Wielozmysłowe poznawanie świata podstawą nowoczesnej dydaktyki

Wielozmysłowe poznawanie świata podstawą nowoczesnej dydaktyki

Czesława Manowska
Renata Mikołajczyk
Wielozmysłowe poznawanie świata podstawą
nowoczesnej dydaktyki
co widzisz, co słyszysz, co czujesz,
co wyczuwasz smakiem, co wyczuwasz węchem,
czego dotykasz, co robisz, co sobie wyobrażasz,
co wyczuwasz intuicyjnie!
Jeannette Vos
- cytat z międzynarodowych warsztatów
na temat rewolucji w uczeniu.
Każdy okres w rozwoju społeczeństwa przynosi z sobą nowe zadania i nowe
problemy. Wśród tych zadań niezmiennie jako jedno z głównych, stanowiące warunek realizacji innych, znajduje się zadanie efektywnego kształcenia, a w szczególności opanowania wiedzy i umiejętności w sposób umożliwiający ich zastosowanie
w nowych sytuacjach i zadaniach. Do rozwiązania problemów współczesnego życia
konieczny jest nowy typ uczenia się, zwany innowacyjnym, który winien prowadzić
do zmian odnowy struktur nowych sformułowań (Lesiak-Laska 1998: 45–61).
W ciągły proces zmian muszą wpisywać się również polskie placówki oświatowe. Zmiany te zwane są reformami. Żadna z przeprowadzanych reform nie miała
szansy wdrożenia zgodnie z przyjętymi na starcie założeniami. Placówki oświatowe
jeszcze zbyt często realizują model przekazywania gotowej wiedzy przez nauczyciela, co w rezultacie wytwarza, w sposób nieunikniony, autorytaryzm, lęk, a także
narzucanie znaczeń i interpretacji. Dzieci i młodzież postrzegają przedszkole, szkołę jako nudną, blokującą ich rozwój, wypalającą motywacje poznawcze, hamującą
rozwój zdolności twórczych oraz uniemożliwiającą kształtowanie kompetencji do
samodzielnego poznawania i rozumienia świata.
Warunki edukacyjne, tworzone przez przedszkola i szkoły nie w pełni sprzyjają
rozwojowi dziecka i są oderwane od autentycznej i gwałtownie zmieniającej się
rzeczywistości; tej, jakiej na co dzień doświadcza dziecko. Od dzieci wymaga się
umiejętności samodzielnego myślenia, podejmowania różnorodnych decyzji, eksperymentowania, dostrzegania nowych możliwości oraz otwartości na zachodzące
zmiany. Zbyt często zapomina się o wartościach nadrzędnych ludzkiego mózgu.
25
Nie naucza się dzieci doceniania i wykorzystywania go jako narzędzia poznania.
Uczniowie nadal mają do czynienia z poszufladkowanym programem nauczania,
gdzie przedmioty istnieją odrębnie- uczą się każdego przedmiotu z osobna. Nauczyciele często zapominają, że wiele tematów można zintegrować i nauczać wspólnie,
a sami uczniowie rzadko dostrzegają związki pomiędzy poszczególnymi dziedzinami nauki. Natomiast te związki są bardzo ważne, bo to one pomagają zrozumieć
realny świat. Uczeń w większości jest całkowicie podporządkowany zachowaniom
nauczyciela, a tym samym wyposażony w przekazywaną przez niego wiedzę, przy
czym wymagane jest całkowicie bezkrytyczne pamięciowe opanowanie materiału.
Współczesna edukacja często zapomina o bardzo istotnym fakcie, że każde dziecko
jest indywidualnością pod względem zasobów genetycznych, neurofizjologicznych,
zdrowotnych i środowiskowych (Misiorna 2006: 18–20). Ten sposób nauczania
całkowicie pomija indywidualność i osobisty kontekst rozwoju. Nadal ignoruje się
różnorodne typy inteligencji, chociaż badacze ludzkiego umysłu zwracają uwagę na
istnienie odrębnych stylów inteligencji, a co za tym idzie zróżnicowanych stylów
nauki, pracy i myślenia. W konsekwencji strategia podająca wiedzę może być tylko
efektywna dla 30% uczniów, a dla pozostałych 70% reprezentujących odmienne
style uczenia się nie będzie owocna. Przedstawiciele pedagogiki alternatywnej (Bogusław Śliwerski) zwracają uwagę na fakt szybkiej potrzeby przeprowadzenia kolejnej rewolucji w edukacji. Będzie polegała na odzyskiwaniu radości ze swobody
zdobywania wiedzy, mądrości, kompetencji społecznych i moralnych, przywracania możliwości spędzania czasu w szkole, w przedszkolu bez lęku i nudy (Śliwerski
2001: 221–235).
Od wielu lat Bronisław Rocławski domaga się zmiany przygotowania nauczycieli do nauczania na etapie przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Powołuje się na
pogląd wybitnego amerykańskiego uczonego (inżyniera, matematyka, architekta,
filozofa) R. Buckminstera Fullera (1895–1983), że wszystkie dzieci rodzą się geniuszami, a my przez pierwsze sześć lat ich życia pozbawiamy je tego geniuszu.
G. Dryden i J. Vos w Rewolucji w uczeniu piszą: Skoro pięćdziesiąt procent
zdolności do nauki rozwija się w ciągu pierwszych czterech lat życia, a kolejne
trzydzieści procent do ukończenia ośmiu lat” (2000: 22), to programy rozwojowe
dla okresu wczesnego dzieciństwa powinny być traktowane jako najwyższy priorytet. Tymczasem w większości krajów wcale tak nie jest. W aktualnym perspektywicznym modelu oświatowym nauczyciel nadal pozostanie centralnym ogniwem
w procesie edukacji i wbrew pozorom jego rola i znaczenie będą wzrastać coraz
bardziej.
To właśnie jemu zostaną powierzone dzieci, ich talenty i uzdolnienia, które on
jako przewodnik swoich wychowanków ma je rozwijać i prowadzić po świecie wiedzy i świecie wartości. Zainteresowania dzieci są motorem aktywnego działania
i poznania.
Nauczyciel inspiruje do samodzielności, czuwa, obserwuje, dziecko zaś samodzielnie odkrywa, poznaje świat, kreuje rzeczywistość (teraźniejszość i przyszłość)
26
poprzez podstawową formę aktywności, jaką jest zabawa w edukacji przedszkolnej.
Za wzór należy zawsze mieć poglądy J. Amosa Komeńskiego, autora Wielkiej dydaktyki, który domagał się, aby w nauka była prowadzona zgodnie z psychologią
dzieci, by zaczynała się od rzeczy prostych, a nie od słów-nauczanie poglądowe,
oparte na poznaniu zmysłowym. Według jego filozofii: (...) początek wiedzy zawsze
znajduję się w zmysłach, gdyż w naszym umyśle nie znajduję się nic, czego wcześniej
nie byłoby w jednym ze zmysłów (Wall 1986: 36).
Czym więc jest zmysł? Powołując się na definicje R.J.Sternberga: Zmysł jest
systemem fizycznym, który zbiera dla mózgu informacje – zarówno ze świata zewnętrznego, jak i z wnętrza organizmu – i następnie przetwarza je na język, jaki
może zrozumieć mózg. Umysł ludzki jest miejscem, w którym znajduje się wiedza.
Powstaje ona w wyniku i przy współpracy z poznaniem i wnioskami opartymi na
zmysłowych przesłankach. Postrzeganie zmysłowe stanowi warunek rozumienia,
rozwoju i uczenia. Początkowo dzieci doświadczają swego otoczenia i rozumieją je
wyłącznie dzięki swoim zmysłom. Oddychają, czują, poruszają się, wąchają, smakują, patrzą i słuchają. Zmysły dostarczają informacji o otoczeniu, budując podstawową wiedzę dzieci, która – będąc zawsze do ich dyspozycji – zapewnia im bezpieczeństwo i umożliwia kształtowanie własnego życia. Nie wszystkie dzieci mają
szansę wzrastać w atrakcyjnym środowisku, które w wystarczający sposób stymuluje zmysły, budzi ciekawość, otwiera oczy, wzywa do nadstawienia uszu, czy umożliwia dotykanie. To właśnie dla tych dzieci jest szczególnie ważne, aby poprzez
różne propozycje pedagogicznych gier i zabaw dać im szansę na doświadczanie
świata poprzez zmysły. Proponowane zabawy i ćwiczenia mają na celu przyczynić
się do użycia wszystkich zmysłów i umożliwiać dzieciom świadome korzystanie
z nich, aby nabyte tą droga przekonania mogły się utrwalić. Zabawy dają szansę
wyrównania strat dzieciom ze środowisk o mniejszej ilości bodźców i zwrócić ich
uwagę na różne subtelności, na to, co delikatne, ciche, drobne i piękne. Przy okazji
dzieci ćwiczą również czujność i zdolność koncentracji, wyciszają się i odprężają,
uczą poszanowania środowiska i przygotowując do uważnego obcowania z nim.
Świat poznajemy za pomocą zmysłów, często nieświadomie. Postrzeganie to jest
na tyle ważne, że nie możemy o nim zapomnieć i zaniedbywać tej formy poznania.
Często do świadomości dociera część informacji pochodzących z otoczenia, reszta
pozostaje w podświadomości. Dlatego tez tak ważne są ćwiczenia uwrażliwiające
zmysły. W naszym współczesnym świecie dzieci mają coraz mniej doświadczeń,
które mogłyby przeżywać wszystkimi zmysłami. Dzieci powinny patrzeć, słyszeć,
wąchać, dotykać i smakować otaczający je świat. Proponujemy więc sposoby, w jakie dzieci mogą nauczyć uwrażliwiać swoje zmysły poprzez zabawę.
Określenie zmysł dotyku można zastąpić pojęciem zmysł stykania się, ponieważ
odczuwamy nie tylko dzięki dłoniom lecz każdym milimetrem powierzchni skóry.
Literatura wyróżnia dwa rodzaje dotyku. Dotyk pierwotny (protopatyczny), który
odpowiada za świadomość dotknięcia oraz chroni przed niebezpiecznym bodźcem
dotykowym, i który dominuje w okresie niemowlęcym. Dotyk różnicujący (epikry27
tyczny), który odbiera precyzyjne informacje dotykowe (np. różnice w kształcie,
fakturze), rozwija się stopniowo i z wiekiem jego znaczenie wzrasta. Zmysł dotyku
odpowiedzialny jest za wiele ważnych funkcji organizmu: m.in. mówienie, poruszanie się, zaspakajanie potrzeb fizjologicznych, jedzenie, zręczność manualna, odczuwanie bodźców bolesnych i przyjemnych oraz wiele innych funkcji. Dotykanie
rękami i całym ciałem dostarcza podstawowych informacji o otoczeniu. Opisywanie odczuć związanych z dotykiem oznacza zawsze poszerzanie słownictwa. Wielu
dzieciom sprawia trudność dokładne opisywanie tego, co poczuły, brakuje im słów.
Dzięki uświadomieniu sobie doświadczeń dotykowych poszerzają się możliwości
opisu: miękki, włochaty, ostry, wilgotny, śliski itp. W różnych miejscach ciała jesteśmy w różnym stopniu wrażliwi na dotyk. Dlatego ćwiczenia rozwijające zmysł
dotyku nie powinny ograniczać się jedynie do badanie rękami. Wiele ćwiczeń dzieci
mogą wykonywać również stopami, policzkiem.
W co się bawić? Jak się bawić z dziećmi- przykłady zabaw i ćwiczeń rozwijających zmysł dotyku: dotykanie przedmiotu umieszczonego w pudełku pełnym kulek z gazety, korzystanie z kart dotykowych pokrytych różnym materiałem,
domino dotykowe, odgadywanie dotykiem, czyje to są dłonie, segregowanie z zamkniętymi oczami monet i guzików, kamyków, rozpoznawanie przedmiotów trzymanych z tyłu za plecami, zabaw - prowadzenie samochodu, ubieranie po omacku,
szlak wodny (Loscher 2002a: 3–5).
.
Rozpoznawanie dotykiem przytulanek ukrytych pod chustą
– ćwiczenie zostało przeprowadzone z dziećmi Przedszkola Nr 2
w ramach Dni Otwartych w Kolegium Nauczycielskim (23 marca 2011r.).
Celem prowadzonych zabaw i ćwiczeń stymulujących zmysł dotyku jest budzenie ciekawości, radości eksperymentowania, rozwijanie zdolności postrzegania,
poprawa precyzyjności ruchowej, wzmacnianie palców, rozwijanie wrażliwości dotykowej, rozwój aktywności ruchowej, poprawa orientacji w schemacie własnego
ciała.
28
Kolejnym zmysłem, dzięki któremu dziecko, dorosły może widzieć nie tylko
natężenie światła, kształty, całą gamę kolorów (możemy odróżnić 500 000 odcieni
barw), odległości, dostrzec piękno otaczającego świata, jest zmysł wzroku.
Ćwiczenia wyciszające zostały wprowadzone do przedszkoli i szkół nie bez powodu - do naszych uszu docierają przez większą część dnia niezliczone szumy,
ciche tony, donośne głosy, warkot motorów, krzyki. Przyzwyczailiśmy się do ciągłego hałasu. Dzieci często nawet nie zauważają, że są bombardowane przez cały
ten zgiełk. Przestają doceniać delikatne, subtelne dźwięki lub nawet tracą zdolność ich rozróżniania. Hałas wydaje się nam czymś normalnym, nieciągnącym za
sobą żadnych następstw, ma on jednak skutki: hałas silnie wpływa na odczuwanie
stresu, w hałasie szybciej się denerwujemy, jesteśmy bardziej niecierpliwi i mniej
skoncentrowani. Jednak wiele dzieci na tyle przyzwyczaiło się do hałasu, że cisza
początkowo może u nich wywoływać strach i niepokój. Na hałas uliczny, muzykę i wrzawę podczas zakupów mamy znikomy wpływ. Jednak w obrębie rodziny,
grupy możemy zadbać o odpowiednie warunki akustyczne otoczenia. Dzieci często
biorą za wzór zachowania dorosłych dotyczących mówienia, słuchania. Jeśli przez
cały dzień w domu, czy klasie nie gra muzyka, nie jest włączone radio, telewizor,
kiedy wspólne rozmowy nie są przeplatane krzykiem to i dzieci chcą wykonywać
swoje obowiązki w ciszy, a podczas zabawy czy posiłków zamieniają się w słuch.
W co się bawić? Jak się bawić z dziećmi – przykłady zabaw i ćwiczeń rozwijających zmysł słuchu: słuchanie historyjki (a potem opowiadanie) przedstawionej
przy wykorzystaniu nie słów, ale dźwięków, gestów i mimiki, rozróżnianie dźwięków dochodzących z otoczenia, poruszanie się z zamkniętymi oczami za źródłem
dźwięku, zabawy np. kartkowanie książki, gra w słowa, rozpoznawanie zadanego
dźwięku, uliczka dźwięków (Wagner 2002: 13–15).
Reagowanie odpowiednim ruchem na moment, kiedy muzyka zamilknie
– ćwiczenie przeprowadzone z dziećmi Przedszkola Nr 2
w ramach Dni Otwartych w Kolegium Nauczycielskim (23 marca 2011r.).
29
Celem stymulacji słuchowej jest poszerzanie zasobu doświadczeń w zakresie
percepcji słuchowej, usprawnianie koncentracji na bodźcach słuchowych, reagowanie na różne sygnały dźwiękowe, zmniejszenie lęku przed dźwiękami nieznanymi,
usprawnianie umiejętności różnicowania dźwięków otoczenia i dźwięków mowy,
rozwijanie pamięci słuchowej, analizy i syntezy słuchowej, koordynacji słuchoworuchowej i słuchowo– wzrokowej, doświadczanie znaczenia pojęć w muzyce: cicho
i głośno lub wysoko, nisko, szybko, wolno .
Na temat zmysłu smaku wymyślono już bardzo dawno temu wiele powiedzeń
np.: mieć kwaśną minę, gorzkie doświadczenia, słodkie wspomnienia, osładzać
komuś życie, prawdziwy smakosz jada wszystkimi pięcioma zmysłami. Dzieci są
bardziej odważne w próbowaniu nowych smaków niż wielu dorosłych i są skłonne
spróbować wszystkiego. Percepcja smaku wzbogaca nasze doświadczenia, rozwija
wrażliwość zmysłową. Podczas stymulacji należy używać bardziej kontrastowych
smaków: kwaśny, słodki, słony, gorzki, mydlany, metaliczny. Poprzez smak dziecko gromadzi doświadczenia o potrawach, poznaje nowe smaki uczy się je spożywać. Aktualny od zawsze jest aforyzm Jean Anthelme: Zwierzęta żrą, ludzie jedzą,
a człowiek bystrego umysłu wie, co to sztuka jedzenia.
Zmysł węchu wiąże się nierozerwalnie ze zmysłem smaku. W czasach fast foodów, sztucznych aromatyczny środków i wzmacniaczy smaków świadome rozwijanie zmysłu węchu i smaku stało się koniecznością. Dzieci powinny się uczyć
doceniać naturalny zapach i smak świeżego chleba, ziół, owoców, warzyw i świeżo
przygotowywanych potraw, które sprzyjają zdrowiu i dobremu samopoczuciu.
W co się bawić? Jak się bawić z dziećmi – przykłady zabaw i ćwiczeń rozwijających zmysł smaku: rozróżnianie (i nazywanie) po smaku owoców, warzyw,
napojów, różnych środków spożywczych, omawianie wrażeń smakowych przy
spożywaniu, np. sałatki owocowej czy jarzynowej. Zabawy: podzielone śniadanie,
badanie intensywności zapachu, smakowanie wody, cukier w herbacie, co tak pachnie? (Loscher, 2002b: 19–21).
Rozpoznawanie potraw pochodzących z innych państw - ćwiczenie przeprowadzone
z dziećmi Przedszkola Nr 2 w ramach Dni Otwartych w Kolegium Nauczycielskim (23 marca 2011r.).
30
Cele stymulacji zmysłu smaku jest rozróżnianie i różnicowanie smaków, akceptacja nowego smaku oraz nowych posiłków, rozwijanie percepcji smakowej
i smaków.
Dzięki zmysłowi węchu ludzie potrafią odróżnić 4 tysiące zapachów. Dysponują ponad 5 milionami komórek węchowych. Zapachy odbieramy nie tylko przez
błonę śluzową jamy nosowej i ustnej, ale także przez skórę. Stymulacja węchowa
może być realizowana w formie: masażu, inhalacji i wdychania. Zapachy mogą
wywoływać najszybsze i najistotniejsze reakcje emocjonalne. Zmysł ten w początkowej fazie jest swego rodzaju systemem komunikacji. Wyróżniamy grupę zapachów o właściwościach kojących, uspokajających w tym: lawenda, zapach różany.
Wpływ pobudzający mają zapachy: czosnku, cytryny.
W co się bawić? Jak się bawić z dziećmi – przykłady zabaw i ćwiczeń rozwijających zmysł zapachu: rozpoznawanie różnych przedmiotów (roślin) po zapachu, wąchanie (w czasie uroczystości) zapachowych świec, inhalacje z rumianku
lub innych ziół, uczestniczenie w zapachowych spacerach (np. po sklepach), zakładanie ziołowego ogródka – rozpoznawanie ziół po zapachu.
Zabawa „Pachnie, pachnie, ładnie pachnie…” – dzieci siedzą w kole
i bębnią palcami o podłogę. Jedna osoba mówi: Pachnie, pachnie,
ładnie pachnie… np. różami. Przy słowie różami, dzieci chwytają się za nosy.
Jeżeli jednak wymieniony zostanie przedmiot, roślina, który nie pachnie,
albo nawet śmierdzi, dzieci bębnią nadal palcami o podłogę
- ćwiczenie przeprowadzone z dziećmi Przedszkola Nr 2
w ramach Dni Otwartych w Kolegium Nauczycielskim (23 marca 2011r.).
Celem stymulacji węchowej jest budowanie wiedzy na temat otaczającego świata, gromadzenie doświadczeń węchowych, kojarzenie zapachu z sytuacjami i nauka
lokalizacji zapachu.
Ćwiczenia stymulujące zmysły są proste, nawiązują do wczesnych dziecięcych
czynności i doświadczeń poznawczych, zaś materiały stosowane podczas zajęć są
31
łatwo dostępne. Rola ich jest nieoceniona w życiu każdego człowieka, a w okresie
dzieciństwa jest inspirującą wędrówką po świecie pełnym wrażeń. Są one bazą doświadczeń - im więcej dziecko spostrzeże za pomocą różnych zmysłów, tym lepiej
będzie funkcjonowało oraz lepiej będzie rozumiało otaczający je świat. Sprawniej
będzie komunikowało się z otoczeniem, wyrażało swoje potrzeby. Zwiększy się
jego aktywność poznawcza, motywacja do działania,
Zaburzenia w funkcjonowaniu analizatorów zakłócają, a często uniemożliwiają
dzieciom nabywanie nowych doświadczeń i umiejętności.
Można zatem powiedzieć, że zmysły są przewodnikiem dziecka po świecie.
Chodzi o to, aby – jeśli to tylko możliwe-poznawać świat za pomocą zmysłów;
to co widoczne- wzrokiem,
to, co słyszalne-słuchem,
to, co można powąchać –węchem,
posmakować – smakiem,
dotknąć zmysłem dotyku.
A jeśli coś można uchwycić jednocześnie kilkoma zmysłami,
należy to dobierać kilkoma zmysłami
Jan Amos Komeński
Bibliografia:
1. Dryden G., Vos J., Rewolucja w uczeniu, Wydawnictwo Moderski i S-ka, Poznań 2000.
2. Lesiak-Laska E., Uwarunkowania i efekty innowacji pedagogicznych nauczycieli klas początkowych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1998.
3. Loscher W., Chcę tego dotknąć: zabawy rozwijające zmysł dotyku, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2002a.
4. Loscher W., Jak to pachnie i smakuje? Zabawy rozwijające zmysł smaku i węchu, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2002b.
5. Śliwerski B., Nowe konteksty (dla) edukacji alternatywnej XXI wieku, Oficyna
Wydawnicza Impuls, Kraków 2001.
6. Wagner E., Patrzeć - słyszeć- czuć: zabawy rozwijające zmysły dla dzieci w wieku od 3 do 8 lat, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2002.
7. Wall W.D., Twórcze wychowanie w okresie dzieciństwa, PWN, Warszawa
1986.
8. Misiorna E., Dziecko czy program w edukacji zintegrowanej [w:] Trendy – uczenie się w XXI wieku, 2006, nr 6.
32
Streszczenie:
Podstawowym przewodnikiem poznawania świata są nasze zmysły. Każde dziecko jest indywidualnością pod względem zasobów genetycznych, neurofizjologicznych, zdrowotnych i środowiskowych. Dzieci powinny patrzeć, słyszeć, wąchać, dotykać i smakować otaczający je świat. Ten sposób
nauczania pozwala wykorzystać ową indywidualność i osobisty kontekst rozwoju każdego z nich.
Celem niniejszego opracowania jest ukazanie w świetle literatury, a także własnych doświadczeń
i przemyśleń, związku pomiędzy koncepcją wielozmysłowego poznawania świata a rozwojem dziecka
oraz wskazanie na nieocenioną rolę zmysłów w inspirującej wędrówce po świecie. Zaproponowane
ćwiczenia i zabawy mogą być wykorzystane przez nauczyciela przedszkola i edukacji wczesnoszkolnej w celu uatrakcyjnienia procesu dydaktycznego jako ważnego elementu wspomagającego rozwój
dziecka.
Summary
The basic means of familiarizing oneself with the surrounding world are human senses. Every
child is an individual in respect of his or her genetic, neurophysiologic, health and environmental
resources. Children should look at, listen to, smell, touch and taste the world around them. Such a way
of teaching allows for utilising this individuality and the personal development context of every one
of them.
The aim of this present paper is to show the relation between the concept of multisenses cognition
of the world and the development of a child, as well as to point to the invaluable role of the senses in
human existence, both in the light of the existing literature and personal experience. The exercises and
plays proposed here can be utilised by teachers in kindergarten and early-school classes with the aim
of making the didactic process more attractive, a major element improving child development.
33