Zobacz w PDF - Med

Wypalenie zawodowe
317
Wypalenie zawodowe
ANNA KAMROWSKA
Uniwersytet Medyczny w Łodzi Klinika Psychiatrii Dorosłych, kierownik: prof. dr hab. med. A. Florkowski
Wypalenie zawodowe
Job burn-out
Kamrowska A.
Kamrowska A.
Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Klinika Psychiatrii Dorosłych, e-mail:
[email protected]
Medical University of Lodz, Poland, Department of Adults Psychiatry, e-mail: [email protected]
Artykuł koncentruje się na problemie wypalenia zawodowego,
uwzględniając środowisko lekarskie. Jest próbą przedstawienia definicji tego zjawiska, najczęstszych jego przyczyn oraz objawów.
Lokalizuje źródła wypalenia zawodowego w trzech płaszczyznach:
indywidualnej, interpersonalnej i organizacyjnej. Wskazuje na ujemne i dodatnie korelacje z różnorodnymi czynnikami wynikającymi ze
środowiska zawodowego oraz rodzinnego. Wskazuje na grożące
konsekwencje w przypadku pojawienia się wypalenia zawodowego
w relacjach lekarz–pacjent. Przedstawia fazy tego zjawiska opierając się o ustalenia American Psychology Association. Analizuje wybrane badania obejmujące personel medyczny w warunkach polskiej służby zdrowia. Przestrzega przed nasileniem się tego problemu w środowisku lekarskim. W artykule poruszono również konsekwencje pojawienia się zespołu wypalenia zawodowego, skupiając
się na najważniejszych: niskiej jakości pracy, zaburzeniu relacji lekarz–pacjent, wycofaniu się z aktywności zawodowej. Zjawisko to
zatacza coraz szersze kręgi, dlatego na ten temat wypowiedziało
się Europejskie Forum Stowarzyszeń Medycznych przyjmując deklarację w sprawie zespołu wypalenia wśród lekarzy. Deklaracja ta
nawołuje międzynarodowe stowarzyszenia medyczne do podjęcia
walki z tym narastającym problemem.
This paper is concentrated on the issue of the professional burn-out,
including the vocational group of physicians. It attempts to define
this phenomenon, its reasons and symptoms. Three types of the
burn-out sources have been established: individual, interpersonal
and organisational. Negative and positive correlations between different aspects resulting from the professional and familiar environments are presented. The paper points to the consequences of the
vocational burn-out that may occur in the physician–patient relationship. Three stages of this issue are shown, basing on the directions
made by the American Psychology Association. Selected studies on
medical staff in the Polish health care service have been analysed.
The paper warns against the escalation of this problem in the medical community. It also brings up the most significant consequences
of the professional burn-out syndrome, such as: low work quality,
disturbances in the doctor–patient relation, resigning from vocational activity. Since this phenomenon is expanding in ever-widening
circles, the European Forum of National Medical Associations has
issued a declaration concerning the burn-out syndrome among physicians. The declaration urges international medical associations to
face the increasing problem.
Słowa kluczowe: zespół wypalenia zawodowego, emocjonalne
wyczerpanie
Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 136, 317
Key words: job burnout, emotional exhaustion
Wypalenie zawodowe coraz częściej dotyka środowiska lekarskiego, staje się powodem rezygnacji z pracy zawodowej
oraz obniżenia efektywności pracy. Charakteryzuje je wiele
nieswoistych objawów, co nie tylko zniekształca jego obraz,
ale jest powodem trudności diagnostycznych. Człowiek wypalony nie rozpoznaje wypalenia u siebie, sądzi raczej, że
jest to problem chwilowy wynikający z przemęczenia lub osłabienia organizmu [5, 15].
wolenie z wykonywanej pracy. Odniósł on syndrom wypalenia do utraty entuzjazmu, zaangażowania oraz poczucia „misji”. Wskazywał, że jest to proces rozpoczynający się nadmiernym i długotrwałym działaniem stresu, który wywołuje
uczucie napięcia, drażliwość i zmęczenie wśród pracowników. Jego kontynuacją jest izolowanie się, dystansowanie
od chorych, czemu towarzyszą zachowania apatyczne, cyniczne lub szorstkie i grubiańskie [7].
Inna definicja – według Pines i Aronsona – wiąże wypalenie zawodowe ze stanem fizycznym, emocjonalnym i psychicznym wyczerpaniem, spowodowanym przez długotrwałe zaangażowanie w sytuacje, które są obciążające pod
względem emocjonalnym [5].
W 1976 r. Maslach zdefiniowała wypalenie jako odpowiedź
organizmu na stres związany z pracą, przejawiającą się utratą
troski wszystkich ludzi, z którymi się pracuje. W sytuacji spiętrzenia wymagań pojawia się szczególny rodzaj odpowiedzi,
polegający na traktowaniu chorych w sposób zdystansowany i mechaniczny [7].
Początkowo definicja wypalenia zawodowego według
Maslach i składała się z dwóch elementów: wyczerpania
emocjonalnego i depersonalizacji. W trakcie dalszych badań powstała konieczność włączenia jeszcze jednego elementu – obniżonego poczucia dokonań osobistych.
Psychofizyczne, emocjonalne wyczerpanie jest traktowane jako pierwszy z objawów zespołu wypalenia. Wyczerpanie takie jest utożsamiane ze stanem psychicznego i fizjologicznego przeciążenia ściśle związanego z intensywnością
DEFINICJE WYPALENIA ZAWODOWEGO
Pojęcie to pojawiło się w piśmiennictwie za sprawą psychiatry
Fruedenbergera (1974 r.), który badał i opisał fenomen wypalenia zawodowego [7]. Określił on wypalenie jako stan wyczerpania jednostki, spowodowany nadmiernymi zadaniami stawianymi przez środowisko pracy. Jego zdaniem, na swoisty
zespół wypalenia składają się takie objawy jak zmęczenie, ból
głowy, wzmożona podatność na zachorowania, drażliwość,
zmienność zachowań oraz uczucie stałego znudzenia i zniechęcenia. Traktował je „jako stan zmęczenia, frustracji, będący wynikiem poświęcenia się jakiejś sprawie czy sposobu życia, które to poświęcenie (sposób życia) nie przyniosło oczekiwanej nagrody”, a cały proces spowodowany był niepowodzeniem w realizacji pożądanego i oczekiwanego celu [15].
Cherniss z kolei wiązał wypalenie zawodowe ze zmianami motywacji. Definiował je jako „wycofanie się” z działalności zawodowej w odpowiedzi na zbyt duży stres lub niezado-
Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 136, 317
318
kontaktów międzyludzkich. Przejawia się zniechęceniem do
pracy, postępującym zmniejszeniem zainteresowania sprawami zawodowymi, obniżoną aktywnością, pesymizmem,
stałym napięciem psychofizycznym, drażliwością. Charakteryzują je takie objawy jak: lęk, napięcie, poczucie zmęczenia
fizycznego, bezsenność, objawy psychosomatyczne, np. bóle
głowy. Wyczerpanie emocjonalne odnosi się do poczucia nadmiernego obciążenia emocjonalnego oraz zmniejszenia energii życiowej.
Depersonalizacja dotyczy negatywnego czy też obojętnego reagowania w kontaktach z innymi ludźmi, którzy są
zwykle odbiorcami usług danej osoby czy też znajdują się
pod jej opieką. Wiąże się to z dystansowaniem się wobec
problemów osób z otoczenia, powierzchownością, skróceniem czasu kontaktów i ich sformalizowaniem. To ucieczka
od relacji wymagających emocjonalnego zaangażowania.
Poczucie obniżenia własnych dokonań to tendencja do
postrzegania swojej pracy w negatywnym świetle. Prowadzi
to do obniżenia lub utraty satysfakcji i zaangażowania zawodowego; pojawia się rozczarowanie i poczucie klęski oraz
obwinianie siebie za brak umiejętności zawodowych, co staje się przyczyną obniżonej samooceny. Rzutuje to na sposób wykonywania pracy, zauważa się zachowania agresywne, tendencje ucieczkowe (absencje w pracy). Symptomy te
tworzą samonapędzający się mechanizm [1, 3, 12, 15].
We wszystkich przytoczonych definicjach powtarzają się
dwie cechy: zmęczenie i wyczerpanie emocjonalne, które jest
końcowym efektem stopniowego procesu rozczarowań [5].
Podejmując analizę wypalenia zawodowego należy zwrócić uwagę na poglądy nawiązujące do społecznej psychologii poznawczej, której reprezentantką jest Helena Sęk. Definiuje ona wypalenie jako „zespół objawów pojawiających się
u osób wykonujących zawody, w których bliski kontakt interpersonalny, pełen zaangażowania i cechy osobowości profesjonalisty stanowią podstawowe instrumenty czynności
zawodowych decydujące o poziomie wykonywania zawodu,
o sukcesach i niepowodzeniach zawodowych. Chodzi tu o
zawody, które można określić jako społeczne i usługowe zarazem, takie jak nauczyciel, lekarz, pielęgniarka, terapeuta,
pracownik socjalny itp.”. Z natury tych zawodów wynika, że
osoby je wykonujące są narażone na przewlekły, specyficzny stres psychiczny. W wyniku wielu utrudnień napotykanych
w pracy może dojść do obniżenia satysfakcji zawodowej,
zaangażowania, wyczerpania emocjonalnego i dystansowania się społecznego [1, 14, 15].
Według Fabera wypalenie jest skutkiem stresu, który nie
został zmodyfikowany własną aktywnością zaradczą. Wymagania środowiska pracy powodują, że u osób z niskim poczuciem własnej skuteczności dochodzi do pojawienia się
uczucia rozczarowania, rezygnacji, apatii i cynizmu. Inaczej
dzieje się w przypadku osób z wysokim poczuciem skuteczności – pod wpływem obciążeń środowiska dochodzi do uruchomienia mechanizmów przystosowawczych bądź zmieniających niekorzystne warunki [1].
Koncepcja wyjaśniającą fenomen wypalenia zyskała pozytywną antytezę – zaangażowanie w pracę. Gdybyśmy przyrównali aktywność zawodową człowieka do odcinka, to na
jednym jego końcu byłoby zaangażowanie w pracę, a na końcu przeciwnym – wypalenie zawodowe. Początkowa fascynacja nowymi doświadczeniami, zapał, energia i pasja ustępuje miejsca wyczerpaniu, niechęci do chorych i niezadowoleniu z dokonań.
PRZYCZYNY WYPALENIA ZAWODOWEGO
Źródła wypalenia lokalizują się na trzech płaszczyznach:
· indywidualnej: sprzyjające cechy osobowości – niska samoocena, defensywność, zależność, bierność, perfekcjonizm; poczucie kontroli zewnętrznej, nieracjonalne przekonania, niskie poczucie sprawności zaradczej, specyficzny typ kontroli polegający na unikaniu sytuacji trudnych,
A. Kamrowska
· interpersonalnej: między pracownikami a chorymi – emocjonalne zaangażowanie, między przełożonymi i współpracownikami – konflikty interpersonalne, rywalizacja, brak
wzajemnego zaufania, zaburzona komunikacja, agresja
werbalna, mobbing, zamierzone lub niezamierzone przyczynianie się pracodawcy do poczucia obniżania wartości pracowników, np. kwestionowanie kompetencji i blokowanie aktywności zawodowej,
· organizacyjnej: cele instytucji jako sprzeczne z wartościami i normami uznawanymi przez pracownika:
– np. brak czasu na prowadzenie życia rodzinnego,
– stresory związane ze środowiskiem fizycznym, np. hałas,
– stresory związane ze sposobem wykonywania pracy,
np. pośpiech, monotonia, praca w godzinach wieczornych i nocnych,
– stresory związane z funkcjonowaniem pracownika jako
członka organizacji, np. brak możliwości wypowiadania swojej opinii w istotnych sprawach,
– stresory związane z rozwojem zawodowym – niezadowolenie z przebiegu kariery, brak możliwości rozwoju
zawodowego, brak poczucia stałości pracy,
– styl kierowania niedostosowany do zadań placówki i potrzeb pracowników [3].
Zespół wypalenia zawodowego koreluje w ujemny sposób z: autonomią osobistą, różnorodnością działań, efektywnością środków, wpływem na politykę instytucji, uczestniczeniem we wspólnej pracy, relacjami międzyludzkimi, wsparciem społecznym, informacją zwrotną oraz możliwością realizacji własnych celów zawodowych. Dodatnia korelacja
występuje w przypadku: nadmiernego zakresu obowiązków,
przeciążenia, ciężaru decyzji, poczucia winy z powodu braku zapewnienia wystarczającej pomocy, nacisków ze strony
środowiska, nacisków biurokratycznych, problemów administracyjnych, nadmiernego przeciążenia społecznymi obowiązkami oraz sprzecznymi wymaganiami [6].
FAZY I OBJAWY WYPALENIA ZAWODOWEGO
American Psychology Association opisało proces wypalenia
zawodowego wyróżniając w nim kilka faz:
– miesiąc miodowy – okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć zawodowych, energia, optymizm i entuzjazm,
– przebudzenie – czas, w którym człowiek zauważa, że idealistyczna ocena pracy jest nieadekwatna, pracuje coraz
więcej i stara się, by idealistyczny obraz nie uległ zaburzeniu,
– szorstkość – realizacja zadań zawodowych wymaga coraz więcej wysiłku, dołączają się kłopoty w kontaktach
społecznych.
– wypalenie pełnoobjawowe – rozwija się pełne wyczerpanie fizyczne i psychiczne, pojawiają się zaburzenia depresyjne, poczucie pustki i samotności, chęć wyzwolenia
się, ucieczki z pracy,
– odradzanie się – czas leczenia „ran” powstałych po wypaleniu zawodowym [3].
Najczęstsze objawy zespołu wypalenia to:
fizyczne znużenie,
zaburzenia somatyczne i czynnościowe,
wybuchy gniewu i irytacja,
okresy bezczynności w pracy,
inicjowanie konfliktów w pracy,
ucieczka przed decyzjami,
zmiana zachowań lekarza – nadmierne spożywanie alkoholu, zażywanie narkotyków,
– brak poczucia identyfikacji z zawodem [2].
–
–
–
–
–
–
–
Niski poziom satysfakcji z wykonywanej pracy powoduje zmniejszenie zaangażowania w wykonywane obo-
Wypalenie zawodowe
wiązki, zaburza komunikację z chorymi i pośrednio rzutuje
na zwiększenie częstotliwości zachowań agresywnych ze
strony chorych.
Według Rabina [11,13] lekarze ogólni przejawiają umiarkowane cechy zespołu wypalenia, natomiast psychiatrzy charakteryzują się bardzo wysokim poziomem emocjonalnego
wyczerpania i depersonalizacji.
Przeprowadzone badania personelu medycznego w Polsce [4] wykazały, że lekarze czuli się najbardziej obciążeni
trudnościami konceptualnymi oraz wynikającymi z konfliktów
międzyludzkich, a najmniej monotonią pracy. Staż pracy częściej korelował z poczuciem obciążenia pracą. W badaniach
przeprowadzonych przez Świderskiego i wsp. [17] polscy lekarze charakteryzowali się przeciętnym poziomem wyczerpania emocjonalnego i depersonalizacji, ale nieco wyższym
niż grupa lekarzy amerykańskich oraz nieznacznie wyższym
poziomem poczucia osobistych osiągnięć.
Pracownicy oddziałów psychiatrycznych mogą być szczególnie narażeni na wystąpienie zespołu wypalenia ze względu na specyfikę pracy, na co wskazywali [8] oraz Sullivan
[16], lub też stanowią grupę wysokiego ryzyka – Leiter i Harvie [9, 10].
KONSEKWENCJE ZESPOŁU WYPALENIA
Zawód lekarza należy do zawodów społecznych, co jest czynnikiem ryzyka pojawienia się w tej grupie zawodowej zespołu wypalenia.
Konsekwencje występowania objawów wypalenia zawodowego w relacjach lekarz–pacjent to:
– niska jakość pracy, niedbałość – nieefektywność diagnostyczna, nieskuteczność lecznicza, jatrogenność działań
lekarskich,
– okazywanie choremu (także personelowi medycznemu)
zniecierpliwienia i znużenia kontaktem z nim, ignorowanie jego potrzeb, lekceważenie chorego, skracanie czasu
kontaktu,
– lęk przed podjęciem decyzji diagnostycznej i leczniczej –
przerzucanie odpowiedzialności na innych, brak motywacji do wysiłku terapeutycznego,
– poczucie bezsilności i bezradności lekarza – wycofywanie się z roli zawodowej, brak satysfakcji zawodowej i życiowej [2].
319
Problem wypalenia zawodowego obejmuje stopniowo coraz większą grupę lekarzy. W 2003 r. Europejskie Forum Stowarzyszeń Medycznych przyjęło deklarację w sprawie zespołu wypalenia wśród lekarzy. Zachęcono międzynarodowe stowarzyszenia medyczne do zajęcia się tym narastającym problemem oraz do podjęcia przeciwdziałania jego skutkom [3].
PIŚMIENNICTWO
1. Antczewska M., Roszczyńska J.: Jak uniknąć objawów wypalenia w pracy z chorymi. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Biblioteka Psychiatry. Warszawa, 2004; 13-25.
2. Barański J.: Ryzyko niepowodzeń w praktyce lekarskiej. Lek. Rodz., 2005,
październik, 10, 1110-1113.
3. Bilska E.: Jak feniks z popiołów czyli syndrom wypalenia zawodowego.
Niebieska Linia, 2004, 4, 1-6.
4. Dudek B.: Psychiczne obciążenie pracą. Pomiar, czynniki warunkujące,
skutki. Rozprawa habilitacyjna. Instytut Medycyny Pracy. Łódź, 1992.
5. Henzel-Korzeniowska A.: Wypalenie zawodowe, fanaberia intelektualna
czy rzeczywisty problem. Lek. Rodz., 2004, luty, 9, 2, 146-150.
6. Henzel-Korzeniowska A.: Wypalenie zawodowe, zapobieganie i zwalczanie. Lek. Rodz., 2004, kwiecień, 9, 4, 470-473.
7. Iskra-Golec I., Costa G., Folkard S. i wsp.: Stres pracy zmianowej, przyczyny, skutki, strategie przeciwdziałania. TAiWPN Universitas. Kraków,
1998, 215-219.
8. Lee J., Wang H.H.: Perceived occupational stress and related factors in
public health nurses. J. Nursing Res., 2002, 10, 4, 253-259.
9. Leiter MP., Harvie PL.: Burnout among mental health workers: a review
and a research agenda. Intern. J. Soc. Psych., 1996, 42, 90-101.
10. Maslach C., Schaufeli W., Leiter M.: Job burnout. Ann. Rev. Psych., 2001,
52, 02, 397-422.
11. Rabin S., Feldman D., Kaplan Z.: Stress and intervention strategies in
mental health professionals. Br. J. Med. Psychol., 1999, 72 ,159-169.
12. Sapilak B.J., Kurpas D., Steciwko A.F., Melon M.: Wypalenie zawodowe personelu medycznego - problem wciąż aktualny. Metody oceny i
przeciwdziałania w ramach oddziałów dializacyjnych. Prob. Lek., 2006,
3, 81-83.
13. Sariusz-Skąpska M.: Formy agresji pacjentów a wypalenie zawodowe u
pracowników placówek psychiatrycznych. Post. Psych. i Neurol., 2005,
14, 2, 87-91.
14. Sęk H.: O wypaleniu zawodowym. Twórcza szkoła, 2004, wrzesień-październik 5-6.
15. Sęk H.: Wypalenie zawodowe, przyczyny i zapobieganie. PWN, Warszawa, 2006, 13-17, 23-27, 35-50.
16. Sullivan PJ.: Occupational stress in psychiatric nursing. J. Advanc. Nursing, 1993, 18, 591-601.
17. Świderski T., Langer D., Popkowska-Zerbin H.: Wypalenie zawodowe a
poczucie koherencji u lekarzy. Nowiny Psychol., 1999, 3, 69-74.
Otrzymano: 26 kwietnia 2007 r.
Adres: Anna Kamrowska, 85-684 Bydgoszcz, ul. Skromna 12/12, tel. 0 603
823 429, e-mail: [email protected]
320
A. Kamrowska
KOMUNIKAT
Komisja Pulmonologiczna Komitetu Patofizjologicznego Klinicznej Polskiej Akademii Nauk
uprzejmie informuje, że Ogólnopolskie Sympozjum pt.: „Palenie tytoniu – palący problem kliniczny”
odbędzie się w dniu 21.11.2007 r. w Domu Lekarza w Katowicach, ul. Grażyńskiego 49a.
Program Sympozjum
Obciążenia wynikające z palenia tytoniu
Wpływ palenia na mechanizmy komórkowe w płucach
Palenie tytoniu a choroby alergiczne układu oddechowego
Palenie a POChP
Palenie tytoniu a choroby śródmiąższowe płuc
Palenie tytoniu a rak płuca
Postępy w leczeniu uzależnień od nikotyny
Informacji na temat Sympozjum udziela Sekretariat:
Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych, Alergologii i Immunologii Klinicznej ŚUM
41-800 Zabrze, ul. 3 Maja 13-15, tel. (0 32) 274 83 10
Kurs „Transplantacja narządów klatki piersiowej
i leczenie ostrej niewydolności serca”
8 listopada 2007 r., Kraków
Kierownik Naukowy: prof. Jerzy Sadowski, dr Piotr Przybyłowski
Instytut Kardiologii UJ CM
Klinika Chirurgii Serca, Naczyń i Transplantologii
ul. Prądnicka 80, 31-202 Kraków, tel. (0 12) 614 32 03, 614 30 75, faks (0 12) 423 39 00
e-mail: [email protected], www.kardiochirurgia.net.pl
Kurs „Wybrane zagadnienia z alergologii”
26-30 listopada 2007 r., Warszawa
Kierownik Naukowy: prof. Ryszard Chazan
Kierownik Organizacyjny: dr Renata Rubinsztajn
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych
Pneumonologii i Alergologii AM
ul. Banacha 1a, 02-097 Warszawa, tel. (0 22) 599 25 62, 599 10 69
e-mail: [email protected]