rachunek zysków i strat

PRZEWODNIK DLA PRAKTYKÓW
Na co zwracać uwagę czytając rachunek zysków i strat
Włodzimierz Wąsowski
Analiza rachunku zysków i strat obejmuje takie zagadnienia jak: dynamika
poszczególnych pozycji, porównanie ich z innymi jednostkami w branŜy, ustalenie
przyczyn zmian w poziomie pozycji – np. cen, kursów walut, czy udziału w rynku.
Analiza pionowa rachunku zysków i strat określa źródła tworzenia zysku. Informacje
uzyskane w wyniku takich analiz słuŜą do oceny rezultatów działania, jak i perspektyw
firmy.
Sprawozdanie finansowe składa się z szeregu wzorów i części opisowych. Podstawowym
wzorem, obok bilansu, jest Rachunek Zysków i Strat (RZiS)1. Zainteresowani kondycją firmy, w
tym inwestorzy, preferują raczej informacje zawarte w bilansie niŜ w rachunku zysków i strat –
uwaŜając bilans za podstawowy wzór sprawozdania. Taki pogląd nie ma jednak faktycznego
uzasadnienia, inne są bowiem funkcje kaŜdego z tych dokumentów.
Syntetycznie rzecz ujmując, bilans przekazuje wiedzę jaki jest wynik finansowy
firmy, czyli ostateczny rezultat finansowy, i jakie czynniki go ukształtowały. Rachunek
zysków i strat dostarcza zaś informacji o tempie wzrostu sprzedaŜy oraz jej rentowności,
ukazuje takŜe zdolność firmy do generowania zysków i samofinansowania – danych tych
nie moŜna odczytać z bilansu.
Obowiązujące wzory sprawozdania są określone w ustawie o rachunkowości, natomiast
Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) nie narzucają formatu
poszczególnych wzorów i to odnosi się równieŜ do tego wzoru. O układzie tego sprawozdania
przesądza zasadniczo IV Dyrektywa 78/660/EWG, która zawiera cztery wzory rachunku zysków
i strat.
Rachunek zysków i strat, określany obecnie jako sprawozdanie z całkowitych dochodów,
jest sprawozdaniem strumieniowym rocznym. Pokazuje ono całkowite dochody i poszczególne
komponenty wyniku finansowego w określonym okresie, z wyodrębnieniem działalności
podstawowej (statutowej) i finansowej2 (pozyskiwanie kapitału i działalność inwestycyjna). Przy
sporządzaniu rachunku zysków i strat mają zastosowanie dwie zasady:
• zasada memoriału – zgodnie z nią, w sprawozdaniu finansowym ujmuje się wszystkie
operacje gospodarcze dotyczące danego roku, niezaleŜnie od tego czy zostały zapłacone
czy nie;
• zasada współmierności kosztów i przychodów – zgodnie z nią, w danym okresie na
wynik finansowy wpływają zrealizowane w tym okresie przychody i niezbędne dla ich
uzyskania koszty. Oznacza to np., Ŝe wszelkie koszty, które nie są związane z
przychodami uzyskanymi w danym roku, nie powinny być ujmowane w wyniku.
1
2
Dawniej określany jako Rachunek wyników.
W rachunku przepływów pienięŜnych działalność finansowa jest rozbita na działalność inwestycyjną i finansową.
W raporcie rocznym rachunek zysków i strat jest ukazywany w zestawieniu z wartościami
osiągniętymi za rok poprzedni. JeŜeli zaś dotyczy on innego okresu, to dane dotyczą
porównywalnego okresu roku ubiegłego.
Przychody i zyski,
koszty i straty
Zasadnicze elementy tego sprawozdania to przychody i koszty. Przychody i koszty zdefiniowane
są szczegółowo w ustawie. Zgodnie z ustawą: przychody i zyski – to uprawdopodobnione
powstanie w okresie sprawozdawczym korzyści ekonomicznych, o wiarygodnie określonej
wartości, w formie zwiększenia wartości aktywów, albo zmniejszenia wartości zobowiązań, które
doprowadzą do wzrostu kapitału własnego lub zmniejszenia jego niedoboru w inny sposób niŜ
wniesienie środków przez udziałowców lub właścicieli.
Z kolei koszty i straty – to uprawdopodobnione zmniejszenia w okresie sprawozdawczym
korzyści ekonomicznych, o wiarygodnie określonej wartości, w formie zmniejszenia wartości
aktywów, albo zwiększenia wartości zobowiązań i rezerw, które doprowadzą do zmniejszenia
kapitału własnego lub zwiększenia jego niedoboru w inny sposób niŜ wycofanie środków przez
udziałowców lub właścicieli.
Przychody i zyski, koszty i straty – są to więc wszystkie te przepływy (strumienie),
które nie są dokonywane pomiędzy firmą a jej właścicielami.
Pozycją RZiS występującą tylko w przypadku podmiotów sporządzających sprawozdanie
zgodnie z ustawą, są straty i zyski nadzwyczajne, czyli powstające na skutek zdarzeń trudnych do
przewidzenia, poza działalnością operacyjną jednostki i niezwiązane z ogólnym ryzykiem jej
prowadzenia. Ta pozycja nie występuje w sprawozdaniach sporządzonych zgodnie z
Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości (MSR), gdyŜ nie definiują one tego pojęcia.
Przychody ze sprzedaŜy netto są przychodami ze sprzedaŜy wyrobów, usług oraz
towarów po potrąceniu VAT. Kwoty ujęte w przychodach ze sprzedaŜy są kwotami netto, tzn. są
pomniejszone o upusty, bonifikaty3, skonta4, dyskonta, itp. Nie mogą natomiast pomniejszać
kosztu własnego sprzedaŜy. ZaniŜenie kosztów i zawyŜenie przychodów o tę samą kwotę
pozostaje oczywiście bez wpływu na wynik finansowy, ale tworzy złudzenie większej
aktywności firmy w zakresie dynamiki sprzedaŜy – co z kolei wpływa na percepcję jej
wyników przez inwestorów i kontrahentów.
W przypadku produkcji jednostkowej, przychody ze sprzedaŜy określa wzór:
Ilość x cena
Koszty zaś moŜna przedstawić za pomocą wzoru:
K = ax + b
gdzie:
a= koszt jednostkowy zmienny
x= ilość sprzedaŜy
b= koszty stałe
3
4
ObniŜenie ceny za sprzedaŜ artykułu niŜszego gatunku lub z wadami.
ObniŜenie ceny za szybką zapłatę czy wpłatę w gotówce.
Na podstawie tych danych moŜna wyliczyć próg rentowności czyli punkt przecięcia
prostej sprzedaŜy i kosztu, po przekroczeniu którego jednostka rozpoczyna generowanie zysku.
Szczególną pozycją w rachunku zysków i strat są pozostałe przychody i koszty
operacyjne, obejmujące te elementy, które nie są związane z działalnością podstawową, ale są
elementami działalności operacyjnej. Wykaz operacji, które wchodzą w zakres tej pozycji,
wyszczególniony został w ustawie. Zgodnie z ustawą, przez pozostałe koszty i przychody
operacyjne rozumie się koszty i przychody związane pośrednio z działalnością operacyjną
jednostki, a w szczególności koszty i przychody związane:
a) z działalnością socjalną;
b) ze zbyciem środków trwałych, środków trwałych w budowie, wartości niematerialnych i
prawnych, a takŜe nieruchomości oraz wartości niematerialnych i prawnych zaliczonych
do inwestycji;
c) z utrzymywaniem nieruchomości oraz wartości niematerialnych i prawnych zaliczonych
do inwestycji, w tym takŜe z aktualizacją wartości tych inwestycji, jak równieŜ z ich
przekwalifikowaniem odpowiednio do środków trwałych oraz wartości niematerialnych i
prawnych, jeŜeli do wyceny inwestycji przyjęto cenę rynkową bądź inaczej określoną
wartość godziwą;
d) z odpisaniem naleŜności i zobowiązań przedawnionych, umorzonych, nieściągalnych, z
wyjątkiem naleŜności i zobowiązań o charakterze publicznoprawnym nieobciąŜających
kosztów;
e) z utworzeniem i rozwiązaniem rezerw, z wyjątkiem rezerw związanych z operacjami
finansowymi;
f) z odpisami aktualizującymi wartość aktywów i ich korektami, równieŜ te, które dotyczą
funkcjonalnie kosztów wytworzenia, i z wyjątkiem odpisów obciąŜających koszty
finansowe;
g) z odszkodowaniami i karami;
h) z przekazaniem lub otrzymaniem nieodpłatnie, w tym w drodze darowizny, aktywów, w
tym takŜe środków pienięŜnych na inne cele niŜ dopłaty do cen sprzedaŜy, nabycie lub
wytworzenie środków trwałych, środków trwałych w budowie albo wartości
niematerialnych i prawnych.
Na ogół największymi pozycjami analitycznym są tu: wynik na sprzedaŜy środków
trwałych, odpisy aktualizacyjne, koszty związane z odszkodowaniami, karami, grzywnami,
przedawnienie zobowiązań lub naleŜności.
DuŜe kwoty zapisów na pozostałej działalności operacyjnej są z natury sporadyczne,
incydentalne, powinny teŜ mieć charakter uzupełniający. Przykładami zapisu takich zdarzeń moŜe
być np. sprzedaŜ nieruchomości czy rozwiązanie rezerw. Pewna część zysku w tej pozycji
pochodzi z wyceny aktywów i pasywów (aktywa wzrost wartości, pasywa spadek wartości) i nie
jest realizowany kasowo aŜ do momentu sprzedaŜy, moŜna więc przyjąć, Ŝe to zysk potencjalny.
Uznanie za zysk duŜej części z wyceny i znaczący udział tego zysku w rachunku zysków i
strat jest zjawiskiem istotnym, wymagającym omówienia. JeŜeli zapisy na tych kontach
przeniesione do sprawozdania dokonywane są w ostatnim miesiącu roku, a wynik za
poprzednie miesiące był stratą czy poniŜej załoŜeń, to jednostka prawdopodobnie
wypracowuje wynik za pomocą „sztuki”.
Jednostka moŜe prowadzić działalność finansową. Przychodami finansowymi są głównie
wszelkiego typu odsetki (np. od środków na rachunkach bankowych czy udzielonych poŜyczek),
kosztami takŜe mogą być odsetki (np. dyskonto weksli obcych, odsetki za nieterminowe
płatności). W pozycji tej wykazywane są: zakup i sprzedaŜ papierów wartościowych, uzyskane
dywidendy, zyski na operacjach finansowych.
Po pierwsze: wynik finansowy
NajwaŜniejszym elementem sprawozdania jest wynik finansowy (zysk lub strata). To zysk, a nie
sprzedaŜ, są syntetycznym miernikiem efektywności funkcjonowania podmiotu. Zysk jest
konsekwencją sprzedaŜy, a o niej decyduje klient, konsument, odbiorca – on tworzy popyt i ma
prawo wyboru. Zysk powstaje tedy, kiedy osiąga się nadwyŜkę przychodów nad kosztami jej
wytworzenia (ściślej: kosztem własnym), utrzymuje zapasy na optymalnym poziomie, naleŜności
ściąga jak najszybciej, a zobowiązania utrzymuje jak najdłuŜej, o ile nie są obciąŜone kosztami
odsetek.
Nie kaŜda jednak transakcja podatnika musi przynosić zysk, pomimo Ŝe naleŜy tego
oczekiwać. Koszty własne powinny być ponoszone racjonalnie, ale ich zakres jest szerszy niŜ
kosztów pozyskania dochodów ustalanych dla potrzeb wyliczenia podatku dochodowego.
Wynik finansowy – zysk – zmaterializowany został w aktywach w postaci środków
pienięŜnych (zysk kasowy) lub naleŜności (zysk memoriałowy). Niektórym „kreatorom” wydaje
się, Ŝe jest to w istocie tylko zapis księgowy. Rzadko zadają sobie pytanie: „wykreowałem” zysk w
okresie sprawozdawczym, ale co dalej? Strata zaś oznacza w istocie utratę aktywów, w pierwszym
rzędzie płynnych, a więc jej konsekwencją moŜe być w następnym etapie utrata płynności.
W rachunku zysków i strat wynik na działalności podstawowej (core business), czyli
statutowej, powinien być zdecydowanie największy (wartościowo, udziałowo w strukturze).
Znaczące kwoty zysku w innych obszarach niŜ działalność podstawowa mogą być wynikiem
„alokacji” aktywów, czyli pozbywania się ich w wyniku zmiany sytuacji rynkowej, ale równieŜ
mogą być wynikiem transakcji pozornych, mających poprawić wizerunek spółki. Kiedy spółka
osiąga duŜą część zysków z innej działalności niŜ podstawowa, oznaczać to moŜe, Ŝe jej
zdolność do generowania zysków z działalności podstawowej jest ograniczana lub
obciąŜona ryzykiem.
Działalność podstawowa powinna przynosić marŜę. NadwyŜka ta powinna pokryć w
szczególności wynik na działalności finansowej (pozyskanie kapitału). MarŜa niŜsza niŜ 5%,
albo wyŜsza niŜ 30%, liczona do kosztów, jest raczej nietypowa. Przy czym spółki handlowe
z reguły osiągają większą zyskowność niŜ spółki produkcyjne („kilogram handlu jest więcej wart
niŜ kilogram produkcji”), gdyŜ ich zyski w większym stopniu zaleŜą od zmienności cen na rynku i
reagowania na zmiany w podaŜy i popycie. Inwestorzy spodziewają się więc wyŜszej stopy zwrotu
z akcji spółek handlowych niŜ z akcji spółek produkcyjnych
Prawidłowy obraz jednostki w rachunku zysków i strat to kwalifikowanie przychodów i
kosztów do właściwych pozycji, współmierność przychodów i kosztów, ujęcie odpisów
aktualizacyjnych i rezerw. WaŜne jest równieŜ wykazywanie skutków niektórych zdarzeń
wynikowo, a nie wielkości obrotów, np. sprzedaŜy, inwestycji, środków trwałych, czy róŜnic
kursowych. Wykazywanie obrotów nie ma, co prawda, wpływu na ostateczny wynik
finansowy, ale moŜe przyczyniać się do sformułowania mylnej oceny potencjału
jednostki.
Koszty odsetkowe w rachunku zysków i strat mogą być tak duŜe, Ŝe pochłaniają znaczną
część zysku. Kiedy kwota odsetek jako procent zysku wzrasta, moŜe powstać błędne koło: spółka
nie będzie generowała wystarczającego zysku na spłatę zobowiązań. Analizując czynniki, które
wpłynęły na poziom zysku naleŜy zwrócić uwagę na amortyzację – moŜe być zaniŜona jeŜeli
następuje dekapitalizacja majątku trwałego w następstwie braku nowych inwestycji (wymiany
środków trwałych).
Na ogół próby fałszowania wyniku w rachunku zysków i strat polegają na
aktywowaniu kosztów, zawyŜaniu przychodów. Badanie sprawozdania oznacza w praktyce
analizę czynników, które wpłynęły na wynik. Przy czym kiedy zysk rośnie, zwykle przywiązuje się
mniejszą wagę do analizy źródeł jego wzrostu niŜ w przypadku jego obniŜenia się.
Analiza wskaźnikowa sprawozdania, łącznie z informacjami zawartymi w informacji
dodatkowej lub w ewidencji księgowej, moŜe dostarczyć interesujących spostrzeŜeń. Spadkowi
sprzedaŜy powinien towarzyszyć spadek kosztów zmiennych. Relacja: koszty stałe do
przychodów ze sprzedaŜy, powinna w takim przypadku wzrastać, np. stałe koszty zarządu czy
wynajmu nieruchomości do spadającej sprzedaŜy. JeŜeli taki związek nie zachodzi, to moŜe część
kosztów jest ukrywana? Jeśli pomimo spadku sprzedaŜy wynik pozostaje na poziomie
planowanym, to moŜe jego część została „wypracowana” przez rozwiązanie ukrytych w
poprzednim okresie rezerw i odpisów aktualizacyjnych?
(…)
Pełny tekst artykułu w nr. 3(23)2010 „Przeglądu Corporate Governance”