Drogi do wolności, czyli

Relacje – dyskusje – konfrontacje
Drogi do wolności, czyli
historia równouprawnienia kobiet
Większość z nas (i kobiet, i mężczyzn) wyobraża sobie nasze
dziewiętnastowieczne praprababki wyłącznie jako niezłomne strażniczki
domowego ogniska i tradycji narodowych. Ich ambicje społeczno
– polityczne miałyby się spełniać, co najwyżej w żegnaniu mężczyzn
udających się do powstania – tak jak to widzimy na obrazach naszych
mistrzów. I do głowy nam nie przychodzi, iż nieodłącznym elementem
emancypacji ogólnonarodowej, był… ruch emancypacyjny kobiet.
ANETA NIEWEGŁOWSKA
Myśl emancypacyjna1 zaczęła krystalizować się w połowie XIX wieku. Problem ten
staje się wówczas powszechnie dyskutowanym tematem, który ma swoich zwolenników, jak i przeciwników. Rozwój idei emancypacji w kulturze polskiej można opisać
przy pomocy koncentrycznych kół, z których
każde następne ma większą średnicę. Najpierw działania kobiet były skoncentrowane
na możliwości podjęcia pracy, później poja-
wiły się żądania dostępu do nauki, by w latach dziewięćdziesiątych zeszłego stulecia
rozpocząć walkę o prawa polityczne.
Warto zaznaczyć, iż w przypadku historii ruchu kobiet nie można stosować periodyzacji opierając się na wydarzeniach politycznych, ekonomicznych, czy kulturalnych. Powszechnie przyjęty układ chronologiczny odpowiada tradycyjnej wizji historii. Dla dziejów kobiet ważne są natomiast
1
Przez pojęcie emancypacja rozumiem dążenie kobiet do samodzielności poprzez zerwanie tradycyjnych
zasad, które stanowiły podstawę społeczeństwa o strukturze patriarchalnej. Nie wydaje się, aby poprawnym
było używanie pojęcia „feminizm” na określenie kwestii kobiecej w XIX wieku. Jest to pojęcie adekwatne do
charakterystyki współczesnego ruchu kobiet, który jest wynikiem emancypacji dziewiętnastowiecznej.
16
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
przemiany, np. w technice prac kobiecych,
przemiany mentalne mające wpływ na relacje między płciami, adaptacje systemu
kształcenia, jak i możliwości pracy zawodowej oraz zmiany w krzywdzącym dla kobiet
ustawodawstwie. W wieku XIX następują
„pęknięcia” w tradycyjnej strukturze społeczeństwa, poprzez które kobiety wchodzą
w strefę życia publicznego, uzyskując możliwość odpowiedniego wykształcenia oraz
pracy zarobkowej.
Jeszcze do niedawna nasza wiedza o historii emancypacji kobiet polskich była znikoma. Delikatnie, niemniej jednak konsekwentnie, omijano te zagadnienia. Specyfika sytuacji społecznej kobiet, jak również ich
ról w społeczeństwie nie znajdują jeszcze
pełnego odzwierciedlenia w pracach historycznych. Jednak zagadnienia te, dotyczące
tożsamości płci, czy też problemu patriarchatu są coraz bardziej popularne, o czym
świadczą m. in. tzw. „gender studies”.
1. Mit Matki-Polki
Historia emancypacji kobiet polskich
w czasach zaborów, w każdym z nich miała
inny przebieg i inną siłę natężenia. Hasło
– Kobieta w Polsce w czasach zaborów
– wyjaśnia specyficzną sytuację kobiety polskiej, sytuację, która określiła jej rolę w społeczeństwie u boku mężczyzny, a nie tylko
jako istotę mu podległą. Właśnie wtedy zrodził się mit kobiety – Matki Polki. Matka
Polka to forma udziału kobiet w polskiej wspólnocie narodowej. Poprzez
macierzyństwo kobieta w Polsce wchodzi do tej wspólnoty. Koncept Matki Polki, rozumiany jako włączenie kobiety w zachowanie
i
odbudowę
zagrożonej
wspólnoty narodowej poprzez szczególnie
pojmowane macierzyństwo, najwcześniej
daje się zlokalizować w twórczości Franciszka Dionizego Kniaźnina, który jest autorem wiersza pt. „Matka Obywatelka”.
Bardziej znany jest wiersz Adama Mickiewicza pt. „Matka Polka”, ale prawdopodobnie jest on parafrazą starszego o pół wieku
utworu Kniaźnina.
2
Współczesne feministki krytykują ten
mit, ze względu na jego antyemancypacyjny charakter. Pisały o nim: Beata Limanowska, Bożena Chołuj oraz Beata Kozak,
która zatytułowała wydawane przez siebie
pismo „Matka Polka”. Ale nie należy zapominać, że są to poglądy współczesne. Wielu wybitnych ludzi epoki, w której zrodził
się ten mit (przełom XVIII/XIX
wieku) sądziło zgoła inaczej. Julian Ursyn
Niemcewicz oraz Stanisław Staszic podkreślali, że przed grożącą falą wynarodowienia
Polaków przez zaborców mogą uratować
ich przede wszystkim owe kobiety – matki.
„Mogą burzyciele zagrabiać narody
– pisał Niemcewicz – zabierać i niszczyć
te księgi, w których zapisane są plemiona ludzkiego szczęścia i klęski, ale nie
stłumią nigdy w ustach matek tych pieśni, którymi one przypominają dzie2
ciom, że miały ojczyznę” . Przytoczona
wypowiedź Niemcewicza wskazuje na zakorzenienie się w społeczeństwie polskim XIX w. przeświadczenia, że od charakteru i umysłowości kobiet zależy wychowanie, postawa moralna i narodowa
młodego pokolenia.
2. Rodzina patriarchalna
Na przełomie XVIII/XIX w. nadal powszechny był patriarchalny model rodziny.
Zgodnie z założeniami patriarchalizmu
kobieta nie posiadała żadnej możliwości
uczestniczenia w życiu publicznym, podporządkowana była najpierw woli ojca,
a po zawarciu związku małżeńskiego
– męża. Rodzinę patriarchalną cechowała stałość i nierozerwalność małżeństwa, niekwestionowany autorytet głowy
rodziny – ojca, będącego reprezentantem
siły i przymusu. Oczywiście sytuacja społeczna kobiety była również zależna od przynależności do określonego stanu. Kobiety
pochodzące z warstw wyższych posiadały
dość ważną pozycję w rodzinie, aczkolwiek
nie była to pozycja równorzędna mężowi.
Cieszyły się one szczególnym poważaniem
jako matki synów. Kobiety z warstw niższych
Historia wychowania, pod red. Ł. Kurdybachy, Warszawa 1968, s. 190.
4/2006
17
Relacje – dyskusje – konfrontacje
dysponowały większymi możliwościami, co
było wynikiem ich gorszego położenia społecznego. Praca kobiet z tych warstw nikogo
nie dziwiła. Można tu zauważyć pewną prawidłowość, mianowicie, im niższe pochodzenie, tym mniejsze trudności związane z akceptacją pracy kobiety. Automatycznie
kobieta pracująca była postrzegana jako kobieta niskiego pochodzenia. Bezsprzecznie
powoli zachodzące zmiany w statusie
społecznym kobiet związane były z procesami modernizacji społeczeństwa pol3
skiego, jakie zaszły w XIX w. Przeobrażenia strukturalne społeczeństwa polskiego
wynikające z reform uwłaszczeniowych, czy
zmiany, jakie nastąpiły w skutek upadku powstania styczniowego w Królestwie Polskim
spowodowały konieczność innego spojrzenia
na emancypację kobiet, emancypację, która
staje się wówczas nie tylko postulatem, ale
przede wszystkim koniecznością życiową.
3. Wpływ Rewolucji Francuskiej
na emancypację kobiet
Nie bez znaczenia dla popularyzacji haseł
równouprawnienia na ziemiach polskich
miały wydarzenia związane z ruchem kobiet
w innych krajach europejskich. Nowe tony
do dyskusji o równouprawnieniu płci
wniosła Rewolucja Francuska. Początkowo wydawało się, iż Rewolucja Francuska
istotnie przyniesie kobietom wyzwolenie.
W takim przekonaniu utwierdziły je pierwsze akty wydane przez władze rewolucyjne.
Zniesiono władzę feudalną, przez co kobiety
mogły samodzielnie dokonać wyboru małżonka, uchylono prawo pierworództwa, co
umożliwiało im dziedziczenie majątków rodziny. W 1792 r. uchwalono prawo rozwodowe, z którego na równi mogła korzystać żona, jak i mąż. Poprzez dopuszczenie kobiet
przed oblicze sądu w charakterze świadków,
uznano ich osobowość prawną. Jednak naj-
ważniejsze akty normatywne Rewolucji
Francuskiej nie gwarantowały kobietom
żadnych praw, począwszy od Deklaracji
Praw Człowieka, a skończywszy na ustawach
konstytucyjnych 1791, czy 1793 r.
Nie bez echa przeszła Deklaracja Praw
Kobiety Olympii de Gouges z czasów Rewolucji Francuskiej. W artykule I zawarła
następujące słowa „... Kobieta urodziła
się wolną i pod względem prawnym
równą mężczyźnie. Różnice wolno czynić jedynie wówczas, kiedy tego wymaga
pożytek pospólny”. Natomiast artykuł X
zawiera słynne, często cytowane słowa:
„Nikt nie może być niepokojony z powodu własnych poglądów, chociażby
dotyczyły spraw fundamentalnych; kobieta ma prawo wstępować na szafot,
powinna zatem też mieć prawo wstępo4
wania na trybunę” .
Bastylią kwestii kobiecej okazał się wprowadzony niemal na całym kontynencie europejskim, tak chwalony przecież, Kodeks
Napoleona, który w każdej sferze życia
5
podporządkował kobietę mężczyźnie .
4. Emancypacja społeczno-polityczna
kobiet na ziemiach polskich
Początki ruchu emancypacyjnego na ziemiach polskich były bardzo trudne. Jednak
kobiety z zaboru pruskiego najpóźniej zorganizowały się do otwartej walki o równouprawnienie. Dlaczego tak się stało? Otóż
program wielkopolskiego ruchu kobiet,
o ile w ogóle o takim można mówić, był
przede wszystkim skierowany w stronę
walki o zachowanie tożsamości narodowej. W mniejszym stopniu angażował się
w walkę o równouprawnienie kobiet czy
też wyzwolenie ich spod męskiej dominacji. To charakterystyczne zachowanie
kobiet polskich pod zaborem pruskim zostało zdeterminowane w dużym stopniu
3
T. Kizwalter, Procesy modernizacji a emancypacja kobiet na ziemiach polskich w XIX wieku [w:]
Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich. Zbiór studiów pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca,
Warszawa 1990, s. 5–10.
4
Kronika Kobiet, Warszawa 1993, s. 315.
5
K. Sójka-Zielińska, Wielkie kodyfikacje cywilne XIX wieku, Warszawa 1973, s. 105; L. Braun, Historia
rozwoju ruchu kobiecego, Warszawa 1994, s. 75–89.
18
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
przez doświadczenia walki narodowej oraz
postawy patriotyczne i katolickie. Konserwatywny – biorąc pod uwagę pozostałe ziemie polskie – charakter ruchu kobiet zaboru pruskiego był wynikiem specyficznego położenia ludności polskiej w tym zaborze, które wymagało od kobiet w dużym
stopniu działań mających na celu obronę polskości niż podejmowania walki
o prawa dla kobiet. Szczególnego znaczenia w tej sytuacji nabrała rodzina, której
przecież ostoją była kobieta. Jako najmniejsza komórka społeczna była wówczas
uznawana za podstawowy bastion polskości. To tu matki, babki przekazywały kolejnym pokoleniom język ojczysty, śpiewały polskie pieśni, odmawiały modlitwy
po polsku, jak i pielęgnowały narodowe
tradycje.
Trudna sytuacja realna kobiet w zaborze
pruskim miała swoje odzwierciedlenie także w prawodawstwie. Nierówność kobiet
i mężczyzn sankcjonowało w Prusach
Powszechne Niemieckie Prawo Krajowe (Allgemeines Landrecht für die
Preuâischen Staaten) obowiązujące
od 1. VI. 1794 r. do 1. I. 1900 r., kiedy to
w życie weszły postanowienia Niemieckiego Kodeksu Cywilnego. Przez niemal
cały wiek XIX intensywnie propagowano
małżeństwo, rodzinę i macierzyństwo jako
właściwe przeznaczenie kobiety. Nadal istniał podział na sferę prywatną – kobiecą i sferę publiczną – męską. Istotą sfery prywatnej było to, iż poprzez
zamążpójście kobieta traciła status
6
osoby prawnej .
W innych warunkach politycznych rozwijał się ruch kobiecy w zaborze austriackim. Niebagatelny wpływ miała na niego
wprowadzona w 1868 r. autonomia Galicji,
dzięki której możliwy był swobodny rozwój
narodowej kultury. Zasadnicze znaczenie
miał również fakt, iż nie było potrzeb organizowania się dla przeciwdziałania wynarodowieniu, tak jak miało to miejsce w zaborze pruskim i rosyjskim. Kobiety całą swoją
energię musiały skupić przede wszystkim
6
na przezwyciężeniu tradycyjnych poglądów
społeczeństwa.
Mimo nieprzychylnej polityki władz carskich, również kobiety z zaboru rosyjskiego
podjęły zdecydowaną walkę o emancypację
społeczno – polityczną swojej płci. Niejednokrotnie czołowe działaczki emancypacyjne
z terenów Królestwa Polskiego współpracowały z ruchem kobiet polskich w Galicji.
Pod koniec wieku XIX rozegrała się
na ziemiach polskich pod zaborami batalia
o umożliwienie kobietom studiów na
wszystkich wydziałach uniwersyteckich.
Od 1897 r. kobiety w Galicji mogły brać
udział w zajęciach jako wolne słuchaczki,
ale dotyczyło to wyłącznie wydziałów filozoficznych. Uniwersytety w Rosji, Prusach czy Austrii bardzo długo broniły
się przed kobietami. Studia wyższe kobiet uznawano za niewłaściwą tendencję
i chorobę XIX w. Uważano, iż cechy charakteru i umysł kobiety nie predestynują jej
do studiów wyższych. Poza tym możliwość
podejmowania studiów wyższych miałaby,
zdaniem wielu adwersarzy, negatywny
wpływ na życie rodzinne kobiet. W Prusach
dopiero w 1908 r. roku kobiety uzyskały
prawo do immatrykulacji. W Rosji (już
zresztą sowieckiej) kobiety uzyskały to prawo dopiero po I wojnie światowej.
Taki stosunek władz do spraw edukacji
kobiet powodował konieczność stworzenia
form edukacji zastępczej. Np. w Warszawie, w 1883 r. przez Jadwigę Szczawińską-Dawidową zostały zorganizowane
tajne kursy dla kobiet, które w 1885 r.
zostały przekształcone w nielegalną
uczelnię wyższą tzw. Uniwersytet Latający. Na zajęcia organizowane przez Uniwersytet Latający uczęszczała między innymi Maria Curie-Skłodowska, Stefania
Sempołowska oraz Zofia Daszyńska-Golińska. W 1906 r. uniwersytet ten przekształcił się w Wyższe kursy dla Kobiet,
a po odzyskaniu niepodległości w Wolną
Wszechnicę Polską.
Działaczki ruchu kobiet bardzo często
spotykały się z zarzutami niestosowności po-
K. Sójka-Zielińska, op. cit, s. 198.
4/2006
19
Relacje – dyskusje – konfrontacje
stulatów emancypacyjnych w wyniku braku
niepodległego państwa. Poza tym odzyskanie niepodległości było dla wielu kwestią
nadrzędną w stosunku do innych problemów nurtujących społeczeństwo. Kobiety zaangażowane w działalność ruchu patrzyły na to z innej perspektywy. Emancypantki zrzeszone w „Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich” (ZRKP) na łamach
„Steru”, organu prasowego organizacji, wypowiadały się w tej kwestii, twierdząc, iż dwa
te problemy mogą ze sobą współistnieć oraz,
że walka o równouprawnienie wcale nie koliduje z walką o niepodległość. Taka postawę reprezentowała czołowa działaczka
emancypacyjna z Galicji Maria Turzyma, jak i działająca na terenie Królestwa
Polskiego Paulina Kuczalska – Reinschmit, liderka polskich sufrażystek, o której mówiono: „wódz, głównodowodząca armią feministek polskich” czy „papież
7
feminizmu” .
W drugiej połowie wieku XIX jedną
z form obrony interesów kobiecych było organizowanie przez nie stowarzyszeń.
W 1886 roku, zostaje zawiązana w Królestwie Polskim organizacja polityczna
tzw. „Koła Kobiet Korony i Litwy”. Skupiała ona kobiety w tajne koła na terenie
trzech zaborów. Miała też swoje oddziały
w Polonii paryskiej i szwajcarskiej. Od
1907 r. działał w Królestwie Polskim wspomniany już „Związek Równouprawnienia
Kobiet Polskich”. Na terenie zaboru pruskiego działały przede wszystkim organizacje o charakterze oświatowym. Do
takich należała powstała w 1894 r. „Warta” bliżej określana jako „Towarzystwo
przyjaciół wzajemnego pouczania się oraz
opieki na dziećmi”. Najbardziej postępową
organizacją kobiecą zaboru pruskiego było
założone przez Zofię Tułodziecką „Stowarzyszenie Personelu Żeńskiego w Han-
dlu i Przemyśle”. Był to związek zawodowy kobiet pracujących, którego celem była
8
ochrona kobiety pracującej .
Żądanie praw politycznych było głównym
postulatem ruchów kobiecych we Francji,
Anglii i Stanach Zjednoczonych w XIX w.
Na ziemiach polskich było inaczej, ale aby
uzyskać pełnię praw w życiu społecznym,
o co walczyły ówczesne kobiety, musiały zdobyć one prawa polityczne. Pod pojęciem tym
rozumiano przede wszystkim prawa wyborcze – zarówno bierne jak i czynne, ale również możliwość tworzenia stowarzyszeń
o charakterze politycznym oraz działalność
w partiach politycznych. Kobiety polskie nie
domagały się równouprawnienia w tej kwestii, gdyż w czasie zaborów obie płcie były
pozbawione praw politycznych. Żądały, aby
wszelkie prawa były ustanawiane „bez
różnicy płci”. O ile w dziedzinie równouprawnienia zawodowego i edukacyjnego,
mieszkanki ziem polskich pozostały w tyle
za innymi państwami europejskimi, o tyle
w przypadku emancypacji politycznej sprawa
ta wyglądała już inaczej. W Polsce bierne
i czynne prawo wyborcze kobiety uzyskały na mocy art. 12 Konstytucji RP
z 17 III 1921 r. Oprócz Islandii (1880), Norwegii (1901) i Finlandii (1906), państw, które przyznały pełnię praw politycznych kobietom jeszcze przed wybuchem I wojny
światowej, pozostałe państwa europejskie
uczyniły to dopiero po zakończeniu działań
wojennych: Niemcy w 1919 r., Szwecja
w 1921 r., Wielka Brytania w 1928 r., Francja
i Włochy w 1945 r., Belgia w 1948 r., a Szwajcaria dopiero w 1971 r.
5. Stan i perspektywy badań nad kwestią
kobiecą
Problem historii kobiet na ziemiach polskich jest stosunkowo młodą dziedziną badawczą, aczkolwiek dziedziną, która ma co-
7
Zob. K. Sierakowska, Aspiracje polityczne Związku Równouprawnienia Kobiet Polskich [w:] Kobieta
i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i początkach XX wieku. Zbiór studiów pod red.
A. Żarnowskiej i A. Szwarca, Warszawa 1994., s. 250.
8
Kobiety zaboru pruskiego w wyniku ustaw pruskich nie mogły należeć do organizacji o charakterze
politycznym (prawo to uchylono w 1908 r.), nawet biernie nie mogły uczestniczyć w zebraniach. Stąd
organizacje kobiece zaboru pruskiego opierały się przede wszystkim na działalności społeczno-charytatywnej.
20
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
raz bogatszą literaturę. Przełom w badaniach nastąpił dopiero w latach 90-tych
XX w. W okresie powojennym skupiano się
przede wszystkim na stronie oświatowej ruchu kobiecego, w głównej mierze w publikacjach dotyczących obyczajowości, a szerzej
w biografistyce. Dopiero badania Anny
Żarnowskiej i Andrzeja Szwarca, poświęcone zarówno aspektom działalności oświatowej, jak również aspektom działalności
społecznej, politycznej i zawodowej kobiet
w XIX wieku i początkach XX wieku, rozszerzyły naszą wiedzę o historii ruchu kobie9
cego .
Znamiennym jest fakt, iż w nowych podręcznikach akademickich przeznaczonych
dla studentów historii umieszczone są już
obszerne teksty, dotyczące położenia spo10
łeczno-politycznego kobiet . Wcześniejsze, nie mniej wartościowe podręczniki, nie
zawierały żadnych informacji z zakresu sytuacji kobiet w danej epoce.
Mimo wciąż rozwijających się badań
nad historią emancypacji kobiet, istnieje
jeszcze wiele niezbadanych aspektów. Znaczący niedostatek badań dotyczy usytuowania kobiety polskiej na tle europejskim i historii kobiet w zaborze pruskim. Ciekawym
studium badawczym byłaby również praca,
która uchwyciłaby różnorodność kwestii
kobiecej w zależności od miejsca jej występowania, jak i pokazałoby cechy wspólne.
Podstawą do takich ujęć byłoby porównanie
społecznej pozycji kobiety w trzech zaborach. Dla pogłębienia analizy właściwe byłoby także porównanie ruchu stowarzyszeniowego kobiet polskich i zagranicznych,
np. niemieckich. Ciekawym tematem jest
także wizerunek kobiet w Polsce nakreślo-
ny z nie – polskiej perspektywy. Interesującym postulatem badawczym jest również
kwestia antyfeminizmu w polskiej kulturze
chrześcijańskiej, jak i badania dotyczące
postaw wobec kobiet. Są to główne postulaty badawcze dotyczące kwestii kobiecej
w XIX wieku.
Należy też pamiętać, iż historia emancypacji kobiet, jako nowa dziedzina badawcza boryka się jeszcze z wieloma
problemami metodologicznymi. Nie ma
ona także określonego miejsca w ramach
szeroko pojmowanej historii społeczeństwa
i kultury.
Baza źródłowa dotycząca ruchu kobiet
jest dość obszerna, o ile nasze badania dotyczą Królestwa Polskiego czy Galicji. Gorzej sprawa ta wygląda w przypadku zaboru pruskiego. Obok źródeł opisowych, czyli
wszelkiego rodzaju pamiętników, relacji,
wspomnień i materiałów publicystycznych
(prasa, szkice, rozprawy) istnieją także źródła drukowane i archiwalne, w przeważającej mierze dotyczące tylko ruchu kobiecego w Galicji. Należy jednak zaznaczyć, iż
wiele materiałów uległo zniszczeniu zarówno podczas pierwszej, jak i drugiej wojny
światowej. Wiele zostało zniszczonych
świadomie, ze względu na bezpieczeństwo
osób należących do organizacji, które prowadziły także działalność konspiracyjną.
Problem ten dotyczy przede wszystkim zaboru pruskiego, co może stanowić główną
przyczynę braku badań nad dziejami kobiet
na tym obszarze.
Szczególnie pomocną w opracowaniu zagadnień dotyczących historii kobiet polskich
w latach 1870–1939 jest opracowana przez
Anetę Górnicką-Boratyńską antologia
9
Kobieta i kultura. Kobiety wśród twórców kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów
i w niepodległym państwie polskim. Zbiór studiów pod redakcją A. Żarnowskiej i A. Szwarca, T. IV,
Warszawa 1996; Kobieta i kultura życia codziennego. Wiek XIX i XX. Zbiór studiów pod red. A. Żarnowskiej
i A. Szwarca, T. V, Warszawa 1997; Kobieta i edukacja na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Zbiór
studiów pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, T. II, cz. 1, Warszawa 1992; Kobieta i praca. Wiek XIX i XX.
Zbiór studiów pod red. A. Żarnowskiej i A. Szwarca, T. VI, Warszawa 2000; Kobieta i małżeństwo.
Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX. Zbiór studiów pod red. A. Żarnowskiej i A.
Szwarca, T. VIII, Warszawa 2004; zob. Kwestia kobieca na ziemiach polskich w XIX w. – stan i perspektywy
badań, Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym, 3: 2003.
10
zob. A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2000, s. 104–116.
4/2006
21
Relacje – dyskusje – konfrontacje
polskich tekstów feministycznych, zawierająca najbardziej ideowe wypowiedzi kobiet
11
na temat ich równouprawnienia . Brakuje
niestety bibliografii tekstów emancypacyjnych. Udanej próby w tym zakresie podjęła
się Sławomira Walczewska, autorka książki
Damy, rycerze i feministki, umieszczając
na końcu swojej pracy wykaz tekstów źródło12
wych, z których korzystała . Niestety nie
stanowi to pełnej bibliografii polskich tekstów emancypacyjnych.
O sporządzenie podstawowego kalendarium procesu emancypacji kobiet
na ziemiach polskich, Europy oraz Stanów Zjednoczonych pokusiła się Iwona
Kurz. Sporządzone przez nią kalendarium
znajduje się w pracy „Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863–1939)” autorstwa Anety Górnickiej-Boratyńskiej. Kalendarium to otwiera wspomniana już
francuska Deklaracja Praw Kobiety i Obywatelki autorstwa Olimpii de Gouges, zamyka rok 1932, w którym to, w numerze 20
„Wiadomości Literackich” po raz pierwszy
pojawia się dodatek „Życie Świadome” poświęcony kwestiom społecznym i obyczajowym, w tym także szeroko rozumianej refor13
mie położenia społecznego kobiet .
6. „Gender studies”
O coraz większym zainteresowaniu sprawami historii kobiet, nowym podejściu
do stereotypowo ujętych ról płciowych
świadczą powstające w Polsce od drugiej połowy lat 90-tych XX w. tzw. „gender studies”.
Warto zastanowić się nad terminem „gender”. Otóż w języku angielskim oznacza ono
płeć kulturową, w odróżnieniu od terminu
„sex”, które oznacza płeć biologiczną. „Gender”, zatem oznacza swoisty zespół nabytych
cech, obowiązkowych ról i zachowań, będących charakterystycznymi w danej kulturze
dla kobiety lub mężczyzny. Zdaniem profe-
sor Marii Boguckiej „wprowadzenie terminu
„gender” i zastąpienie nim terminu „sex” było ważnym momentem w badaniach; ułatwiło wyzwolenie historii kobiet z ograniczenia
jej, jak to było jeszcze kilkadziesiąt lat temu,
do przejawów życia seksualno-biologicznego, do koncentrowania się na roli żony i matki, a wiec na funkcjach macierzyńsko-roz14
rodczych” . Daleko idącą konsekwencją
zmian terminologicznych, było także zrozumienie, iż upośledzenie społeczno-polityczne kobiety nie zostało narzucone prawami
natury, lecz była to konstrukcja politycznokulturowa uwarunkowana historycznie, podlegająca zmianom.
Ideą przewodnią „gender studies” jest
wielopłaszczyznowa analiza problematyki płci w kontekście życia codziennego,
jak i w kontekście modeli społeczno-kulturowych. Studia te dotyczą wszystkich
dziedzin życia i nauki. Obejmują one zajęcia
zarówno z zakresu historii, prawa, psychologii, socjologii jak również z zakresu teorii literatury czy teorii kultury. Mianownikiem
łączącym te wszystkie dziedziny jest wspólna
postawa badawcza, co oznacza, iż dokonania
poszczególnych dziedzin naukowych analizowane są z perspektywy tożsamości płci.
Studia te nie są tylko uzupełnieniem dotychczasowej wiedzy o historię kobiet, ale ich celem jest także pokazanie nowego spojrzenia
na kulturę i naukę, spojrzenia, które bierze
pod uwagę subiektywną i obiektywną sytuację obu płci. Pierwsze tego rodzaju studia
w Polsce zostały zorganizowane w Warszawie w 1996 r., przez prof. Małgorzatę Fuszerę oraz dr Bożenę Chołuj. Od września
1999 r. interdyscyplinarna grupa „gender
studies” działa przy Instytucie Filologii Angielskiej Uniwersytetu Wrocławskiego.
Studia z zakresu „gender” mają także
swoich przeciwników, których głównym zarzutem jest zdominowanie tej dyscypliny
11
Chcemy całego życia. Antologia polskich tekstów feministycznych z lat 1870–1939, oprac. Aneta
Górnicka-Boratyńska, Warszawa 1999.
12
S. Walczewska, Damy, rycerze i feministki, Kraków 2000, s. 189–195.
13
A. Górnicka-Boratyńska, Stańmy się sobą. Cztery projekty emancypacji (1863–1939), Izabelin 2001,
s. 264–272.
14
M. Bogucka, Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa 2005, s. 8.
22
Wiadomości Historyczne
Relacje – dyskusje – konfrontacje
przez optykę feministyczną a także świadoma eliminacja męskiego punktu widzenia
na przedmiot badań. Takie jednostronne
podejście do zagadnień związanych z płcią,
zdaniem oponentów, prowadzić może tylko do utraty obiektywizmu, jak również
do powstawania skrajnych interpretacji.
Niemniej jednak „gender studies” z roku
na rok cieszą się coraz większym powodzeniem, o czym świadczy stale wzrastająca
liczba studentów tego kierunku.
4/2006
Zarówno coraz liczniej pojawiające się
na rynku wydawniczym publikacje dotyczące dziejów procesu emancypacji kobiet
polskich, jak również coraz szersze zainteresowanie wokół „gender studies” przełamują zmowę milczenia dotyczącą dziejów
kobiet. Ale prawdą pozostaje również fakt,
iż problem miejsca kobiety w społeczeństwie, jak również w rodzinie traktowany
jest w Polsce nadal z lekkim przymrużeniem oka.
23