też rezultatów odbioru kultury,
ale warunków, w jakich ludzie uczestniczą w kulturze, oraz wyborów, których dokonują w zakresie
rodzajów przekazów kulturalnych. Uczestnictwo
kulturalne określa więc odbiór tych „przekazów ujmowany w powiązaniach i zależnościach od głównych elementów struktury społecznej” (Kłoskowska 1983, s. 431).
A. Kłoskowska wyróżniła trzy układy w których
przebiega uczestnictwo w kulturze. Za kryterium
klasyfikacyjne przyjęła ona charakter kontaktów
zachodzących pomiędzy nadawcą i odbiorcą, w tym
sposób komunikowania przekazu. Pierwszy układ
nazwała układem pierwotnym, ponieważ występuje w nim przewaga kontaktów trwałych bezpośrednich (face-to-face) i nieformalnych, podczas których
dokonują się akty komunikowania.
Drugi układ kultury, nazwany również instytucjonalnym, dotyczy także kontaktów bezpośrednich,
ale dokonujących się w sposób formalny. Interakcje
w tym układzie nie mają charakteru dowolnego a są
określone instytucjonalnie. Ponadto nadawca ma
przewagę nad odbiorcą, przykładem czego może być
kontakt między aktorem i widzem: widzowi przypisana jest tylko rola odbiorcy zobowiązanego do możliwie pełnej i intensywnej recepcji.
Trzeci układ autorka nazwała układem środków
masowego przekazu, w którym nadawca i odbiorca
nie kontaktują się ze sobą bezpośrednio. Działanie
nadawcy jest sformalizowane – regulowane przez
instytucje. Ten układ według autorki dotyczy przekazu informacji przez radio, telewizję, a także pismo
(gazety, książki). Odbiorcy mają swobodę wyboru
rodzaju przekazu i momentu odbioru – funkcjonują
w sposób nieformalny (Kłoskowska 1983).
Podczas gdy A. Kłoskowska dokonała rozróżnień w zakresie rodzajów partycypacji w kulturze,
w Stanach Zjednoczonych powstała i rozwijała się
nowa forma komunikowania przekazów poprzez
wykorzystanie połączonych sieciowo komputerów.
Tę formę komunikowania nazwano Internetem. Za
symboliczny początek Internetu w Polsce uznawany
jest rok 1991. Jednak dopiero w pierwszych latach
XXI wieku nastąpił w Polsce duży wzrost liczby jego
użytkowników.
- 156 -
Internetu nie można zaliczyć do żadnej formy komunikacji wyróżnionej przez A. Kłoskowską. Biorąc
pod uwagę kryteria, według których autorka wyróżniła trzy układy kultury, Internet przejawia niektóre cechy układów pierwszego i trzeciego. Służy
do nieformalnych kontaktów między osobami, które także mogą uzyskać cechę trwałości. Kontakty te
nie są jednak bezpośrednie. Komunikaty nadawane
poprzez Internet mogą mieć również charakter formalny i być kierowane zarówno do licznych odbiorców, jak i do pojedynczych osób. Powstaje więc pytanie: czy Internet jest następnym czyli czwartym
układem kultury?
Charakter kontaktów między użytkownikami
Internetu znalazł się w polu zainteresowania wielu autorów. M. Szpunar zwraca uwagę, że – mimo iż
komunikacja w Sieci przebiega za pośrednictwem
komputerów – nie należy zapominać o komunikujących się osobach, które znajdują się po różnych stronach łączy. Stwierdza, że powstałe w środowisku
wirtualnym społeczności różnią się od społeczności
„ze świata fizycznego” jedynie „platformą kontaktów” (Szpunar 2006, s. 159) Wymienia trzy rodzaje
kontaktów, z jakimi mamy do czynienia w przypadku komunikowania przy użyciu komputerów:
1.kontakty, które zostały zawarte w środowisku wirtualnym i nadal tylko w nim trwają,
2.kontakty, które zostały zawarte w środowisku wirtualnym, lecz wykraczają poza to środowisko, ponieważ są kontynuowane w środowisku realnym (face-to-face),
3.kontakty, które zostały zawarte w środowisku realnym przy jednoczesnym wykorzystaniu środowiska wirtualnego wyłącznie w celu
formalnej komunikacji (np. e-mailowej dot.
biznesu) (Szpunar 2006, s. 159). Według tej
autorki Internet nie jest zagrożeniem dla bezpośrednich kontaktów ludzi, lecz jest ich kolejnym źródłem. Osoby, które intensywnie korzystają z tego medium również bardzo często
bezpośrednio kontaktują się z innymi ludźmi.
Interakcję dokonującą się za pośrednictwem
komputerów nazywa się interakcją zapośredniczoną lub też mówi o komunikacji face-to (via monitor)
-face. Podkreśla się brak w niej niewerbalnych elementów komunikowania określanych jako mowa
ciała (np. gesty, mimika twarzy). M. Szpunar stwierdza, że w odpowiedzi na tę sytuację w Internecie
pojawiły się emotikony jako swoiste symbole służące wyrażaniu uczuć. Poza tym ludzie przenoszą
do sieci bagaż własnych emocji, który wynika z ich
doświadczeń (Szpunar 2006).
Podobne stanowisko zajmuje B. Przywara, pisząc, że powstające w rzeczywistości wirtualnej
więzi mają cechy podobne do więzi w świecie realnym. W wyniku prowadzonych rozmów on-line pojawiają się przyjaźnie, dochodzi do kłótni, realizują
się różne „odcienie” relacji miedzy osobami. Przyjazne lub nieprzyjazne nastawienie przenoszone
jest do realnego życia. W Internecie mamy także do
czynienia ze swoistą stratyfikacją. Chociaż wiek lub
wykształcenie mogą nie mieć znaczenia, to miejsce
w hierarchii określać może osobowość internauty
lub jego staż w społeczności internetowej. Przy takim podejściu rzeczywistość w świecie wirtualnym
jest przedłużeniem realnej „przestrzeni społecznej”
(Przywara 2006).
Inne stanowisko prezentuje J. Mikułowski Pomorski, który stwierdza, że współczesne możliwości komunikacyjne uwolniły ludzi od wpływu
grup lokalnych. Kontakty między osobami tracą
holistyczny charakter. Podlegają fragmentaryzacji
wynikającej ze swobody i braku ograniczeń komunikacyjnych. Ludzie poprzez Sieć łączą się ze sobą
w określonych ważnych dla nich pojedynczych
sprawach, stąd ich kontakty ulegają rozdrobnieniu
i specjalizacji. Jednostka nie uczestniczy już w grupie, a jedynie wchodzi w związki komunikacyjne
z wybranymi ludźmi w wąskim zakresie tematycznym. Tego rodzaju kontakty powodują rozpad społeczności opartej na bezpośrednich związkach, co
według wspomnianego autora dowodzi, że jesteśmy
świadkami dokonującej się zmiany społecznej. Społeczeństwo przemysłowe ulega przekształceniom,
w wyniku których wyłonić się powinno nowe miejsce „człowieka w przestrzeni zarówno wirtualnej
jak i realnej” (Mikułowski Pomorski 2006, s. 101).
Internet może być traktowany instrumentalnie:
1) jako narzędzie do zdobycia dóbr (zakupy, sprzedaż, operacje finansowe, korzystanie z nauczania na
odległość), 2) jako środek komunikacji, 3) do uzyskiwania różnorodnych informacji (np. o cenie tych
samych produktów oferowanych przez różnych
sprzedawców). W innym aspekcie Internet umożliwia doznawanie przeżyć autotelicznych związanych
z uczestnictwem w kulturze (czaty, pogaduszki, słuchanie muzyki, oglądanie filmów itp.)
Zaspokajanie potrzeb intelektualnych i estetycznych oraz uczestnictwo w kulturze to wskazana przez A. Sicińskiego jedna z dziedzin, w której
można wyodrębnić całość nazywaną stylem życia. Autor ten definiuje styl życia grupy jako „specyficzny zespół codziennych zachowań członków
owej zbiorowości, stanowiący manifestację ich położenia zbiorowego, a dzięki temu umożliwiający
ich społeczną identyfikację” (Siciński 1978, s. 17).
Natomiast przez styl życia określonego człowieka
rozumie „znamienny dla niego zespół codziennych
zachowań, będący manifestacją cech osobowościowych, przejawem ‘identyczności’ danej jednostki”
(Siciński 1978, s. 17).
W związku z tym kontakty osoby z wytworami
kultury, takie jak: chodzenie do teatru, zwiedzanie
muzeów i wystaw artystycznych, chodzenie do instytucji muzycznych, korzystanie z bibliotek, będące zachowaniami, które są bezpośrednio obserwowalne, należą do sposobów manifestacji położenia
społecznego danej osoby.
Można więc zadać pytanie: w jaki sposób osoby
uczestniczące w kulturze poprzez Internet manifestują swoje położenie społeczne? Należy stwierdzić,
że manifestacja ta zmieniła charakter. Może się ona
- 157 -
odbywać w przestrzeni wirtualnej, w której jednak
nie ma możliwości prowadzenia zewnętrznej (bezpośredniej) obserwacji zachowań wskazujących na
pozycję jednostki w strukturze społecznej. Ponadto prezentacja pozycji społecznej internauty dokonująca się w cyberprzestrzeni znana jest jedynie
osobom przez niego wybranym. Także rodzaj treści
kultury, z jakich jednostka korzysta w Internecie,
może być znany bezpośrednio osobom, z którymi
wchodzi ona w interakcje poprzez to medium.
Czy jednak dziś można mówić o manifestacji pozycji społecznej poprzez sposób uczestnictwa w kulturze? Jak wskazuje Z. Bauman, badacze
stwierdzili, że kultura wyższa już nie istnieje, a elity
zalecają zaspokajanie wszelkich gustów bez stosowania jakichkolwiek preferencji. Sztuka nie wpływa już na stratyfikację społeczną. Straciła funkcję
odtwarzania hierarchii społecznej, ponieważ służy
realizowaniu różnorodnych indywidualnych potrzeb. W kulturze społeczeństwa konsumentów
nie ma norm, lecz są tylko oferty. Autor ten pisze:
„sieci zastępują miejsce struktur, a gra w przyłącz
się i odłącz i niekończące się ciągi nawiązywanych
i zrywanych połączeń zastępuje trwałe więzi” (Bauman 2011, s. 120).
E. Migaczewska stwierdza, że współczesne interakcje, które dokonują się za pośrednictwem mediów, w tym poprzez Internet, są tak samo istotne
jak interakcje tradycyjne. Według niej Internet postrzegany jako sieć służąca komunikacji jest medium niezwykle komfortowym i ekonomicznym.
Aby być nadawcą lub odbiorcą treści wystarczy
posiadać komputer podłączony do tej Sieci. Jednym
z przykładów aktywności ludzi w ramach uczestnictwa w kulturze za pośrednictwem Internetu jest
możliwość czytania w Sieci gazet, bezpośredniego
komentowania i prowadzenia dyskusji na temat ich
treści z innymi czytelnikami jak i z autorami artykułów (Migaczewska 2006). Należy zatem przystąpić do omówienia partycypacji Polaków w kulturze
poprzez Internet.
Uczestnictwo w kulturze za pośrednictwem Internetu
Do korzystania z Internetu można używać komputerów stacjonarnych, komputerów przenośnych
(laptopów, netbooków), tabletów, smartfonów oraz
zwykłych telefonów komórkowych. Należy sądzić,
że dostęp do Internetu poprzez komputery osobiste użytkowane w domu nadal stwarza najlepsze
warunki do uczestnictwa w kulturze z wykorzystaniem tego medium. Główny Urząd Statystyczny
systematycznie przeprowadza badania odnoszące
się do aspektów partycypacji Polaków w kulturze,
a także badania dotyczące wykorzystania technologii informacyjnych, w tym w gospodarstwach domowych. Gospodarstwem domowym jest określany
„zespół osób spokrewnionych lub niespokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się” (http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_
PLK_HTML.htm?id=POJ-176.htm).
Z publikacji GUS „Kultura 2010” wynika, że dostęp do Internetu w gospodarstwach domowych
w Polsce z roku na rok zwiększa się. Gdy w 2008 r.
na 1000 gospodarstw domowych przypadało 491
komputerów osobistych z dostępem do Internetu,
to w 2010 r. takich gospodarstw było już ich 693.
W 2010 roku najwięcej komputerów w przeliczeniu na 1000 gospodarstw znajdowało się w gospodarstwach osób pracujących na własny rachunek
(1153). W następnej kolejności pod tym względem
sytuowały się gospodarstwa pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych (1100),
kolejnymi były gospodarstwa pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych (762), rolników (668) i emerytów (290). Najmniej komputerów
osobistych z dostępem do Internetu posiadały gospodarstwa rencistów (266 na 1000 takich gospodarstw) (Kultura 2010).
Nie wszystkie osoby korzystające z Internetu
wykorzystują go do uczestnictwa w kulturze, ale
brak dostępu do tego medium wyklucza taką możliwość. Procentowy udział gospodarstw domowych
posiadających dostęp do Internetu w domu w ogólnej liczbie takich gospodarstw zaprezentowany jest
w publikacji GUS-u: „Społeczeństwo informacyjne
w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 20072011” (Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych z lat 2007 – 2011). Wynika z nich, że w 2011 r. dostępu do Internetu w domu
nie posiadało 33% gospodarstw domowych, jakkolwiek od 2007 r. odsetek ten zmniejszył się o 26%.
W 2011 r. występował duży dystans w zakresie do-
Tabela 1. Gospodarstwa domowe posiadające dostęp do Internetu w domu (w %).
Wyszczególnienie
2007
2008
2009
2010
2011
Gospodarstwa bez dzieci
35
41
50
54
56
60
65
Ogółem
Gospodarstwa z dziećmi
Gospodarstwa w miastach
powyżej 100 tys. mieszkańców
Gospodarstwa w miastach
poniżej 100 tys. mieszkańców
41
53
50
44
48
61
56
50
59
75
65
Obszary wiejskie
29
36
50
Źródło: Dane zaczerpnięte z opracowania GUS, publikacje elektroniczne (www.stat.gov.pl).
- 158 -
63
83
67
88
69
72
56
61
67
stępu do Internetu w domu między gospodarstwami z dziećmi, a gospodarstwami bez dzieci. Różnica
ta wyniosła 32% na korzyść gospodarstw z dziećmi. Zmiany w dostępie do Internetu w latach 20072011 poprzez urządzenia użytkowane w gospodarstwach domowych przedstawia tabela 1.
Innym źródłem danych są wyniki badań zrealizowanych w 2012 r. (w dniach 16.04-20.05.2012)
w ramach międzynarodowego projektu World Internet Projekt. Wynika z nich, że dostęp do Internetu w domu posiada 69%, a korzysta z niego przynajmniej od czasu do czasu 64% mieszkańców Polski
w wieku 15+. Internetowe łącze ma w domu (jak
również użytkuje Internet) ponad 90% osób w grupach wiekowych 15-19, 20-24, 25-29 lat. W każdej
kolejnej starszej grupie wiekowej odsetek Polaków
posiadających dostęp do Internetu w domu zmniejsza się, podobnie jak odsetek użytkujących go.
W najstarszej grupie wiekowej (60+) odsetek ten
wynosi odpowiednio 29% i 22% (World Internet
Projekt Poland 2012).
Według danych GUS w Polsce w 2011 r. prawie
58% osób w wieku 16-74 lata korzystało z Internetu
co najmniej raz w tygodniu (regularnie). W 2010 r.
odsetek ten wynosił 55%, podczas gdy w Unii Europejskiej – 65%. Najwięcej regularnych użytkowników Internetu w Polsce w 2011 r. zaobserwowano
w grupie wiekowej 16-24 lata (ponad 90%). W kolejnych grupach wiekowych odsetek takich użytkowników był wyraźnie mniejszy. W grupie wiekowej
55-64 wynosił już tylko około 30%, a w grupie 6574 – 10%.
Analizując dane z badań GUS, dotyczących wykorzystania Internetu w sprawach prywatnych
można wśród nich wyróżnić następujące przypadki świadczące o partycypacji Polaków w kulturze
symbolicznej za pośrednictwem Internetu: 1) udział
w czatach lub forach dyskusyjnych i korzystanie
z serwisów społecznościowych, 2) czytanie pamiętników internetowych (blogów).
Dane pokazują, że różnice między grupami wiekowymi w odsetkach osób biorących udział w wy-
Tabela 2. Odsetek osób deklarujących udział w czatach lub internetowych forach dyskusyjnych i korzystających z serwisów społecznościowych oraz czytających pamiętniki internetowe.
Wyszczególnienie
Ogółem
Udział w czatach lub forach dyskusyjCzytanie pamiętników internetonych i korzystanie z serwisów spowych (blogów)
łecznościowych
2010
32
Płeć
2011
2010
39
7
39
8
Mężczyźni
33
16-24
74
82
21
17
22
4
Kobiety
25-34
32
51
35-44
34
65-74
2
45-54
55-64
Podstawowe lub gimnazjalne
Średnie
Wyższe
Uczniowie i studenci
Pracownicy najemni
Pracujący na własny rachunek
Bezrobotni
Emeryci i inni bierni zawodowo
Miasta powyżej 100 tys. mieszkańców
Miasta poniżej 100 tys. mieszkańców
Wiek
39
62
43
9
Wykształcenie
30
13
4
35
29
45
Status zawodowy
35
55
9
2011
9
8
10
22
10
12
3
3
7
1
8
3
2
9
10
24
26
6
13
7
14
78
85
33
38
6
7
37
44
10
11
38
47
38
45
9
13
Miejsce zamieszkania
33
39
8
8
3
8
Obszary wiejskie
27
35
7
Źródło: Dane zaczerpnięte z opracowania GUS, publikacje elektroniczne (www.stat.gov.pl).
- 159 -
9
9
3
9
7
mienionych formach kultury są skorelowane z wiekiem osób. Odsetek osób, które w określony wyżej
sposób uczestniczyły w kulturze, malał w każdej
kolejnej starszej grupie wiekowej. Udział w czatach
lub forach dyskusyjnych i korzystanie z serwisów
społecznościowych w 2011 r. zadeklarowało 82%
osób w wieku 16-24 lat i tylko 2% w wieku 65-74
lat. Pod względem statusu zawodowego największe
udziały stwierdzono w grupie uczniów i studentów.
W tej grupie odsetek osób czytających blogi był prawie trzykrotnie wyższy niż wśród pracowników
najemnych oraz osób pracujących na własny rachunek. Odsetki osób deklarujących w latach 20102011 kontakt z treściami kultury poprzez Internet
w dwóch wymienionych wyżej formach w odniesieniu do wieku tych osób, poziomu wykształcenia, aktywności zawodowej i miejsca zamieszkania przedstawia tabela 2.
Pobieranie i czytanie czasopism on-line w 2011
r. zadeklarowało 18% ogółu Polaków, a wśród osób,
które korzystały z Internetu – 29%. W roku tym
40% internautów brało udział w czatach i forach
dyskusyjnych. Na udział w kulturze za pośrednictwem Internetu wskazuje również używanie przez
internautów programów do wymiany plików filmowych i muzycznych. Według danych GUS czynności
takie w 2011 r. wykonywało 24% z nich.
Na sposób uczestnictwa Polaków w kulturze
wskazuje zjawisko nieformalnej wymiany treści
kultury. Wyniki badań poświęconych temu zjawisku, a zrealizowanych w 2011 r. ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu Obserwatorium Kultury opisują, jak wśród Polaków
korzystających z Internetu krążą treści kultury (Raport z badań. Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja
treści). Wskazują też, w jaki sposób Polacy „zdobywają” książki, muzykę i filmy.
Internet a nieformalny obieg treści kultury
Czytanie książek on-line, odbiór treści multimedialnych w streamingu (nadawanych w czasie rzeczywistym – bez konieczności ściągania plików),
wymiana poprzez komunikatory (e-mail), ściąganie
z sieci peer-to-peer (od użytkowników Internetu
udostepniających dane – głównie muzykę – z komputerów w których zainstalowali program peer
-to-peer), ściąganie ze stron www (otwieranych
i wyświetlanych za pomocą przeglądarki internetowej) to typy nieformalnego obiegu treści kultury.
W 2011 r. w sferze tej uczestniczyło 33% Polaków
i zajmowała ona drugie miejsce po mediach masowych takich jak radio i telewizja (Raport z badań.
Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści).
Według raportu z wymienionych badań w 2011
r. 25% Polaków uczestniczących w nieformalnym
obiegu treści nie kupowało żadnych treści w obiegu rynkowym. W formalnym tj. rynkowym obiegu
treści kultury brało udział 13% obywateli naszego
kraju. Można sądzić, ze Internauci są znacznie aktywniejszymi odbiorcami kultury niż osoby nie-
korzystające z Internetu. Książki były kupowane
przez 14% internautów i 5% osób które z Internetu nie korzystają. Podobnie książki były pożyczane
przez 25% internautów i 7% nieinternautów. Osoby,
które korzystały z Internetu i ściągały pliki kupowały najwięcej książek, filmów i muzyki, a także
były najliczniejszą kategorią osób pożyczających sobie treści kultury. Wydaje się zatem, że nieformalny
obieg treści kultury nie zastępuje jej obiegu formalnego i sprzyja uczestnictwu w pozainternetowych
formach kultury (Raport z badań. Obiegi kultury.
Społeczna cyrkulacja treści).
Należy stwierdzić, że Internet jest także współczesnym pośrednikiem w dostępie do kultury, która
znajduje się poza nim. Informacje on-line o wydarzeniach artystycznych, nowościach na rynku filmowym czy muzycznym, są łatwiej dostępne niż te,
które są dostarczane tradycyjnymi kanałami, czyli
w prasie, telewizji, radiu lub przy pomocy plakatu.
Ponadto nadawcy przekazów z dziedziny kultury
prezentują w sieci recenzje i materiały promocyjne (np. dotyczące wydawanych książek). Wymiana
opinii, dyskusje na temat wydarzeń kulturalnych,
wzajemne polecanie interesujących treści poprzez
Internet stanowi również element pośrednictwa
w dostępie do kultury poza Internetem.
W Sieci dostępne są repertuary kin i teatrów,
prezentacje festiwali różnych sztuk, prezentacje
reżyserów i autorów tych sztuk. Poprzez sieć można zarezerwować miejsca na seanse w kinach. Bilety
na niektóre z nich mogą się okazać niedostępne bezpośrednio w kasie kina z powodu pełnej rezerwacji
dokonanej on-line.
Ważnym przykładem pośrednictwa Internetu
w dostępie do kultury jest sposób funkcjonowania
współczesnych bibliotek. Poprzez sieć można korzystać z elektronicznego katalogu książek, zamawiać
je i prolongować. Możliwe jest korzystanie z czytelni
wirtualnych, czytanie czasopism on-line, a także dostępne są informacje o organizowanych przez biblioteki wydarzeniach kulturalnych. Należy wspomnieć
o bibliotekach internetowych, z których wiele oferuje
bezpłatnie książki do czytania w Internecie i umożliwia ich kopiowanie. Powstaje portal internetowy Lubelska Biblioteka Wirtualna na którym udostępnione
będą zbiory książek z lubelskich bibliotek uniwersyteckich i z publicznych bibliotek Lublina i Zamościa.
W Internecie pojawili się również usługodawcy, którzy odpłatnie udostępniają podręczniki akademickie
w formie elektronicznej.
Internet stworzył tak ogromny potencjał komunikacyjny, że jest on atrakcyjny nie tylko dla jednostek,
ale także dla środków przekazu masowego. Medium
tego nie pominęła prasa. Jednym z przykładów rozwoju form dostępu do treści kultury jest oferta usług
e-prasy. Poprzez Sieć gazety mogą docierać do znacznie szerszego kręgu czytelników niż poprzez ich
dystrybucję w wersji papierowej. Na „zatłoczonym”
rynku informacji i wobec rozwoju infrastruktury
internetowej mass media, a szczególnie prasa, żeby
sprostać wymaganiom czytelników zaoferowała sze-
- 160 -
roki katalog usług dostępnych tylko w Internecie. Są
to elektroniczne wydania gazet w różnych wersjach,
poszerzonych, okrojonych lub też będących odpowiednikami wydań drukowanych.
Gazeta elektroniczna ma w wielu aspektach
przewagę nad gazetą tradycyjną. Jej wersja internetowa, bez ograniczeń miejsca zarówno dla tekstu,
jak i dla ilustracji, może być w ciągu dnia wielokrotnie aktualizowana (Migaczewska 2006). Wydania
ogólnopolskie są łączone z wiadomościami z regionu, podobnie jak przy wydaniach lokalnych pojawiają się „doniesienia” z regionu oraz z kraju. Dowolna
ilość miejsca, jaka może być przeznaczona dla wydań cyfrowych, pozwala także na publikowanie różnego rodzaju tematycznych dodatków. Przykładami
są w tym przypadku zarówno internetowe wydania
ogólnopolskiego dziennika „Rzeczpospolita”, który
publikuje dodatki dotyczące wydarzeń kulturalnych, historii i nauki, jak i internetowe treści lokalnego „Tygodnika Zamojskiego”, w którym oprócz
takich działów jak Kultura, Obyczaje, Historia, Rozrywka prezentowane są i codziennie aktualizowane
wiadomości z regionu, kraju i świata, także te dotyczące kultury.
Wyszukiwarki internetowe umożliwiają błyskawiczne dotarcie do poszukiwanych tytułów prasowych, jak też do konkretnych artykułów, czy też wydań archiwalnych. Można zaprenumerować gazety
w wersji elektronicznej oraz wykupić dostęp to treści
redagowanych przez specjalistów (serwisy ekonomiczne, prawne itp.). Wspomniany dziennik „Rzeczpospolita” następująco zachwala swoje e-wydanie:
„zamawiając dostęp do e-wydania, zyskujesz możliwość przeglądania Rzeczpospolitej bezpośrednio
na ekranie swojego komputera. Codziennie o szóstej
rano otrzymujesz najnowszy numer. Możesz przeczytać Rzeczpospolitą zanim otworzą kioski z prasą”
(http://www.rp.pl/temat/612745.html).
Istotną zaletą Sieci jest to, że czytelnicy elektronicznych gazet mogą przedstawiać swoje opinie
bezpośrednio pod tekstami i konfrontować je z opiniami innych czytelników. Opinie te użytkownik Internetu formułować może w dowolnym momencie
i opublikować natychmiast. Możliwy jest także kontakt czytelników z autorami artykułów; e-mailem
lub na organizowanym przez portal gazety czacie.
Niektóre gazety kierują czytelników na strony na
których mogą oni prezentować własne artykuły,
„wrzucać” fotografie i informować o wydarzeniach.
Swoim odbiorcom, którzy chcą przejawiać taką aktywność Dziennik Wschodni poleca strony „Moje
Miasto” (MM Lublin, MM Zamość, MM Lubartów,
MM Puławy).
Niekorzystanie z Internetu w niektórych okolicznościach utrudnia lub nawet uniemożliwia
partycypację w określonych formach kultury (np.
publikowanie i wymianę opinii w e-prasie), ale też
korzystanie z dóbr kultury, takich jak zbiory biblioteczne, czy uczestnictwo w wydarzeniach artystycznych, o których informacje dostępne są wyłącznie w Sieci.
W latach 2007-2009 zaobserwowano spadek zakupów prasy i książek oraz zmniejszyła się liczba
Polaków chodzących do kina (Diagnoza społeczna
2011, s. 118). Jednak w tym okresie wzrosła sprzedaż biletów do kina, co wskazuje, że osoby chodzące do kina zaczęły jeszcze częściej to robić. Badania
wykazały, że spadek aktywności kulturalnej wystąpił głównie wśród osób niekorzystających z Internetu. Przede wszystkim te osoby rezygnowały
z zakupu gazet oraz z chodzenia do kina. Jednocześnie internauci czytający regularnie gazety w Sieci
najrzadziej rezygnowali z zakupu prasy, podobnie
jak regularnie ściągający filmy i muzykę z Internetu
rzadziej rezygnowali z uczęszczania do kina.
Z wyników badań Diagnozy społecznej z 2011
roku wynika, że 37% internautów przynajmniej raz
było w ostatnim miesiącu w teatrze, w kinie lub na
koncercie, podczas gdy w ten sposób uczestniczyło
w kulturze 6% osób niekorzystających z Internetu
(Diagnoza społeczna 2011, s. 333). Przedstawione
różnice nie wynikają jedynie z faktu korzystania
z Internetu przez pierwszych i niekorzystania przez
drugich. Analizę uczestnictwa kulturalnego dokonuje się w odniesieniu do takich cech jak: płeć, wiek,
zawód, miejsce zamieszkania, wyksztalcenie, dochód na osobę w rodzinie i pochodzenie społeczne.
Ujawnia ona wpływ wykształcenia lub innej cechy
na sposób partycypacji w kulturze. Jednak już samo
korzystanie z informacji, jakie oferuje Sieć może się
przyczynić do zwiększenia częstości kontaktów
z pozainternetowymi treściami kultury.
Za internautę uważa się osobę, która co najmniej
raz w miesiącu korzysta z Internetu. Wśród nich
wyróżnić należy grupę (kategorię) internautów intensywnie korzystających z Internetu. Są to osoby
które z tego medium korzystają codziennie po kilka
godzin. Wg danych z 2009 r. 42% tych osób zadeklarowało, że kilka razy w roku bywało na koncertach. W przypadku chodzenia do kina wskaźnik ten
wyniósł 74%. Różnica w tym zakresie miedzy nimi,
a przeciętnymi odbiorcami kultury w Polsce jest
ogromna. Dla porównania, w 2009 r. na koncerty
przynajmniej raz w roku udawało się 16% ogółu Polaków, a do kina 30% (Raport z badań. Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści. s. 47). Zatem osoby,
które bardzo intensywnie korzystają z Internetu są
bardzo aktywnymi (ponadprzeciętnymi) uczestnikami kultury w jej formach pozadomowych.
A. Tyszka, charakteryzując uczestnictwo kulturalne wymagające kontaktów z pozadomowymi
instytucjami kulturalnymi, wyróżnił uczestnictwo
aktywne i wszechstronne, które oznacza regularny
kontakt z różnymi formami kultury. Według autora
ludzie tej kategorii stale uczęszczają do kina, teatru,
na koncerty, odczyty, na wystawy i do muzeów, a ponadto czynnie poszukują okazji kulturalnych i posiadają aktualne informacje o imprezach kulturalnych (Tyszka 1972). W czasie, gdy dokonywał tego
rodzaju wyróżnienia, Internet w Polsce nie istniał.
Współcześnie w wyniku przeniesienia do Internetu informacji o kulturze, poszukiwanie okazji do
- 161 -
kontaktów z treściami kultury, jak również uzyskiwanie informacji o imprezach kulturalnych odbywa
się przede wszystkim w Sieci, niemniej uczestnictwo w kulturze internautów, którzy są aktywnymi
odbiorcami treści kultury zarówno poprzez Internet jak poza nim, można nazwać uczestnictwem aktywnym i wszechstronnym.
Należy wskazać, że korzystanie z Internetu
w sposób aktywny jest głównie domeną ludzi młodszych, posiadających lepsze wykształcenie i wyższy
status zawodowy (World Internet Projekt Poland
2012). Stwierdzono, że najbardziej aktywna grupa
internautów wyróżnia się korzystaniem z urządzeń
mobilnych w celu połączenia się z Internetem, tworzeniem stron internetowych, pisaniem tekstów,
kręceniem filmów i fotografowaniem. Internauci ci
„są też bardziej skłonni dzielić się zdjęciami i filmami w portalach społecznościowych, uczestniczyć
w rozmowach na listach dyskusyjnych”, jak „również częściej niż inni traktują Internet jako źródło
rozrywki i informacji. Łączą się z Internetem, aby
pobierać pliki muzyczne i wideo, bez względu na
miejsce, w którym się znajdują”. Ponadto częściej
niż przeciętnie pobierają pliki z Internetu oraz dokonują opłat online (Raport z badań. Obiegi kultury.
Społeczna cyrkulacja treści. s. 48).
W Polsce w 2011 r. 10% ogółu internautów deklarowało łączenie się z Internetem przez telefon
komórkowy. Z urządzeń mobilnych korzystało
w tym celu 20% aktywnych użytkowników Internetu (korzystających z Internetu codziennie). Wśród
nich 69% używało laptopów, tj. trzy razy więcej
niż wśród ogólnej liczby badanych (Raport z badań.
Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści. s. 4950). W ciągu ostatniego roku 93% aktywnych polskich internautów robiło zdjęcia, 42% nagrywało
filmy, 24% pisało teksty i artykuły, a 7% nagrało
utwór muzyczny (Raport z badań. Obiegi kultury.
Społeczna cyrkulacja treści. s. 51). Aktywni polscy
internauci zamieszczali w sieci swoją twórczość
(57%), przede wszystkim fotografie. W mniejszym
stopniu upowszechniali własne teksty (10%) oraz
filmy (9%), a także kilkakrotnie częściej niż pozostali płacili za treści w Internecie (Raport z badań.
Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści. s. 5253). Wymiana treści kultury w ich środowisku posiadała pozainternetowy wymiar polegający na pożyczaniu oryginalnych książek, oryginalnych płyt
zarówno z filmami, jak też z muzyką, ale w mniejszym stopniu również na pożyczaniu kopii filmów,
muzyki i książek. Oryginalną książkę w ciągu ostatnich trzech miesięcy pożyczyło komuś 61% z nich,
a 7% – kopię książki (Raport z badań. Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści. s. 54). Wybór treści
kultury, z których internauci chcieliby korzystać, rekomendowany był im najczęściej przez znajomych.
Dużo mniejszy wpływ na wybór tych treści miała
rodzina, profesjonaliści czy też rankingi popularności, a niewielki – osób im nieznanych, publikujących
swoje opinie w Internecie.
Zwiększanie się ilości treści kultury w obiegu
cyfrowym przyczyniło się do wzrostu atrakcyjności
Internetu jako środka szybkiego dostępu do wymienionych treści. W 2011 r. około 20% internatów systematycznie ściągało z sieci filmy lub muzykę. Zdecydowana większość ściągała je bezpłatnie. W ten
sposób ściągało muzykę 26%, filmy 20%, a gry 7%
użytkowników Sieci (Raport z badań. Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści. s. 78).
Wobec powyższego można powiedzieć, ze Internet staje się kluczowym medium dostarczającym
treści kultury. Potwierdza to ogromna oferta tych
treści i swobodny dostęp do nich, umożliwiający
jego użytkownikom zaspakajanie wielorakich potrzeb z zakresu partycypacji w kulturze.
W tym kontekście można dostrzec zagrożenia
wynikające ze zróżnicowanego zakresu dostępu do
treści kultury, a mianowicie można zaobserwować
swoisty cyfrowy podział społeczeństwa. O takim
podziale pisze M. Szpunar. Powołując się na K. Doktorowicz stwierdza, że w społeczeństwie informacyjnym „nierówności miast być niwelowane zdają
się bardziej powiększać: informacyjnie biedni versus informacyjnie bogaci, informacyjnie wyedukowani versus informacyjni analfabeci to nowe dychotomiczne kategorie społeczne” (Szpunar, 2005, s.
98). Jednak należy zauważyć, że w Polsce nierówności w zakresie dostępu do Internetu nie powiększają się, a wręcz przeciwnie – systematycznie maleją.
Natomiast główne podziały w zakresie korzystania
z sieci oraz partycypacji w kulturze za jej pośrednictwem zarysowują się przede wszystkim pomiędzy grupami wiekowymi.
Zakończenie
Podsumowując, można by zauważyć, że nadal
1/3 Polaków nie korzysta z Internetu, mimo że odsetek osób wykluczonych z dostępu do tego egalitarnego środka komunikacji, niezmiennie od kilkunastu lat systematycznie się zmniejsza. Z Internetu
w sprawach prywatnych korzystają, w tym uczestniczą w kulturze za pośrednictwem tego środka
komunikacji, głównie młodzi mieszkańcy Polski.
W 2012 r. cyberprzestrzeni nie odwiedzało ponad ¾ osób w grupie wiekowej 60+, ponad połowa
w grupie 50-59 lat, co trzecia osoba w grupie 40-49
lat i tylko nieliczni Polacy z grupy wiekowej 15-19 lat
(World Internet Projekt Poland 2012, s. 12). W 2011
r. zdecydowana większość osób w grupie wiekowej
16-24 lat brała udział w czatach lub internetowych
forach dyskusyjnych a także korzystała z serwisów
społecznościowych, ale już wśród osób w starszych
grupach wiekowych odsetki te wynosiły odpowiednio: 22% w grupie 45-54 lat, 13% w grupie 55-64
lat i tylko 4% grupie 65-74 lat (Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki badań statystycznych
z lat 2007 – 2011, s. 114). Można zatem mówić o małej partycypacji w kulturze za pośrednictwem Internetu starszych grup wiekowych Polaków.
- 162 -
Internet umożliwia jego użytkownikom łatwy
dostęp do ogromnej i stale zwiększającej się ilości
treści kultury. Umożliwia także internautom nawiązywanie nieformalnych kontaktów dotyczących
udostępniania jak i wymiany treści, w warunkach
braku konieczności płacenia za nie i braku ograniczeń komunikacyjnych zwłaszcza przy wykorzystaniu urządzeń mobilnych. Warunki te sprzyjają
kształtowaniu się grupy aktywnych użytkowników
Internetu, którzy w skali większej niż przeciętna
łączą się z Internetem za pomocą urządzeń przenośnych oraz są bardzo aktywnymi twórcami i odbiorcami treści cyfrowych. Internet jest dla nich przede
wszystkim źródłem treści kultury.
W 2011 r. w Polsce z Internetem przy użyciu telefonu łączył się co dziesiąty internauta. W ten sposób
korzystała z tego medium 1/5 studentów. Aktywni
internauci korzystają z Internetu codziennie przez
kilka godzin, głównie w celach „konsumpcji”, ale też
redystrybucji treści kultury i umieszczania on-line
własnej twórczości. Internauci ci są jednocześnie
ponadprzeciętnymi odbiorcami pozainternetowych
form kultury. Wyróżniają się jako czytelnicy „tradycyjnych” książek, najczęściej chodzą do kina, a także
na koncerty. Pozwala to na stwierdzenie, że dla tej
grupy internautów intensywne korzystanie z Internetu nie stanowi przeszkody do bardzo aktywnego
uczestnictwa w kulturze bez pośrednictwa komputerów.
Natomiast zauważono tendencję spadku czytelnictwa prasy w wydaniu papierowym oraz partycypacji w pozadomowych formach kultury wśród
osób, które z Internetu nie korzystają. W latach
2007-2009 osoby te w większym stopniu niż użytkownicy Internetu ograniczyły zakup gazet oraz
częściej rezygnowały z chodzenia do kina. Sytuacja
ta może stanowić interesujący przedmiot badań.
Należy także zauważyć, że autorzy zajmujący
się charakterem interakcji dokonujących się za pośrednictwem sieci, prezentują różne stanowiska. M.
Szpunar stwierdziła, że nie stanowią one zagrożenia dla kontaktów bezpośrednich, ponieważ różnią
się od nich tylko „platformą kontaktów” i jednocześnie są ich następnym źródłem (Szpunar 2006). Natomiast J. Mikułowski Pomorski pisze, że kontakty
realizowane w sieci uwolniły ludzi od wpływu grup
lokalnych, a ponieważ dotyczą wąskich zakresów
tematycznych, są przyczyną rozpadu społeczności
opartych na bezpośrednich związkach (Mikułowski Pomorski 2006). Stanowisko M. Szpunar zdają
się potwierdzać wyniki badań dotyczących nieformalnego obiegu treści kultury. Wskazują one na to,
że osoby intensywnie korzystające z Internetu są
także ponadprzeciętnymi uczestnikami w kulturze
poza tym medium.
Literatura:
1.Bauman Z. (2011), 44 listy ze świata płynnej nowoczesności, Wydawnictwo Literackie, Kraków,
s. 118-120.
2.Castells M. (2008), Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 22-23, 336, 364.
3.Goban-Klas T. (2006), Cywilizacja medialna. Narodziny nowego społeczeństwa, w: Społeczeństwo informacyjne, Haber L.H., Niezgoda M.
(red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 47, 49.
4.Jeran A. (2004), Internet jako narzędzie i przedmiot badań, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4,
Warszawa, s. 179.
5.Kłoskowska A. (1983), Socjologia kultury, PWN,
Warszawa, s. 170, 322-328, 431.
6.Kłoskowska A. (1972), Społeczne ramy kultury,
PWN, Warszawa, s. 16.
7.Mikułowski Pomorski J. (2006), Komunikacja
wobec procesów fragmentaryzacji, w: Społeczeństwo informacyjne, Haber L.H., Niezgoda M.
(red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 100-101.
8.Migaczewska E. (2006), Gazeta elektroniczna –
substytut, uzupełnienie czy równorzędny partner
prasy drukowanej, w: Społeczeństwo informacyjne, Haber L.H., Niezgoda M. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s.
100-101.
9.Partycki S. (2011), W poszukiwaniu świata powiązań sieciowych, w: Społeczeństwo sieci.
Gospodarka sieciowa w Europie środkowej
i wschodniej, t. I, Partycki S. (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin, s. 62.
10.Przywara B. (2006), Więzi społeczne w rzeczywistości wirtualnej, w: Społeczeństwo informacyjne, Haber L.H., Niezgoda M. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s.
174-175.
11.Siciński A. (1978), Styl życia. Przemiany we
współczesnej Polsce, PWN, Warszawa, s. 14.
12.Szpunar M. (2006), Społeczności wirtualne – realne kontakty w wirtualnym świecie, w: Społeczeństwo informacyjne, Haber L.H., Niezgoda
M. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 158-166.
13.Tyszka A. (1972), Uczestnictwo w kulturze, PWN,
Warszawa, s. 251.
Strony internetowe
14.Kultura
2010,
http://www.stat.gov.pl/
gus/5840_1741_PLK_HTML.htm, (2 lutego 2013).
15.Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki
badań statystycznych z lat 2007 – 2011, http://
www.stat.gov.pl/gus/5840_4293_PLK_HTML.
htm, (4 lutego 2013).
16.World Internet Projekt Poland 2012, http://
w w w.telepolis.pl/grafika/newsy/2012-11/
world-internet-project-poland-2012.pdf, (4 lutego 2013).
17.Raport z badań. Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści., http://creativecommons.pl/wpcontent/uploads/2012/01/raport_obiegi_kultury.pdf, (6 lutego 2013).
- 163 -
18.Diagnoza społeczna 2011, http://www.diagnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2011.
pdf, (8 lutego 2013).
19.Szpunar M. (2005), Cyfrowy podział – nowa forma stratyfikacji społecznych, w: Era społeczeństwa informacyjnego. Wyzwania, szanse, zagrożenia, J. Kleban, W. Wieczerzycki (red.) Poznań,
http://www.magdalenaszpunar.com/_publika-
cje/2005/cyfrowy_podzial.htm, s. 98, (21 listopada 2013).
20.Pojęcie stosowane w badaniach statystycznych
statystyki publicznej, http://www.stat.gov.pl/
gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-176.htm,
(21 listopada 2013).
21.http://www.rp.pl/temat/612745.html, (21 listopada 2013).
- 164 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Internet and the polish cultural participation
INTERNET AND THE POLISH CULTURAL PARTICIPATION
Adam Byra
The John Paul II Catholic University of Lublin
Byra. A. (2013), Internet and the polish cultural participation. Social Dissertations, 2 (VII), p. 165-174
Summary: Contemporary communication media contributed to the emergence of a new form of social cohesion. Researchers have come to a conclusion that it is the new phase of social development – network society. Internet became the main
medium of interpersonal communication, it eliminated the physical and territorial limitations at the same time the access
to cultural content became more egalitarian.
The nature of relations between the Internet users has gained the attention of numerous authors who take opposing
stances, some do not see the medium as a threat to direct interaction and others who view it as the cause of the breakdown
of society based on direct relations.
Polish national research indicate that using cultural content online does not affect the participation in other cultural
forms, including outdoor activities. This research show that the Internet is becoming a key medium in delivering cultural
content and it is through it that the Polish youth participates in culture.
Kew words: Internet, network society, cultural content circulation, relationship nature, participation in culture
Introduction
Social relations are made through mutual communication between people. The aim of communication is relaying a message, which is achieved with
the help of various means and symbols. Contemporary communication is sent and received via computers. Computers, which as data medium, receive
and process such communication. This feature is
also utilized while they are connected to the Internet, because it is on the web that information is sent,
received and processed on a great scale. Internet
is used for this purpose by both private persons as
well as various institutions and what is important,
all Internet users may be senders as well as recipients of such messages.
The Internet has enabled access to vast information network, It may be used for studying, for entertainment or for communication between users thus
creating a place for participation in culture. With
its help users may familiarize themselves with the
press, read books, watch movies, listen to music
and take part in discussions about topic important
to them. Therefore the Internet is an electronic medium which handles the transfer of cultural content.
The culture that the Internet offers competes with
mass media, including television, radio and the press.
It must be noted that it is used by mass media as well
in promotion of chosen materials. One can listen to
the radio on the Internet, watch TV programmes both
live or any time later (e.g. a particular show, movie or
an episode of TV series). Individual users of Youtube
website may listen to various songs.
Adress for correspondence: Adam Byra, The John Paul II Catholic
University of Lublin, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin, e-mail: adam.
[email protected]
The impact of the Internet on the participation of
people in culture are multi-faceted. The limitations
in access to culture have greatly diminished. Now
such content is available to people who would otherwise have no way of accessing it (for example people
with disabilities, low income or residing in areas
remote from cultural centres). The elimination of
the necessity to travel, possess suitable financial
means, or having a certain social status has enabled
for a far wider access to any given work of music,
art, cinematography or literature. Furthermore, it
is much easier to promote one’s own art. Also the
direct contact with the audience enables to gather
their point of view on one’s work. Subsequently it
can be assumed that, for anyone able to use this medium, cultural access has become more egalitarian.
Visiting “virtual museums,” browsing through
internet libraries, listening to music, reading the
news or gathering knowledge – these are but a few
forms of participation in culture enabled by the Internet. Whilst using this medium we have contact
with all branches of culture specified by A. Kłoskowska: science, art, entertainment and religion as well.
Participation in culture, in order to analyze it, may
be narrowed down to few behavioural patterns. This
article identifies behaviour of Poles concerning participation in culture via the Internet as well as the way
the users of this medium take part in the circulation
of cultural content in Poland. The subject of the analysis is the informal circulation of said content, exemplified by the reading books online, downloading files
(text documents, music, movies), uploading and sharing them. A question might be posed whether participation in informal circulation of cultural content
through the Internet may replace going to the cinema, using the libraries, buying books and music?
- 165 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
It is assumed that conditions that the web creates
both for participation in informal and retail cultural circulation as well as the nature of relations between internet users supports consumption of cultural content available on the web and participation
in culture outside the Internet. The following data
was used in the analysis of the said topic: data published by Central Statistical Office; from research
conducted under National Centre for Culture’s programme Cultural Observatory; from research conducted under World Internet Project Poland 2012
programme and published in Social Diagnosis 2011.
This article also elaborates on the notion of cultural arrangements specified by A. Kłoskowska.
Furthermore, it also tries to indicate the role of Internet in light of these notions and the idea of network society associated with the Internet.
The notion of network society
The presence of technology in every field of human activity, however it affects the social changes,
is according to M. Castells a starting point for an
analysis of the society. He believes that technology
has the potential ability to affects societies (Castells
2008). He points out that this kind of changes was
initiated in 70s in the United States by the emergence of ARPANET computer network and its subsequent development into the Internet. The revolution
was started by microelectronics, most importantly
the microprocessor enabling the construction of
a computer. The attention was focused on devices
which would be interactive, connected to a network
and available for individuals to use. New technology
was used to create knowledge and for symbolic communication. What was specific to this situation was
the data network between nodes, which allowed for
data exchange without the use of information centres. Using a “digital language” and the networking
nature of the connection laid foundation for worldwide communication. It can be observed that the logic behind the net’s structure corresponds with the
increasing demands of various social interactions.
Apparently, due to the digital information technology this logic can be applied to different kinds of
organizations and that it structures human activity
in a flexible fashion.
According to aforementioned author information technologies based on creation and transfer of
information have become a source of social productivity, influence and control. Society with all its levels infiltrated by information technology has been
dubbed information society. It can be also said that
the modern society has been given this name by the
scientists because in order to function properly it
needs information technology.
A wide array of products that this technology
offer (which are used by companies and households
alike) include the Internet, also called the web, cyberspace or Global Information Infrastructure. It is
dubbed the web because its structure is based on
links covering great territory. These links enable
“storing” and transferring information, they create
an infrastructure of sorts. Whereas cyberspace is
seen as a social and cultural medium which means
that it also serves the as a mean of communication
(it is an information space where internet users can
meet) (Jeran 2004).
In the information society the technologies used
are tools which enable the use of information gathered on electronic storage devices. These technologies affect human interactions, because they allow
for the creation as well as sharing of information. In
these terms the internet as a network of interconnected computers used for communication, is currently the most important creation utilizing information technologies. A piece of information on the
Internet, no matter where, is available to all connected computers.
The development of communication media gave
the researchers reason to distinguish the emergence
of a new phase in social development – network society. T. Globan-Klas, while defining the notion of network society came to a conclusion that: “the Web is
after all a network of connections and compartments
at the same time – a media system in the broadest
sense of the word. Then web is a form of media which
content if information and the essence is communication” (Goban-Klas 2006, p. 47). However, according to
this author media society is the adequate term to describe the contemporary society. It is dominated by
social contacts relayed by media and the basis for the
circulation of information, crucial for the functioning
of individuals and organisations, is the media infrastructure. (Goban-Klas 2006).
The essence of contemporary communication
system is its organization which is based on computer networking – the Internet. This medium spawned online (meaning through the web) communities
of people sharing similar interests and views, Even
if communication were to be treated as a goal in itself, the internet networking developed it on a great
scale. It is also important that – according to M. Castells – relations online create many lose relations
between people, which are helpful in the exchange
of information as well as in opening new possibilities at low costs (Castells 2008). The contributing
factor is that the flow of information between nodes
– in this case between social levels – in the same network is not obstructed by physical, social or cultural obstacles.
While describing “web world” S Partycki writes
“in digital networks new forms of social cohesion
on the global scale are being generated and the participation in them by both individuals and complex
collectives is nowadays a source for improvement
of social and cultural status” (Partycki 2011. p. 62).
He also writes that the minimized restrictive measures, universal individual rights, lack of coercion
are the conditions that digital networks create for
communication. It is distinguished from face-to-face communication by the following qualities:
- 166 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
1.Spacelessness – because there are no physical
limitations, including territorial ones;
2.Asynchronization – communication does not
have to be simultaneous (a delay is possible);
3.Incorporeality – no physical factor, the text
and the picture are what is important;
4.Non-stigmal – having no stigmas in communication;
5.Anonymity – the participants do not have to
reveal their identity;
According to M. Castells culture is shaped by
communication and quotes following words of Postman: “we do not perceive [...] reality [...] as it is, but
(through) what our languages are like. And our languages are the media” (Castells 2008, p. 336). This
brings another question: whether communicating
via the digital networks is a threat to direct human
relations and how does it affect the participation in
symbolic culture? These question deserve an answer.
Symbolic Culture – its fields and structures
Culture is created by the material and spiritual
creation of man A. Kłoskowska differentiates a category of symbolic culture which is not aimed at satisfying biological needs and is not about social interaction, according to the author it is a result of semiotic
processes “outgrowing their practical application,”
which means reaching “outside the signalising and
directly instrumental functions” (Kłoskowska 1983,
p. 170). This category of culture is distinguished by
the autotelic quality which encompasses fields such
as science, art, entertainment and religion.
“Actvity of formulating as well as receiving and interpreting symbolic messages” is according to A. Kłoskowska cultural participation (Kłoskowska 1972). It
is a process of interaction during which an exchange
of such messages takes place. Two main forms of participation in culture define the symbolic life of a community. They are creativity and its reception. The second form is based on reception of indirect messages
available to almost everybody such as literary activity, film, radio and television programme.
As the author states that the research does not
cover the creativity or the result of cultural reception, but the conditions under which people participate in culture as well as the choices which they
make about various kinds of cultural messages.
Therefore, cultural participation describes the reception of “messages in the light of connections and
dependence on main elements if social structure”
(Kłoskowska 2983, p. 431).
A. Kłoskowska differentiated three structures
which cover cultural participation. As the classification criterion she used the nature of relation between the sender and the recipient, including the
form of relaying the message. She called the first
structure the primordial structure, because it is dominated by permanent direct face-to-face connections which enable the act of communication.
The second cultural structure, otherwise called
institutional, also concerns direct connections, but
on the formal level. Interactions on this level do not
have a free form, but are rather institutionally defined. What is more the sender has the advantage over
the recipient, which is illustrated by the interaction
between an actor and the audience: the audience is
bound to its role of the recipient committed to full
and attentive reception.
The third structure is called by the author the
structure of the means of mass communication,
where neither the sender nor the recipient come
into direct contact with each other. The activity of
the sender is formalized – regulated by institutions.
This structure, according to the author, concerns
the radio, television as well as written media (newspapers, books). Recipients have a free choice of the
kind of message and the moment of reception – they
function in an informal manner (Kłoskowska 1883).
While Kłoskowska was differentiating between
forms of cultural participation, a new form of communication using networked computers was developing in the United States. This new form was called
the Internet. Year 1991 is recognized as a symbolic
beginning of the Internet in Poland. However, it is
only in the beginning of the 21st century that its user
base in Poland grew significantly.
The Internet cannot be ascribed to any form of
communication mentioned by A. Kłoskowska. Taking into account the criteria which the author used
to distinguish the three structures of the culture,
the Internet displays some of the features of the
first and the third structure. It is used for informal
connection between people, but they are not direct.
Internet communication can be formal and aimed
at both mass audience as well as individuals. This
raises the question whether the Internet is the new,
fourth structure of culture?
The nature of connection between internet users
has attracted attention of many authors. M. Szpunar
points out that – despite the fact that web communication is conducted via computer – one must not
forget about people who are using it. He notices that
virtual communities differ from “real-life” communities only by the “platform of communication”
(Szpunar 2006, p. 159). He mentions three types of
connections with which we deal while communicating vie computer:
1.Connections made in virtual environment and
maintained there;
2.Connections made in virtual environment, but
existing outside of this environment and maintained in real world by face-to-face interaction;
3.Connection made in reality with simultaneous
use of virtual environment for formal communication (e.g. business e-mails) (Szpunar 2006,
p. 159). According to this author Internet is not
a threat to direct human interaction, but their
another source. People who frequently use this
medium also contact other people more often.
- 167 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Interaction takes place via computer is called
mediated interaction or monitor face-to face communication. The lack of nonverbal communication is
stresses such as body language (e.g. gestures, facial
expressions). M.Szpunar points out that in response
to such situation, emoticons were created as a kind
of symbols for emotional expression. On top of that
each user brings his or her own array of emotions
stemming from their personal experience.
B. Przywara takes similar stance, stating that
relations made in the virtual world share certain
traits with their real world counterparts. Online conversations can lead to friendships, they can cause
quarrels, realizing different “shades” of a relationship between people. Friendly or unfriendly attitude is transferred to the real life. The Internet offers
its own kind of stratification, age or education might
not be a factor, but the place in the hierarchy can be
determined by the users personality or his or hers
seniority in the Internet community. In this light the
reality in the virtual world is the extension of the
real “social space” (Przywara 2006).
Quite a different approach is presented by J. Mikułowski Pomorski, who states that contemporary
communicational opportunities have freed people
from the influence of local groups. Connections between people lose their holistic nature. They are
subject to fragmentation resulting from freedom
and lack of communicational restraints. People interact over the web for particular singular purposes causing their relationships to become weakened
and specified. An individual is no longer a member
of a group but only engages in communicational
relationships with particular people in a narrow
subject field. This sort of connection are a reason
behind the dissolution of society based on direct
connections, which according to the aforementioned author proves that we are witnesses to an ongoing social change. The industrial society is subject
to transformation which will reveal a new place for
“man in both virtual and real space” (Mikułowski
Pomorski 2006, p. 101).
The Internet might be treated instrumentally:
1) as a tool for gathering goods (shopping, sales,
financial operations, long distance teaching); 2) as
a mean of communication; 3) to acquire various information (e.g. the price of the same product in different stores). Internet might also enable autotelic
experiences connected to participation in culture
(chat rooms, conversations, listening to music, watching movies etc.).
Satysfying intellectual and aesthetic needs as
well as participation in culture are indicated by A.
Siciński as one of the fields where one might distinct
a unity called lifestyle. This author defines group
lifestyle as “a specific set of everyday behaviours
of the members of this community which manifests their collective position thus enabling their social identification” (Siciński 1978, p. 17). However,
by a lifestyle of a particular person he understands
“particular set of everyday behaviours manifesting
their personal traits, an expression of ‘identity’ of
a particular individual” (Siciński 1978, p. 17).
Owing to that, relationship of a person with products of culture, such as: attending theatre, visiting
museums and art exhibitions, visiting musical institutions, using libraries, which are directly observable behaviours, are among manifestations of social
position of a particular person.
One might wonder: how people participating in
culture via the internet manifest their social position? It must be noted that this manifestation
changed. It can be achieved on the virtual plane,
where an it is impossible to conduct an external
(direct) observation of behaviour indicating an individual’s social status. Furthermore, internet user
manifests his social position only to people chosen
by him. The kind of cultural content one uses on the
Internet can be only known to the people he or she
meets through this medium.
Can we still speak of social manifestation of social status through cultural participation? According to Z. Bauman, researchers came to a conclusion
that high culture no longer exists and the elites recommend satisfying all manners of taste without
any preference. Art no longer influences social stratification, it has lost its function of recreating social
hierarchy, because it no longer serves the purpose
of satisfying various individual needs. There are no
norms in the culture of consumer society, there are
only offers. The author further states: “networks replace structures and the game in connect – disconnect as well a never-ending streams of connections
replace lasting bonds” (Buman 2011, p. 120).
E. Migaczewska states that the contemporary interactions which take place via media, including the
Internet are just as valid as traditional interactions.
According to her, the Internet is seen as a communication network is unusually comfortable and economic medium. All one needs, to become a sender
or the recipient, is a computer connected to this network. One of the examples of peoples’ participation
in culture is the possibility to read a newspaper on
the web and then comment and discuss the articles
with other users, as well as the authors (Migaczewska 2006). Accordingly we must proceed to discuss
Poles’ participation in culture via the Internet.
Participation in Culture via the Internet
In order to use the internet one may use a desktop computers, portable computers (laptops, netbooks), tablets, smartphones or ordinary cell phones.
It might be assumed that the internet access through personal computers still creates the best conditions for cultural participation via this medium.
The Central Statistical Office (CSO) systematically
conducts surveys covering the aspect of cultural
participation by Poles as well as surveys concerning the use of information technologies, including
households. Household is defined as “a group of people ,related or not related, who live together and
- 168 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
sustain one another” (http://www.stat.gov.pl/gus/
definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-176.htm).
CSO’s publication “Culture 2010” indicates that
internet access in Polish households is increasing
every year. In 2008 on every 1000 households there
were 491 personal computers with internet access,
whereas in 2010 the number went up to 693. In 2010
the biggest amount of computers per 100 households was in houses of self-employed people (1153).
Second were households of white-collar workers
(1100), next were blue-collar workers (762), farmers (668) and retirees (290). The smallest numbers concerned people receiving disability pensions
(266 out of 1000 such households) (Culture 2010).
Not every internet user uses it to participate in
culture, but the absence of this medium excludes
the possibility. The participation of households is
shown percentagewise in other CSO publication
“Information society in Poland. Statistical surveys
from 2007 to 2011.” It indicates that in 2011 over
33% of households were not connected to the internet, however since 2007 this number has gone down
by about 26%. In 2011 there was a large disparity
in internet access between household with children
and the ones without. The difference amounted to
32% in favour of household with children. The changes in internet access between 2007 and 2011 from
household devices is shown in table 1.
Another source of data are the results of surveys
conducted in 2012 (between 16th April and 20th May
2012) as a part of World Internet Project. They show
that 69% of Poles over the age of 15 have internet
access and 64% use it occasionally. Over 90% of people in the following age groups: 15-19, 20-24, 25-29
have and actively use internet connection at home.
In every subsequent age group the percentage of Poles with internet connection is smaller as well as is
the number of people using it. In the oldest age group (over 60 years) the percentage is accordingly 29
and 22 percent (World Internet Project 2012).
According to CSO data, in 2011 in Poland almost
58% of people between the 16-74 years used the Internet at least once a week (regularly). In 2010 this
percentage was 55% whereas in European Union –
65%. The greatest amount of internet users in Poland in 2011 was observed in 16-24 age group (over
90%). In the following age groups this percentage
was significantly smaller. In the 55-64 age group is
was about 30% and in the 65-74 age group – 10%.
Table 1. Households connected to the internet (%).
Analyzing data from CSO surveys concerning Internet usage in private affairs following examples
of cultural participation via the Internet can be discerned: 1) participation in chat rooms or internet
forums and using social networks; 2) reading internet diaries (blogs).
The date shows that the differences between the
age groups in percentage of people participating
in the afore mentioned forms of culture correlates
with their age. The percentage of people who partake in said way in culture decreased in every following age group. 82% of people between 16 and 24
years if age admitted using chat rooms or internet
forums as well as social networks, but only 2% of
people between 65 and 74 years of age. In terms
of professional status the greatest participation
was noticed among students. In this group there
were almost three times as much blog readers than
among people working for hired and self-employed. The percentage of people admitting coming into
contact with cultural content in the two mentioned
forms over the Internet compared to their age, education, professional activity and place of residence,
between year 2010 and 2011, is shown in table 2.
In 2011 18% of all Poles admitted downloading and reading online magazines and among
internet users – 29%. That year 40% of all internet
users participated in chat rooms and discussion
forums. The use of file sharing programs also indicates cultural participation via the Internet. According to CSO 24% of them used such programs.
The way Poles participate in culture is
shown in the informal exchange of cultural content.
Results of surveys concerning the subject, conducted in 2011 and funded by National Centre for Culture as a part of the Cultural Observatory programme, describe how cultural content circulates among
Polish internet users (Cultural circulation. Social
circulation of content. research report). They also
indicate the way Poles “acquire” books, music and
movies.
Internet and the informal circulation of cultural content
Reading books online, streaming multimedia (transmitted directly – without the need to
download), exchange via communicator (e-mail),
Itemization
2007
2008
2009
2010
2011
Households without children
35
41
50
54
56
50
56
Altogether
Households with children
Households in cities over 100 thousands inhabitants
Households in cities under 100 thousand inhabitants
41
53
50
44
Rural areas
29
Source: Data from CSO surveys, digital publication (www.stat.gov.pl).
- 169 -
48
61
56
50
36
59
75
65
60
63
83
69
65
67
88
72
67
61
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Table 2. Percentage of people admitting using chat rooms or internet forums, social networks and reading internet diaries
Itemization
Altogether
Men
Women
16-24
25-34
Using chat rooms or internet forums as well as social networks
2010
2011
33
39
32
Sex
32
Age
High school
Students
Workers for hire
Self-employed
Unemployed
Retirees and others professionaly inactive
Cities over 100 thousands
Cities under 200 thousands
9
17
22
4
2
Higher education
7
21
65-74
Elementary or secondary school
8
82
34
55-64
39
2010
74
51
35-44
45-54
39
Reading internet diaries (blogs)
62
43
2011
9
8
10
22
10
12
7
8
3
9
13
3
3
30
35
9
10
24
26
6
7
Education
29
45
Professional status
4
35
13
47
8
85
33
38
37
44
38
45
9
Place of residence
33
Rural areas
27
Source: Data from CSO surveys, digital publication (www.stat.gov.pl).
downloading from peer-to-peer network (files –
mostly music - uploaded by users from their computers using a peer-to-peer program), downloading
from www websites (viewed through a web browser) are the kinds of the informal circulation of
culture. In 2011 33% of all Poles partook in it and
it placed second after radio and television (Cultural
circulation. Social circulation of content. research
report).
According to the report from the said surveys in
2011 25% of all Poles who participated in the informal circulation of cultural content did not buy any
product on the market. Only 13% Poland’s citizens
took part in the formal i.e. commercial circulation
of content. It might be assumed that internet users
are much more active recipients of culture than people who are not using the internet. 14% of internet
users were buying books and only 5% of non-internet users did the same. Similarly 25% of internet
users borrowed books and 7% of people not using
the internet. People who use the net and download
files were buying the most books, movies and music
and were, at the same time, the biggest group sha-
6
55
78
38
1
13
39
35
8
3
10
8
7
2
7
14
9
9
3
11
9
7
ring cultural content with each other. Thus it would
seem that the informal circulation of culture does
not replace its formal counterpart and strengthens
participation in forms of culture that exist outside
the internet (Cultural circulation. Social circulation
of content. research report).
It must be noted that the internet is also a contemporary intermediary in the access to culture
that exist outside of it. Online information about
artistic events, new movies and music albums are
much more accessible than the ones delivered through traditional media that is the press, radio or posters. On top of that, senders of cultural messages
present reviews and promotional materials (for
example about newly published books) online. The
exchange of opinions, discussions about cultural
events, mutual recommendation of cultural content
via the Internet is also a part of intermediation in
access to culture outside the internet.
One can find theatre and cinema repertoires online, as well as presentations of art festivals, materials by directors or authors of plays. One can book
tickets for cinema, and sometimes tickets might be
- 170 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
unavailable at the register because they have all
been booked online.
An important example of internet’s role in the
access to culture is the way present day libraries
function. One may view a digital catalogue of books
over the internet, as well as reserve them and extend the rental period. It is possible to use digital
libraries, read magazines online or to check the web
for information about cultural events organized by
the library. Internet libraries deserve to be mentioned, many of which offer free access to books on
the internet as well as copying them. There is a website under construction – the Virtual Lublin Library
(Lubelska Biblioteka Wirtualna) which will share,
free of charge, books from Lublin voivodeship’s university libraries as well as municipal libraries of Lublin and Zamość. There are various websites on the
web which offer academic books in electronic form.
The Internet has such a great communicational
potential that it attracts not only individuals, but
also for mass media. It was certainly not omitted by
the press. One of the examples of the development of
the forms of access to cultural content is the e-press
offer. Using the internet allows to reach far greater
readership than paper issues. On the “busy” information market and with the development of internet
infrastructure of mass media, especially the press,
in order to match the readers’ expectations offered
a wide range of services available only on the Internet. These are the electronic issues in different versions, extended, abridges or similar to paper issues.
Electronic newspaper has many advantages over
its traditional counterpart. Its electronic version,
has no limits regarding text or illustrations, can be
updated constantly throughout the day (Migaczewska 2006). Nationwide issues in Poland are connected with regional news, just like the local issues
contain regional or national news. No spatial limit in
electronic issues allows for a publication of various
additional topics. Great examples are internet issues
of “Rzeczpospolita” which publishes additional sections about cultural events, history and science, and
internet version of local “Tygodnik Zamojski” which
apart from sections like Culture, Customs, History,
Entertainment, local news are published and updated constantly together with national and world information, including those concerning culture.
Internet browsers enable quick access to titles one
is looking for , as well as to particular articles or the
archives. One can order an online subscription as
well as buy a exclusive access to special content edited by specialist (economic, legal sections etc.). The
mentioned paper “Rzeczpospolita” promotes its electronic issue in following words: “by ordering access to
electronic issue you get the ability to browse through
Reczpospolita directly on your computer screen.
Every day at six AM you receive a new issue. You can
read Rzeczpospolita before newspaper stands open”
(http://www.rp.pl/temat/612745.html).
An important advantage of the web is the fact that
readers of electronic newspapers may express their
opinions directly below articles and compare them to
opinions of others. Internet user can do that at any given time and publish it immediately. Contact between
the authors and the readers is also possible, either by
e-mail or on the newspaper chat room. Some papers
direct readers to websites where they can present
their own articles, “post” photographs and inform
others about certain events. Dziennik Wschodni recommends to its readers, who want to participate in
such activity, website “Moje Miasto” (MM Lublin, MM
Zamość, MM Lubartów, MM Puławy).
Not using the Internet in some cases makes a lot
harder or even impossible, the participation in certain forms of culture like publishing and exchanging
opinions in e-press, but also libraries or artistic
events which are announced only on the web.
Between the year 2007 and 2009 a drop in sales
of books and press has been observed together with
a lower number of Poles attending cinemas (Social
Diagnosis 2011, p. 118). However, cinema tickets sales went up in this period, which would indicate that
people who go to the cinema started doing it more
often. Research has shown that the drop in cultural
activity has occurred predominantly among people
who do not use the Internet. It were mostly those
people who refrained from buying press or going to
cinema, At the same time, internet users who regularly read internet issues rarely decided not to buy
a newspaper – similarly, people frequently downloading movies and music would rarely opt out from
going to the cinema.
Social Diagnosis 2011 research shows that 37%
of internet users attended theatre, cinema or a concert at least once in the last month, whereas only
6% of non-internet users admitted the same (Social
Diagnosis 2011, s.333). This disparity is not merely
a result of using the internet by the first using and
reluctance to do so by the latter group. The analysis
of cultural participation is carried out with respect
to such features as sex, age, profession, place of residence, education, income per capita and social background. It reveals the influence of education or any
other feature on the form of participation in culture.
Nevertheless, using the information that the Internet provides alone, may contribute to the frequency
of contact with cultural content outside the Internet.
A person is considered an internet user when
they use the internet at least once a month. A subgroup (a category) of people who use it frequently
must be differentiated. They are the people who
use it few hours every day. According to data from
2009 42% of these people declared that they have
gone to a concert. In case of cinema the number was
74%. The difference between them and average recipients of culture in Poland is immense. For comparison, in 2009 16% of Poles attended concerts as
least once a year and 30% went to a cinema. (Cultural circulation. Social circulation of content. research
report. p. 47). Therefore, people who use internet
more frequently are more active (above average)
participants of culture in its outgoing form.
- 171 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
In his attempt to define cultural participation
which requires external cultural institutions, A.
Tyszka distinguished between active and versatile
participation, which implies regular contact with
various forms of culture. According to the author,
people from this category continuously attend cinemas, theatres, concerts, lectures, exhibitions, museums and on top of that, they actively seek out cultural
opportunities and possess current information about
various events (Tyszka 1972). When he made this
distinction Internet was not yet present in Poland.
Presently due to the shift of cultural information
to the Internet. Seeking out contact with cultural
content as well as gathering information about cultural events takes place mostly in the web. Nevertheless, cultural participation of internet users ,
who are active recipients of cultural content either
through the Internet or outside of it, can be called
active and versatile participation.
It must be pointed out that the active use of Internet is mainly the domain of young, well educated people with a higher professional status (World Internet
Project Poland 2012). It has been observed, that the
most active group of internet users are distinguished
by using mobile devices to connect to the Internet, by
creating websites, writing articles, making movies
and taking photographs. These users “are more inclined towards sharing pictures and movies on social
networks and to contribute to discussion forums,”
they also “treat internet as a source of information
and entertainment more frequently than others. The
connect to the Internet to download music or movies, no matter where they are.” Furthermore, they
download files from the Internet and make online
payments (Cultural circulation. Social circulation of
content. research report. p. 48).
In Poland in 2011 about 10% of all internet users
admitted accessing the net through their cell phone.
Over 20% of active internet users who use the internet on a daily basis, admitted using mobile devices
for this purpose. 69% of them used laptops which
is three times more than among the whole research
group (Cultural circulation. Social circulation of
content. research report. p. 49-50). During the previous year 93% of active Polish internet users took
photos, 42% recorded videos, 24% wrote articles
and 7% recorded music (Cultural circulation. Social
circulation of content. research report. p. 51). Active
internet users posted and shared their work on the
Internet (57%), mostly photographs. They shared
their texts and articles to a lesser degree (10%) and
movies (9%) and paid for content on the web (Cultural circulation. Social circulation of content. research report. p. 52 - 53). Cultural content exchange
in their circles took place outside internet in the
form of borrowing books, original discs with movies
as well as music and to a smaller extent borrowing
copied films, music and books. 61% lent someone
their own book and 7% a copy of a book (Cultural
circulation. Social circulation of content. research
report. p. 54). Choice of cultural content which the
internet users wish t have was usually recommended to them by their friends. Family, experts or critics
had a far lesser influence, and almost none -anonymous people posting their opinions on the Internet.
Increasing the amount of cultural content in the
digital circulation added to the rise in Internet’s
popularity as a medium of quick access to said content. In 2011 about 20% of internet users regularly downloaded files or music. Vast majority did so
without paying for it. About 26% of internet users
downloaded music in this manner, 20% movies and
7% games. (Cultural circulation. Social circulation
of content. research report. p. 78).
With this in mind it can be assumed that the Internet has become the key medium in cultural content delivery. The number of such content alone confirms this assumption, as well as easy access to it
which enables the users to satisfy various needs for
cultural participation.
In this light one can see the threat stemming
from the diversified access to cultural content,
namely a social divide of sorts. M. Szpunar describes
such divide, referring to K. Doktorowicz he states
that in the information society “disparities instead
of diminishing are increasing: information-poor versus information-rich, information-educated versus
information-illiterate these are the new dichotomic
social categories” (Szpunar, 2005, p. 98). However,
it must be noted that the disparities in access to the
Internet in Poland are not growing, on the contrary they are decreasing steadily. However, the divisions in terms of internet usage and participating
in culture through this medium. are more distinct
between age groups.
Closing Statement
In conclusion, it can be observed that over one
third of Poles still does not use the Internet, even
though the percentage of people excluded from the
access to this egalitarian medium of communication
is steadily on the decline over the past few years.
Mostly young Poles use the Internet for their private affairs as well as cultural participation. In 2012
cyberspace was not visited by over three fourths of
people over 60, half of people between the age of 50
and 59 and every third person in the 40-49 age group and only a handful of Poles between the age of 15
and 19 (World Internet Project Poland 2012, p. 12).
In 2011 a vast majority of people in the 16-24 age
group participated in chat rooms or internet discussion forums and used social networks. But in older
age groups these statistics were accordingly: 22%
in 45-54 age group, 13% in 55-64 group and only 4%
in 65-74 group (Information society in Poland. 2007
- 2011 survey results, p. 114). Hence the conclusion
that older age groups in Poland present little cultural participation via the web.
The Internet enables its users for an easy access
to a great number of cultural content which is constantly updated. People can use it to create informal
- 172 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
relations concerned with sharing such content, in
an environment that does not require payment for
them and with no communication limits especially
when considering mobile devices. Such conditions
favour the formation of groups of active internet
users, who connect with the internet via mobile device more often than others, and who are active creators and recipients of digital content. For them, the
Internet is the main source of cultural content.
In 2011 in Poland one in every ten internet users
connected to the internet via mobile phone. One fifth of all university students connected to the web in
this manner. Active internet users, spend few hours
every day on the web, mainly for “consumer” purposes, but also to redistribute cultural content and
sharing their own work online. Internet users are
also above-average recipients of non-internet cultural content. They distinguish themselves as “traditional” book readers, avid movie-goers and live
concerts attendees. This allows for a conclusion that
for those internet users active use of the web does
not hinder active participation in culture without
the use of computers.
However, a drop in paper press readership has
been observed, as well as in participation in external
forms of culture, among people who do not use the Internet. Between the year 2007 and 2009 those people
have limited their newspaper purchase and moviegoing in a greater extent than internet users. This situation may be an interesting field for further study.
It must be noted however, that the authors who
study the nature of interactions which occur on the
Internet take different stances on the subject. M.
Szpunar states that they pose no threat to the direct
relationships, because they differ from them only
in the “platform of communication” and are simultaneously their another source (Szpunar 2006). On
the other hand, J. Mikułowski Pomorski writes that
relations realized via the net have freed people from
the influence of local groups, and because they are
concerned with narrow field of subjects, they are
the reason behind the dissolution of society based
on direct connections (Mikułowski Pomorski 2006).
M. Szpunar’s point of views seems to be supported
by the results of surveys concerning informal circulation of cultural content. They indicate that people
who actively use the internet also participate more
than average in culture outside of this medium.
References:
1.Bauman Z. (2011), 44 listy ze świata płynnej nowoczesności, Wydawnictwo Literackie, Kraków,
s. 118-120.
2.Castells M. (2008), Społeczeństwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 22-23, 336, 364.
3.Goban-Klas T. (2006), Cywilizacja medialna. Narodziny nowego społeczeństwa, w: Społeczeństwo informacyjne, Haber L.H., Niezgoda M.
(red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 47, 49.
4.Jeran A. (2004), Internet jako narzędzie i przedmiot badań, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4,
Warszawa, s. 179.
5.Kłoskowska A. (1983), Socjologia kultury, PWN,
Warszawa, s. 170, 322-328, 431.
6.Kłoskowska A. (1972), Społeczne ramy kultury,
PWN, Warszawa, s. 16.
7.Mikułowski Pomorski J. (2006), Komunikacja
wobec procesów fragmentaryzacji, w: Społeczeństwo informacyjne, Haber L.H., Niezgoda M.
(red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 100-101.
8.Migaczewska E. (2006), Gazeta elektroniczna –
substytut, uzupełnienie czy równorzędny partner
prasy drukowanej, w: Społeczeństwo informacyjne, Haber L.H., Niezgoda M. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s.
100-101.
9.Partycki S. (2011), W poszukiwaniu świata powiązań sieciowych, w: Społeczeństwo sieci.
Gospodarka sieciowa w Europie środkowej
i wschodniej, t. I, Partycki S. (red.), Wydawnictwo KUL, Lublin, s. 62.
10.Przywara B. (2006), Więzi społeczne w rzeczywistości wirtualnej, w: Społeczeństwo informacyjne, Haber L.H., Niezgoda M. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s.
174-175.
11.Siciński A. (1978), Styl życia. Przemiany we
współczesnej Polsce, PWN, Warszawa, s. 14.
12.Szpunar M. (2006), Społeczności wirtualne – realne kontakty w wirtualnym świecie, w: Społeczeństwo informacyjne, Haber L.H., Niezgoda
M. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 158-166.
13.Tyszka A. (1972), Uczestnictwo w kulturze, PWN,
Warszawa, s. 251.
Web sites:
14.Kultura
2010,
http://www.stat.gov.pl/
gus/5840_1741_PLK_HTML.htm, (2 lutego 2013).
15.Społeczeństwo informacyjne w Polsce. Wyniki
badań statystycznych z lat 2007 – 2011, http://
www.stat.gov.pl/gus/5840_4293_PLK_HTML.
htm, (4 lutego 2013).
16.World Internet Projekt Poland 2012, http://
w w w.telepolis.pl/grafika/newsy/2012-11/
world-internet-project-poland-2012.pdf, (4 lutego 2013).
17.Raport z badań. Obiegi kultury. Społeczna cyrkulacja treści., http://creativecommons.pl/wpcontent/uploads/2012/01/raport_obiegi_kultury.pdf, (6 lutego 2013).
18.Diagnoza społeczna 2011, http://www.diagnoza.com/pliki/raporty/Diagnoza_raport_2011.
pdf, (8 lutego 2013).
19.Szpunar M. (2005), Cyfrowy podział – nowa forma stratyfikacji społecznych, w: Era społeczeństwa informacyjnego. Wyzwania, szanse, zagrożenia, J. Kleban, W. Wieczerzycki (red.) Poznań,
- 173 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
http://www.magdalenaszpunar.com/_publikacje/2005/cyfrowy_podzial.htm, s. 98, (21 listopada 2013).
20.Pojęcie stosowane w badaniach statystycznych
statystyki publicznej, http://www.stat.gov.pl/
gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-176.htm,
(21 listopada 2013).
21.http://www.rp.pl/temat/612745.html, (21 listopada 2013).
- 174 -
Droga kobiet do sędziowania meczów w piłce...
DROGA KOBIET DO SĘDZIOWANIA MECZÓW W PIŁCE NOŻNEJ.
Józef Bergier1, Wnuk Emilia2
1
Państwowa Szkoła Wyższa im Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej
2
Polski Związek Piłki Nożnej
Bergier J, Wnuk E. (2013), Droga kobiet do sędziowania meczów w piłce nożnej. Rozprawy Społeczne, 2 (VII), s. 175-177
Streszczenie:
Nowym zjawiskiem społecznym jest sędziowanie spotkań piłki nożnej przez kobiety. Celem jego rozpoznania przeprowadzono w 2011 r badania ankietowe wśród 63 kobiet szkolenia centralnego zajmującym się sędziowaniem. Badania
wykazały, że zainteresowanie sędziowaniem pojawia się głownie w wieku 16-18 lat, a inicjatorami tych zainteresowań byli
głownie ojcowie lub ktoś inny z rodziny.
Podkreślić należy, że niemal wszystkie kobiety sędziujące mecze posiadają studia wyższe, głównie po kierunku wychowanie fizyczne. Ważną kwestią jest bardzo wysoki wskaźnik akceptacji ich zainteresowań przez osoby z najbliższego
otoczenia.
Największym problemem na który wskazują na początku sędziowania to obawa przed popełnieniem błędu w meczu.
Niemal wszystkie wskazały na dobre warunki do nauki języka angielskiego.
Słowa kluczowe: piłka nożna, kobiety, sędziowanie
Wstęp
Metodologia badań
Imprezy sportowe, które w znacznym stopniu zdecydowały o rozwoju piłki nożnej kobiet to:
pierwsze mistrzostwa świata w 1991 oraz Igrzyska Olimpijskie w tej dyscyplinie sportu w 1996 r.
Dotychczasowe krajowe publikacje dotyczące problematyki piłki nożnej kobiet to trzy opracowania
zwarte (Bergier 2006, 2009, Bergier, Soroka 2011).
Większość artykułów dotyczy analizy gry kobiet
w zawodach najwyższej rangi, a wśród nich należy
wymienić prace Bergier 1997, 2009, Bergier, Buraczewski 2005, Bergier, Soroka 2005, Duda 2011,
Witkowski 2011. Kolejny obszar badań stanowią
opracowania innych ważnych kwestii procesu szkolenia kobiet w tej dyscyplinie w tym m.in.: zainteresowań piłką nożną (Bergier 2011, Krawczak 2007,
Kubińska i in. 2006), tożsamości płciowej (Soroka,
Bergier 2011 a,b) czy opinii szkoleniowców o piłce
nożnej kobiet (Bergier 2010).
Rozwijające się systematycznie piłkarstwo kobiece stanęło też przed nowym wyzwaniem jakim
było przygotowanie kadry do sędziowania tych spotkań.
W pierwszym okresie mecze kobiet sędziowali mężczyźni gdyż było to wówczas zajęcie nie dla
kobiet. W miarę upływających lat międzynarodowe
władze piłkarskie postanowiły włączyć kobiety do
sędziowania meczów piłki nożnej.
Cel badań
Głównym celem badań było prześledzenie procesu rozwoju sędziowania meczów piłki nożnej przez
kobiety poprzez rozpoznanie m.in.: motywów wyboru ich zainteresowań, określenia wieku zdobycia
uprawnień oraz różnorodnych problemów w trakcie sędziowania.
Adres do korespondencji: Józef Bergier, Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, ul. Sidorska 95/97,
Materiał i metoda badań
Materiał badań stanowiła grupa 63 kobiet w wieku 18-41 lat szkolenia centralnego w piłce nożnej
(średnia wieku 27, 0 lat). Badania przeprowadzono
w miesiącu lipcu 2011 r.
Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego
z wykorzystaniem autorskiego kwestionariusza ankiety.
Wyniki badań
Inspiratorzy zainteresowania sędziowania
Dziewczęta swoje inspiracje do sędziowania
czerpały z grona osób najbliższych, głownie od
ojca (30,2%) oraz kogoś innego z rodziny (27%).
Nieco rzadziej byli to działacze klubowi (20,6%)
i w mniejszym stopniu inne osoby uprawiające piłkę nożną (14,3%).
Wiek uzyskania uprawień do sędziowania
Uprawienia do sędziowania meczów pili nożnej
badane kobiety zdobywały w przedziale od 15-28
lat, a największa grupa zawierała się w przedziale 17-19 lat: 17 lat (15,9%), 18 lat (24,5%), 19 lat
(9,5%). Najmłodsze osoby, które uzyskały upraw-
- 175 -
nienia w wieku 15-16 lat stanowiły 7,9%, natomiast
w wieku 20 lat i starsze 41,3%.
Wiek zainteresowania sędziowaniem
Wiek zainteresowania się dziewcząt sędziowaniem meczów piłki nożnej był bardzo zróżnicowany.
Najwcześniej pojawił się u dziewcząt w wieku 8 lat,
a najpóźniej dopiero w wieku 28 lat. W największym
stopniu pojawił się w wieku 16-18 lat (52,2%): 16
lat (19,0%), 17 lat (22,2%) i 18 lat (11,0%). Na zainteresowania sędziowaniem przed 16 rokiem życia
wskazało 7,9%, a powyżej 18 lat -39,7%.
Poziom akceptacji przez najbliższe osoby
Decyzja o wyborze sędziowania przez kobiety
meczów piłki nożnej uzyskała w znacznej większości pozytywną ocenę najbliższych (87,0%), obojętny
stosunek wyraziło 11%.,a negatywnych ocen było
tylko 8%.
Główne problemy związane z sędziowaniem
Największym problemem respondentek przed
sędziowaniem pierwszego meczu była obawa popełnienia błędu (90%). Na presję kibiców wskazało
jedynie 8% kobiet, a na inne u 10% (interpretacja
faulu przy ataku ciałem, stres, trudności z szybką
decyzją, trudności w posługiwaniu się gwizdkiem).
Zwrócić należy też uwagę na to, że żadna z kobiet
nie wskazała na obawy w zakresie własnego przygotowania kondycyjnego.
Uprawiane dyscypliny sportowe
Kobiety sędziujące mecze piłki nożnej uprawiały
głównie dwie dyscypliny sportowe tj. piłkę nożną
(34%) i lekkoatletykę (26%) oraz inne gry zespołowe: piłkę siatkową (10%) i koszykówkę (8%). Na
inne dyscypliny wskazało 22% kobiet w tym głownie judo i pływanie.
Trudności w rozwoju umiejętności sędziowskich
Jako największe przeszkody w rozwoju kariery
sędziny meczów piłki nożnej wskazały zbyt małą
liczbę sędziowanych meczów (54%) oraz problemy godzenia pracy (nauki) z sędziowaniem (41%).
Wśród innych przeszkód wskazały zbyt mała znajomość języka angielskiego (29%), słabsze przygotowanie kondycyjne (25%), silne emocje (24%) oraz
inne (29%) (życie prywatne, wiek, brak wsparcia
z okręgu piłkarskiego, płeć, brak perspektywy
awansu).
Warunki do nauki języka angielskiego
Współczesne sędziowanie szczególnie w przypadku awansów do prowadzenia spotkań międzynarodowych wymaga dobrej znajomości języka angielskiego. Badane wskazały, że mają dobre (48%)
lub raczej dobre (44%) warunki do nauki języka angielskiego, tylko 8% miało odmienne zdanie na ten
temat.
Liczba lat sędziowania
Większość badanych posiada duże doświadczenie w roli sędzin rzeczywistych. Najwięcej osób
wskazało na 6-10 lat sędziowania (40%), a niemal
co czwarta od 3 lat do 5 lat (24%). Doświadczenie
sędziowskie powyżej 10 lat posiadało jedynie 6%
badanych.
Miejsce zamieszkania
Kobiety sędziujące mecze piłki nożnej zamieszkują głownie w środowiskach miejskich (82%),
w tym w miastach powyżej 20 tysięcy mieszkańców
(29%), miastach do 100 tys. (25%) i do 50 tys. (28%).
Miejsce zamieszkania w małych miasteczkach i na
terenie wsi wskazało 18% badanych (ryc.8).
Wszystkie badane kobiety sędziowały mecze
mężczyzn. Były to głownie mecze w roli sędziego
głównego na poziomie poniżej III ligi na różnym
poziomie rozgrywek. Jedynie 6 kobiet sędziowało
mecz II lub III ligi, w tym 3 w roli sędziego głównego
i 3 w roli sędziego liniowego.
Wykształcenie sędzin piłkarskich
Podkreślić należy, że aż 90,5% kobiet sędziujących mecze piłki nożnej posiada wykształcenie
wyższe, są to głownie takie kierunki studiów jak:
wychowanie fizyczne osoby (36,5%), pedagogika (7,9%), ekonomia (4,8%), turystyka i rekreacja (3,2%), fizjoterapia (3,2%) oraz inne kierunki
w tym: budownictwo, matematyka, filologia angielska, medycyna, geografia, socjologia. Jedynie 9,5%
badanych posiadało wykształcenie średnie.
Podsumowanie
Sędziowanie meczów piłki nożnej przez kobiety to nowe zjawisko socjologiczne w życiu sportowym. W krajowej literaturze brak opracowań dotyczących tego zjawiska. Z przeprowadzonych badań
wśród kobiet sędziujących mecze piłki nożnej rysuje się bardzo pozytywna ich sylwetka. Wywodzą się
one w zdecydowanej większości ze środowisk miejskich. Głównymi inspiratorami ich zainteresowań,
które ujawniały się najczęściej w wieku 16-18 lat
byli ojcowie, zapewne często sami sędziujący mecze
piłki nożnej.
Podkreślić należy, że kobiety sędziujące mecze
piłki nożnej posiadają w zdecydowanej większości
wykształcenie wyższe w tym głównie z zakresu wychowania fizycznego.
Pozytywnym zjawiskiem społecznym jest niemal pełna akceptacja zainteresowań sędziowaniem
tych kobiet przez osoby najbliższe. Kobiet sędziujących mecze w piłce nożnej jest zdecydowanie mniej
niż mężczyzn stąd jest im tym trudniej zdobywać
awanse do prowadzenia meczów najwyższej rangi. Nadal niewiele kobiet zasiada też we władzach
regionalnych i krajowych Polskiego Kolegium Sędziów. Trudności jakie zgłaszają dotyczą: zbyt małej ilości sędziowanych w sezonie meczów godzenia
pracy zawodowej z sędziowaniem oraz licznymi
obowiązkami domowymi. Niemal wszystkie kobiety określiły jako korzystne warunki do nauki języka
- 176 -
angielskiego, ale jednocześnie przyznały się do słabej znajomości tego języka, który jest nieodzownym
warunkiem do sędziowania na poziomie międzynarodowym.
Wnioski
Wyniki badań kobiet szkolenia centralnego sędziujących mecze piłki nożnej pozwalają na określenie swoistego wzorca rozwoju ich kariery.
1.Inspiratorami rozwoju zainteresowań sędziowaniem meczów piłki nożnej przez dziewczęta byli głownie ich ojcowie lub ktoś inny z rodziny
2.Zainteresowanie sędziowaniem w piłce nożnej pojawia się głownie w wieku 16-18 lat
3.Uprawnienia do sędziowania uzyskało najwięcej kobiet w wieku 18 lat
4.Decyzja o wyborze zainteresowań dotyczących sędziowania zyskała bardzo dużą akceptacje najbliższych osób
5.Kobiety sędziujące mecze piłki nożnej zamieszkują głownie w środowisku miejskim
z różnych co do wielkości miast. Małą grupę
stanowią kobiety z małych miasteczek i z terenów wsi.
6.Kobiety sędziujące mecze piłki nożnej posiadają w zdecydowanej większości wykształcenie wyższe i są to głównie absolwentki kierunku wychowanie fizyczne.
Literatura
1.Bergier J. (1997) The structure of the game in final football matek of women Turning the Olympic games- Atlanta ’96 In: Woman in Sport. University School of Physical Education. Gdańsk
2.Bergier J. (red.) (2006) Piłka nożna kobiet. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Białej Podlaskiej
3.Bergier J. (2009) Charakterystyka i analiza gry
w piłkę nożną mężczyzn i kobiet. Monografie
i Opracowania nr. 6 Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie. Zamiejscowy Wydział
Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej
4.Bergier J. (2011) O piłce nożnej kobiet w ich opinii. W: Teoria i praktyka piłki nożnej kobiet. red.
J. Bergier, A. Soroka. Państwowa Szkoła Wyższa
w Białej Podlaskiej
5.Bergier J., Buraczewski T. (2005) Symmetry of
shots as an indication of coordinating abilities at
World Cup in female football U-19. In: J.Sadowski
(ed.). Coordination motor abilities in scientific
research. Faculty of Physical Education. Biała
Podlaska
6.Bergier J., Krawczak P. (2007) Zainteresowanie
dziewcząt piłką nożną W: Społeczne i kulturowe
wartości sportu. red. J. Kosiewicz. Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie.
7.Bergier J., Soroka A. (2005a) Analiza akcji bramkowych w II Mistrzostwach Świata kobiet do lat
19 Tajlandia- 2004. W: red. S. Żak, M. Spieszny,
T. Klocek. Gry zespołowe w wychowaniu fizycznym i sporcie. Studia i Monografie nr 33. AWF
Kraków.
8.Bergier J., Soroka A. (red.) (2011) Teoria i praktyka piłki nożnej kobiet. Państwowa Szkoła Wyższa w Białej Podlaskiej
9.Duda H. (2011) Charakterystyka podań piłkarek
nożnych reprezentacji Polski i Holandii w eliminacjach do mistrzostw Europy w roku 2007. W:
Teoria i praktyka piłki nożnej. red. J. Bergier, A.
Soroka Państwowa Szkoła Wyższa w Białej Podlaskiej
10.Kubińska Z., Kasprowicz M., Soroka A. (2006) Gra
w piłkę nożną kobiet w opinii studentów PWSZ
w Białej Podlaskiej. W: Piłka nożna kobiet. red.
J. Bergier. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
w Białej Podlaskiej.
11.Soroka A., Bergier J. (2011 a) Sense of gender
identity in women practicing football with consideration of the formation . Polish Journal of Sport
and Tourism. Vol. 18. No. 1
12.Soroka A., Bergier J. (2011 b) Tożsamość płciowa
kobiet uprawiających piłkę nożną na przykładzie
reprezentacji Polski do lat 19. W: Teoria i praktyka piłki nożnej. red. J. Bergier, A. Soroka. Państwowa Szkoła Wyższa w Białej Podlaskiej.
13.Witkowski Z. (2011) Porównanie poziomu wykonania elementów technicznych noga prawą
i lewą u piłkarek nożnych z podstawowego i rezerwowego składu reprezentacji Polski U-15.
W: Teoria i praktyka piłki nożnej kobiet. red. J.
Bergier, A. Soroka. Państwowa Szkoła Wyższa
- 177 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Steps taken by women towards refereeing...
STEPS TAKEN BY WOMEN TOWARDS REFEREEING FOOTBALL GAMES
Józef Bergier1, Wnuk Emilia2
1
2
Polish Football Association
Bergier J., Wnuk E. (2013), Steps taken by women towards refereeing football games. Social Dissertations, 2 (VII), s. 178-180
Summary: Refereeing football matches by women has become a new social phenomenon. With an objective of identifying it a survey research was carried out in February 2011 among 63 women from training center involved in refereeing. Research has shown that interest in arbitering occurs mainly at the age of 16-18 years, and the initiators of such an interest are
mainly fathers or other members of the family. It should be noted that almost all women refereeing the games have a higher
education, mainly in the direction of physical education. An important issue is the very high rate of acceptance of their
interests by persons from their immediate environment. The biggest problem at that point at the very start of refereeing is
the fear of making a mistake in the match. Almost all of the researched indicated a good environment for learning English.
Keywords: football, women, refereeing
Introduction
Sporting events which largely decided on the
development of women’s football include: the first
world championship in 1991 and the Olympic Games
in this discipline in 1996. To date there have been
three compact studies forming all national publications on issues of women’s football (Bergier 2006,
2009, Bergier, Soroka 2011). Most of the articles concern the analysis of the game of women working in
the highest rank, and among them the work of Bergier must be noted 1997, 2009, Bergier, Buraczewski
2005 Bergier, Soroka 2005, Duda 2011, Witkowski,
2011. Another area of research is the development
of other important issues related to the process of
training of women in this sport discipline, including: interest in football (Bergier 2011, Krawczak
2007 Kubińska et al. 2006), gender identity (Soroka,
Bergier 2011 a, b) or opinion of football trainers of
women football discipline (Bergier 2010). Steadily growing football for women faced a new challenge which was to prepare the staff to arbiter these
meetings .In the initial period the games for women
were arbitered by men as it was believed to be not
the job for women. As the years passed the international football authorities decided to include women
refereeing within football matches.
Research Methodology
Purpose of the research
The main aim of the study was to investigate the
development process of refereeing football matches
by women through recognizing, inter alia: motifs of
Adress for correspondence: Józef Bergier, Pope John Paul II State
School of Higher Education in Biała Podlaska, Sidorska 95/97, 21-500
Biała Podlaska, e-mail: [email protected]
such choice of their interests, determining the age
of obtaining their license and a variety of problems
faced during arbitering.
Materials and research methods
The research material concerned a group of 63
women aged 18-41 years from the training center in
football (average age of 27, 0 years). The study was
conducted in the month of July 2011. The method of
diagnostic survey with the use of an author’s questionnaire was applied.
Research results
The instigators of interest in refereeing
Girls found their inspirations to arbiter matches
within a group of people closest to them, getting the
idea mainly from the fathers (30.2%), and someone
else in the family (27%). Less frequently these were
the activists of their sport clubs (20.6%) and to a lesser extent, other people practicing football (14.3%).
Age of obtaining the license of a referee
The license to conduct refereeing of football
matches was obtained by the surveyed women
between the age of 15-28 years, and the largest
group comprised the age range of 17-19 years: 17
years (15.9%), and 18 (24.5%), 19 years (9.5%). The
youngest persons who obtained the license were
aged 15-16 years, accounting for 7.9%, and at the age
of 20 years and older they accounted for 41.3% .
Age of becoming interested in refereeing
Age at which girls became interested in refereeing football matches was very diverse. Its earliest
appearance was noted among girls aged 8 years old,
and the latest appearance of it was at the age of 28
years. It appeared in the most significant degree at
- 178 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
the age of 16-18 years (52.2%): 16 (19.0%), 17 years
(22.2%) and 18 years (11.0%). In the interest of judging before the age of 16 indicated 7.9% of researched
indicated interest in refereeing before the age of 16,
and -39.7% indicated it above the age of 18.
The acceptance level from the closest environment
The decision on choosing the path of arbitering in
women football matches obtained in the vast majority a positive evaluation of the closest environment
(87.0%), neutral attitude was expressed by 11%.,
and negative evaluations formed only 8%.
The main problems associated with refereeing
The biggest problem for the respondents before
refereeing the first game was the fear of making
a mistake (90%). The pressure of the crowd was
indicated only by 8% of women, and other types of
pressure were indicated by 10% (interpretation of
foul during body attack, stress, difficulty with making fast decisions, difficulties in using the whistle).
One should also note that none of the women pointed out concerns in terms of their preparation and
condition.
Prefered Sport Disciplines
Women refereeing football matches practiced
mainly two sports such as football (34%) and athletics (26%) as well as other team sports: volleyball
(10%) and basketball (8%). Other disciplines were
indicated by 22% of women, including mostly judo
and swimming.
Difficulties in the development of the competencies of a referee
As the biggest obstacles in the development of
a career of a referee of football games the researched
group showed: too few games with the use of referees (54%) and the problems of reconciling work
(learning) with refereeing (41%). Among other obstacles insufficient knowledge of English was identified (29%), weaker condition preparation (25%),
strong emotions (24%) and other (29%) (private
life, age, lack of support from the football environment, gender, lack of perspective for promotion).
Conditions for learning English
Contemporary refereeing, especially in the case
of a promotion to conduct international meetings
requires good knowledge of English. The research
indicated that the respondents have a good (48%) or
rather good (44%) conditions for learning English,
and only 8% disagreed on this subject.
Number of years of refereeing
Most of the respondents had extensive experience as a real referee. Most of them indicated 6-10
years of refereeing (40%), and nearly one in four indicated an experience of 3 years to 5 years (24%).
Experience in refereeing of over 10 years was pointed out by only 6% of respondents.
Place of residence
Women refereeing in football matches reside
mainly in urban areas (82%), including the cities of
over 20,000 inhabitants (29%), 100 thousand cities.
(25%) and up to 50 thousand. (28%). Place of residence in small towns and rural areas was indicated
by 18% of respondents (Figure 8). All researched
women refereed matches played by men. These were
mostly matches where they acted as main referees
at a level below the third league in the different levels of competition. Only 6 women refereed matches
of II or III league, where 3 of them acted as the main
referee and 3 acted as line referee.
Education of female football referees
It should be noted that up to 90.5% of women arbitering football matches have higher education, of
such specializations as physical education (36.5%),
pedagogy (7.9%), economics (4.8%) tourism and
recreation (3.2%), physiotherapy (3.2%) and other
specialization including: construction, mathematics, English philology, medicine, geography, sociology. Only 9.5% of respondents completed secondary
education.
Summary
Refereeing football matches by women is a new
sociological phenomenon in sport environment.
There are no existing national literature studies on
this phenomenon. The studies among women refereeing football present a very positive image of the
respondents. They come from in the vast majority
urban environments. The main inspirers of their interests, which revealed mostly at the age of 16-18
were their fathers, probably often refereeing football matches themselves. It should be emphasized
that women refereeing football matches have in the
vast majority higher education mainly in the field of
physical education.
Almost complete acceptance of the interest in
refereeing for these women by the closest environment seems to be the positive social phenomenon. There are far fewer women refereeing football
matches than men, hence it is all the more difficult
for them to gain promotion to arbiter games at the
highest level. Still very few women have the function within regional and national authorities of the
Polish National Judges College. Difficulties they report concern: too few matches in the season with
the use of referees, reconciling work with duties of
the referee and numerous household duties. Almost
all the women identified as favorable conditions for
learning English, but also admitted to having poor
knowledge of the language, which is a prerequisite
for refereeing at the international level.
Conclusions:
The results obtained through surveying women’s
training center who referee football games allowed
- 179 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
the author to specify a specific pattern of development of their careers.
1.Inspirers of the interest of the girls in refereeing football matches were mainly their fathers
or other members in the family
2.The interest in football refereeing occurs
mainly at the age of 16-18.
3.License for refereeing is obtained by most
women at the age 18
4.The choice of interests related to refereeing
gained a very high acceptance of the closest
environment.
5.Women refereeing football matches reside
mainly in the urban areas in a variety of sizes
of the cities. A small group consists of women
from small towns and rural areas.
6.Women refereeing football matches have in
the vast majority higher education and are
mostly graduates of physical education.
References:
1.Bergier J. (1997) The structure of the game in final football matek of women Turning the Olympic games- Atlanta ’96 In: Woman in Sport. University School of Physical Education. Gdańsk
2.Bergier J. (red.) (2006) Piłka nożna kobiet. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Białej Podlaskiej
3.Bergier J. (2009) Charakterystyka i analiza gry
w piłkę nożną mężczyzn i kobiet. Monografie
i Opracowania nr. 6 Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie. Zamiejscowy Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej
4.Bergier J. (2011) O piłce nożnej kobiet w ich opinii. W: Teoria i praktyka piłki nożnej kobiet. red.
J. Bergier, A. Soroka. Państwowa Szkoła Wyższa
5.Bergier J., Buraczewski T. (2005) Symmetry of
shots as an indication of coordinating abilities at
World Cup in female football U-19. In: J.Sadowski
(ed.). Coordination motor abilities in scientific
research. Faculty of Physical Education. Biała
Podlaska
6.Bergier J., Krawczak P. (2007) Zainteresowanie
dziewcząt piłką nożną W: Społeczne i kulturowe
wartości sportu. red. J. Kosiewicz. Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie.
7.Bergier J., Soroka A. (2005a) Analiza akcji bramkowych w II Mistrzostwach Świata kobiet do lat
19 Tajlandia- 2004. W: red. S. Żak, M. Spieszny,
T. Klocek. Gry zespołowe w wychowaniu fizycznym i sporcie. Studia i Monografie nr 33. AWF
Kraków.
8.Bergier J., Soroka A. (red.) (2011) Teoria i praktyka piłki nożnej kobiet. Państwowa Szkoła
Wyższa w Białej Podlaskiej
9.Duda H. (2011) Charakterystyka podań piłkarek
nożnych reprezentacji Polski i Holandii w eliminacjach do mistrzostw Europy w roku 2007. W:
Teoria i praktyka piłki nożnej. red. J. Bergier, A.
Soroka Państwowa Szkoła Wyższa w Białej Podlaskiej
10.Kubińska Z., Kasprowicz M., Soroka A. (2006) Gra
w piłkę nożną kobiet w opinii studentów PWSZ
w Białej Podlaskiej. W: Piłka nożna kobiet. red.
J. Bergier. Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
11.Soroka A., Bergier J. (2011 a) Sense of gender
identity in women practicing football with consideration of the formation . Polish Journal of
Sport and Tourism. Vol. 18. No. 1
12.Soroka A., Bergier J. (2011 b) Tożsamość płciowa
kobiet uprawiających piłkę nożną na przykładzie
reprezentacji Polski do lat 19. W: Teoria i praktyka piłki nożnej. red. J. Bergier, A. Soroka. Państwowa Szkoła Wyższa w Białej Podlaskiej.
13.Witkowski Z. (2011) Porównanie poziomu wykonania elementów technicznych noga prawą
i lewą u piłkarek nożnych z podstawowego
i rezerwowego składu reprezentacji Polski U-15.
W: Teoria i praktyka piłki nożnej kobiet. red. J.
Bergier, A. Soroka. Państwowa Szkoła Wyższa
- 180 -
Bezpieczeństwo edukacyjne absolwentów szkół...
BEZPIECZEŃSTWO EDUKACYJNE ABSOLWENTÓW SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH
Z POWIATU BIALSKIEGO I MIASTA BIAŁA PODLASKA ZAPEWNIANE
PRZEZ PSW IM. PAPIEŻA JANA PAWŁA II W BIAŁEJ PODLASKIEJ W LATACH 2010-2012
Agnieszka Smarzewska
Ewelina Melaniuk
Smarzewska A., Melaniuk E., (2013), Bezpieczeństwo edukacyjne absolwentów szkół ponadgimnazjalnych z powiatu bialskiego i miasta Biała Podlaska zapewniane przez PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej w latach 2010-2012 Rozprawy Społeczne, 2 (VII), s. 181-192
Streszczenie: Celem artykułu jest oszacowanie ilości absolwentów z powiatu bialskiego i miasta Biała Podlaska kontynuujących naukę w Państwowej Szkole Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej. Efektem prowadzonych analiz
jest stwierdzenie, iż Uczelnia zapewnia bezpieczeństwo edukacyjne średnio dla 16,4% ogółu absolwentów z badanego obszaru, co oznacza, że blisko 1/5 absolwentów z powiatu bialskiego i miasta Biała Podlaska wybiera PSW do kształcenia na
poziomie studiów wyższych I stopnia w trybie stacjonarnym. Analizując wybory absolwentów szkół ponadgimnazjalnych
należy zauważyć, iż absolwenci z miasta Biała Podlaska częściej wybierają Uczelnię, niż absolwenci z powiatu bialskiego.
PSW w Białej Podlaskiej stanowi ważny ośrodek w zakresie bezpieczeństwa edukacyjnego. Uczelnia odnotowuje corocznie wzrost liczby absolwentów szkół ponadgimnazjalnych z miasta Biała Podlaska oraz z powiatu bialskiego, wybierających studia w PSW, wzrost oszacowano na średnim poziomie 18% w analizowanych naborach 2011/2012 oraz 2012/2013.
W artykule zaproponowano postulaty mające na celu podniesienie jakości informacji uzyskiwanych w procesie rekrutacyjnym.
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo edukacyjne, absolwent, powiat bialski, uczelnia
Wstęp
Zapewnienie bezpieczeństwa edukacyjnego
jest ściśle związane z obronnością, czyli obszarem
zdolności odnoszącym się do jednostki oraz społeczeństwa, podejmującym działania i funkcjonującym w interakcjach. Warto zatem zauważyć, iż
obronność kreuje stan bezpieczeństwa, co w przypadku Uczelni przejawia się w całokształcie jej właściwości i relacji z otoczeniem, obecnych w wielu
sferach: obiektywnej, subiektywnej, bądź zintegrowanej (obiektywno-subiektywnej). Powyższe kwestie podobnie postrzega M. Cieślarczyk wskazując,
iż: „obronność to swoista właściwość podmiotów
– systemów, rozpatrywana w wymiarze personalnym i strukturalnym oraz podejmowane przez te
podmioty działania, służące zapewnieniu ich bezpieczeństwa” (Cieślarczyk 2009, s.186-187). Odnosząc te kwestie do bezpieczeństwa edukacyjnego
można podjąć próbę jego zdefiniowania jako stanu
umożliwiającego realizację zdywersyfikowanych
potrzeb i aspiracji edukacyjnych społeczeństwa.
Celem artykułu jest prezentacja dalszej ścieżki
edukacyjnej absolwentów szkół ponadgimnazjalnych z powiatu bialskiego oraz miasta Biała Podlaska w kontekście bezpieczeństwa edukacyjnego
Adres do korespondencji: Agnieszka Smarzewska, Państwowa
Szkoła Wyższa im Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, Sidorska 95/97, 21-500 Biała Podlaska e-mail: [email protected]
oraz możliwości zapewnienia go przez PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej. W analizie
uwzględniono absolwentów liceów ogólnokształcących i profilowanych oraz średnich szkół technicznych (utrzymano terminologię stosowaną w Raportach PUP, należy jednak nadmienić, iż w Ustawie o
systemie oświaty z dnia 07 września 1991 r. – tekst
jednolity – Dz. U. 1991 Nr 95 poz. 425 w §9 ust. 1 pkt.
3c stosuje się nazwę „technika” zamiast „średnich
szkół technicznych”), pominięto absolwentów szkół
policealnych oraz zasadniczych szkół zawodowych.
Wykluczenie tych absolwentów wynika z tego, iż
studenci PSW z naboru 2010-2012 nie wykazali
w postępowaniach rekrutacyjnych ukończonych
szkół policealnych, natomiast absolwenci zasadniczych szkół zawodowych nie posiadają świadectwa
dojrzałości, które umożliwia podjęcie studiów wyższych.
Efektem prowadzonych analiz było określenie
wskaźników procentowych ilości absolwentów
w strukturze studentów studiów stacjonarnych
pierwszego stopnia PSW im. Papieża Jana Pawła II
w Białej Podlaskiej, kończących szkoły ponadgimnazjalne zlokalizowane w powiecie bialskim oraz
mieście Biała Podlaska.
Artykuł powstał w oparciu o raporty Powiatowego Urzędu Pracy (PUP 2011, 2012, 2013), Strategię
Rozwoju Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża
Jana Pawła II w Białej Podlaskiej na lata 2011-2018,
dane z Systemu Obsługi Szkół Wyższych BAZUS
- 181 -
PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej
oraz sprawozdania statystyczne Dziekanatu PSW
Charakterystyka absolwentów szkół ponadgimnazjalnych z powiatu bialskiego i miasta Biała
Podlaska na podstawie raportów Powiatowego
Urzędu Pracy (Raporty PUP 2011, 2012, 2013)
Wskazane raporty powstały m. in. w oparciu
o dane pochodzące z aplikacji Monitoring Zawodów,
dotyczące absolwentów szkół ponadgimnazjalnych
z Systemu Informacji Oświatowej Ministerstwa
Edukacji Narodowej. Celem prowadzonego monitoringu jest budowa bazy informacyjnej, pomocnej dla
opracowania struktur zawodowo-kwalifikacyjnych
w układzie lokalnym i regionalnym, a także pozyskanie informacji o liczbie absolwentów.
Charakterystyka sytuacji absolwentów szkół ponadgimnazjalnych zostanie przedstawiona oddzielnie, w odniesieniu do powiatu bialskiego oraz do
miasta Biała Podlaska. W prezentacji potrzeb edukacyjnych absolwentów ujęto osoby z liceów ogólnokształcących i profilowanych oraz średnich szkół
technicznych.
W przypadku powiatu bialskiego liczba absolwentów liceów ogólnokształcących i profilowanych
oraz średnich szkół technicznych ogółem w latach
2010-2012 wyniosła 2813 osób. Wśród absolwentów z powiatu bialskiego dominują osoby kończące
licea ogólnokształcące i profilowane – 1889 absolwentów. Drugą grupę, co do liczby absolwentów,
stanowią osoby kończące średnie szkoły techniczne
– 924 absolwentów. Szczegółowe zestawienie procentowe ilości absolwentów szkół ponadgimnazjalnych z powiatu bialskiego przedstawiono na rysunku 1.
Rysunek 1. Struktura absolwentów w powiecie bialskim,
według typu ukończonej szkoły ponadgimnazjalnej (%)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportów (PUP
2011, 2012, 2013)
W tabelach 1 i 2 przygotowano szczegółowe zestawienie liczby absolwentów odnotowanej w powiecie bialskim, w odniesieniu do typu ukończonej
szkoły w latach 2010-2012.
Osoby kończące licea ogólnokształcące i profilowane w powiecie bialskim stanowią największą
grupę osób w strukturze absolwentów z powiatu
bialskiego ogółem – 67,2%. Można stwierdzić, iż liczba absolwentów tego typu szkół prezentuje trend
boczny. Ilość absolwentów jest ustabilizowana, pomimo odnotowanych różnic w liczbie absolwentów
w poszczególnych latach, mającej spadkowy lub
Tabela 1. Absolwenci liceów ogólnokształcących i profilowanych z powiatu bialskiego
Liczba absolwentów w latach
Nazwa szkoły
Ogółem
2010
2011
2012
Liceum Ogólnokształcące im. W. Sikorskiego w
Międzyrzecu Podlaskim
152
157
152
461
Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych w Międzyrzecu Podlaskim
14
10
11
35
Liceum Ogólnokształcące w Zespole Szkół Ekonomicznych
w Międzyrzecu Podlaskim
Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych Edukacji
Innowacyjnej w Międzyrzecu Podlaskim
Liceum Profilowane przy Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych
im. Unitów Podlaskich w Międzyrzecu Podlaskim
Liceum Ogólnokształcące w Małaszewiczach
Liceum Ogólnokształcące w Zespole Szkół
Ogólnokształcących w Janowie Podlaskim
Liceum Ogólnokształcące w Wisznicach
39
3
Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych „Profit” w Sławatyczach
Ogółem
28*
0
42*
87
71
45
54
163
106
103
83
68
80
231
662
589
638
1889
91
nie funkcjonowała
78
0
64
96
58
59
Liceum Ogólnokształcące w Terespolu
29
74
13
176
249
372
211
13
*przewidywana liczba absolwentów na podstawie raportu (PUP 2012); brak informacji o faktycznej liczbie absolwentów
w raporcie (PUP 2013)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportów (PUP 2011, 2012, 2013)
- 182 -
Tabela 2. Absolwenci średnich szkół technicznych z powiatu bialskiego
Nazwa szkoły
specjalność
Technikum Ekonomiczne w Zespole Szkół
Ekonomicznych im. M. Dąbrowskiej w Międzyrzecu
Podlaskim
- technik informatyk
- technik ekonomista
- technik spedytor
- technik logistyk
ogółem
Technikum w Zespole Szkół im. Unitów Podlaskich
- technik budownictwa
- technik drogownictwa
- technik elektronik
- technik mechanik
- technik mechatronik
ogółem
2010
2011
2012
51
55
22
27
44
51
29
30
36
45
26
26
Technikum w Zespole Szkół im. Wł. Reymonta
w Małaszewiczach
- technik mechanik
- technik teleinformatyk
ogółem
154
133
8
0
0
41
0
34
6
20
31
0
217
91
27
0
8
29
13
77
0
12
7
47
49
18
40
173
66
0
49
10
15
0
18
0
0
43
8
8
6
11
7
9
49
25
Technikum w Zespole Szkół im. A. Naruszewicza
w Janowie Podlaskim
- technik mechanizacji rolnictwa
- technik hodowca koni
ogółem
16
Ogółem
311
wzrostowy charakter. Średnia liczba absolwentów
w latach 2010-2012 wynosiła 629,7 osoby. Wahania
liczby absolwentów w odniesieniu do średniej wynoszą od 32 do 41 osób.
W przypadku osób kończących średnie szkoły
techniczne należy zauważyć spadek liczby absolwentów w roku 2012 w stosunku do lat 2010 i 2011.
Średnia liczba absolwentów w skali roku w latach
2010-2011 wyniosła 320 osób. Spadek prognozowanej liczby absolwentów w 2012 r. można przyjąć na
poziomie 36 osób.
Odnosząc się do absolwentów szkół ponadgimnazjalnych w mieście Biała Podlaska należy
wskazać na dominację osób kończących licea ogólnokształcące i profilowane – 3420 osób w latach
2010-2012, co stanowi 73,6% ogółu absolwentów.
Natomiast absolwenci średnich szkół technicznych
w liczbie 1224 osoby – stanowią 26,4% ogółu absolwentów. Zestawienie graficzne omawianych danych
zamieszczono na rysunku 2.
442
155
49
Technikum w Zespole Szkół Centrum Kształcenia
Rolniczego w Leśnej Podlaskiej
- technik rolnik
- technik architektury krajobrazu (do 2010 r.)
- technik technologii żywności (do 2010 r.)
- technik agrobiznesu
ogółem
Ogółem
18
17
329
58
0
16
284
924
Rysunek 2. Struktura absolwentów w mieście Biała Podlaska według typu ukończonej szkoły ponadgimnazjalnej (%)
Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportów (PUP
2011, 2012, 2013)
Ogólną liczbę 4644 absolwentów analizowanych
szkół ponadgimnazjalnych w mieście Biała Podlaska przedstawiono w szczegółowym ujęciu tabelarycznym (tabela 3 oraz tabela 4).
- 183 -
Tabela 3. Absolwenci liceów ogólnokształcących i profilowanych z miasta Biała Podlaska
Nazwa szkoły
2010
2011
2012
I Liceum Ogólnokształcące im. J. I. Kraszewskiego
285
238
237
IV Liceum Ogólnokształcące im. S. Staszica
178
179
II Liceum Ogólnokształcące im. E. Plater
260
III Liceum Ogólnokształcące im. A. Mickiewicza
127
Akademickie Liceum Ogólnokształcące PSW im.
Papieża Jana Pawła II
26
Katolickie Liceum Ogólnokształcące
8
Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych „LIDER”
403
28
26
80
51
79
Liceum Ogólnokształcące przy ZDZ
133
36
Rzemieślnicze Uzupełniające Liceum
Ogólnokształcące dla Dorosłych
II Liceum Profilowane ZSZ Nr 2
228
143
40
89
0
7
0
15
72
63
37
214
124
14
24
38
0
26
26
0
20
0
nie funkcjonowała
0
Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla
Dorosłych ZDZ
32
24
Dorosłych „LIDER”
16
0
Ogółem
1175
Największą grupę absolwentów szkół ponadgimnazjalnych w mieście Biała Podlaska, podobnie jak
w powiecie bialskim, stanowią osoby kończące licea
ogólnokształcące i profilowane (3420 osoby w stosunku do 4644 osób ogółu absolwentów). Należy
jednak zauważyć zróżnicowanie w liczbie absolwentów w poszczególnych latach w odniesieniu do
ujętych w tabeli podmiotów oświatowych – cztery
podmioty oferujące naukę dla osób dorosłych nie
odnotowały absolwentów w roku 2012, co przyczyniło się do większego spadku liczby absolwentów
w roku 2012 w odniesieniu do lat poprzednich.
Obserwowana tendencja wzrostowa liczby absolwentów średnich szkół technicznych w mieście Biała Podlaska jest odmienna niż w powiecie bialskim,
w którym odnotowano spadek liczby absolwentów
w tego typu szkołach. Prawdopodobnie wzrost jest
uzasadniony powstaniem nowej szkoły Technikum im. K.K. Baczyńskiego ZDZ, która odnotowała
pierwszych absolwentów w roku 2012, w liczbie 42
osób oraz wprowadzeniem nowych profili kształcenia (technik elektryk w Technikum Uzupełniającym
dla Dorosłych ZDZ – 6 absolwentów oraz technik
pojazdów samochodowych w Technikum Nr 2 w ZSZ
Nr 2 – 38 absolwentów).
Podsumowując analizę absolwentów szkół ponadgimnazjalnych w powiecie bialskim oraz w mie-
82
206
25
Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych „ŻAK”
23
532
58
20
Dorosłych „KURSOR”
175
725
59
Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych ZDZ
Zaoczne Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych
„KURSOR”
760
237
19
I Liceum Profilowane ZSZ Nr 1
Ogółem
14
1151
37
82
0
56
0
30
1094
3420
27
20
27
ście Biała Podlaska można wskazać, iż ogółem
w latach 2010-2012 naukę na poziomie średnim
ukończyło 7457 absolwentów (w tym 4644 osób
z miasta Biała Podlaska oraz 2813 osób z powiatu
bialskiego). Absolwenci z powiatu bialskiego stanowią blisko 37,7% ogółu absolwentów, zaś z miasta
Biała Podlaska – 62,3%. Odnotowano zróżnicowanie w liczbie absolwentów w odniesieniu do powiatu
i miasta. W obu obszarach administracyjnych dominują absolwenci liceów ogólnokształcących i profilowanych, odpowiednio po 67,2% (rys. 1) i 73,6%
(rys. 2), zaś absolwenci średnich szkół technicznych stanowią w powiecie bialskim 32,8% (rys. 1),
a w mieście Biała Podlaska 26,4% (rys. 2).
Charakterystyka PSW im. Papieża Jana Pawła II
Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana
Pawła II w Białej Podlaskiej została powołana
pod nazwą Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
w Białej Podlaskiej w dniu 1 sierpnia 2000 r. i jak
pokazały kolejne lata stała się ważnym elementem
bezpieczeństwa edukacyjnego społeczeństwa. Studia rozpoczęło 345 studentów na 4 specjalnościach:
język angielski, język niemiecki, organizacja i obsługa turystyki i rekreacji, zarządzanie przedsiębior-
- 184 -
Tabela 4. Absolwenci średnich szkół technicznych z miasta Biała Podlaska
Nazwa szkoły
specjalność
Technikum Uzupełniające Nr 1 dla Dorosłych
- kucharz
Technikum Uzupełniające dla Dorosłych ZDZ
- technik mechanik
- technik budownictwa (do 2010 r.)
- kucharz
- technik usług fryzjerskich
- technik elektryk (od 2011 r.)
ogółem
2010
2011
2012
15
17
17
11
4
0
0
0
15
Technikum Nr 1 w ZSZ
- technik ekonomista
- technik organizacji usług gastronomicznych
- kucharz
- technik architektury krajobrazu
- technik handlowiec
ogółem
61
47
29
53
27
20
237
Technikum Nr 2 w ZSZ Nr 2
- technik elektryk
- technik mechanik
- technik budownictwa
- technik technologii odzieży
- technik pojazdów samochodowych (od 2011 r.)
ogółem
0
53
0
20
0
0
Rzemieślnicze Technikum Uzupełniające dla
Dorosłych
- technik mechanik
- technik technologii żywności
ogółem
216
18
63
39
26
10
0
675
17
0
32
21
0
38
337
76
222
3
13
0
5
16
3
6
22
8
24
0
0
0
0
426
45
31
55
30
53
30
23
108
356
stwem. Obecnie, w trzynastym roku funkcjonowania, Uczelnia kształci blisko 3500 studentów na 14
kierunkach i 35 specjalnościach, na których można
uzyskać stopień licencjata, inżyniera oraz magistra.
Misją Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża
Jana Pawła II w Białej Podlaskiej jest dążenie do akademickości poprzez kształcenie młodzieży na wysokim poziomie jakościowym na studiach I i II stopnia,
ze szczególnym uwzględnieniem bezpieczeństwa
narodowego, kierunków medycznych, ekonomicznych i technicznych oraz inicjowanie i prowadzenie
badań naukowych, a także działań na rzecz rozwoju
miasta i regionu (www.bip.pswbp.pl).
Państwowa Szkoła Wyższa w Białej Podlaskiej
współpracuje ze środowiskiem pracodawców, by
dostosowywać ofertę edukacyjną do potrzeb rynku
pracy, a studentom umożliwiać kontakty z przedsta-
29
60
30
47
30
20
49
17
156
nie funkcjonowała
Ogółem
13
5
0
6
0
6
73
16
Technikum im. K.K. Baczyńskiego ZDZ (od 2011 r.)
- technik pojazdów samochodowych
- kucharz
9
0
2
2
0
Ogółem
36
7
11
12
12
442
42
1224
wicielami różnych środowisk zawodowych w celu
ukierunkowania ich przyszłego rozwoju zawodowego, a przez to zapewnienia bezpieczeństwa edukacyjnego. Podejmuje działania promujące region
w wielu aspektach: od organizacji wystaw, konferencji, publikacji, po podejmowanie współpracy na
arenie międzynarodowej.
PSW w Białej Podlaskiej nieustannie dokłada
starań, aby oferta edukacyjna była atrakcyjna i wychodziła naprzeciw oczekiwaniom kandydatów.
Profesjonalna kadra naukowa prowadzi badania naukowe, doskonali programy edukacyjne, znajomość
języków obcych oraz poszerza kwalifikacje zawodowe.
W ciągu 13 lat swej działalności PSW w Białej
Podlaskiej zajmuje wysokie miejsca w rankingach
szkół wyższych. W ogólnopolskim rankingu uczel-
- 185 -
ni wyższych Rzeczpospolitej i Perspektyw Uczelnia
figuruje na 3 miejscu wśród najlepszych tego typu
uczelni w kraju. Natomiast w raporcie przygotowanym przez Rektorów Publicznych Szkół Zawodowych możemy przeczytać m .in., że wśród 36 PWSZ
w Polsce, Państwowa Szkoła Wyższa w Białej Podlaskiej plasuje się na (www.pswbp.pl):
•1 miejscu za liczbę oferowanych kierunków
studiów II stopnia (3),
•2 miejscu za liczbę kierunków studiów I stopnia (15) ,
•2 miejscu pod względem liczby studentów cudzoziemców (221),
•2 miejscu pod względem liczby przyjętych na
I rok studiów stacjonarnych (1121),
•3 miejscu pod względem liczby studentów studiów podyplomowych (215),
•3 miejscu pod względem liczby studentów studiów stacjonarnych (2850),
•6 miejscu pod względem liczby studentów ogółem (3504).
Głównym celem strategicznym PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej jest stworzenie
nowoczesnej uczelni kształcącej wysoko kwalifikowanych pracowników na potrzeby regionalnej gospodarki, oświaty i służby zdrowia (Strategia Rozwoju… 2011).
Analiza struktury studentów PSW w Białej Podlaskiej w kontekście miejsca ukończenia szkoły
ponadgimnazjalnej
Przedmiotem zainteresowania tej części niniejszego opracowania są osoby, które na dzień
04.07.2013 r. posiadają status studenta Państwowej
Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej
Podlaskiej. Z grupy studentów wyłoniono absolwentów szkół ponadgimnazjalnych z powiatu bialskiego oraz miasta Biała Podlaska. Pozwoliło to określić
liczbę studentów pochodzących z wyżej wskazanych szkół w strukturze studentów PSW w Białej
Podlaskiej ogółem. Wartości zostały obliczone dla
każdego naboru osobno. Dane do analiz pozyskano
z uczelnianego Systemu Obsługi Szkół Wyższych
BAZUS oraz akt osobowych studentów. Słuchacze,
którzy w momencie gromadzenia danych przebywali na urlopach dziekańskich oraz osoby, które nie dostarczyły do uczelni informacji na temat ukończonej
szkoły ponadgimnazjalnej nie zostały uwzględnione w analizie (2 studentów). Grupa tych osób mieści
się w granicach błędu statystycznego (0,2%).
W pierwszym etapie pozyskano informacje
z Dziekanatu PSW w Białej Podlaskiej na temat
ilości studentów przyjętych na studia w uczelni
w naborach: 2010/2011, 2011/2012, 2012/2013
z wyodrębnieniem liczby obcokrajowców. Następnie zliczono liczbę studentów posiadających status
studenta na dzień 04.07.2013 r., korzystając z uczelnianego Systemu Obsługi Szkół Wyższych BAZUS.
Obliczono fluktuację słuchaczy w poszczególnych
naborach, co pozwoliło na uzyskanie liczby studentów, którzy zrezygnowali ze studiowania w PSW
w Białej Podlaskiej przed absolutorium. Na koniec
przygotowano zestawienie procentowe pozostałej
liczby studentów tej uczelni w analizowanych naborach.
W drugim etapie pozyskania danych do analiz
zebrano informacje na temat studentów kończących szkoły ponadgimnazjalne w powiecie bialskim
oraz w mieście Biała Podlaska z Systemu BAZUS do
programu Microsoft Office Excel 2007. Następnie
przefiltrowano uzyskaną bazę słuchaczy pod kątem
miejsca ukończenia szkoły i nazwy szkoły. Pozwoliło to na wyodrębnienie liczby studentów z poszczególnych liceów ogólnokształcących i profilowanych oraz średnich szkół technicznych w naborach
2010/2011, 2011/2012, 2012/2013.
Na podstawie danych zawartych w Systemie
Obsługi Szkół Wyższych BAZUS oraz sprawozdań
statystycznych Dziekanatu PSW w Białej Podlaskiej sporządzono zestawienie liczby studentów
rozpoczynających naukę na I roku studiów pierwszego stopnia (licencjackie, inżynierskie) w trybie
stacjonarnym. Analizie poddano nabory studentów
w latach 2010/2011, 2011/2012 oraz 2012/2013.
Dodatkowo wykazano poziom fluktuacji studentów
Tabela 5. Studenci studiów stacjonarnych pierwszego stopnia PSW w Białej Podlaskiej w latach 2010-2013
Wyszczególnienie
2010/2011 2011/2012 2012/2013
Liczba studentów I roku (A)
Liczba studentów na dzień 04.07.2013 r. (B)
Fluktuacja
studentów
(A-B)
Nabór w latach
9081
9672
10403
29154
36,9
28,4
23,8
29,4
573
liczba osób
liczba osób w %
średni poziom fluktuacji dla 1 roku w cyklu
kształcenia w %
Ogółem
335
12,3
692
275
14,2
792
248
23,8
2057
858
9,8
Pozostała liczba studentów z naboru w %
63,1
71,6
76,2
70,6
w tym 76 obcokrajowców
2
3
4
ogółem 269 obcokrajowców
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Systemu Obsługi Szkół Wyższych BAZUS PSW im. Papieża Jana Pawła II
w Białej Podlaskiej oraz sprawozdań statystycznych Dziekanatu PSW w Białej Podlaskiej.
1
- 186 -
na dzień 04.07.2013 r. Uzyskane dane zamieszczono
w tabeli 5.
Liczba studentów wybierających studia w PSW
im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej corocznie się zwiększa. Widoczna jest również tendencja wzrostowa liczby studiujących na uczelni
obcokrajowców. Zauważyć można, że w ciągu toku
kształcenia wielu studentów rezygnuje z ukończenia studiów przed absolutorium, średnio 30,0% rozpoczynających naukę studentów w analizowanym
okresie czasu. Należy jednak podkreślić, iż poziom
fluktuacji studentów wskazuje na tendencję spadkową w odniesieniu do cyklu kształcenia. Różnica fluktuacji studentów między naborem w latach
2010/2011 a naborem 2012/2013 wyniosła 13,1%.
Wynika to z tego, iż w naborze 2010/2011 poziom
fluktuacji oszacowano w stosunku do 3-letniego
cyklu kształcenia, natomiast w naborze 2012/2013
analizą objęto I rok z 3-letniego cyklu kształcenia. Średni poziom fluktuacji w skali jednego roku
w cyklu kształcenia najwyższy jest po I roku – blisko 24,0% (studenci z naboru 2012/2013 na dzień
04.07.2013 r.). Każdy kolejny rok akademicki wskazuje na wzrost średniego poziomu fluktuacji w skali
1 roku w cyklu kształcenia – 12,3% (w przypadku
studentów z naboru 2010/2011 na dzień 04.07.2013
r.). Można przyjąć, że I rok w cyklu kształcenia jest
okresem, który dynamizuje poziom fluktuacji, gdyż
średnio dwa razy więcej studentów rezygnuje z dalszej nauki niż średnia ogółem dla jednego roku
w całym cyklu kształcenia (około 10,0%).
Z grupy 7457 absolwentów liceów ogólnokształcących i profilowanych oraz średnich szkół technicznych w latach 2010-2012 z powiatu bialskiego
i miasta Biała Podlaska 1279 osób studiuje w Państwowej Szkole Wyższej im. Papieża Jana Pawła II
w Białej Podlaskiej (należy zaznaczyć, iż w grupie
tej są absolwenci szkół ponadgimnazjalnych, którzy ukończyli naukę w analizowanych placówkach
przed 2010 rokiem; w naborze: 2010/2011 – 97 osób
Tabela 6. Studenci Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej według ukończonej szkoły
ponadgimnazjalnej w powiecie bialskim
Typ
szkoły
Nabór w latach
2010/
2011
2011/
2012
2012/
2013
Ogółem
Liceum Ogólnokształcące im. W. Sikorskiego
12
11
24
47
Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych w Międzyrzecu Podlaskim
0
0
1
Licea ogólnokształcące i profilowane
Nazwa szkoły
Liceum Ogólnokształcące w Zespole Szkół Ekonomicznych
Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych Edukacji
Innowacyjnej w Międzyrzecu Podlaskim
Liceum Profilowane przy Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych im.
Unitów Podlaskich w Międzyrzecu Podlaskim
4
0
3
5
0
1
9
18
0
0
5
1
9
Liceum Ogólnokształcące w Małaszewiczach
15
31
23
69
Liceum Ogólnokształcące w Wisznicach
3
3
8
14
Liceum Ogólnokształcące w Zespole Szkół
16
Liceum Ogólnokształcące w Terespolu
Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych „Profit” w Sławatyczach
Studenci z szkół ogólnokształcących i profilowanych ogółem
Średnie szkoły
techniczne
Technikum Ekonomiczne w Zespole Szkół Ekonomicznych
im. M. Dąbrowskiej w Międzyrzecu Podlaskim
11
64
89
124
277
6
5
8
19
8
7
6
3
6
Pozostałe szkoły*
58
0
Technikum w Zespole Szkół im. Wł. Reymonta w Małaszewiczach
Studenci z średnich szkół technicznych ogółem
27
61
0
11
Technikum w Zespole Szkół im. A. Naruszewicza
w Janowie Podlaskim
20
27
0
Technikum w Zespole Szkół im. Unitów Podlaskich
Technikum w Zespole Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego
w Leśnej Podlaskiej
18
7
0
8
26
25
4
12
34
0
0
26
85
4
3
3
10
6
21
7
Ogółem
102
117
153
372
* z niesprecyzowanym typem i nazwą szkoły
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Systemu Obsługi Szkół Wyższych BAZUS PSW im. Papieża Jana Pawła II
w Białej Podlaskiej oraz teczek osobowych studentów
- 187 -
– 16,9% ogółu studentów z tego naboru; w naborze
–2011/2012
16,9% ogółu
z tego
naboru;
w naborze
– 50studentów
osób – 7,2%
ogółu
studentów
z tego
2011/2012
– 50 osób
– 7,2% ogółu
tego
naboru; w naborze
2012/2013
– 40studentów
osób – 5,1%z ogónaboru;
w
naborze
2012/2013
–
40
osób
–
5,1%
ogółu studentów z tego naboru). Uczelnia zaspokaja zału
studentów
tego naboru).
Uczelnia
zaspokajaanazatem
potrzeby zedukacyjne
17,2%
absolwentów
tem
potrzeby
edukacyjne
17,2%
absolwentów
analizowanych szkół ponadgimnazjalnych w badanym
lizowanych
szkół ponadgimnazjalnych w badanym
okresie czasu.
okresie
czasu.
W tabelach 6 i 7 zestawiono ogólną liczbę stuW tabelach
6 i 7 zestawiono
ogólnąukończonej
liczbę studentów
PSW w Białej
Podlaskiej według
dentów
PSW
w
Białej
Podlaskiej
według
ukończonej
szkoły ponadgimnazjalnej, odpowiednio w powieszkoły
ponadgimnazjalnej,
powiecie bialskim
i mieście Białaodpowiednio
Podlaska w w
kolejnych
cie
bialskim
i
mieście
Biała
Podlaska
w
kolejnych
naborach 2010/2011, 2011/2012 i 2012/2013.
naborach
2010/2011,
2011/2012 iktórzy
2012/2013.
Odnosząc
liczbę absolwentów,
zaspokajaOdnosząc
liczbę
absolwentów,
którzy
ją potrzeby edukacyjne w PSW w Białej zaspokajaPodlaskiej
ją
edukacyjne w
PSWponadgimnazjalnych
dopotrzeby
liczby absolwentów
szkół
do
liczby absolwentów
ponadgimnazjalnych
w powiecie
bialskim to szkół
stanowią
oni 13,2% ogółu
w
powiecie
bialskim
to
stanowią
13,2%
ogółu
(372 osoby w stosunku do 2813 oni
ogółu
absolwen(372
osoby
w
stosunku
do
2813
ogółu
absolwentów). Oznacza to, iż co siódmy absolwent szkoły potów).
Oznacza to,z powiatu
iż co siódmy
absolwent
szkoły ponadgimnazjalnej
bialskiego
zaspokaja
ponadgimnazjalnej
z
powiatu
bialskiego
zaspokaja
potrzeby edukacyjne na poziomie studiów wyższych
trzeby
na poziomie studiów wyższych
w PSW edukacyjne
w PSW
w
Białej
Podlaskiej.
Optymistyczny jest fakt, iż liczba absolwentów
Optymistyczny
jest fakt, z iż powiatu
liczba absolwentów
szkół
ponadgimnazjalnych
bialskiego,
szkół
ponadgimnazjalnych
z
powiatu
wybierających studia w PSW w Białej bialskiego,
Podlaskiej
wybierających
studia
w Białej
Podlaskiej
zwiększa się o ok.
20%ww PSW
każdym
kolejnym
nabozwiększa
się o ok. 20% w każdym kolejnym naborze.
rze.Największa liczba absolwentów z powiatu bialNajwiększa
z powiatu
bialskiego
(rys. 3 –liczba
ujęcieabsolwentów
ilościowe) pochodzi
z liceów
skiego
(rys.
3
–
ujęcie
ilościowe)
pochodzi
z
liceów
ogólnokształcących, takich jak:
ogólnokształcących, takich jak:
•Liceum Ogólnokształcące w Małaszewiczach
• Liceum
Ogólnokształcące
w Małaszewiczach
– 69 osób
(25,0% ogółu absolwentów
liceów
–ogólnokształcących
69 osób (25,0% ogółu
absolwentów
liceów
z powiatu
bialskiego),
ogólnokształcących
z powiatu
•Liceum
Ogólnokształcące
w bialskiego),
Zespole Szkół
• Liceum
Ogólnokształcące
w
Zespole Szkół
– 61
Ogólnokształcących
w Janowie Podlaskim
– 61
osób (22,0% ogółu absolwentów
liceów ogólosób
(22,0% ogółu
absolwentów
liceów ogólnokształcących
z powiatu
bialskiego),
nokształcących
z
powiatu
bialskiego),
•Liceum Ogólnokształcące w Terespolu – 58
• Liceum
Ogólnokształcące
w Terespolu
58
osób (21,0%
ogółu absolwentów
liceów –ogólosób
(21,0%
ogółu
absolwentów
liceów
ogólnokształcących z powiatu bialskiego),
nokształcących
z powiatu bialskiego),
•Liceum
Ogólnokształcące
im. W. Sikorskiego
• Liceum
Ogólnokształcące
W. osób
Sikorskiego
w Międzyrzecu Podlaskimim.
– 47
(17,0%
w
Międzyrzecu
Podlaskim
–
47
osób
(17,0%
ogółu absolwentów liceów ogólnokształcących
ogółu
absolwentów
liceów ogólnokształcących
z powiatu
bialskiego).
powiatu bialskiego).
W z przypadku
wyżej wskazanych szkół należy
W przypadku
wskazanych
szkółw należy
odnotować
ogółemwyżej
systematyczny
wzrost
kolejodnotować
ogółem
systematyczny
wzrost
w kolejnych naborach liczby absolwentów wybierających
nych
naborach
liczby absolwentów
PSW w Białej
Podlaskiej
jako uczelnięwybierających
zaspokajającą
PSW
w Białejedukacyjne.
Podlaskiej jako uczelnię zaspokajającą
ich potrzeby
ich Najwięcej
potrzeby edukacyjne.
studentów Państwowej Szkoły Wyższej
Najwięcej
studentów
Państwowej
Szkoły Wyższej
ukończyło
licea ogólnokształcące
w
Białej
Podlaskiej
ukończyło
licea
ogólnokształcące
w powiecie bialskim – 74,5% (277 osób), pozostałe
w
powiecie
bialskim – 74,5%
(277
osób),
pozostałe
osoby
są absolwentami
średnich
szkół
technicznych
osoby
są
absolwentami
średnich
szkół
technicznych
(85 osób, co stanowi 22,8%). W przypadku 10 osób
(85
osób, co
stanowi
22,8%). Wtypu
przypadku
osób
nie można
było
zidentyfikować
i nazwy10
szkoły
nie
można
było
zidentyfikować
typu
i
nazwy
szkoły
z powodu braku danych (2,7% osób z ogółu absolzwentów
powodupowiatu
braku danych
(2,7%
osób z ogółu
absolbialskiego
realizującego
potrzeby
wentów
powiatu
bialskiego
realizującego
potrzeby
edukacyjne w PSW w Białej Podlaskiej, co mieści się
edukacyjne
PSW statystycznego)
w Białej Podlaskiej,
co4.mieści się
w przedzialewbłędu
– rys.
w przedziale błędu statystycznego) – rys. 4.
Rysunek 3. Liczba studentów z naborów 2010/2011, 2011/2012 i 2012/2013 według rodzaju ukończonej szkoły ponadgimnazjalnej w powiecie bialskim
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z tabeli 6
- 188 - 188 -
Rysunek
Studenci PSW
PSW w w Białej
Rysunek 4.
4. Studenci
Białej Podlaskiej
Podlaskiej według
według typu
typu
ukończonej
powiecie bialskim
ukończonej szkoły
szkoły ponadgimnazjalnej
ponadgimnazjalnej w
w powiecie
bialskim (%)
(%)
Źródło:
własne na
na podstawie
podstawie danych
danych z tabeli
z tabeli 6
Źródło: opracowanie
opracowanie własne
6
Odnosząc
szkół popoOdnosząc się
się zz kolei
kolei do
do absolwentów
absolwentów szkół
nadgimnazjalnych
w
mieście
Biała
Podlaska,
należy
nadgimnazjalnych w mieście Biała Podlaska, należy
podkreślić,
stopodkreślić, iż
iż stanowią
stanowią oni
oni 19,5%
19,5% (907
(907 osób
osób w
w stosunku
do
4644
ogółu
absolwentów)
ogółu
studensunku do 4644 ogółu absolwentów) ogółu studentów uczelni,
uczelni, kończących
kończących szkoły
szkoły ponadgimnazjalne
ponadgimnazjalne
tów
w
badanym
okresie.
w badanym okresie.
Liczba absolwentów
szkół ponadgimnazjalponadgimnazjalLiczba
nych
z
miasta
Biała
Podlaska,
wybierających
stunych z miasta Biała Podlaska, wybierających studia
w
PSW
w
Białej
Podlaskiej
zwiększa
się
średnio
dia w PSW w Białej Podlaskiej zwiększa się średnio
około 16,0%
16,0% w każdym
w każdym kolejnym
kolejnym naborze.
naborze.
około
Dominująca liczba
liczba absolwentów
absolwentów z z miasta
miasta Biała
Biała
Dominująca
Podlaska
(rys.
5
–
ujęcie
ilościowe)
pochodzi
z
trzech
Podlaska (rys. 5 – ujęcie ilościowe) pochodzi z trzech
szkół ponadgimnazjalnych:
ponadgimnazjalnych:
szkół
••Technikum
Technikum Nr
Nr 1
1 w ZSZ
w ZSZ Nr
Nr 1
1 –– 228
228 osób
osób (25,1%
(25,1%
ogółu absolwentów
szkół ponadgimnazjalnych
ponadgimnazjalnych
ogółu
z miasta Biała
Biała Podlaska),
Podlaska),
z miasta
Tabela 7. Studenci Państwowej Szkoły Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej według ukończonej szkoły
ponadgimnazjalnej w mieście Biała Podlaska
Typ
szkoły
Nazwa szkoły
2010/
2011
16
27
35
32
Nabór w latach
2011/
2012/
2012
2013
17
25
24
19
53
47
43
37
Ogółem
Średnie szkoły techniczne
Licea ogólnokształcące i profilowane
I Liceum Ogólnokształcące im. J. I. Kraszewskiego
58
II Liceum Ogólnokształcące im. E. Plater
70
135
IV Liceum Ogólnokształcące im. S. Staszica
112
Akademickie Liceum Ogólnokształcące PSW im. Papieża Jana Paw10
15
11
36
ła II
Katolickie Liceum Ogólnokształcące
6
3
2
11
I Liceum Profilowane ZSZ Nr 1
22
19
27
68
II Liceum Profilowane ZSZ Nr 2
16
18
27
61
III Liceum Profilowane ZSZ Nr 3*
3
1
3
7
Liceum Ogólnokształcące przy ZDZ
2
9
13
24
Rzemieślnicze Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla Doro0
0
0
0
słych
Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych „LIDER”
0
0
0
0
Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych „ŻAK”
0
0
0
0
Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych ZDZ
10
0
6
16
Zaoczne Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych „KURSOR”
0
0
0
0
I Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące
0
1
1
2
Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych ZDZ
0
0
0
0
Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych „KURSOR”
0
0
0
0
Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych „LIDER”
0
0
0
0
Uzupełniające Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych „ŻAK”
0
0
0
0
Studenci z szkół ogólnokształcących i profilowanych ogółem
179
203
218
600
Technikum Uzupełniające Nr 1 dla Dorosłych
2
1
1
4
Technikum Uzupełniające dla Dorosłych ZDZ
0
0
0
0
58
80
90
228
12
23
25
60
Rzemieślnicze Technikum Uzupełniające dla
0
0
0
0
Dorosłych
Technikum im. K.K. Baczyńskiego ZDZ
0
0
3
3
Studenci z średnich szkół technicznych ogółem
72
104
119
295
Pozostałe szkoły**
4
4
4
12
Ogółem
255
311
341
907
* szkoła nie objęta statystyką PUP-u; ** z niesprecyzowanym typem i nazwą szkoły
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Systemu Obsługi Szkół Wyższych BAZUS PSW im. Papieża Jana Pawła
II w Białej Podlaskiej oraz teczek osobowych studentów
- 189 -
Rysunek 5. Liczba studentów z naborów 2010/2011, 2011/2012 i 2012/2013 według rodzaju ukończonej szkoły ponadgimnazjalnej w mieście Biała Podlaska
••III
– 135 osób (14,9% ogółu absolwentów szkół
ponadgimnazjalnych zz miasta
miasta Biała Podlaska),
••IV
IV Liceum Ogólnokształcące im. S. Staszica –
112 osób (12,3% ogółu absolwentów szkół ponadgimnazjalnych zz miasta
miasta Biała Podlaska).
Należy zaznaczyć, iż ogółem odnotowuje się
wzrost liczby absolwentów szkół ponadgimnazjalnych z miasta
z miasta Biała Podlaska (zarówno w
odniesiew odniesieniu do liceów ogólnokształcących ii profilowanych,
i średnich szkół technicznych) w kolejnych
w kolejnych projak i średnich
cesach rekrutacyjnych PSW w Białej
Najwięcej studentów Państwowej Szkoły Wyżw Białej Podlaskiej ukończyło licea ogólnoszej w Rysunek 6. Studenci PSW w Białej Podlaskiej według typu ukończonej szkoły ponadgimnazjalnej w mieście Biała Podlaska (%)
i profilowane w mieście
w mieście Biała Podlaska –
kształcące i profilowane
66,2% (600 osób), pozostałe osoby są absolwentami
średnich szkół technicznych (295 osób, co stanowi
32,5%). W W przypadku 12 osób nie można było zii nazwy szkoły z powodu
z powodu braku
dentyfikować typu i nazwy
z ogółu absolwentów z z miasta
danych (1,3% osób z w przedziale błędu staBiała Podlaska, co mieści się w przedziale
tystycznego). Graficzne zestawienie danych procentowych zamieszczono na rysunku 6.
z poGraficzne zestawienie liczby absolwentów z powiatu bialskiego i i miasta Biała Podlaska oraz ich
udziału w strukturze
w strukturze studentów PSW w Białej
w Białej Podlaskiej, będące kompleksową prezentacją całości
przedstawionych danych ilościowych zamieszczono
w tabeli 8.
w tabeli
i wnioski
Podsumowanie i wnioski
W ogólnej liczbie studentów uczelni, którzy
W ukończyli szkoły ponadgimnazjalne w w powiecie
i mieście Biała Podlaska (1279 osób) należy
bialskim i mieście
z powiatu bialskiego stanozauważyć, iż absolwenci z powiatu
w tej grupie, natomiast abwią 29,1% (372 osoby) w tej
solwenci z miasta
z miasta Biała Podlaska 70,9% (907 osób).
w grupie studentów PSW
Można zatem przyjąć, iż w w Białej Podlaskiej, będących absolwentami szkół
w z analizowanych obszarów teponadgimnazjalnych z analizowanych
rytorialnych jest dwukrotnie więcej absolwentów
w mieście Biała
kończący szkoły ponadgimnazjalne w mieście
w porównaniu z powiatem
z powiatem bialskim.
Podlaska w porównaniu
- 190 -
Tabela 8. Zestawienie zbiorcze liczby absolwentów szkół ponadgimnazjalnych z powiatu bialskiego i miasta Biała Podlaska
w kontekście udziału tych absolwentów w strukturze studentów PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej
Absolwenci w latach
2010-2012
Powiat
bialski
Miasto
Biała
Podlaska
Ogółem
Liczba osób
%
Liczba osób
%
Liczba osób
Średnie
szkoły
techniczne
Ogółem
3420
1224
4644
5309
2148
7457
LO i profilowane
1889
67,2
73,6
924
32,8
26,4
%
71,2
28,8
Źródło: opracowanie własne na podstawie tabel 1-4, 6-7
2813
100
100
100
Wskaźnik procentowy, obejmujący liczbę absolwentów, którzy zaspokajają potrzeby edukacyjne
w PSW w
w Białej Podlaskiej do liczby absolwentów
w
w powiecie bialskim –
szkół ponadgimnazjalnych w
w mieście
wynosi 13,2%, natomiast w
mieście Biała Podlaska
– 19,5%. Oznacza to, iż co siódmy absolwent szkoły
ponadgimnazjalnej zz powiatu bialskiego ii co piąty
absolwent szkoły ponadgimnazjalnej z z miasta Biała Podlaska zaspokajają potrzeby edukacyjne na
w Białej
poziomie studiów wyższych w PSW
w PSW w
Białej Podlaskiej – tabela 9.
w grupie
Tabela 9. Absolwenci szkół ponadgimnazjalnych w
studentów PSW im. Papieża Jana Pawła II w w Białej Podlaw okresie
(w %)
skiej w
okresie 2010-2012 (w
%)
Wyszczególnienie
Udział %
Powiat bialski
13,2 (372 zz 2813)
2813)
Miasto Biała Podlaska
19,5 (907 zz 4644)
4644)
Średnia
16,4
Źródło: opracowanie własne na podstawie tabeli 8
Można przyjąć, iż PSW im. Papieża Jana Pawła
w Białej Podlaskiej jest istotnym elementem loII w
kalnego systemu bezpieczeństwa edukacyjnego,
zaspokajającym potrzeby edukacyjne na poziomie
studiów wyższych I stopnia
w trybie
I stopnia w
trybie stacjonarnym
w powiecie
w
powiecie bialskim ii mieście
mieście Biała Podlaska – średnio 16,4% absolwentów analizowanych szkół ponadgimnazjalnych studiuje na tej uczelni.
Kluczowymi szkołami ponadgimnazjalnymi
zz powiatu
powiatu bialskiego ii miasta
miasta Biała Podlaska, zz któktórych Uczelnia odnotowała najwyższą liczbę studentów są szkoły, takie jak Liceum Ogólnokształcące
w Małaszewiczach,
w Małaszewiczach, Liceum Ogólnokształcące w Zew Zespole Szkół Ogólnokształcących w w Janowie Podlaskim, Liceum Ogólnokształcące w w Terespolu,
Liceum Ogólnokształcące im. W. Sikorskiego w Mięw Międzyrzecu Podlaskim, Technikum Nr 1 w w ZSZ Nr 1
w Białej
w Białej Podlaskiej, III Liceum Ogólnokształcące im.
A. Mickiewicza w w Białej Podlaskiej oraz IV Liceum
Ogólnokształcące im. S. Staszica w Białej
Warto podkreślić, iż liderem wśród wymienio-
Studenci PSW z naborów
2010/11-2012/13
LO i profilowane
277
74,5
600
66,2
877
68,6
Ogółem
Średnie
szkoły
techniczne
Pozostałe
295
12
907
22
1279
85
22,8
32,5
380
29,7
10
2,7
1,3
1,7
372
100
100
100
nych szkół ponadgimnazjalnych jest Technikum Nr
1 w ZSZ
w ZSZ Nr 1 w Białej
w Białej Podlaskiej, z liczbą
z liczbą 228 absolwentów podejmujących naukę w PSW
w PSW w Białej
w Białej Podlaskiej w latach
w latach 2010-2012.
Podczas identyfikacji precyzyjnej liczby studentów PSW w Białej
w Białej Podlaskiej autorzy napotkali
trudności wynikające z:
•braku
• braku danych na temat ukończonej szkoły ponadgimnazjalnej w podaniach
w podaniach na studia, składanych przez kandydatów na studia (wydrukowane z systemu
z systemu IRK – Internetowej Rejestracji
Kandydatów);
•braku
• braku świadectwa ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej w w aktach osobowych studentów
(brak możliwości weryfikacji informacji na temat typu ukończonej szkoły ponadgimnazjalnej i roku
i roku jej ukończenia);
•niekompletna
• niekompletna baza danych na temat studentów
PSW w Białej
w Białej Podlaskiej w uczelnianym
w uczelnianym Systemie Obsługi Szkół Wyższych BAZUS.
Po analizie pozyskanych danych ilościowych
i i jakościowych oraz w w oparciu o o wnioski płynące
z przeprowadzonych
z przeprowadzonych analiz można wskazać na ważne postulaty, które odnoszą się do:
•wprowadzenia
• wprowadzenia obowiązkowych pól w w formularzu rejestracyjnym na studia IRK, bez wypełnienia których kandydat na studia nie może
wydrukować podania; mogą to być pola z listą
z listą
rozwijaną (katalog szkół do wyboru) – obowiązkowe pola to: nazwa szkoły ponadgimnazjalnej, typ szkoły, rok ukończenia, nazwa
ukończonej szkoły policealnej, rok ukończenia;
•włączenia
• włączenia do akt osobowych studentów kserokopii świadectwa ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej, co ułatwi monitorowanie profilu
kandydata, dla którego PSW w w Białej Podlaskiej jest miejscem zaspokajania potrzeb edukacyjnych;
•weryfikacji
• weryfikacji wskazanej szkoły ponadgimnazjalnej przez kandydata w IRK
w IRK z okazaną
z okazaną kserokopią świadectwa ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej, celem eliminacji błędów powstałych
w procesach
w procesach rekrutacyjnych;
- 191 -
•prowadzenia permanentnej statystyki absolwentów szkół ponadgimnazjalnych oraz identyfikacji liczby tych absolwentów w strukturze
studentów PSW w Białej Podlaskiej;
•podjęcia działań promocyjnych uczelni kompatybilnych z uzyskanymi wnioskami.
Podjęte w artykule rozważania odnoszą się
do szeroko rozumianego pojęcia bezpieczeństwa,
z ukierunkowaniem na edukację. W kategorii podmiotowej obejmują Państwową Szkołę Wyższą
w Białej Podlaskiej, absolwentów szkół ponadgimnazjalnych oraz tych absolwentów, którzy zostali
studentami wskazanej Uczelni. Zaspokajanie ich
aspiracji edukacyjnych nosi wymiar egzystencjalny, gdyż dotyczy tak istotnych potrzeb jak: tożsamość, spokój, rozwój czy niezależność. Podobne
postrzeganie bezpieczeństwa przedstawia w swoim opracowaniu J. Zając (Zając 2011). Dlatego też,
należałoby zwrócić uwagę na dualność perspektyw
bezpieczeństwa edukacyjnego. Pierwsza z perspektyw odnosi się do uczelni, gdzie bezpieczeństwo
edukacyjne może być przyjęte jako zdolność do
m. in. realizacji statutowych działań, zapewnienia
miejsc pracy, czy istnienia tego podmiotu. Z kolei
druga perspektywa dotyczy kandydata na studia,
dla którego bezpieczeństwo edukacyjne przejawia
się w możliwości realizacji rozwoju osobistego, naukowego, a w konsekwencji zawodowego. Postulaty
zamieszczone w artykule pozwalają na zapewnienie bezpieczeństwa edukacyjnego w obu perspektywach.
Istotne jest, że wielu autorów zwraca uwagę na
to, iż traktowanie bezpieczeństwa tylko w aspekcie
przeciwstawiania się zagrożeniom polityczno-militarnym jest niewystarczające (Kubiak 2012). Można nawet powiedzieć, iż należy przejść na wyższy
poziom integracji z systemowym wykorzystaniem
nie tylko wojskowych, ale i cywilnych zasobów państwa (Koziej 2010), czego próbą jest m. in. niniejsze
opracowanie.
Literatura
1.Cieślarczyk M. (2009), Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państwa. Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce.
2.Koziej S. (2010), Obronność Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1989-2009. Warszawa, www.koziej.pl (30.06.2013).
3.Kubiak M. (2012), Kulturowe uwarunkowania
obronności państwa. Rozprawa naukowa nr 116.
Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Siedlce.
4.Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych w powiecie bialskim i mieście Biała Podlaska w roku 2010 – część II raportu rocznego
(2011). PUP, Biała Podlaska.
7.Strategia Rozwoju Państwowej Szkoły Wyższej
im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej na
lata 2011-2018.
8.Zając J. (2011), Bezpieczeństwo – aspekty terminologiczne, W: Współczesny wymiar bezpieczeństwa. Między teorią a praktyką, Pawłowski
J (red.), Stowarzyszenie Ruch Wspólnot Obronnych, Warszawa.
Strony internetowe
9.www.bip.pswbp.pl (30.06.2013)
10.www.pswbp.pl (30.06.2013)
- 192 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Educational safety of high school graduates...
EDUCATIONAL SAFETY OF HIGH SCHOOL GRADUATES FROM BIELSKO COUNTY AND
THE CITY OF BIAŁA PODLASKA PROVIDED BY POPE JOHN PAUL II STATE SCHOOL OF
HIGHER EDUCATION IN THE YEARS 2010-2012
Agnieszka Smarzewska
Ewelina Melaniuk
Pope John Paul II State School of Higher Education
Smarzewska A., Melaniuk E., Educational safety of high school graduates from bielsko county and the city of Biała Podlaska
provided by Pope John Paul II State School of Higher Education in the years 2010-2012 Social Dissertations, 2 (VII), p. 193-204
Summary: The purpose of this article is to estimate the quantity of graduates of Bielsko County and the city of Biała
Podlaska continuing their education at Pope John Paul II State School of Higher Education in Biała Podlaska. The result of
the conducted analyzes is the statement that the School provides educational safety education on average for 16.4% of all
graduates of the researched area, which signifies that nearly one fifth of the graduates of Bielsko County and the city of Biała
Podlaska selected PSW in their education at the university level degree in stationary mode. When analyzing the choices of
graduates of secondary schools it should be noted that graduates from the city of Biała Podlaska choose College more often,
than graduates from the Bielsko County.
PSW in Biała Podlaska is an important unit within the area of educational safety. The school notes annually an increase
in the number of graduates of secondary schools of the city of Biała Podlaska and Bielsko County, choosing studies in PSW,
the increase is estimated at an average level of 18% of the analyzed application periods of 2011/2012 and 2012/2013.
The article presents issues aimed at improving the quality of information obtained in the recruitment process.
Keywords: educational safety, graduate, Bielsko County, university
Introduction
Ensuring educational safety is closely related to
the defense, that is the area relating to the ability of
the individual and society, operating and functioning in interactions. It is worth noting that defense
creates the state of security, which in the case of
the University manifests itself in the totality of its
properties and relationships with the environment
, present in many spheres : objective , subjective ,
or integrated ( objective- subjective ) . These issues
are similarly perceived by M. Cieślarczyk indicating
that „ defense is a peculiar property of entities - the
systems considered in the personal and structural
dimension and actions undertaken by these entities
to ensure their safety „ ( Cieslarczyk 2009 , s.186
-187 ) . Referring these matters to the safety of the
education one can attempt to define it as a condition
for the implementation of diversified educational
needs and aspirations of society.
The purpose of this article is to present further
educational paths of graduates of secondary schools
of the county and the city of Biała Podlaska in the
security context of education and the ability to provide it by Pope John Paul II State School of Higher
Education in Biała Podlaska. The analysis includes
graduates of grammar schools and secondary
Adress for correspondence: Agnieszka Smarzewska, Pope John
Paul II State School of Higher Education in Biała Podlaska, Sidorska
95/97, 21-500 Biała Podlaska e-mail: [email protected]
schools, profiled and technical secondary school
graduates (the terminology used in the Reports of
PUP was maintained, however, it should be noted
that the Law on the Education System of 7 September 1991 - consolidated text – Journal of Laws, 1991
No. 95, item. 425 in § 9. 1 point. 3c the term applied
is „technical school” instead of „secondary technical
schools”) are omitted as well as graduates of vocational schools. The exclusion of these graduates
stems from the fact that students of PSW from the
recruitment between 2010-2012 did not indicate
within the selection procedures having completed
post-secondary schools, and graduates of vocational
schools do not have a high school diploma, which allows admittance to higher education.
The result of the analysis was determining the
amount of the percentage of graduates in full-time
study within the structure of first-degree of Pope
John Paul II State School of Higher Education in Biała
Podlaska, graduating from secondary schools located in the county and city of Biała Podlaska.
This article is based on reports of the District
Labour Office (PUP 2011, 2012, 2013), the National Strategy for the Development of Pope John Paul II
State School of Higher Education in Biała Podlaska,
for the years 2011-2018, data from the Pope John
Paul II Service System of Schools of Higher Education BAZUS in Biała Podlaska and statistical reports
of the Dean of PSW in Biała Podlaska.
- 193 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Characteristics of graduates of secondary
schools from the county and the city of Biała
Podlaska based on reports of the District Labour
Office (PUP Reports 2011, 2012, 2013)
These reports were created, among others, based
on data from the Monitoring of Professions applications concerning graduates of secondary schools of
the Education Information System of the Ministry of
National Education. The purpose of the monitoring
carried out is to build the information base, helpful
in developing a professionally-qualifying
a professionally-qualifying structures
in the local and regional system, as well as obtaining
information about the number of graduates.
Description of the situation of graduates of secondary schools will be presented separately in relation to the Bielsko county and the city of Biała Podlaska. In the presentation of the educational needs
of graduates the individuals with upper general secondary education and graduates of secondary technical schools were accounted for.
For Bielsko County the number of graduates of
general and profiled secondary schools and technical secondary schools in total in 2010-2012 amounted to 2813 people. Among the graduates of the
region a dominating
a dominating group is formed by those graduating from secondary schools and profiled secondary schools - 1889 graduates. The second group,
as far as the number of graduates is concerned are
those graduating from secondary technical schools
- 924 graduates. A A detailed list of percentages of
graduates of secondary schools in the Bielsko county is shown in Figure 1
Figure
Figure 1.
1. The
The structure
structure of
of the
the graduates
graduates in
in the
the Bielsko
Bielsko councounty,
ty, according
according to
to the
the type
type of
of completed
completed secondary
secondary school
school (%)
(%)
Source:
Source: own
own study
study based
based on
on reports
reports (PUP
(PUP 2011,
2011, 2012,
2012, 2013)
2013)
In Tables 1 and 2 a a detailed statement of the
number of graduates recorded in the Bielsko county,
in relation to the type of school completed in 20102012 was presented.
Graduates of secondary schools and profiled
secondary schools in the Bielsko county constitute
the largest group of graduates in the structure of
Bielsko county, total of- 67.2%. It can be concluded that the number of graduates of schools of this
type presents a lateral
a lateral trend. Number of graduates
is stabilized, despite the observed differences in the
number of graduates in each year, having downward
or upward character. Average number of graduates
in 2010-2012 was 629.7 persons. Fluctuations in
the number of graduates in relation to the average
amount to 32 to 41 people.
In the case of persons completing secondary
technical schools it should be noted that there was
a decrease
a decrease in the number of graduates in 2012 compared to the years 2010 and 2011. Average number
Table 1. Graduates of secondary schools and the profiled secondary schools of the Bielsko county
Number of graduates in the
years
Name of School
total
2010
2011
2012
The W. Sikorski High School in Międzyrzecz Podlaski
152
157
152
461
Complementary High School for Adult Innovational Education
in Międzyrzecz Podlaski
3
0
42*
45
87
71
High School at the School of Economics in Międzyrzecz Podlaski
Secondary School for Adults in Międzyrzecz Podlaski
Profiled High School at the Secondary Schools of
Podlasie in Międzyrzecz Podlaski
39
14
29
10
28*
11
58
54
High School in the Secondary
Schools in Janow Podlaski
163
106
103
Secondary School for Adults „Profit” in Sławatycze
83
Did not
operate
68
80
High School in Małaszewicze
High School in Wisznice
91
59
High School in Terespol
78
0
64
74
13
96
35
176
249
372
211
231
13
total
662
589
638
1889
* expected number of graduates on the basis of the report (PUP 2012), lack of information on the actual number of graduates
in the report (PUP 2013)
Source: own study based on reports (PUP 2011, 2012, 2013)
- 194 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Table 2. Graduates of technical secondary schools of the Bielsko county
Name of the school
specialty
M Dąbrowska Economical Technical School Complex
in Międzyrzecz Podlaski
- IT technician
- Economy technician
- Transport technician
- Logistics technician
Total
Technical School at Schools of Podlaskie Units in Międzyrzecz Podlaski
- Construction technician
- Road building technician
- Electronics technician
- Mechanics technician
- Mechatronice technician
Total
Technical School at the Schools of Agricultural Training Centre in Leśna
Podlaska
- Farming technician
- Landscape architecture technician (till 2010)
- food processing technician (till 2010)
- Agribusiness technician
Total
Technical School at the ON. Reymont Schools in
Małaszewicze
- Mechanics technician
- ICT technician
Total
Number of graduates in the years
2011
2012
51
55
22
27
44
51
29
30
36
45
26
26
442
217
91
27
0
8
29
13
77
49
18
40
173
66
0
49
10
15
0
18
0
0
43
8
8
6
11
7
9
49
155
8
0
0
41
0
49
0
12
7
47
25
Technical School at the A Naruszewicz Schools. in
Janow Podlaski
- Agriculture and mechanization technician
- Horse breeder technician
Total
total
of graduates
graduates per
per year
year in
in 2010-2011
2010-2011 amounted
of
amounted to
to
320 people.
people. The
The decrease
decrease in
in the
320
the projected
projected number
number
of graduates
graduates in
in 2012
2012 can
can be
be assumed
assumed at
at the
the level
level of
of
of
36
people.
36 people.
Referring to
to the
the graduates
graduates of
of secondary
secondary schools
schools
Referring
in the
the city
city of
of Biała
Biała Podlaska
Podlaska it
it should
should be
be indicated
indicated
in
that there
there is
is aa dominance
dominance of
that
of persons
persons completing
completing
Figure 2. The structure of graduates in Biała Podlaska according to the type of secondary school (%)
total
2010
16
311
154
34
6
20
31
0
18
17
329
133
58
0
16
284
924
secondary
secondary schools
schools and
and profiled
profiled secondary
secondary schoolsschools3420
3420 people
people in
in 2010-2012,
2010-2012, representing
representing 73.6%
73.6% of
of
all
all graduates.
graduates. In
In contrast,
contrast, graduates
graduates of
of technical
technical
high
high schools
schools in
in the
the number
number of
of 1224
1224 people
people -- reprerepresent
sent 26.4%
26.4% of
of all
all graduates.
graduates. Summary
Summary of
of the
the data
data in
in
question
question is
is contained
contained in
in graphic
graphic in
in Figure
Figure 2.
2.
The
The total
total number
number of
of 4644
4644 graduates
graduates of
of high
high
schools
analyzed
in
Biała
Podlaska
was
presented
schools analyzed in Biała Podlaska was presented
in
in detailed
detailed table
table analysis
analysis (Table
(Table 3
3 and
and Table
Table 4).
4).
The
The largest
largest group
group of
of graduates
graduates of
of secondary
secondary
schools
schools in
in the
the city
city of
of Biała
Biała Podlaska,
Podlaska, similarly
similarly to
to
Bielsko
county
is
represented
by
those
Bielsko county is represented by those leaving
leaving
secondary
secondary schools
schools and
and profiled
profiled secondary
secondary schools
schools
(3420
(3420 people
people compared
compared to
to the
the 4644
4644 graduates
graduates in
in
total).
total). It
It should
should be
be noted
noted that
that there
there is
is a variation
a variation in
in
the
the number
number of
of graduates
graduates in
in each
each year
year in
in respect
respect of
of
the
the entities
entities included
included in
in the
the table
table of
of education
education -- four
four
entities
entities offering
offering education
education for
for adults
adults reported
reported no
no
graduates
graduates in
in 2012,
2012, which
which led
led to
to a greater
a greater decrease
decrease
in
in the
the number
number of
of graduates
graduates in
in 2012
2012 in
in relation
relation to
to
previous
previous years.
years.
- 195 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Table 3. Graduates of secondary schools and the profiled secondary schools of the city of Biała Podlaska
Name of the school
2010
2011
The I Kraszewski High School No. 1
285
238
The S. Staszic High School No. 4
178
179
The E. Plater High School No. 2
260
The A. Mickiewicz High School No. 3
Academic High School of Pope John Paul II of PSW them.
Catholic High School
127
26
19
ZSZ Profiled High School No. 1
89
Handicrafts Complementary High
School for Adults
8
79
High School at the ZDZ
36
Secondary School for Adults „LIDER”
0
237
143
28
40
80
15
63
37
214
124
24
38
0
26
26
0
20
0
no
function
0
24
16
1175
The observed trend of an increasing number of
graduates from secondary technical schools in Biała
Podlaska is different than in the one in Bielsko county, where a decrease in the number of graduates in
these types of schools was marked. Probably the
increase is justified by the creation of a new K.K.
Baczyński Technical School, which recorded the
first graduates in 2012, in a total of 42 people and
the introduction of new educational profiles (electrical technician in the Technical Supplementary
School for Adults - 6 graduates; and Vehicles Technician in the ZSZ Technical School No. 2 - 38 graduates).
Summarizing the analysis of graduates of secondary schools in the Bielsko county and in the city
of Biała Podlaska one might indicate that in total
in 2010-2012 education at the secondary level was
completed by 7457 graduates (including 4644 students from the city of Biała Podlaska and 2,813 students from the county). Graduates of the county Bialsko form 37.7% of the total number of graduates,
and those from the city of Biała Podlaska- 62.3%.
There have been differences in the number of graduates in relation to the county and the city. In both administrative areas graduates of secondary schools
82
26
0
32
23
532
7
51
ZDZ Complementary High School for
Adults
total
403
175
14
0
Complementary High School for Adults „Zak”
133
206
25
Complementary High School for
Adults „LIDER”
760
725
58
20
Complementary High School for
Adults „KURSOR”
237
228
total
59
72
ZDZ Secondary School for Adults
Extramural Secondary School for Adults
„KURSOR”
2012
14
1151
37
82
0
56
0
30
1094
3420
27
20
27
and profiled secondary schools dominate, respectively 67.2% (Fig. 1) and 73.6% (Fig. 2), and graduates of technical high schools in the Bialsko county
32.8% (Fig. 1 ), while in the city of Biała Podlaska
26.4% (Fig. 2).
Characteristic of the Pope John Paul II State
School of Higher Education in Biała Podlaska
in Biała Podlaska was established under the name of
State School of Higher Vocational Education in Biała
Podlaska on 1 August 2000 and the following years
have shown it becoming an important element of the
safety of the educational community. 345 students
commenced studies in four disciplines: English, German, organization and service of tourism and recreation, enterprise management. Currently, in the thirteenth year of operations, the School educates nearly
3,500 students in 14 directions and 35 specializations, with options of obtaining a Bachelor’s degree
and a Master’s degree as well as an Engineer one.
The mission of the Pope John Paul II State School
of Higher Education in Biała Podlaska is the pursuit
of academic character by teaching the young peo-
- 196 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Table 4. Graduates of technical secondary schools of the city of Biała Podlaska
Name of the school
specialty
Supplementary Technical No. 1 for Adults
- Cook
Supplementary ZDZ Technical for Adults UED
- Mechanics Technician
- Construction Technician (till 2010)
- Cook
- Hairdressing services Technician
- Electrical Technician (since 2011)
total
2010
2011
2012
15
17
17
11
4
0
0
0
15
Technical School No. 1 in ZSZ
- IT Technician
- Economist Technician
- Gastronomy Technician
- Cook
- Landscape architecture Technician
- Trade Technician
total
61
47
29
53
27
20
237
- Electrical technician
- Construction Technician
- IT Technician
- Clothing technology Technician
- Vehicles Technician (from 2011)
total
0
53
0
20
0
0
73
Supplementary Technical Handicrafts School for Adults
- Food technology Technician
total
3
13
0
16
The K.K. Baczyński Technical School (from 2011)
- Vehicles Technician
- IT Technician
- Cook
total
ple through education at a high quality level of the
undergraduate and secondary education, with particular emphasis on national security in the medical,
economic and technical specializations as well as initiating and conducting research, and development
activities for the benefit of the city and the region
(www.bip.pswbp.pl).
State School of Higher Education in Biała Podlaska cooperates with the employers to adapt the educational offer to the needs of the labor market and
enable students to contacts with representatives of
various professional backgrounds in order to focus
their future professional development, thereby ensuring safety of education. It undertakes measures
to promote the region in many aspects: the organization of exhibitions, conferences, publications, the
establishment of cooperation in the international
arena.
Did not
operate
356
9
0
2
2
0
13
29
60
30
47
30
20
216
18
63
39
26
10
0
156
5
16
3
24
0
0
0
0
426
5
0
6
0
6
total
49
45
17
31
55
30
53
30
23
675
17
0
32
21
0
38
337
6
22
8
76
222
108
36
7
11
12
12
442
42
1224
PSW in Biala Podlaska continually strives for the
educational offer to be attractive and for it to meet
the expectations of its candidates. Professional staff
conducts research, perfects education programs,
foreign languages and expands vocational qualifications.
Within 13 years of its activity the PSW in Biała
Podlaska ranks high in the rankings of universities.
The national ranking of universities of Rzeczpospolita and Perspectives the School is listed in 3rd
place among the best of its kind universities in the
country. However, in a report prepared by the Rectors of Public Vocational Schools one may find m. Al.,
that of 36 Higher Vocational State Schools in Poland,
the State School in Biała Podlaska ranks on (www.
pswbp.pl):
•1st place for the number of the offered II level
study specializations (3),
- 197 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
•2nd place for the number of major degree specializations (15)
•2nd place in terms of the number of foreign students (221)
•2 nd place in terms of the number of accepted
students in the first year of full-time studies
(1121)
•3rd place in terms of the number of postgraduate students (215)
•3rd place in terms of the number of full-time
students (2850)
•6th place in terms of the number of students in
total (3504).
The main strategic objective of the Pope John
Paul II State School of Higher Education in Biala
Podlaska is to create a modern university which
educates highly qualified personnel for the regional economy, education and health services (Strategy
for Development ... 2011).
(2 students). This group of people is within the statistical error ( 0.2%).
In the first stage the information was acquired
from the Dean’s Office of PSW in Biała Podlaska on
the number of students enrolled in the School in the
periods: 2010/2011, 2011/2012, 2012/2013 with
a distinction of the number of foreigners. Then the
number of students holding the student status as of
07.04.2013 was counted using the school Service
System of Higher Education Schools Bazus. Fluctuation of individual listeners was calculated in individual recruitment periods which allowed for obtaining the number of students who dropped out of
the study in the PSW in Biała Podlaska before completing their education there. Finally, a percentage
summary of the remaining number of students of
the school in the analyzed recruitment periods was
elaborated.
In the second stage of obtaining data for analysis, information about students leaving secondary
Analysis of the structure of students at PSW in schools in the Bielsko County and the city of Biała
Biała Podlaska in the context of the completion Podlaska was uploaded from the System Bazus to
of secondary school
Microsoft Office Excel 2007. Then the obtained database of students was filtered in terms of place of
The focus of this part of the study are those who graduation and name of the school. This allowed the
as at 07.04.2013 have the status of the student of isolation of the number of students from various
the Pope John Paul II State School .of Higher Edu- secondary schools and profiled secondary schools
cation in Biała Podlaska. From a group of students and technical schools in the recruitment periods of
graduates of secondary schools of the county and 2010/2011, 2011/2012, 2012/2013.
the city of Biała Podlaska were selected. This made
Based on data contained in the Higher Education
it possible to determine the number of students Service System Bazus and statistical reports from
from the above- mentioned schools in the structure the Dean’s Office of PSW in Biała Podlaska a stateof the PSW in Biała Podlaska in total. The values ment of the number of students starting school for
were calculated separately for each recruitment the first year of study (bachelor, engineering) in staround. Data for the analysis were obtained from the tionary mode was prepared. Enrollments of students
school Service System of Higher Education Schools in the years 2010/2011, 2011/2012 and 2012/2013
BAZUS and personal records of students. Individ- were analyzed. In addition, the level of fluctuations
uals, who at the time of data collection were on of students on the day 07/04/2013 was demonstrata dean’s leave and people who had not submitted to ed. The data obtained is presented in Table 5
the university documents regarding completion of
The number of students opting for studies in the
secondary school were not included in the analysis Pope John Paul II PSW in Biała Podlaska increases
Table 5. Students of stationary first-degree studies at PSW in Biała Podlaska in 2010-2013
Recruitment in the years
Specification
2010/2011 2011/2012 2012/2013
Number of first year students (A)
The number of students on the day of 07/04/2013 (B)
fluctuation of
students (A-B)
number of students
number of students in%
the average level of fluctuation for one year in
the cycle of education in%
The remaining number of students recruited in%
including 76 foreigners
2
3
4
total of 269 foreigners
1
total
9081
9672
10403
29154
36,9
28,4
23,8
29,4
63,1
71,6
76,2
573
335
12,3
692
275
14,2
792
248
23,8
2057
858
9,8
70,6
Source: own study based on data from the Service System of Higher Education Schools Bazus of Pope John Paul II PSW in
Biała Podlaska and the statistical reports of the Dean’s Office at PSW in Biała Podlaska.
- 198 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
annually. The apparent upward trend is also seen
in the number of foreign students in the school. It
may be noted that during the course of studies many
students give up the studies before graduation, on
average, this is the case of 30.0 % of students starting school in the analyzed period of time. It should
be noted, however, that the level of fluctuations of
students indicates a downward trend in relation to
the educational cycle. The difference within fluctuations between the intake of students in the years
2010/2011 and the recruitment of 2012/2013 was
13.1 %. This is due to the fact that within the recruitment of 2010/2011 level of fluctuations was estimated in relation to the 3 - year cycle of education,
while recruitment of 2012/2013 analysis covered
the first year of a 3-year cycle. The average level of
fluctuations over a one year cycle of education is
highest after first year - nearly 24.0% (students recruited from 2012/2013 as at 07.04.2013 onwards).
Each new academic year shows an increase in the
average level of fluctuation in 1 year in the cycle of
education - 12.3% (in the case of recruitment of students from 2010/2011 to 07/04/2013 the day). It can
be assumed that the first year of the cycle is a period
of education that actuates level of fluctuations, as on
average- two times more students resign from further education than the general average for all students for one year’s training cycle ( about 10.0 %).
Of the 7457 graduates of secondary schools and
profiled secondary schools and technical secondary
schools in 2010-2012 of the Bielsko County and the
city of Biała Podlaska 1,279 students study at the
in Biała Podlaska (it should be noted that in this
group there are secondary school graduates who
have completed their education in institutions analyzed before 2010, the recruitment: 2010/2011 - 97
people - 16.9% of all students of this period; in recruiting 2011/2012 - 50 people - 7.2% of all students
of this enrollment, the enrollment for 2012/2013 40 people - 5.1% of the student population of this
enrollment). The school therefore meets the educational needs of 17.2% of the graduates of secondary
schools analyzed in the period of time.
In Tables 6 and 7 the author summarizes the
total number of students in PSW in Biała Podlaska
Table 6. Students of the Pope John Paul II State School of Higher Education in Biała Podlaska according to the completed
secondary school in the Bielsko County
type of
school
High schools and profiled high schools
Name of the school
The Sikorski High School in Międzyrzecz Podlaski
High School at the School of Economics in Międzyrzecz Podlaski
Secondary School for Adults in Międzyrzecz Podlaski
Complementary High School for Adult Innovational Education in Międzyrzecz Podlaski
Profiled High School at the School Complex of the Podlasie Units in Międzyrzecz Podlaski
2011/
2012
2012/
2013
total
0
0
1
1
12
4
0
3
11
5
0
1
24
47
9
18
0
0
5
9
High School in Małaszewicze
15
31
23
69
High School in Wisznice
3
3
8
14
High School in the Secondary Schools
in Janow Podlaski
High School in Terespol
Secondary School for Adults „Profit” in Sławatycze
Students of general education schools and profiled ones in total
16
11
0
18
20
0
27
27
0
61
58
0
64
89
124
277
Technical School in complex of Schools of Podlesie Units in Międzyrzecz
Podlaski
11
7
8
26
Technical School in the Wł Reymont complex of Schools in Małaszewicze
6
0
12
The M. Dabrowska Technical Economic School at the complex of Schools of
Economics them. in Międzyrzecz Podlaski
Secondary technical
schools
2010/
2011
Technical School in the complex of Secondary Schools of Agricultural
Training Centre in Leśna Podlaska
Technical School in A. Naruszewicz complex of Schools in Janow Podlaski
Students from technical secondary schools in total
Other schools *
total
6
5
8
19
8
7
6
3
34
25
26
102
3
4
85
4
0
117
3
153
10
372
6
21
7
* With an unspecified type and name of the school
Source: own study based on data from the Service System of Higher Education Schools Bazus of PSW in Biała Podlaska and
personal files of students.
- 199 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
according to the completed secondary school, respectively, in the Bielsko County and the city of Biała
Podlaska in the subsequent recruitment rounds of
2010/2011, 2011/2012 and 2012/2013. When comparing the number of graduates who fulfill the educational needs at PSW in Biała Podlaska to the number of graduates of secondary schools in the county,
they represent 13.2% of the total number of students (372 persons in relation to the total number
of graduates of 2813). This means that one in seven
secondary schools graduates from the region fulfils
the educational needs of higher education in PSW in
Biała Podlaska.
The fact that the number of graduates of secondary schools in Bielsko County, who opt for studies
in PSW in Biała Podlaska has increased by approximately 20% in each subsequent recruitment period
is quite optimistic.
The largest number of graduates within Bielsko
County (Fig. 3 – quantitative approach) comes from
secondary schools, such as:
•High School in Małaszewicze - 69 people
(25.0% of all graduates of secondary schools of
the Bielsko county)
•High School in the Complex of Schools in Janow
Podlaski - 61 people (22.0% of all graduates of
secondary schools of the Bielsko county)
•High School in Terespol- 58 people (21.0% of
all graduates of secondary schools of the Bielsko county
•The Sikorski High School in Międzyrzecz Podlaski - 47 people (17.0% of all graduates of secondary schools of the Bielsko county).
For the above-mentioned schools it should be recorded that there is a total systematic increase in
the subsequent enrollments in the number of graduates choosing PSW in Biała Podlaska as an institution which fulfills their educational needs.
Most students of the State School of Higher Education in Biała Podlaska graduated from secondary
schools in the Bielsko County - 74.5% (277 persons),
Figure 4 . Students of PSW in Biała Podlaska according to
the type of secondary school in the Bielsko County (%)
Source: own study based on data from Table 6
Nabór- Enrollment
Figure 3. Number of students within enrollments of 2010/2011, 2011/2012 and 2012/2013 according to the type of completed secondary school in the Bielsko County
- 200 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
other students are graduates of technical secondary
schools (85 people, which constitutes 22.8%). In the
case of 10 people, the type and name of school could
not be identified because of lack of data (2.7% of the
total number of graduates of Bielsko County implementing the educational needs of PSW in Biała Podlaska, which is within the range of statistical error)
- Figure 4
Referring, on the other hand, to the graduates of
high schools in the city of Biała Podlaska, it should
be emphasized that these constitute 19.5% (907
people in 4644 compared to the total number of
graduates) of all college students completing upper
secondary schools in the researched period.
The number of graduates of secondary schools of
the city of Biała Podlaska, opting for studies in the
SGP in the Biała Podlaska increased by an average of
about 16.0% on each subsequent recruitment round.
Dominant number of graduates from the city
of Biała Podlaska (Fig. 5 – quantitative approach)
comes from three high schools:
•Technical School No. 1 in ZSZ No. 1 - 228 people
Table 7. Students of the Pope John Paul II State School of Higher Education in Biała Podlaska according to the completed
secondary school in Biała Podlaska
type of
school
Name of the school
The J. I. Kraszewski High School NO. 1
The E. Plater High School NO. 2
The A. Mickiewicz High School NO. 3
The S. Staszic High School NO. 4
High schools and profiled high schools
The Academic High School at Pope John Paul II PSW
Catholic High School
ZSZ Profiled High School No.2
ZSZ Profiled High School No. 3 *
ZDZ High School
Handicrafts Complementary High School for Adults
Secondary School for Adults „LIDER”
Secondary School for Adults „ŻAK”
Secondary School for Adults ZDZ
Extramural Secondary School for Adults „KURSOR”
Complementary High School No. 1
Complementary High School for Adults ZDZ
Complementary High School for Adults „KRSOR”
Complementary High School for Adults „LIER”
Complementary High School for Adults „ŻAK”
Secondary technical
schools
Students of general education schools and profiled schools in total
2010/
2011
2011/
2012
35
53
6
3
16
27
32
10
22
17
24
10
0
0
0
0
0
0
58
70
27
68
9
13
24
0
0
0
0
0
135
19
19
15
0
0
47
25
37
18
2
total
43
16
3
2012/
2013
1
0
0
0
1
0
0
0
0
11
2
27
3
0
0
6
0
1
0
0
0
0
112
36
11
61
7
0
0
16
0
2
0
0
0
0
179
203
218
600
58
80
90
228
The K.K. Baczyński ZDZ Technical School
0
0
0
0
Supplementary Technical School for Adults no. 1
Supplementary Technical School for Adults ZDZ
Supplementary Technical Handicrafts School for
Adults
Students from technical secondary schools in total
Other schools **
2
0
12
1
0
23
1
0
25
4
0
60
0
0
104
3
119
295
4
4
4
12
72
3
total
255
311
341
907
* School is not included in the statistics of PUP
** Of an unspecified type and name of the school
Source: own study based on data from the Service System of Higher Education Schools Bazus of PSW Pope John Paul II
School in Biała Podlaska and personal files of students
- 201 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
the city of Biała Podlaska),
•The A. Mickiewicz High School No. 3 - 135 people (14.9% of all graduates of secondary schools
of the city of Biała Podlaska),
•The S. Staszic High School No. 4 - 112 people
the city of Biała Podlaska).
It should be noted that in general an increase
in the number of graduates of secondary schools of
the city of Biała Podlaska is recorded (both with respect to the upper general secondary education and
secondary technical schools) in the subsequent recruitment processes of PSW in Biała Podlaska.
Most students of the Pope John Paul II State
School of Higher Education in Biała Podlaska graduated from secondary schools and profiled secondary schools in Biała Podlaska - 66.2% (600 persons),
other students are graduates of technical secondary
schools (295 people, which is 32.5%). In the case of
12 people the type and name of school could not be
indentified because of lack of data (1.3% of the total
number of graduates from the city of Biała Podlaska, which is within the range of statistical error).
Graphical data rates posted in Figure 6
Figure 6. Students of PSW in Biała Podlaska according to
the type of secondary school in Biała Podlaska (%)
Graphical comparison of the number of graduates from the Bielsko county and the city of Biała
Podlaska and their share in the total number of PSW
students in Biała Podlaska, which is a comprehensive presentation of the whole set of quantitative
data presented in Table 8
Summary and conclusions
As far as the total number of college students
who have completed upper secondary schools in
Figure 5 Number of students from the enrollment of 2010/2011, 2011/2012 and 2012/2013 according to the type of
completed secondary school in Biała Podlaska
- 202 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Table 8. Summary of the number of graduates of secondary schools of the Bielsko county and the city of Biała Podlaska in
the context of the participation of these graduate students in the structure of Pope John Paul II State School of Higher Education in Biała Podlaska.
Graduates in 2010-2012
Bielsko
County
City of
Biała
Podlaska
total
Number
of students
%
High
Schools
and
Profled
schools
Secondary
Technical
schools
67,2
32,8
1889
High
Schools
and
Profled
schools
Secondary
Technical
schools
Other
100
74,5
22,8
2,7
100
66,2
32,5
1,3
100
68,6
29,7
1,7
total
924
2813
Number
of students
3420
1224
4644
Number
of students
5309
2148
7457
%
%
73,6
71,2
Source: own study based on tables 1-4, 6-7
26,4
28,8
the Bielsko County and the city of Biała Podlaska (1279 students) is concerned, it should be noted that graduates of the Bielsko county represent
29.1% (372 persons) in this group , while graduates
from the city of Biała Podlaska- 70 , 9 % ( 907 persons). It can therefore be assumed that within the
group of students of PSW in Biała Podlaska who
are graduates of high schools from the analyzed
territorial areas there are twice as many graduates who completed secondary schools in the city of
Biała Podlaska compared with the Bielsko County .
Percentage of the number of graduates who
meet the educational needs of PSW in Biała Podlaska to the number of graduates of secondary schools
in the Bielsko County - is 13.2 %, while in Biała Podlaska - 19.5% . This signifies that one in seven secondary school graduates within this region and one
in five secondary school graduates from the city of
Biała Podlaska fulfill their educational needs at the
university level in PSW in Biała Podlaska - Table 9
Table 9 Graduates of secondary schools in the group of students of Pope John II PSW in Biała Podlaska in the period
2010-2012 (in%)
Specification
Bielsko County
City of Biała Podlaska
share in%
13,2 (372 of 2813)
19,5 (907 of 4644)
Average
16,4
Source: own elaboration based on Table 8
It can be assumed that Pope John Paul II State
School of Higher Education in Biała Podlaska is an
important element of the local system of educational security, catering for the educational needs of the
university level degree in stationary mode in the
PSW Students in
2010/11-2012/13 enrollments
277
600
877
85
295
380
total
10
372
12
907
22
1279
100
100
100
Bielsko county and city of Biała Podlaska - on average 16.4% of the graduates of secondary schools
from the analyzed schools study at the PSW.
Key secondary schools of the Bielsko county and
the city of Biała Podlaska, students of which were
the highest number of students accepted by PSW
were as follows: High School in Małaszewicze, High
School at the Secondary Schools Complex in Janow
Podlaski, High School in Terespol, The W.Sikorski
High School in Międzyrzecz Podlaski, ZSZ Technical School No. 1 in Biała Podlaska, The A. Mickiewicz High School No. 3 in Biała Podlaska and The
S.Staszic High School in Biała Podlaska.
It is worth noting that the leader among these
secondary schools is ZSZ Technical School No. 1 in
Biała Podlaska, with the number of 228 graduates
who took up studies in PSW in Biała Podlaska in the
years 2010-2012.
While identifying the precise number of students
of PSW in Biała Podlaska authors encountered difficulties arising from:
•Lack of data on completed secondary school in
application documents submitted by the candidates (print outs from the system of IRK - Internet Registration of Candidates);
•The absence of a certificate of completion of
secondary school students in personal files
(not allowing to verify the information on the
type of completed secondary school and year
of graduation);
•Incomplete database of students of PSW in
Biała Podlaska in the internal school’s Service
System of Higher Education Schools Bazus.
Having analyzed the obtained quantitative and
qualitative data, and based on the conclusions of the
analysis it can be pointed out that there are impor-
- 203 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
tant demands related to:
•introducing mandatory fields on the application forms for IRK studies, so that without filling them out the candidate can not print the
application; these may have a drop-down list
format (directory of schools to choose from ) –
the mandatory fields should include as follows:
name of the secondary school , type of school
, year of graduation , completed high school
name , year of graduation ;
•including in the personal files of students photocopies of secondary school leaving certificates, which will facilitate the monitoring of
the candidate’s profile, for whom PSW in Biała
Podlaska is a place which fulfills educational
needs;
•verification of a given secondary school indicated by the candidate in IRK with a presented
copy of the certificate of completion of secondary school , in order to eliminate errors appearing in the recruitment process ;
•conducting ongoing statistics of graduates of
secondary schools , and the identification of
number of these graduates in the structure of
PSW students in Biała Podlaska ;
•undertake promotional activities of universities are compatible with the conclusions obtained .
Considerations discussed in the hereby study
refer to the wider concept of security, with a focus
on education. In the subject category they cover the
State School of Higher Education in Biała Podlaska ,
graduates of secondary schools and those graduates
who became students of the School. Meeting their
educational aspirations bears an existential dimension, because it concerns such important needs as
identity, peace, development, and independence.
Similar perception of security is presented by J.
Hare (Hare 2011) in his paper. Therefore, we should
pay attention to the duality of perspectives of educational safety. The first perspective refers to the
school of higher education, where educational security can be adopted as the ability, among others of
implementing statutory measures, providing jobs,
or the existence of this entity. On the other hand,
the second perspective concerns the candidate
for studies, for whom the educational safety is reflected in the possibility of personal, academic and
consequently professional development. The issues
included in the article allow for ensuring the educational safety in both perspectives.
It is significant that many authors draw attention
to the fact that treating security only in terms of opposing political and military threats is insufficient
(Kubiak 2012). One may even say that we should
move to a higher level of integration with the system
using not only national military but also civilian resources (Goat, 2010), the attempt of which is among
others made in this study.
References:
1.Cieślarczyk M. (2009), Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państwa. Wydawnictwo
Akademii Podlaskiej, Siedlce.
2.Koziej S. (2010), Obronność Rzeczypospolitej
Polskiej w latach 1989-2009. Warszawa, www.
koziej.pl (30.06.2013).
3.Kubiak M. (2012), Kulturowe uwarunkowania
obronności państwa. Rozprawa naukowa nr 116.
Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach, Siedlce.
4.Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych w powiecie bialskim i mieście Biała
Podlaska w roku 2010 – część II raportu rocznego (2011). PUP, Biała Podlaska.
7.Strategia Rozwoju Państwowej Szkoły Wyższej
im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej na
lata 2011-2018.
8.Zając J. (2011), Bezpieczeństwo – aspekty terminologiczne, W: Współczesny wymiar bezpieczeństwa. Między teorią a praktyką, Pawłowski
J (red.), Stowarzyszenie Ruch Wspólnot Obronnych, Warszawa.
Strony internetowe
9.www.bip.pswbp.pl (30.06.2013)
10.www.pswbp.pl (30.06.2013)
- 204 -
Kapitał ludzki jako czynnik konkurencyjności...
KAPITAŁ LUDZKI
JAKO CZYNNIK KONKURENCYJNOŚCI NIEPUBLICZNEJ SZKOŁY WYŻSZEJ
Mieczysław Adamowicz1
Michalina Apelska2
1
2
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Adamowicz M., Apelska M. (2013) Kapitał ludzki jako czynnik konkurencyjności niepublicznej szkoły wyższej. Rozprawy
Społeczne 2 (VII), s. 205-218
Streszczenie: W artykule zaprezentowano rozważania nad znaczeniem kapitału ludzkiego w specyficznym obszarze
działalności człowieka – edukacji. Autor podjął próbę zanalizowania koncepcji kapitału ludzkiego w odniesieniu do przykładu niepublicznej szkoły wyższej. Praca posiada dwa cele finalne. Pierwszym jest zaprezentowanie od strony teoretycznej kapitału ludzkiego jako czynnika konkurencyjności organizacji kształcenia akademickiego w nowych, trudnych
warunkach, w okresie zwiększającej się niepewności oraz ryzyka. Drugim celem jest zapoznanie z koncepcją budowy konkurencyjności konkretnej szkoły wyższej, ze zwróceniem szczególnej uwagi na kształtowanie zasobów kapitału ludzkiego,
a w konsekwencji świadome gospodarowanie nimi. Artykuł ma na celu udzielenie odpowiedzi na pytanie, które z wartości
niematerialnych są najważniejsze w odniesieniu do badanej organizacji. Na początku zostało przedstawione zagadnienie
kapitału ludzkiego oraz proces budowania przewagi konkurencyjnej instytucji edukacyjnej. Następnie omówiono strategiczne elementy kapitału ludzkiego decydujące o sile niepublicznej szkoły wyższej, jaką jest Akademia Humanistyczna im.
Aleksandra Gieysztora w Pułtusku.
Słowa kluczowe: kapitał ludzki, konkurencyjność, szkoła wyższa
Wprowadzenie
Głębokie przemiany społeczno-gospodarcze zachodzące w otoczeniu współczesnych organizacji,
również organizacji kształcenia akademickiego,
powodują, że stają one w obliczu nowych wyzwań
i zmieniających się warunków konkurencji. W rezultacie organizacje skłaniają się do stałego poszukiwania źródeł sukcesu i podnoszenia swojej konkurencyjności wobec rywali. Chcąc poznać swoją
prawdziwą wartość szukają ukrytych korzeni i źródeł sukcesu. Czynnikiem, którego udział ma coraz
większe znaczenie w kreowaniu wartości organizacji jest umiejętność wykorzystywania posiadanych
zasobów niematerialnych, w tym zwłaszcza kapitału ludzkiego.
Podjęcie rozważanej tematyki uznać należy za
uzasadnione, bowiem funkcjonujące organizacje
wciąż nie traktują zarządzania kapitałem ludzkim
jako istotnego czynnika przyczyniającego się do
wzrostu ich konkurencyjności. Jest to jedna z przyczyn problemów, które towarzyszą ich działalności.
Dlatego należy zwrócić uwagę na zmianę nastawienia wobec roli kapitału ludzkiego i przyznanie mu
priorytetowej roli w kreowaniu konkurencyjności
organizacji. Orientowanie się w sferze aktywów
niematerialnych, wydaje się być dla organizacji tak
samo ważne, jak monitorowanie stanu finansów.
Adres do korespondencji: Michalina Apelska, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, ul.Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa, e-mail:[email protected]
Kapitał ludzki powinien stanowić fundamentalne
zagadnienie, które może przesądzić o sukcesie danej organizacji.
Przesłaniem niniejszego artykułu jest przedstawienie organizacji kształcenia akademickiego,
jako „jednostki” działającej dzięki ludzkiej pracy,
gdzie kapitał ludzki stanowi jej „oręż” w rywalizacji w zmiennym i nieprzewidywalnym otoczeniu.
Autorzy pracy chcieli ukazać, że każda organizacja,
aby prawidłowo mogła się rozwijać i być konkurencyjna wobec rywali w dobie nieustannych przemian
powinna opierać swoją działalność na kapitale ludzkim.
Metoda badań
Zadaniem artykułu jest zaprezentowanie kapitału ludzkiego jako czynnika konkurencyjności
uczelni niepublicznej we współczesnych warunkach, w których funkcjonuje szkolnictwo wyższe
w Polsce.
Praca zawiera dwie części: teoretyczną i analityczną. W części teoretycznej zaprezentowano
cechy i istotę kapitału ludzkiego pod kątem wykorzystania go jako zasobu wzmacniającego konkurencyjność organizacji, a także profil i specyfikę kapitału ludzkiego w szkole wyższej oraz sposoby jego
budowania i wykorzystania. Część badawcza jest
wynikiem badań empirycznych przeprowadzonych
w niepublicznej szkole wyższej – Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku.
- 205 -
W artykule zaprezentowano część z tych badań dotyczących zwłaszcza postrzegania kapitału ludzkiego przez pracowników i studentów oraz ogólnego
związku między zasobami tego kapitału a konkurencyjnością.
W badaniu wykorzystano literaturę problemu,
dane statystyki publicznej i informacje zawarte
w portalach internetowych, dane zebrane w administracji uczelni oraz wyniki ankiet zebranych wśród
pracowników i studentów. Ankietowanie pracowników i studentów służyło pomiarom opinii, jak postrzegany jest kapitał ludzki, jakie ma znaczenie dla
interesariuszy wewnętrznych i zewnętrznych oraz
jaka jest polityka gospodarowania i praktyka zarządzania tym kapitałem dla realizacji zadań uczelni.
Proces badawczy składał się z dwóch etapów.
Miał na celu ukazanie ilościowych i jakościowych
aspektów dotyczących zasobów i struktury kapitału ludzkiego w uczelni postrzeganej zarówno
przez zatrudnionych pracowników jak i studiującej
młodzieży. Zakładał rozpoznanie stopnia świadomości członków akademickiej społeczności co do
ważności kapitału ludzkiego w uczelni oraz znaczenia tego kapitału dla budowania konkurencyjności.
Konkurencyjność organizacji rozpatrywana przez
pryzmat kapitału niematerialnego stanowi miarę
zdolności do szybkiego reagowania na zmieniające
się uwarunkowania otoczenia (Walczak 2010, s. 5).
Przesądza zatem o losach organizacji w przyszłości. Konkurencyjność uczelni związana jest ze skuteczną rywalizacją o nabywców, nabywców świadomych i lojalnych, jakimi są studenci wkraczający
w mury uczelni.
Badanie empiryczne w Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora zostały zrealizowane
na próbie liczącej 71 pracowników i 152 studentów.
Cechy i istota kapitału ludzkiego
„Wiek wiedzy, często określany jako wiek informacji, zapanował niepodzielnie nad światem. Zmienił on istotę rozumienia pojęcia „bogactwo organizacji” i sposób tworzenia tego bogactwa” (Jarugowa,
Fijałkowska 2002, s.7). Kształtowanie wartości
organizacji i osiągnięcie sukcesu rynkowego przestało być uzależnione wyłącznie od tradycyjnych
zasobów. W przypadku, gdy najnowsze technologie
mogą zestarzeć się w krótkim czasie, a stosowane
systemy i taktyki mogą zostać skopiowane przez
rywali, czynnikiem, którego pozycja jest coraz wyższa, staje się umiejętność używania posiadanego kapitału ludzkiego. Należy „zwrócić szczególną uwagę
na ludzi, ich rozwój i wykorzystanie ich potencjału
pracy” (Janowska 2002, s. 141). Bowiem całkowitą
wartość organizacji tworzy, oprócz tradycyjnego
kapitału rzeczowego i finansowego, również kapitał
niematerialny.
Koncepcja kapitału ludzkiego nie jest już uważana jako nowoczesna moda, ale jest postrzegana jako
konieczność każdej organizacji, chcącej przetrwać
i rozwijać się na nieprzewidywalnym rynku. Umie-
jętność efektywnego zarządzania bogactwem niematerialnym staje się warunkiem koniecznym dla
każdej organizacji, chcącej istnieć i wygrywać na
arenie konkurencyjnej.
Kapitał ludzki stał się w ostatnich latach przedmiotem zainteresowania naukowców i menadżerów. Wspólne wysiłki zainteresowanych środowisk
uwieńczone zostały licznymi opisami i określeniami kapitału ludzkiego. Dotychczas nie powstała
ujednolicona, uznana przez wszystkich definicja tej
kategorii kapitału.
Kapitał ludzki stanowi jeden z elementarnych
składników kapitału intelektualnego organizacji.
„Synonimicznie stosowanie tych pojęć może wynikać z faktu, traktowania kapitału ludzkiego jako
najbardziej istotnego kapitału intelektualnego”
(Król, Ludwiczyński 2006, s. 97). Ale stosowania
zamiennie tych pojęć należy unikać. Kapitał intelektualny obok kapitału materialnego – rzeczowego
i finansowego stanowi filar, w oparciu o który funkcjonują organizacje.
L. Edvinsson i M.S. Malone określili kapitał intelektualny jako różnicę pomiędzy wartością rynkową, a wartością księgową organizacji, czyli sumę
ukrytych aktywów nie ujętych w bilansie. „Kapitał
intelektualny jest więc kapitałem niefinansowym
odzwierciedlającym ukrytą lukę pomiędzy wartością rynkową i księgową” (Edvinsson, Malone 2001,
s. 39). A. Jarugowa i J. Fijałkowska analizując zagadnienie kapitału intelektualnego posłużyły się definicją opracowaną przez T. Stewarta, który określił
to pojęcie jako „materiał intelektualny: wiedzę, informacje, własność intelektualną i doświadczenie,
które mogą być wykorzystane do tworzenia bogactwa” (Jarugowa, Fijałkowska 2002, s. 58). Natomiast
zdaniem J. Fitz-Enza kapitał intelektualny obejmuje
dwie kategorie: „własność intelektualną firmy oraz
skomplikowany splot procesów i kultury, połączony
z siecią różnego rodzaju relacji i kapitałem ludzkim”
(Fitz-Enz 2001, s. 23-34).
Istnieje wiele koncepcji kategoryzacji kapitału
intelektualnego. „Różnica dotyczy różnego stopnia
agregacji elementów kapitału intelektualnego” (Jarugowa, Fijałkowska 2002, s. 61). Dla dalszych rozważać posłużono się modelem opracowanym przez
L. Edvinsson i M.S. Malone. Przyjęli oni, że w skład
kapitału intelektualnego organizacji wchodzą dwie
podstawowe składowe: kapitał ludzki i kapitał
strukturalny. Odzwierciedleniem tego podziału jest
rysunek 1.
Należy wspomnieć, że właściwie zintegrowane
składniki kapitału intelektualnego mają predyspozycje do oddziaływania na organizację. Ale każdy
składnik pojedynczo także determinuje poziom konkurencyjności, a w rezultacie wartość organizacji.
Szczególną rolę w zakresie kreowania kapitału intelektualnego odgrywa kapitał ludzki. Analizując komponenty kapitału intelektualnego, można stwierdzić,
że kapitał organizacyjny i kliencki to pochodne kapitału ludzkiego. A więc pomiędzy wyżej wymienionymi kategoriami kapitału istnieje zależność przyczy-
- 206 -
Rysunek 1. Podział kapitału intelektualnego
Źródło: L. Edvinsson, M. Malone, Kapitał intelektualny, PWN, Warszawa 2001, s. 45.
nowo-skutkowa, gdyż kapitał ludzki stanowi cenny
składnik bazowy, na którym buduje się kapitał organizacyjny i kliencki.
Kapitał ludzki to aktywa niematerialne organizacji odnoszące się do osób, które tworzą personel
pracowników. W literaturze często jest definiowany
jako „połączona wiedza, umiejętności, innowacyjność i zdolność poszczególnych pracowników do
sprawnego wykonywania zadań” (Rzempała 2007,
s. 230). W opinii H. Króla i A. Ludwiczyńskiego „kapitał ludzki stanowi ogół specyficznych cech i właściwości ucieleśnionych w pracownikach (wiedza,
umiejętności, zdolności, zdrowie, motywacje), które
mają określoną wartość oraz stanowią źródło przyszłych dochodów zarówno dla pracownika – właściciela kapitału ludzkiego, jak i dla organizacji korzystającej z tegoż kapitału” (Król, Ludwiczyński 2006,
s. 97). Można zatem powiedzieć, że kapitał ludzki
to przede wszystkim „wiedza pracowników, w tym
wiedza ukryta i prawnie chroniona, umiejętności,
podatność na tworzenie i wprowadzanie innowacji”
(Kotarba 2006, s. 18).
Reasumując przedstawione wyżej definicje można sformułować konkluzję, że koncepcja kapitału
ludzkiego eksponuje szczególną rolę, jaką przypisuje się człowiekowi i wszystkiemu co dostarcza
organizacji, będąc kluczowym i pozamaterialnym
elementem współczesnych podmiotów. „Być” albo
„nie być” organizacji pozostaje w rękach jej uczestników, gdyż to oni tworzą, modyfikują, a nawet
niszczą własne organizacje. Szczególna pozycja nie
należy teraz do dysponentów kapitału materialnego, ale do dysponentów kapitału wiedzy. Człowiek,
jego wiedza i doświadczenie, stają się największym
bogactwem organizacji.
S. Domański wskazał, że „niemożliwe jest oddzielenie od człowieka jego kapitału, bowiem za-
wsze towarzyszy on danej osobie” (Domański 1998,
s. 67). Kapitał ludzki jest w nierozerwalny sposób
połączony z człowiekiem – z wiedzą, umiejętnościami, zdobytym doświadczeniem, a także działaniami
podejmowanymi w ramach organizacji. „Kapitał ten
może być gromadzony, wydatkowany, inwestowany
lub marnotrawiony tak jak inne rodzaje kapitału”
(Domański 1993, s. 17). „Kapitał ludzki to ta część
niematerialnych wartości, która nie jest własnością organizacji” (Kotarba 2006, s. 18). Opuszczenie organizacji przez pracowników może wywołać
zjawisko utraty pamięci organizacyjnej, a więc jej
amnezję. Pracownik zabiera ze sobą umiejętności
oraz doświadczenie związane z opanowaniem określonych mechanizmów działania.
Kapitał ludzki w odróżnieniu od innych kategorii kapitału organizacji (np. kapitału społecznego)
posiada tę cechę, że jest tworzony powoli, własną
pracą pojedynczych jednostek i wysiłku organizacji. Trudno go imitować bądź zastąpić substytutem.
Jako zasób indywidualny i w powiązaniu z innymi
formami kapitału staje się istotnym źródłem konkurencyjności w organizacji.
Kapitał ludzki jako zasób i narzędzie konkurowania
Konkurencyjność organizacji to złożone właściwości organizacji wynikające z posiadanych zasobów
umiejętności i zdolności, które pozwalają zapewnić
organizacji przewagę nad innymi podmiotami działającymi w tym samym sektorze (Walczak 2010, s. 5).
Określa umiejętność konkurowania, a więc sposoby
działania i formy przetrwania w konkurencyjnym
otoczeniu. (Gorynia 2002, s. 48). Inaczej, konkurencyjność to sprawność organizacji do skutecznego
osiągania określonych celów i zamierzeń za pomocą
- 207 -
posiadanych zasobów i odpowiednio dobranych instrumentów konkurowania.
Konkurencyjność jest dla współczesnych organizacji priorytetowym wyzwaniem. Aby mu podołać
poszczególne podmioty podejmują różne przedsięwzięcia. Potencjał członków organizacji oraz wiedza organizacyjna stały się kluczowym czynnikiem
budowania i utrzymania przewagi konkurencyjnej.
Przesądziła o tym również elastyczność czynnika
ludzkiego, a więc możliwość szybkiego adaptowania
się do nieprzewidywalnego i zmiennego otoczenia.
Okazało się, że to te zasoby – w większym stopniu
niż zasoby tradycyjne – rzutują na konkurencyjność organizacji. W warunkach gospodarki opartej
na wiedzy dźwignią zysku są głównie ludzie - pracownicy, a nie pieniądze, budynki czy ich wyposażenie. Wiedza, umiejętności oraz zaangażowanie zatrudnionych stanowią koło zamachowe organizacji.
Są kryterium segregacji funkcjonujących podmiotów. Podmioty, które lepiej wykorzystują kapitał
ludzki mają większe szanse utrzymać się na rynku.
„Organizacja może więc przeżyć tylko wówczas, gdy
uczy się szybciej niż zmienia się jej otoczenie” (Nogalski i wsp. 2002, s. 539-540). Podmioty, które nie
korzystają z potencjału pracowników nie przetrwają. Sukces odnoszą te organizacje, które umiejętnie
kreują i wykorzystują aktywa kapitału ludzkiego.
Owe aktywa są rozumiane jako „materiał genetyczny” bądź „ekonomiczne DNA” organizacji.
Ludzie będąc kluczem do osiągania konkurencyjności, stanowią podstawowy fundament do budowania wartości i sukcesu organizacji. Organizacja
opierająca swoją egzystencję na „czynniku ludzkim”
ma szansę, aby stać się organizacją dynamiczną, elastyczną, która potrafi sprostać wyzwaniom konkurencyjnego rynku. Traktowanie kapitału ludzkiego
jako ważnego czynnika umożliwia podniesienie organizacyjnej wydajności, gwarantuje ekonomiczną
efektywność, a także wykorzystanie nadarzających
się okazji i zapobieganie potencjalnym niebezpieczeństwom.
Kapitał ludzki stanowi w dzisiejszych realiach
najcenniejszy zasób organizacji. Jest inspiratorem
rozwoju, kreuje nowe wizje i pomysły. Umożliwia
tworzenie nowych produktów i technologii, nowych
systemów organizacyjnych i nowych strategii rozwojowych. Warte uwagi jest to, że właściwe zastosowanie posiadanych zasobów kapitału ludzkiego może
zadecydować o osiągnięciu ponadprzeciętnych wyników w warunkach ustawicznej konkurencji.
Coraz częściej uważa się, że wartość organizacji
zależy od potencjału wiedzy jej pracowników. Dzięki posiadanej, aktualnej wiedzy można zwiększyć
prawdopodobieństwo podejmowania słusznych
decyzji oraz oferować dobra i usługi odpowiadające rzeczywistym potrzebom konsumentów. Należy
uwzględniać rolę wiedzy poszczególnych zatrudnionych, która stale wzbogacana i rozwijana, sprzyja rozwojowi organizacji.
Dzięki kapitałowi ludzkiemu organizacja może
umocnić swoją konkurencyjność, korzystając z wol-
ności i nieskrępowanego rozwoju „pracowników
wiedzy”. Potencjał wykształconych pracowników
ma wpływ na ekspansję i rozwój organizacji. Aktywa niematerialne stały się istotnym elementem decydującym o tworzeniu wartości, zepchnęły w cień
czynniki finansowe. W takich realiach wydatki na
kapitał ludzki należy traktować jako inwestycje,
których rezultaty mogą się ujawnić w przyszłości. Unikalny i właściwie rozwijany kapitał ludzki
stanowi więc dominantę sukcesu rynkowego. Jest
szczególnym narzędziem do osiągania konkurencyjności i wygrywania walki konkurencyjnej. Określa kierunki przyszłego działania i stanowi siłę napędową organizacji nastawionej na rozwój.
Aktywa niematerialne, nazywane często bogactwem bądź skarbem organizacji, są szansą gwarantującą sukces w walce o przewagę konkurencyjną.
Jednak w rzeczywistości organizacje nie zawsze doceniają swój kapitał ludzki. Pomijanie kapitału ludzkiego może okazać się błędem z punktu widzenia
efektywności i może oznaczać wypadnięcie z areny konkurencyjnej. Ważne jest zatem stworzenie
odpowiednich warunków dla właściwego identyfikowania, wykorzystywania i dalszego rozwoju tej
kategorii kapitału. Wszystkie te uwagi odnoszą się
do organizacji działających w obszarze szkolnictwa
wyższego. Zwłaszcza szkoły niepubliczne, działające w warunkach otwartego konkurencyjnego rynku powinny zwracać uwagę na budowanie kapitału
ludzkiego i racjonalne jego wykorzystanie.
Zarządzanie kapitałem ludzkim w organizacji
Podejmując rozważania nad koncepcją kapitału
ludzkiego nie można pominąć omówienia złożonego
procesu, jakim jest zarządzanie kapitałem ludzkim.
W realiach zmiennego otoczenia i rosnącej konkurencji każda organizacja powinna mieć świadomość
groźby wykluczenia z konkurencyjnego rynku.
„Szanse na przetrwanie i dalszy rozwój mają tyle te,
które nastawione są na ciągłe podnoszenie konkurencyjności poprzez odpowiednie zarządzanie posiadanym kapitałem ludzkim” (Dzieńdziora, Smolarek 2010, s. 83). Sukces we współczesnych realiach
osiągają te organizacje, które w celowy i świadomy
sposób budują swój potencjał konkurencyjności. Kapitał ludzki jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym, żeby organizacja osiągnęła i utrzymała pozycję konkurencyjną. Potencjał kapitału
niematerialnego cechuje się tym, że sam w sobie nie
buduje przewagi rynkowej, ale jego skuteczne i celowe wykorzystywanie znacząco przyczynia się do
kreowania wartości organizacji. Ważne jest zatem
odpowiednie kierowanie i gospodarowanie posiadanymi zasobami kapitału ludzkiego.
W odpowiedzi na zachodzące przemiany organizacja powinna zrezygnować z dotychczasowych
metod myślenia i doskonalić swoją działalność.
W ujęciu ogólnym zarządzanie kapitałem ludzkim
„sprowadza się do identyfikacji, pomiaru, wykorzystania oraz rozwoju ukrytego potencjału” (Soko-
- 208 -
łowska 2005, s. 7). Dominującą rolę odgrywa odpowiednie gospodarowanie i przewodzenie. Bowiem
obowiązkiem organizacji „przyszłości” jest przewodzenie ludźmi, a nie kierowanie nimi. Zadaniem
dla przywódców organizacji jest budowanie kapitału ludzkiego poprzez przyjęcie nowych postaw. A.
Pocztowski zaleca trzy główne obszary zarządzania
kapitałem ludzkim:
1.Obszar tworzenia kapitału ludzkiego;
2.Obszar wykorzystywania kapitału ludzkiego;
3.Obszar przekształcania kapitału ludzkiego
w kapitał strukturalny (Pocztowski 2007, s.
41).
Współczesne organizacje i ich kierownictwo muszą antycypować przyszłość, myśleć w kategoriach
jutra. Bowiem dziś, ten kto stoi w miejscu i zadowala się tym, co jest, tak naprawdę cofa się. Organizacje zmuszone są do podejmowania szybkich
działań, które zapewnią im sukces. A sukces zależeć
będzie od efektywnego gospodarowania kapitałem
ludzkim, jaki posiada organizacja. Zagwarantuje to
nowe źródło możliwości konkurowania, a co najważniejsze wygrywania i zapewnienia możliwości
realizacji ustalonych celów.
Coraz większa liczba organizacji ma świadomość,
że wiedza pracowników oraz zależność pomiędzy
nimi a organizacją może być o wiele cenniejszym
majątkiem - decydującym o ostatecznym wyniku
- niż tradycyjne zasoby materialne. Czynnik ludzki
stanowi w organizacji szczególną kategorię kapitału,
dlatego powinno się o niego dbać i rozwijać na miarę potrzeb konkurencyjnej areny. A.Marshall wskazał, że „najbardziej wartościowym ze wszystkich
kapitałów jest ten zainwestowany w istoty ludzkie”
(Dobija 2004, s. 118). Istnieje zależność przyczynowo-skutkowa pomiędzy inwestycjami w kapitał
ludzki a konkurencyjnością organizacji. Coraz częściej uwypukla się stwierdzenie, że człowiek w organizacji to kapitał, który należy traktować jako inwestycję, zapewniającą najpewniejszą stopę zwrotu.
Ludzi cechuje umiejętność permanentnego uczenia
i doskonalenia się. Inwestowanie w pracownika powinno być rozpatrywane przez pracodawcę z dużą
dbałością, podobnie jak inwestycje w badania i rozwój. Permanentne doskonalenie pracowników ma
elementarne znaczenie zarówno dla zatrudnionych,
jak i całej organizacji. „Firma z wysoko wykwalifikowanymi i ciągle się uczącymi pracownikami ma
większe szanse na uzyskanie wyższych zysków niż
konkurencja, której pracownicy mają mniejsze możliwości rozwoju” (Dobija 2004, s. 68). Zatem każda
współczesna organizacja, która chce wypracować
i utrzymać konkurencyjność, powinna troszczyć
się o identyfikację bieżących i kluczowych potrzeb
szkoleniowych swoich członków. „W doskonaleniu
pracowników chodzi o zdobycie zarówno konkretnych kwalifikacji, jak o ich rozwój, czyli pomnażanie
wiedzy, umiejętności i innych walorów cenionych
przez pracowników” (Rybak 2003, s. 49).
Inwestycje w rozwój czynnika ludzkiego oznaczają nakłady na doskonalenie i kształcenie zatrud-
nionych, które mogą zwrócić się wielokrotnie. Mogą
przynieść w przyszłości pozytywne rezultaty. Przeznaczając czas i środki finansowe na proces uczenia
się i rozwój składamy depozyt w banku lojalności
i wzmacniamy konkurencyjność organizacji. Inwestowanie w kapitał ludzki ma cechy oryginalności,
„bo o ile zasoby materialne podlegające obrotowi
rynkowemu, są stosunkowo łatwe do skopiowania,
o tyle zasoby intelektualne trudno nabyć na rynku,
imitować lub zastąpić” (Rzempała 2007, s. 231).
W praktyce organizacja powinna dbać o profesjonalny kapitał ludzi. Musi umożliwić i ułatwić rozwój potencjału pracowników, stwarzając im warunki do nauki. Wskazane jest, aby budowała atmosferę
rozwoju zawodowego, zachęcała do podnoszenia
kwalifikacji, proponowała konkretne możliwości
szkoleń. Może stosować takie elementy jak na przykład cykl szkoleń dla najlepszych, wyjazdy studyjne,
praca w grupach, przekazywanie wiedzy, konsultacje, powierzanie nowych obowiązków, czy zmiana
stanowiska.
Należy dbać i szanować każdą zatrudnioną osobę,
bez względu na hierarchię ważności piastowanego
stanowiska. Wiedza i kwalifikacje nabyte podczas
szkolenia i działań badawczo-rozwojowych umożliwią rozwój całej organizacji. „Efekty szkolenia najlepiej jest mierzyć za pomocą odnotowanych zmian
w wynikach zawodowych szkolonych pracowników
– poprawy produktywności, jakości i obsługi klienta” (Fitz-Enz 2001, s. 106). Zjawiskiem towarzyszącym dobrze dobranym i zrealizowanym szkoleniom, i działaniom rozwijającym kadry jest także
zwiększona motywacja ludzi do pracy. Organizacje
muszą brać pod uwagę, że rosnące wynagrodzenia
i szeroki zakres świadczeń mobilizują pracowników, a wydatki na szkolenie wzmacniają potencjał
kadry, podnoszą poziom kompetencji, a tym samym
prestiż organizacji. Ważnym aspektem jest zmiana
mentalności członków organizacji na taką, w której
proces uczenia się jest procesem ciągłym, gdzie zatrudnieni nie mają trudności przed dzieleniem się
wiedzą i zmierzają w kierunku modelu organizacji
uczącej się.
Podsumowując rozważania można stwierdzić,
że najbardziej konkurencyjnymi organizacjami nie
będą te, które wyzyskują swoich członków, ale te,
które właściwe korzystają z ich twórczego potencjału. Dzięki temu gwarantują dynamiczny rozwój
i utrzymanie się na arenie konkurencyjnej.
Specyfika funkcjonowania organizacji w obszarze edukacji akademickiej
Przesłanka szczególnego zainteresowania niepubliczną szkołą wyższą i próba użycia, czy też adaptacji koncepcji kapitału ludzkiego do przykładu
wyższych uczelni akademickich wynika ze specyfiki funkcjonowania organizacji w tym obszarze.
Przy przedstawianiu warunków istnienia współczesnych organizacji w literaturze często możemy
spotkać takie pojęcia jak: burzliwe, nieprzewidy-
- 209 -
walne, niestabilne. Określenia te dotyczą również
rynku edukacji akademickiej, który ulega nieustannym zmianom.
W ciągu ostatniego ćwierćwiecza nastąpiły
znaczne zmiany w systemie szkolnictwa wyższego
w Polsce. Szkolnictwo podlegało zmianom związanym z transformacją systemową i otwarciem kraju
na świat oraz z procesem integracji z Unią Europejską. Dostosowywało się do zmian wewnętrznej
sytuacji społeczno-gospodarczej i politycznej oraz
do trendów edukacyjnych w Europie i na świecie.
Wewnętrzne zmiany systemowe doprowadziły do
dynamicznego rozwoju szkół niepublicznych i umasowienia szkolnictwa wyższego. Proces integracji
umożliwił wdrożenie Procesu Bolońskiego i adaptację do systemu krajowego Europejskich Ram Kwalifikacji dla Szkolnictwa Wyższego. Uwarunkowania wewnętrzne oraz dostosowanie do warunków
członkostwa w Unii Europejskiej postawiły przed
szkolnictwem wyższym wyzwania w sferze jakości
kształcenia, dostosowania do potrzeb rynku pracy
i wymogów otoczenia społeczno-gospodarczego
i potrzeb rozwoju kraju.
W zmianach, jakie zostały zapoczątkowane
w 1990 r. w sferze szkolnictwa wyższego wykorzystano doświadczenia krajów Europy Zachodniej
i tendencje światowe. Większa autonomia uczelni
akademickich, zwracanie uwagi na jakość kształcenia, powstanie prywatnego sektora szkół wyższych,
rozwój studiów niestacjonarnych i podyplomowych
to główne elementy zmian.
Nowe rozwiązania prawne uruchomiły rewolucyjne zwiększenie liczby organizacji edukacyjnych,
proces umasowienia studiów wyższych, wzrost poziomu scholaryzacji, ale jednocześnie większe zróżnicowanie jakościowe poziomu reprezentowanego
przez absolwentów uczelni wyższych. Liczba uczelni wyższych wzrosła ze 112 w 1990 r. do 469 w roku
2010 (Tab. 1).
Liczba uczelni publicznych w latach 1995-2010
zwiększyła się z 99 do 133, a jednocześnie pojawiło
się 336 uczelni prywatnych. Ogólna liczba studentów w latach 1990-2000 wzrosła niemal czterokrotnie z 404 do 1585, zaś w roku 2005 wynosiła niemal 2 mln. Aktualne zmniejszenie tej liczby wynika
z wejścia w fazę niżu demograficznego grup wiekowych młodzieży kończącej szkoły średnie. Zwiększa to silnie konkurencję uczelni o kandydatów na
studia, co jest szczególnie trudne dla szkół niepublicznych, które w okresie boomu edukacyjnego nie
zawsze zapewniały wysoką jakość kształcenia.
Zwiększenie liczby absolwentów w ramach zróżnicowanego modelu szkolnictwa wyższego w Polsce skutkowało zwiększeniem wskaźników scholaryzacji, zwiększeniem liczny osób z wyższym
wykształceniem w ogólnej liczne ludności aktywnej zawodowo i było jedną z głównych przyczyn
międzygeneracyjnych zmian społecznych w Polsce. Zwiększona liczba absolwentów nie mogła być
też w pełni wchłonięta przez krajowy rynek pracy,
zwłaszcza z chwilą pojawienia się zjawisk kryzysowych w gospodarce. Pojawiło się więc wysokie bezrobocie wśród osób posiadających dyplomy ukończenia uczelni wyższych.
Współczesne szkoły wyższe egzystują więc w zupełnie nowych realiach społeczno-gospodarczych.
Rywalizacja o studentów dotyczy zarówno uczelni
najbardziej znanych i prestiżowych oraz lokalnych
bądź regionalnych graczy. Warunki w jakich przyszło
funkcjonować współczesnym uczelniom nie są już tak
bezpieczne. Spadająca z roku na rok liczba studentów
wymusza zmiany. Jesteśmy świadkami bankructwa
na polskim rynku edukacji akademickiej. Coraz częściej słyszymy bowiem o fali zamykania niepublicznych szkół wyższych oraz procesach współpracy, fuzji, łączenia konkurujących dotychczas uczelni.
Wyzwaniem dla polskiego wyższego szkolnictwa jest „demograficzne tsunami”. Zmniejszenie
liczby studentów odczuwane silnie przez wszystkie
szkoły wyższe w ostatnich latach zbiegło się z narastającym niżem demograficznym. Pewien wpływ
na sytuację na krajowym „rynku studenckim” ma
także możliwość studiowania w krajach Unii Europejskiej. Nasila się współzawodnictwo o studentów.
Uczelnie wyższe wkraczają w okres, kiedy będą
przyjmować mniejszą liczbę kandydatów na studia
oraz będą musiały podnieść jakość kształcenia. Bowiem młodym ludziom towarzyszy znacznie lepsze
rozeznanie, ile tak naprawdę jest wart dyplom.
Wpływ poszczególnych czynników na wartość
rynkową organizacji jest zależny od specyfiki obszaru działalności oraz tendencji charakterystycznych dla danej branży. Warto zastanowić się zatem
dlaczego niektóre uczelnie funkcjonują kilka lat,
a niektóre upadają? Dlaczego jedne osiągają sukces, a niektóre po prostu bankrutują? W jaki sposób
uczelnia niepubliczna w dobie kryzysu oraz niżu
demograficznego może walczyć z innymi szkołami,
zarówno publicznymi, jak i niepublicznymi?
W zmiennej rzeczywistości społeczno-gospodarczej uczelnie zobligowane są do poszukiwana
sposobów dla wypracowania i utrzymania konku-
Tabela 1. Liczba uczelni wyższych i liczba studentów w Polsce w latach 1990-2011
Wyszczególnienie
Uczelnie ogółem
Uczelnie publiczne
Uczelnie niepubliczne
Liczba studentów
Źródło: Główny Urząd Statystyczny
1990
112
404
2010
2011
445
469
464
1954
1841
1764
1995
2000
2005
80
195
315
336
179
310
99
115
795
1585
- 210 -
130
133
140
424
rencyjności. Często poszukują ich wewnątrz i wiążą
z posiadanym kapitałem niematerialnym.
„Każda instytucja edukacyjna jest pod jakimś
względem niepowtarzalna, ale trudno szukać tej
niepowtarzalności w tradycyjnych sprawozdaniach
finansowych” (Gaweł-Brudkiewicz, s. 17). Szkoła
wyższa może budować swój potencjał na trudnych
do powielenia aktywach niematerialnych. Warto
zwrócić uwagę, że kapitał ludzki może być istotnym
czynnikiem kreowania konkurencyjności w uczelni
– specyficznej organizacji kształcenia akademickiego - opartej na wiedzy, kwalifikacjach, kompetencjach i zdolnościach posiadanych przez członków
akademickiej społeczności. Warunkiem osiągnięcia
sukcesu przez uczelnię wyższą staje się posiadanie własnej, wysokokwalifikowanej kadry naukowo-dydaktycznej i administracyjnej. Współczesna
uczelnia musi świadomie budować swoją markę
i być jak najlepsza pod względem posiadanych zasobów kapitału ludzkiego.
Profil kapitału ludzkiego niepublicznej szkoły
wyższej
Przedmiotem szczególnego zainteresowania
autorów jest uczelnia wyższa z regionu mazowieckiego, o profilu humanistycznym, funkcjonująca na
rynku usług edukacyjnych od 18 lat. Warto zastanowić się co decyduje o tym, że pomimo finansowego i demograficznego kryzysu oraz globalnej konkurencji, szkoła wyższa może zajmować poczesne
miejsce w rankingach i wypracować uznane miejsce
na akademickiej mapie naszego kraju?
Złożona rzeczywistość społeczno-gospodarcza
wymusza konieczność nowego spojrzenia na determinanty sukcesu na rynku usług edukacyjnych.
Analiza potencjału uczelni wyższej – specyficznej
organizacji kształcenia akademickiego – powinna
rozpocząć się od oceny jej zasobów. Każda organizacja, również uczelnia wyższa jako przykład organizacji opartej na wiedzy, to zbiór składników materialnych i niematerialnych. Niematerialne aktywa,
czyli zbiorowość pracowników, a właściwie zbiór
ich kompetencji, doświadczenia, a także jakość ich
pracy, to kluczowa siła uczelni, która pozwala osiągnąć ponadprzeciętne wyniki i wpływa na rozwój.
Prawne środowisko niepublicznych szkół wyższych organizuje ustawa z 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym. Ustala ona podział
na zespoły pracowników, co dokładnie opisuje art.
107, zgodnie z którym „Pracownikami uczelni są nauczyciele akademiccy oraz pracownicy niebędący
nauczycielami akademickimi” (Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, art. 107,
Dz.U. 2005, Nr 164, poz. 1365). Zatem środowisko
pracowników sektora usług edukacyjnych to zasadniczo dwa zespoły: kadra nauczycieli akademickich,
czyli realizatorzy procesu dydaktycznych oraz personel uczelnianej administracji, który wspomaga
ten proces. Dobry nauczyciel akademicki, aby mógł
jak najlepiej wypełniać zadania i spokojnie praco-
wać, powinien mieć zagwarantowane odpowiednie
warunki. Niezbędna jest właściwa „struktura administracyjna” i wsparcie ze strony pracowników administracyjnych. Personel uczelnianej administracji
pomaga nauczycielom akademickim w ich pracy, odciąża w działaniach itd.
Odpowiedni dobór pracowników wpływa na
skuteczne funkcjonowanie każdej organizacji.
Można stwierdzić, że miejsce, jakie uczelnie niepubliczne będą zajmowały w przyszłości na rynku
edukacyjnym, zależy od rodzaju przyjętej strategii
i taktyki w zakresie „aktywów ludzkich”. Uczelnia
pozyskując kapitał ludzki związany z pracownikami, może dostosować go do swoich potrzeb, a następnie wzbogacać i rozwijać. W rezultacie wpływa
to na wydajność pracy i poprawę konkurencyjności.
Na zasoby niematerialne uczelni składają się talenty
organizacyjne, ale przede wszystkim naukowy potencjał. Umożliwiają one budowanie pozycji rynkowej, korzystając z wolności i swobodnego rozwoju
„pracowników wiedzy”. Na dobre imię szkoły wyższej pracuje zarówno kadra naukowo-dydaktyczna,
personel administracyjny oraz kierownictwo.
Przyszłość organizacji szkolnictwa wyższego zależy w dużej mierze od osób w niej zatrudnionych,
dlatego uczelnia powinna stwarzać odpowiednie
warunki i zachęcać pracowników do uczestniczenia w procesie zbiorowego uczenia się, podnoszenia własnych kwalifikacji i rozwijania potencjału
ogólnouczelnianego. Ważną kwestią jest to, że proces uczenia się powinien być procesem świadomym
i ciągłym. Pracownicy „dążąc do mistrzostwa osobistego” podnoszą swoje kompetencje, wnosząc tym
samym własny wkład w budowanie dobrej pozycji
uczelni na rynku globalnej konkurencji akademickiej. Doskonalenie pracowników daje możliwość
wielokierunkowego rozwoju. Wiedza poszczególnych zatrudnionych sumuje się i stanowi zasób
wiedzy oraz umiejętności całej uczelni i przeradza
się w jej kapitał społeczny. Oddziałuje na zewnątrz
oraz wewnątrz szkoły. Uczelnia powinna zatem dążyć do doskonalenia i szukać szans na rozwój.
Gospodarowanie kapitałem ludzkim a kreowanie konkurencyjności szkoły wyższej
Każda organizacja, również organizacja kształcenia akademickiego, musi wypracować własny model
kapitału ludzkiego, czyli zbudować swoje bogactwo
intelektualne, trudne do podrobienia przez inne organizacje. Ważne dla prestiżu uczelni jest wykreowanie
własnej „marki”. Działania podejmowane przez konkurujące szkoły wyższe powinny być właściwie wybrane pod kątem jak najlepszego wykorzystania posiadanego potencjału zasobowego i kompetencyjnego.
Wymaga to weryfikacji dotychczasowego modelu zarządzania, modyfikacji ukształtowanego sposobu myślenia, zmiany postaw i zachowań. Aby rywalizować
na rynku globalnej konkurencji akademickiej należy
upewnić się czy dana uczelnia wykorzystuje mechanizmy sprzyjające uruchomieniu jej ukrytych zasobów.
- 211 -
Czy koncentruje się na wzmocnieniu ich wartości i czy
stwarza odpowiednie warunki do ich rozwoju.
Z misji, wizji oraz celów szkoły powinna zostać
wyprowadzona strategia gospodarowania aktywami niematerialnymi. Wymaga to uwzględnienia
sytuacji ekonomiczno-finansowej oraz typowych
warunków pracy. „Zewnętrzne tło stanowi: system
prawny szkolnictwa wyższego oraz inne akty prawne określające działalność wyższej uczelni oraz jej
kadry, środowisko polityczno-gospodarcze i socjalno-kulturowe, a także ocena zapotrzebowania
i oczekiwań rynku pracy” (Geryk Ż. 2010, s.61).
Właściwe i skuteczne wykorzystanie posiadanych zasobów kapitału ludzkiego może „w wydatny
sposób wpłynąć na podniesienie konkurencyjności
uczelni” (Geryk M. 2010, s. 50). Właściwie motywowani pracownicy, wywodzący się zarówno z pionu akademickiego, jak i administracyjnego, mogą
w istotny sposób przyczynić się do budowy siły i potęgi szkoły wyższej.
Uczelnia w swojej strategii działania powinna
uwzględniać relacje międzyludzkie. Ukształtować
zbiorowość pracowników oraz ich miejsce w strukturze organizacji. Dodatkowo określić zakres działania
potrzebny do zmotywowania i zaangażowania zatrudnionych w tworzenie i rozwój szkoły jako silnej organizacji edukacyjnej. Zintegrować zatrudnionych pracowników wokół wspólnego celu, jakim jest edukacja
przyszłych elit intelektualnych. Dla współczesnej instytucji kształcenia akademickiego, ważnym ogniwem
w zarządzaniu kapitałem ludzkim jest zaangażowany
pracownik. Uczelnię akademicką z wysoko zaangażowanym personelem cechuje niska absencja, efektywna
komunikacja pomiędzy poszczególnymi jednostkami
organizacyjnymi, brak konfliktów pracowniczych.
Wynika z tego wiele korzyści m.in. większa produktywność, wysoki poziom kreatywności i większe poczucie lojalności w stosunku do uczelni, a tym samym
niższy poziom fluktuacji kluczowych pracowników,
a więc utrzymanie talentów w organizacji.
Celem uczelni powinna być stabilizacja talentów.
Ograniczanie liczby odchodzących kompetentnych
pracowników przynosi szereg korzyści, takich jak:
zmniejszenie kosztów rekrutacji i kosztów szkoleń,
utrzymanie dobrych relacji pomiędzy współpracownikami i studentami. Zanim bowiem straci się
pracownika należy odpowiedzieć sobie na pytanie
co można zrobić, aby go utrzymać na stanowisku
i zbudować jego pozytywne nastawienie oraz zmotywować do dalszej pracy.
Przy rozważaniu warunków osiągnięcia sukcesu, jakim jest skuteczna rywalizacja na rynku usług
edukacyjnych, warto wspomnieć o wrażliwości środowiska pracowników na różne formy motywowania do efektywnej pracy. Uczelnia powinna stworzyć
taki system, który zapewni zwiększenie identyfikacji zatrudnionych osób z celami organizacji oraz
zmotywuje ich do dzielenia się wiedzą. Opracować
sprawiedliwy system wartościowania pracy, który
będzie oparty na wiedzy, kwalifikacjach, umiejętnościach i doświadczeniu, a także na efektach pracy.
Uczelnia powinna świadomie budować efektywne zaangażowanie. Stosować działania kształtujące
odpowiednie postawy pracowników, motywujące
do znacznego wysiłku. Stworzyć sprawny system
motywowania, poprzez stosowanie właściwej kompozycji wynagrodzeń i zachęt, które stanowią swego
rodzaju „przynęty”, także dla pozyskiwania nowych
pracowników. System obowiązujący w wyższej
szkole powinien docenić rangę i znaczenie zatrudnionych pracowników, którzy są depozytariuszami
cennej wiedzy Prowadzić do przyciągnięcia i utrzymania kompetentnych pracowników.
Ważnym elementem wpływającym na osiągnięcie sukcesu jest przyjęcie odpowiedniej strategii.
„Zintegrowane środowisko ludzi o wysokich kwalifikacjach oczekuje poważnych wyzwań, jasnego
precyzowania celów, ale także pracy w atmosferze
zaufania i szacunku” (Geryk M. 2010, s. 52). Pracownicy, stanowiący najważniejszy kapitał każdej
organizacji, zwłaszcza organizacji kształcenia akademickiego, powinni podlegać efektywnemu oddziaływaniu. Ważne jest aby działał na nich czynnik mobilizujący. Upraszczając, można stwierdzić,
że ważną rolę w funkcjonowaniu uczelni odgrywa właściwe przywództwo – kadra zarządzająca.
W szczególny sposób motywuje zatrudnionych pracowników do działania i osiągania zamierzonych
efektów. Należy pamiętać, że ważne są zdolności kadry zarządzającej w zakresie właściwego kreowania działaniami szkoły. Przekaz, aby miał właściwą
moc odziaływania powinien pochodzić z autentycznego i niepodważalnego źródła. „O wiarygodności
nadawcy mogą świadczyć: tytuł i pozycja społeczna,
posiadana wiedza i umiejętności w dziedzinie, której dotyczy przekaz, komunikatywność, pewność
i szybkość przekazywania treści, pozytywna ocena
intencji nadawcy przez odbiorcę” (Geryk Ż. 2002, s.
321). Zgodnie z obowiązujacym zwyczajem, który
jest potwierdzony przepisami ustawowymi, wyższe
stanowiska w organizacji kształcenia akademickiego, takie jak rektor czy dziekan zajmują osoby ze
stopniem naukowym co najmniej doktora. W połączeniu z posiadanymi kwalifikacjami, doświadczeniem oraz pozycją społeczną mają możliwość osiągnięcia swoich zamierzeń.
W kreowaniu organizacji kształcenia akademickiego „tak silnie opartej na walorach zasobów ludzkich, trudno pominąć ważny aspekt komunikacji” (Geryk Ż. 2010, s. 61). Nieprawidłowa komunikacja może
być przeszkodą w kreowaniu wartości organizacji.
Zadaniem uczelni jest troska, aby zatrudnione osoby
miały dostęp do wiarygodnych i aktualnych informacji. Uczelnia powinna starać się na bieżąco zapoznawać pracowników ze sprawami szkoły poprzez obieg
dokumentów, publikację biuletynów firmowych oraz
wykorzystywanie Internetu i skrzynki e-mail.
Kapitał ludzki jest wyjątkowy ponieważ można
go rozwijać. Rozwój kapitału ludzkiego może być
efektem różnych form edukacji, szkoleń, a także
zdobywania doświadczenia w miejscu pracy. Nie
traktowanie poważnie konieczności inwestycji
- 212 -
w rozwój kapitału ludzkiego może przyczynić się do
braku konkurencyjności uczelni.
Szkoła wyższa powinna prowadzić, w odpowiednio zorganizowany sposób, proces rozwoju zawodowego swoich pracowników. Uczelnia i jej kierownictwo musi zdawać sobie sprawę, że każdy może uczyć
się w inny sposób, dlatego powinna w różny sposób
wspierać ustawiczne uczenie się zatrudnionych
osób. Forma, charakter, zakres doskonalenia powinien być dostosowany do indywidualnych cech i potrzeb pracowników. Uczelnia powinna inspirować
do podnoszenia kwalifikacji, proponować konkretne możliwości szkoleń. Poświęcając czas i przeznaczając środki finansowe dla uczenia i rozwoju ludzi
uczelnia może założyć lokatę w banku lojalności.
W uczelni powinien panować swoisty klimat
sprzyjający uczeniu się przez całe życie. Należy zatem tworzyć zespoły, w których zatrudnione osoby
mogą zdobywać wiedzę. Kierownictwo, traktując
pracowników jako dynamiczną całość, powinno dać
możliwość dzielenia się wiedzą dzięki zespołowej
pracy, bliskim kontaktom, a także nieformalnym
spotkaniom itp. Jednocześnie wypracować system
zdobywania wiedzy i doświadczenia poprzez praktyki w róznych działach i na różnych stanowiskach.
Szybkie reagowanie na zachodzące zmiany wymaga odpowiedniego gospodarowania posiadanymi zasobami niematerialnymi. Od przedstawicieli
kadry zarządzającej wymaga się, aby potrafili oceniać oraz projektować rozwój potencjału i możliwości konkurencyjne organizacji akademickiej. Kierownictwu przypada osobliwa rola, bowiem poza
odpowiedzialnością za wyniki ekonomiczne, ponosi
odpowiedzialność za rozwój osób zatrudnionych.
W ogólnym ujęciu można powiedzieć, że mając
na uwadze dobro swoje, zatrudnionych pracowników i studentów, kierownictwo uczelni powinno
wydobywać z posiadanych zasobów to, co jest najlepsze. Wykorzystywać je dla wymiernych efektów
funkcjonowania, a w ostateczności dla wzrostu konkurencyjności i rozwoju danej organizacji.
Kapitał ludzki z perspektywy społeczności
akademickiej Akademii Humanistycznej w Pułtusku
Rozważania na temat kapitału ludzkiego jako
czynnika konkurencyjności organizacji kształcenia
akademickiego, ilustrowane są wynikami badań
przeprowadzonych w niepublicznej uczelni wyższej
– Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku z województwa mazowieckiego.
Badania zostały zrealizowane na próbie studentów
oraz pracowników uczelni (tj. kadry zarządzającej
uczelnią, personelu administracyjnego oraz kadry
nauczycieli akademickich).
Proces badawczy obejmował zebranie ogólnych
danych i informacji o uczelni i ich analizę oraz dwa
etapy badań empirycznych. Badania empiryczne zakładały rozpoznanie stopnia świadomości członków
akademickiej społeczności co do ważności kapitału
ludzkiego w organizacji oraz ich znaczenia dla konkurencyjności całej uczelni. Autorzy poprzez ankietowanie studentów oraz kadry pracowników chcieli
sprawdzić jak postrzegany jest kapitał ludzki, jakie
ma znaczenie dla interesariuszy wewnętrznych i zewnętrznych oraz jaka jest polityka gospodarowania
kapitałem niematerialnym. Celem całego projektu
badawczego była analiza posiadanych zasobów kapitału ludzkiego szkoły wyższej, czyli szeroko pojętych źródeł konkurencyjności. Wyniki pozwoliły
uzyskać kompleksowy i spójny obraz. Umożliwiły
naszkicowanie „profilu” kapitału ludzkiego uczelni
zarówno z perspektywy „producentów”, jak i „bezpośrednich konsumentów”.
Pierwszy etap badania został przeprowadzony
na wylosowanej próbie pracowników. Populację stanowiła zbiorowość osób zatrudnionych, obejmująca
Wykres 1. Postrzeganie kapitału ludzkiego uczelni z perspektywy pracowników
Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych ankiet
- 213 -
zarówno przedstawicieli kierownictwa niepublicznej uczelni wyższej (tj. Rektor, Prorektorzy, Dziekani, Prodziekani, dyrektorzy/kierownicy jednostek
organizacyjnych, Kwestor), pracowników administracyjnych, nauczycieli akademickich. W badaniu
pracowników zastosowano systematyczny dobór
próby z losowym punktem startowym. Próba badawcza liczyła 71 osób.
Pierwsza część badania ankietowego przeprowadzona wśród pracowników służyła identyfikacji
znaczenia kapitału niematerialnego uczelni. Respondenci zostali poproszeni o wskazanie maksymalnie trzech elementów, z którymi kojarzy się im
pojęcie „kapitał ludzki uczelni”. Z ankiet wynika, że
opinie pracowników były zbliżone do siebie. Wykres nr 1 przedstawia odpowiedzi respondentów.
Wśród najistotniejszych elementów definicji „kapitału ludzkiego uczelni” najwięcej respondentów
wskazało na kwalifikacje, wiedzę i doświadczenie
kadry nauczycieli akademickich (99%) oraz pracowników administracyjnych (96%). Aż 95% pracowników uczelni ma świadomość stopnia ważności kapitału ludzkiego w organizacji szkoły wyższej.
Respondenci zdają sobie sprawę, że kapitał ludzki
stanowi wartość dodaną i jest ważnym źródłem
osiągania wymiernych korzyści i budowania konkurencyjności. Ankietowani utożsamiają kapitał
ludzki uczelni ze zdolnością pracowników do szybkiego uczenia i dzielenia się wiedzą (89%). Zdają
sobie sprawę, że ważnym elementem kapitału niematerialnego jest lojalność pracowników i ich identyfikacja z celami szkoły (75%). Na kolejnej pozycji
wyróżnionej przez pracowników znalazła się zdolność do tworzenia innowacji dydaktycznych, organizacyjnych i marketingowych (65%) oraz dorobek
naukowy pracowników uczelni (61%). 56% respondentów uważa, że elementem kapitału ludzkiego
wyższej szkoły jest kultura organizacyjna uczelni,
a więc jej struktura wewnętrzna, stosunki międzyludzkie. Na ostatnich miejscach pod względem
liczby oddanych głosów znalazły się takie elementy
definicji „kapitału ludzkiego uczelni” jak: podpisane
umowy i porozumienia (0%), oferowane kierunki
nauczania (1%), pozycja na rynku (2%).
Drugi etap badań ankietowych został zrealizowany wśród studentów, będących „klientami”
korzystającymi z usług świadczonych przez organizację kształcenia akademickiego. Miał na celu
identyfikację kluczowych determinant związanych
z sukcesem i pozycją uczelni z perspektywy „bezpośrednich odbiorców”. Autorzy wybrali systematyczny dobór próby z losowym punktem startowym
– do próby dobrany był systematycznie co k-ty student z wykazu osób studiujących. Operatem losowania były pliki komputerowe rejestrujące studentów
stacjonarnych i niestacjonarnych oraz studiów podyplomowych i doktorskich. Operat losowania obejmował zbiorowość 2589 studentów. Standardowa
odległość między studentami na liście alfabetycznej
wynosiła 17. Badana próba obejmowała 152 osoby.
Studenci pojmują kapitał ludzki podobnie jak
pracownicy. Z ankiet wynika, że termin ten jest rozumiany w podobny sposób. Wykres poniżej przedstawia opinie respondentów.
Studenci wśród najważniejszych elementów definicji kapitału ludzkiego uczelni wskazywali na kadrę nauczycieli akademickich (95%) oraz personel
uczelnianej administracji (86%). Uważają, że ważnymi elementami tworzącymi kapitał niematerialny Akademii jest dorobek naukowy pracowników
Wykres 2. Postrzeganie kapitału ludzkiego uczelni z perspektywy studentów
- 214 -
– publikacje, prowadzone badania naukowe (79%)
oraz zdolność do tworzenia innowacji dydaktycznych, organizacyjnych i marketingowych (62%).
Wyniki badań potwierdzają, że kapitał ludzki to ważna
„broń” w konkurencyjnym środowisku. 68% studentów
uważa, że kapitał ludzki uczelni stanowi wartość dodatkową, ważne źródło osiągania przez szkołę wymiernych
korzyści i budowania konkurencyjności. 51% respondentów uważa, że elementem kapitału ludzkiego uczelni jest
kultura organizacyjna. Najmniej studentów identyfikuje
termin „kapitał ludzki uczelni” z takimi elementami jak:
podpisane umowy i porozumienia (0%), oferowane kierunki nauczania (2%), pozycja na rynku (4%).
Procedura badawcza przeprowadzona wśród
Wykres 3. Czynniki wpływające na konkurencyjność Akademii Humanistycznej na rynku usług edukacyjnych z perspektywy pracowników
Wykres 4. Czynniki wpływające na konkurencyjność Akademii Humanistycznej na rynku usług edukacyjnych z perspektywy studentów
- 215 -
pracowników i studentów posłużyła identyfikacji
znaczenia „kapitału ludzkiego” – ukrytego potencjału uczelni. Zdaniem respondentów kapitał ludzki
szkoły wyższej jest utożsamiany przede wszystkim
z pracownikami uczelni (zarówno nauczycielami
akademickich jak i personelem uczelnianej administracji), ich wiedzą, kwalifikacjami i doświadczeniem. Wyniki badań potwierdziły świadomość
członków uczelnianej społeczności, zarówno pracowników, jak i studentów, co do istoty kapitału
ludzkiego. Dowiodły ważność stwierdzenia, że kapitał ludzki to ważna „broń” w konkurencyjnym
środowisku. Respondenci zwrócili uwagę, że kapitał ludzki uczelni stanowi wartość dodatkową,
ważne źródło osiągania przez uczelnię wymiernych
korzyści.
W części badania dotyczącej konkurencyjności
pracownicy i studenci byli proszeni m.in. o wskazanie najważniejszych czynników wpływających
na konkurencyjność Akademii na rynku usług edukacyjnych. Wyniki tego zapytania przedstawia wykres 3 i 4.
Wszyscy respondenci z grupy pracowników
wskazali, że czynnikiem przesądzającym o sukcesie
szkoły jest siła naukowa uczelni, a więc kompetentna, dobrze przygotowana kadra nauczycieli akademickich, która może przekazać swoją wiedzę i doświadczenia studentom. Ważna okazuje się zdolność
do przyciągania i zatrzymania utalentowanych wykładowców a także marka i pozytywny wizerunek
uczelni, oraz odpowiednie przywództwo (wykres
3). Zwłaszcza studenci określając czynniki wpływające na konkurencyjność wskazali na rolę rozpoznawalności marki i pozytywny wizerunek uczelni
(wykres 4). Badania potwierdzają, że studenci wysoko oceniają kompetentną, dobrze wykształconą
kadrę nauczycieli, która zapewnia wysoki poziom
zajęć dydaktycznych.
Uzyskane wyniki badań pozwalają na stwierdzenie, że o sile i konkurencyjności uczelni na rynku
edukacji akademickiej decyduje wiele czynników,
z których najistotniejszymi są: identyfikujący się
z nią, zaangażowany, stabilny, dobrze wykształcony i doświadczony zespół nauczycieli akademickich
oraz personel administracji; istnienie silnych zespołów badawczych oraz wysoka jakość kształcenia.
Okazuje się, że szkołę wyższą najlepiej promują i są
jej najlepszą wizytówką nazwiska rozpoznawanych
osobowości. Ważne jest, kiedy wśród kadry nauczycieli znajdują się komunikatywni, medialni wykładowcy uznawani za ekspertów i autorytety w wielu
dziedzinach nauki, kultury oraz działalności społecznej i gospodarczej. Jak wynika z badań ważną rolę
w utrzymaniu się na rynku usług dydaktycznych odgrywa odpowiednie, wizjonerskie przywództwo.
Istotne są umiejętności personelu kadry zarządzającej w zakresie przywództwa, przedsiębiorczości i zarządzania, które wpływają na sprawność wewnętrznych procesów. Trzeba bowiem pamiętać, że
tworzenie nowych idei wymaga ludzi kreatywnych,
o szczególnych zdolnościach. O potencjale i moż-
liwościach rozwojowych uczelni na rynku usług
edukacyjnych decyduje także rodzaj posiadanych
uprawnień do nadawania stopni naukowych oraz
posiadane przez uczelnię akredytacje kierunków.
A przecież jest to rezultat wiedzy i wytężonej pracy
zatrudnionych osób. Istotnym czynnikiem przesądzającym o konkurencyjności uczelni są także powiązania z innymi uczelniami, zarówno krajowymi
jak i zagranicznymi, które pozwalają na rozwijanie
współpracy dydaktyczno-naukowej i sprzyjają międzynarodowej atmosferze.
Rezultaty badania potwierdzają, że kapitał ludzki stanowi potencjał szkoły wyższej, umożliwiający
uzyskanie przewagi konkurencyjnej i wpływający
na jej możliwości rozwoju na rynku edukacji wyższej. Kapitał ludzki odgrywa – w opiniach respondentów – najistotniejszą rolę w tworzeniu wartości
organizacji. Jest on jednocześnie uzupełniany innymi elementami kapitału intelektualnego.
Kapitał ludzki jest pomocny w wypracowaniu
trwałego miejsca na edukacyjnej mapie Polski.
Współczesna uczelnia musi świadomie budować
swoją markę i być jak najlepsza pod względem posiadanych zasobów kapitału ludzkiego. Zbiorowość
pracowników powinna posiadać obszerną wiedzę
o czynnikach decydujących o konkurencyjności
i sukcesie w branży edukacji. Uczelnia powinna być
przykładem organizacji, która stara się zwracać
uwagę na kształtowanie i właściwe zarządzanie
kapitałem ludzkim, pozyskiwanie i upowszechnianie nowej wiedzy oraz umiejętności. Dzięki temu
łatwiej osiągnie założone cele oraz pokona różnego
rodzaju trudności i sytuacje kryzysowe.
Na podstawie przeprowadzonych badań można
stwierdzić, że rozwojowi niepublicznej szkoły wyższej sprzyja zbiór zasobów wiedzy aktualizowanej
i utrwalanej, efektywna komunikacja oraz trwałe związki personalne społeczności akademickiej.
Ważni są zaangażowani, efektywni i lojalni pracownicy. Istotne jest, aby pamiętać, że znaczącym czynnikiem mającym wpływ na wartość wyższej szkoły
jest poziom wiedzy, kompetencji, oraz przyjmowane
postawy i zachowania organizacyjne kadry pracowników. Oczywiście wymaga to określonego zarządzania. Dlatego kierownictwo powinno poświęcać
szczególną uwagę uczeniu się jednostek i pracy zespołowej w tworzeniu wiedzy, które dają możliwość
unikalności, oryginalności i innowacyjności.
Wyniki badań dowodzą, że społeczność akademicka powinna odczuwać poczucie przynależności
i lojalności wobec uczelni. A przecież kreowanie środowiska pracowników jest jednym z istotniejszych
czynników rozwoju uczelni niepublicznej. Proces
integracyjny grupy osób wokół wspólnego celu
może w dużym stopniu przyczynić się do tworzenia
i rozwoju nowego bytu. Uczelnia musi stworzyć taki
model kultury organizacyjnej, który zapewni identyfikację pracowników z celami organizacji oraz
zmotywuje do dzielenia się wiedzą z innymi. Wyższa szkoła może tylko na tym skorzystać.
- 216 -
Kierunki działań budujących konkurencyjność
uczelni
Uczelnia powinna uzależniać tworzenie przyszłych wartości od procesu kreowania i zarządzania kapitałem ludzkim, efektywności i kwalifikacji
zatrudnionych. Dla wszystkich badanych grup, zarówno zbiorowości pracowników, jak i środowiska
studentów, zasoby niematerialne nabierają coraz
większego znaczenia. Rozwój to najważniejszy cel
stojący przed uczelnią w XXI wieku. Współczesny
świat idzie do przodu i szkoła wyższa musi iść razem z nim. Podstawą scenariusza na osiągnięcie
sukcesu musi być rozwój potencjału własnego zasobu kadrowego. To właściwa taktyka, aby istnieć na
rynku usług akademickich.
Oczywiście uczelnia może poprawić swoje możliwości konkurencyjności. Ważne jest, aby wzmocnić
mocne strony posiadanego kapitału ludzkiego, stosować metody wspomagające jego wykorzystanie
i rozwój. Warto podjąć próbę sformułowania kilku
istotnych rekomendacji dla kadry zarządzającej kapitałem ludzkim uczelni. Niezbędne jest odpowiednie „oprzyrządowanie” szkoły wyższej – zapewnienie kadry nauczycieli akademickich oraz sprawnie
działającego aparatu administracji. Aby wyższa
szkoła mogła sprostać wyzwaniom jakie stawia
przed nią XXI wiek i nadążyć za najlepszymi uczelniami, powinna wypracować właściwe zaplecze do
pracy naukowo-dydaktycznej.
Można wskazać kilka kluczowych działań pobudzających wykorzystanie i rozwój kapitału ludzkiego. Rynek studentów oczekuje nowych produktów
edukacyjnych o wysokiej jakości. Umiejętne wykorzystanie potencjału pracowników w istotny sposób
może stymulować szybszy rozwój uczelni, a jego obrazem jest zdobyta przewaga konkurencyjna. Ważny jest rozwój zarówno nauczycieli akademickich,
gwarantujących wysoki poziom nauczania oraz
pracowników administracji, ponieważ sprawna
organizacja poszczególnych jednostek uczelni jest
wysoko ceniona przez studentów. Inwestycje w kreatywność mogą się zwrócić wielokrotnie. Trzeba
pamiętać, że tworzenie nowych idei wymaga ludzi
o szczególnych zdolnościach, ludzi kreatywnych.
Podkreśla to wymóg permanentnego, świadomego
uczenia się jako czynnik przetrwania w warunkach
ustawicznej konkurencji. Wiedza staje się zasobem,
w oparciu o który należy budować przewagę. Konieczny jest wzrost nakładów na rozwój kapitału
ludzkiego, a więc większe wsparcie władz uczelni
dla pozyskiwania grantów badawczych, przeznaczenie większych środków finansowych na rozwój
zarówno nauczycieli akademickich oraz personelu
administracji. Warto zapewnić aktywne uczestnictwo pracowników uczelni w konferencjach, spotkaniach, seminariach, warsztatach i szkoleniach. Poza
tym uczelnia może stworzyć sprzyjające warunki
dla zdobycia praktyki w ramach staży, bo przecież
ważnym wyznacznikiem wizerunku szkoły wyższej jest doświadczenie praktyczne nauczycieli aka-
demickich. W celu zwiększenie możliwości rozwojowych warto zintensyfikować badania. Uczelnia
powinna dbać o jakość kształcenia i badań naukowych. Nauczyciele akademiccy to potencjał uczelni. To oni, przez promowanie uczelni sprawiają, że
szkoła staje się interesująca.
Dodatkowo, warto zwrócić uwagę na zwiększenie umiędzynarodowienia uczelni poprzez współpracę z innymi uczelniami oraz wspólne konferencje
naukowe, publikacje, wymianę międzynarodową.
Zwiększy to odsetek wykładowców i studentów zagranicznych, zapewni międzynarodową atmosferę
studiowania. Zwiększenie odsetka wykładowców
z zagranicy pozwoli oprzeć rozwój organizacji nie
tylko na „lokalnych” zasobach intelektualnych, posłuży innowacyjności. A przecież ważne są wyjątkowe
osobowości i autorytety wśród kadry pracowników.
Nie można zapominać o skutecznym informowaniu o sukcesach osiąganych przez kadrę naukową
i personel administracji. Stanowią one swego rodzaju przewagę nad konkurentami na rynku usług
edukacyjnym. A przecież, jak potwierdzają wyniki
badań, młode osoby często przy wyborze miejsca do
studiowania kierują się prestiżem i marką wyższej
szkoły.
W celu zwiększenia możliwości rozwojowych
można zwiększyć zaangażowanie i efektywność
pracowników (zwłaszcza młodych, którzy mają
mały staż pracy). Warto dopracować system doceniania rangi i znaczenia pracowników, którzy są
depozytariuszami cennej wiedzy. Bowiem jak wynika z przeprowadzonych badań, uczelnia nie zawsze
i nie do końca docenia swój kapitał ludzki, o czym
najlepiej świadczy niezadowolenie niektórych pracowników ze stawki wynagrodzenia.
Powyższa analiza umożliwia stworzenie „profilu” kapitału ludzkiego, będącego pewnego rodzaju „modelem” do podjęcia odpowiednich działań
w przyszłości. W rezultacie dobrze przemyślana,
przygotowana i wykonana „ofensywa” przyniesie
wymierny efekt.
Podsumowanie
Zagadnienie kapitału ludzkiego stanowi interesującą materię badawczą. Zaprezentowane rozważania świadczą o bogactwie i wadze poruszanego
zagadnienia. Mogą stanowić punkt wyjścia do dalszych pogłębionych analiz. Rozważania zawarte
w pracy potwierdzają, że warto zmotywować kierownictwo wielu organizacji, nie tylko organizacji
kształcenia akademickiego, do nowego spojrzenia
na posiadane zasoby, w tym zasoby niematerialne.
Uświadomić o rosnącym znaczeniu, w dobie gospodarki opartej na wiedzy, kapitału ludzkiego jako
niezbędnym czynniku do wypracowania konkurencyjności. Nowoczesne organizacje, w których dużą
uwagę zwraca się na właściwe kreowanie i inwestowanie w kapitał ludzki, o wiele łatwiej realizują
zamierzone cele, a także pokonują różne trudności
i kryzysowe sytuacje.
- 217 -
Przeprowadzone badania potwierdziły rangę
kapitału ludzkiego jako źródła wzrostu konkurencyjności organizacji oraz przybliżyły do lepszego
zrozumienia jego istoty. Tak więc założenie, że kapitał ludzki ma znaczący wpływ na rozwój organizacji
kształcenia akademickiego okazało się uzasadnione.
W związku z tym słuszne może okazać się sformułowanie, że kapitał ludzki może być zarówno „mieczem”, służącym do zwiększania wartości uczelni,
jak i „tarczą”, służącą do zapobiegania spadkowi
jej wartości. Kapitał ludzki jest więc siłą napędową
szkoły wyższej zorientowanej na sukces rynkowy.
Potrzebna jest zatem zmiana nastawienia wobec
znaczenia koncepcji kapitału ludzkiego i przyznania
mu priorytetowej roli we współczesnych realiach.
Zadaniem dla uczelni i jej kierownictwa jest to, aby
nauczyć się z zasobów kapitału ludzkiego racjonalnie korzystać i odpowiednio nimi gospodarować.
Wówczas, dzięki podejmowanym przedsięwzięciom
i wzmożonym inwestycjom w kapitał ludzki, uczelnia wyższa utrwali pozycję na akademickiej mapie
Polski i pozostanie graczem na rynku usług edukacyjnych.
Literatura:
1.Apelska M. (2013), Kapitał ludzki a konkurencyjność organizacji. Praca magisterska napisana
pod kierunkiem prof. M. Adamowicza na Wydziale Nauk Ekonomicznych SGGW w Warszawie.
2.Dobija D. (2004), Pomiar i sprawozdawczość kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania, Warszawa.
3.Domański S. (1993), Kapitał ludzki i wzrost gospodarczy. PWN, Warszawa.
4.Domański S. (1998), Kapitał ludzki. Stan i perspektywy. W: Kapitał ludzki, RSSG przy Radzie
Ministrów, Warszawa,
5.Dzieńdziora J., Smolarek M. (2010), Kapitał ludzki w kreowaniu kapitału intelektualnego organizacji. Zeszyty Naukowe Zarządzanie, Nr 2/2010,
Instytut Zarządzania i Ekonomii Wyższej Szkoły Humanitas, Sosnowiec.
6.Edvinnson L., Malone M.S (2001), Kapitał intelektualny. PWN, Warszawa.
7.Fitz-Enz J. (2001), Rentowność inwestycji w kapitał ludzki. Oficyna Ekonomiczna, Kraków.
8.Gaweł–Brudkiewicz K., Kapitał intelektualny
uczelni wyższej – identyfikacja, pomiar i sprawozdawczość. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu.
9.Geryk M. (2010), Kapitał intelektualny uczelni źródłem jej przewagi konkurencyjnej. Studia
i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, Zeszyt Naukowy 99, Warszawa.
10.Geryk Ż. (2010), Strategia personalna uczelni
niepublicznej w obliczu zmian na rynku edukacyjnym. Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, Zeszyt Naukowy 99, Warszawa.
11.Janowska Z. (2002), Zarządzanie zasobami ludzkimi. PWE, Warszawa.
12.Jarugowa A, Fijałkowska J. (2002), Rachunkowość
i zarządzanie kapitałem intelektualnym. Koncepcje i praktyka. Wydawnictwo ODiDK, Gdańsk.
13.Kotarba W.(red.) (2006), Ochrona wiedzy a kapitał intelektualny organizacji. PWE, Warszawa.
14.Król H., Ludwiczyński A. (red.) (2006), Zarządzanie zasobami ludzkimi. Tworzenie kapitału
ludzkiego organizacji. PWN, Warszawa.
15.Nogalski B., Apanowicz J., Rutka R., Czermiński
A, Czerska M. (2002), Zarządzanie organizacjami. TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń.
16.Pocztowski A. (2007), Zarządzanie zasobami
ludzkimi. Strategie – procesy – metody. PWE,
Warszawa.
17.Rybak M. (red.) (2003), Kapitał ludzki a konkurencyjności przedsiębiorstwa. Poltext, Warszawa.
18.Rzempała J. (2007), Kapitał intelektualny jako
źródło przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Innowacje, przedsiębiorczość i gospodarka oparta na wiedzy, Zeszyty Naukowe Nr 453
z serii Ekonomiczne problemy usług Nr 8, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.
19.Sokołowska A. (2005), Zarządzanie kapitałem intelektualnym w małym przedsiębiorstwie. Polskie
Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa.
20.Walczak W. (2010), Analiza czynników wpływających na konkurencyjność przedsiębiorstw. E-mentor, nr 5 (37), SGH, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa.
Akty prawne:
1.Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym
- 218 -
Social
Dissertations
2013,
Volume
VII,Nr
Issue
Rozprawy
Społeczne
2013,
Tom VII,
2 2
Human capital as a competitiveness factor...
HUMAN CAPITAL
AS A COMPETITIVENESS FACTOR FOR A PRIVATE UNIVERSITY
Mieczysław Adamowicz1
Michalina Apelska2
1
Pope John Paul II State School of Higher Education in Biala Podlaska
2
Warsaw University of Life Sciences
Adamowicz M., Apelska M., (2013) Human capital as a competitiveness factor for a private university, Social Dissertations
2 (VII), p. 219-232
Summary: The article presents the reflections on the importance of human capital in a specific area of human activity
- education. The author has attempted to analyze the conception of human capital in relation to the private university example. This thesis possesses two final objectives. The first objective is to present theoretical side of human capital as a factor
for competitiveness of academic education organization in new, difficult conditions, during growing insecurity and risk
period. The second objective is to become acquainted with the competitiveness formation conception of a specific university, paying particular attention to human capital resources formation and, consequently, its conscious management. The
article aims to answer the question, which immaterial values are most significant in relation to the studied organization. At
the beginning the human capital issue was presented, and so was the process of building educational institution’s competitive advantage. Subsequently, the strategic human capital elements determining the private university strength, like the
Pultusk Academy of Humanities were discussed.
Key words: human capital, competitiveness, university
Introduction
Profound socio-economic transformations taking
place in the environment of modern organizations,
also academic organizations, make them face new
challenges and changing competition conditions. As
a result, organizations incline

Pokaż treść!

Transkrypt

Podobne dokumenty

cocas polaco 2 low