Testament ustny w świetle regulacji kodeksowej, poglądów doktryny

Testament ustny w świetle regulacji kodeksowej, poglądów doktryny

NR 81
Zeszyty Naukowe AKADEMII PODLASKIEJ w SIEDLCACH
Seria: Administracja i Zarz dzanie
2009
mgr Micha Krawczyk
Akademia Podlaska w Siedlcach
Testament ustny w !wietle regulacji kodeksowej,
pogl"dów doktryny i orzecznictwa
S"du Najwy#szego
A verbal testament in connection with legal (code)
regulations, doctrine views and Supreme Court’s
jurisdiction
Streszczenie: Testament ustny jest jednym z testamentów szczególnych normowanych przez
prawo cywilne. Aby testament ustny zosta sporz!dzony w sposób wa"ny, musz! zosta# spe nione nast$puj!ce warunki. Po pierwsze, spadkodawca mo"e sporz!dzi# taki testament jedynie
w %ci%le okre%lonych, wyj!tkowych sytuacjach. Po drugie, o%wiadczenie woli powinno by# z o"one w obecno%ci co najmniej trzech %wiadków. Po trzecie, tre%# testamentu ustnego powinna
by# stwierdzona w przewidziany przez prawo sposób. Przywo ane w artykule orzeczenia S!du
Najwy"szego oraz pogl!dy doktryny wyja%niaj! wiele w!tpliwo%ci interpretacyjnych dotycz!cych
sporz!dzania wa"nych i skutecznych testamentów ustnych.
Abstract: A verbal testament is one of special testaments regulated by civil law. In order to make a verbal will in a legal way some indispensable conditions must be fulfilled. Firstly, a devisor
can make his will only in certain specific and exceptional situations. Secondly, a declaration of
will should be declared in the presence of at least three witnesses. Thirdly, the content of a verbal will should be stated in a legally established way. Supreme Court’s jurisdictions and doctrine
views which are pleaded in the article explain many interpretative doubts connected with making
effective verbal testaments.
Testament ustny jest testamentem szczególnym. Nie mo e by! sporz"dzony w ka dej, dowolnie wybranej przez spadkobierc# chwili1. Niemniej
jednak to w$a%nie w odniesieniu do testamentów ustnych, najcz#%ciej podejmowane s" próby ich fa$szowania. Tym prawdopodobnie nale y t$umaczy! pojawiaj"ce si# propozycje uchylenia art. 952. Zarówno w doktrynie, jak
i w orzecznictwie podkre%la si# za%, e stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu ustnego wymaga szczególnie wnikliwego badania, czy
zachowane zosta$y wszelkie wymagania dotycz"ce zarówno formalnych
1
E. Skowro&ska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 1997, s. 86.
144
M. Krawczyk
przes$anek wa no%ci, jak i okoliczno%ci pozwalaj"cych na skorzystanie z tej
formy testamentu2.
Zgodnie z art. 952 par. 1 Kodeksu cywilnego3, je eli istnieje obawa
rych$ej %mierci spadkodawcy albo je eli wskutek szczególnych okoliczno%ci
zachowanie zwyk$ej formy testamentu jest niemo liwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca mo e o%wiadczy! ostatni" wol# ustnie przy jednoczesnej
obecno%ci co najmniej trzech %wiadków. Stosownie do paragrafu 2, tre%! testamentu ustnego mo e by! stwierdzona w ten sposób, e jeden ze %wiadków albo osoba trzecia spisze o%wiadczenie spadkodawcy przed up$ywem
roku od jego z$o enia, z podaniem miejsca i daty o%wiadczenia oraz miejsca
i daty sporz"dzenia pisma, a pismo to podpisz" spadkodawca i dwaj %wiadkowie albo wszyscy %wiadkowie. Zgodnie z paragrafem 3 cytowanego artyku$u, w wypadku gdyby tre%! testamentu ustnego nie zosta$a w powy szy
sposób stwierdzona, mo na j" w ci"gu sze%ciu miesi#cy od dnia otwarcia
spadku stwierdzi! przez zgodne zeznania %wiadków z$o one przed s"dem.
Je eli przes$uchanie jednego ze %wiadków nie jest mo liwe lub napotyka
trudne do przezwyci# enia przeszkody, s"d mo e poprzesta! na zgodnych
zeznaniach dwóch %wiadków.
Warto w tym miejscu zwróci! uwag# na niezmiernie wa ne i ciekawe
orzeczenie S"du Najwy szego z dnia 14.01.1982 r. (III CRN 169/814), w którym SN stwierdzi$, i testament ustny mog" sporz"dzi! równie osoby g$uche, nieme i g$uchonieme, je%li maj" pe$n" zdolno%! do czynno%ci prawnych.
Warunkiem wa no%ci takiego testamentu jest wykazanie, e spadkodawca
mia$ wol# testowania w tej formie i o%wiadczy$ sw" wol# w sposób dostateczny. Przez o%wiadczenie woli w sposób dostateczny nale y za% rozumie!
podanie przez testatora tre%ci testamentu, czyli wyra'ne stwierdzenie, jakie
korzy%ci i komu przeznacza. Nie wystarczy jednak ograniczenie si# spadkodawcy do potakiwania, przyj#cia tre%ci podsuni#tej, zaproponowanej b"d'
wyra onej przez inn" osob#. Wreszcie tre%! o%wiadczenia spadkodawcy
musi by! zrozumia$a dla ka dego z trzech %wiadków testamentu, ka dy ze
%wiadków musi pojmowa! znaczenie ruchów, gestów lub innego zachowania
testatora, s" one bowiem jego „swoist" mow"”. Podobne stanowisko wypowiedzia$ S"d Najwy szy w uchwale z dnia 26.02.1993 r. (III CZP 24/925)
stwierdzaj"c, i warunkiem wa no%ci testamentu ustnego jest z$o enie przez
spadkodawc# ustnego o%wiadczenia ostatniej woli. Wymaganiu temu nie
czyni zado%! odczytanie spadkodawcy sporz"dzonego wcze%niej - pod jego
nieobecno%! - pisemnego projektu testamentu i o%wiadczenie przez spadkodawc#, e to, co mu odczytano, uznaje za swoj" ostatni" wol#.
Przechodz"c do omówienia koniecznych warunków sporz"dzenia
wa nego testamentu ustnego nale y stwierdzi!, i podstawow" przes$ank"
wa no%ci testamentu ustnego jest zaistnienie obawy rych$ej %mierci spadko2
E. Skowro&ska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi$ga czwarta. Spadki, Warszawa
2005, teza 1 do art. 952.
3
Kodeks Cywilny (Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz.93, z pó'. zm.).
4
OSNC 1982/5-6/9.
5
OSNC 1993/7-8/134.
Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009
ZN nr 81
Testament ustny w !wietle regulacji kodeksowej…
145
dawcy lub istnienie okoliczno%ci, wskutek których zachowanie zwyk$ej formy
testamentu (np. testamentu w$asnor#cznego lub notarialnego) jest niemo liwe lub bardzo utrudnione.
W orzecznictwie S"du Najwy szego daje zauwa y! si# co najmniej
trzy ró ne trendy orzecznicze dotycz"ce interpretacji poj#cia „obawy rych$ej
%mierci”. Pierwsza grupa orzecze& k$adzie nacisk na istnienie obiektywnych
przes$anek uzasadniaj"cych obaw# rych$ej %mierci. Do drugiej grupy nale "
te orzeczenia, w których podkre%la si#, i decyduj"cym kryterium rozstrzygaj"cym powinno by! subiektywne poczucie testatora. Trzecie stanowisko akcentuje konieczno%! zbadania zarówno obiektywnych przes$anek istnienia
obawy %mierci, jak i subiektywnego odczucia spadkodawcy.
Pierwsze stanowisko znalaz$o swój wyraz w postanowieniu SN
z dnia 21.05.2003 r. (IV CKN 174/016). S"d Najwy szy stwierdzi$ mianowicie, i obawa rych$ej %mierci, aby mog$a uzasadnia! skorzystanie z formy testamentu ustnego, musi by! uzasadniona okoliczno%ciami o charakterze
obiektywnym. Stan psychiczny spadkodawcy nie mo e by! jedynym czynnikiem decyduj"cym. Zdarzaj" si# bowiem urojenia niebezpiecze&stwa rych$ej
%mierci, w rzeczywisto%ci nieistniej"ce. W gr# wchodz" jedynie takie stany
chorobowe, które w %wietle zasad wiedzy lekarskiej lub do%wiadczenia yciowego mog" spowodowa! rych$y zgon. Ustalaj"c istnienie obawy rych$ej
%mierci spadkodawcy, nale y przy tym uwzgl#dni! indywidualne w$a%ciwo%ci
organizmu chorego, np. stan odporno%ci oraz jego wiek. Odst"pienie od
wymogu obiektywnego charakteru obawy rych$ej %mierci spadkodawcy nie
znajduje uzasadnienia ani w sformu$owaniu art. 952 par. 1 Kodeksu cywilnego, ani w charakterze testamentu ustnego. Tym bardziej e, jak wskazano,
obawa rych$ej %mierci jest samodzieln" przes$ank" sporz"dzenia testamentu
ustnego - nie musi jej towarzyszy! niemo liwo%! lub znaczne utrudnienie
w skorzystaniu z formy zwyk$ej testamentu. Podobnie stanowisko wyrazi$
S"d Najwy szy w postanowieniu z dnia 18.04.2002 r. (II CKN 15/007)
stwierdzaj"c, i istniej"ca u spadkodawcy obawa rych$ej %mierci w chwili
sporz"dzenia testamentu musi by! oparta na okoliczno%ciach j" uzasadniaj"cych, a przede wszystkim - umotywowana stanem zdrowia spadkodawcy,
ocenianym z punktu widzenia wiedzy medycznej.
Do drugiej grupy orzecze& zaliczy! nale y uchwa$# S"du Najwy szego z dnia 7.01.1992 r. (III CZP 135/918), w której SN stwierdza, i obawa
rych$ej %mierci spadkodawcy istnieje nie tylko wtedy, gdy jego stan zdrowia
w chwili sporz"dzania testamentu sam przez si# lub w powi"zaniu z innymi
okoliczno%ciami, jak z podesz$ym wiekiem albo z przewlek$ym schorzeniem,
czyni$ t# obaw# realn" w %wietle do%wiadczenia yciowego, a zw$aszcza
wiedzy lekarskiej, lecz tak e w sytuacji jedynie subiektywnego przekonania
spadkodawcy co do rych$ego jego zgonu.
Do trzeciej grupy orzecze&, a wi#c orzecze& zwracaj"cych uwag#
zarówno na aspekt obiektywny, jak i subiektywny, istnienia obawy rych$ej
6
LEX nr 146434.
LEX nr 55102.
8
OSP 1993/1/4.
7
ZN nr 81
Seria: Administracja i Zarz"dzanie (8)2009
146
M. Krawczyk
%mierci, nale y zaliczy! orzeczenie z dnia 28.03.2000 r. (II CKN 875/989),
w którym S"d Najwy szy stwierdzi$, i wymagane dla wa no%ci testamentu
ustnego istnienie obawy rych$ej %mierci jest spe$nione szczególnie wówczas,
gdy subiektywne przekonanie spadkodawcy w tym przedmiocie oparte jest
na uzasadniaj"cych je okoliczno%ciach. Podobne stanowisko zaj"$ S"d Najwy szy w postanowieniu z dnia 24.03.2000 r. (I CKN 485/9810) stwierdzaj"c,
i obok obiektywnych przes$anek zagro enia ycia powinny by! brane pod
uwag# przes$anki subiektywne, oznaczaj"ce przekonanie testatora o takim
zagro eniu.
Charakteryzuj"c istnienie przes$anek uzasadniaj"cych sporz"dzenie
testamentu ustnego warto wspomnie! tak e o poni szych orzeczenia na%wietlaj"cych t# problematyk#.
Poj#cie obawy rych$ej %mierci spadkodawcy, jak zauwa y$ S"d Najwy szy w postanowieniu z dnia 15.04.2003 r. (V CK 9/0211), jako przes$anka
wa no%ci testamentu szczególnego, jakim jest testament ustny, powinno by!
rozumiane %ci%le. Sam fakt %mierci spadkodawcy w krótkim czasie po sporz"dzeniu testamentu nie jest wystarczaj"cy do stwierdzenia istnienia obawy
rych$ej %mierci w chwili sporz"dzania testamentu. Obawa rych$ej %mierci
niew"tpliwie zachodzi, gdy na skutek nag$ego zdarzenia (np. wypadku komunikacyjnego, zawa$u serca, itp.) stan zdrowia spadkodawcy oceniany
obiektywnie uzasadnia jego przekonanie o rych$ej %mierci. Tak te nale y
oceni! sytuacj#, gdy w razie przewlek$ej, d$ugotrwa$ej choroby nast"pi nag$e
pogorszenie stanu zdrowia, mog"ce uzasadnia! ocen#, e w jego wyniku
niebawem mo e nast"pi! %mier!. Inaczej jest jednak, gdy rozwój trwaj"cej
od pewnego czasu choroby jest w miar# równomierny.
Z kolei przekonanie spadkodawcy o rych$ej %mierci mo e uzasadnia! ka da przyczyna (z$y stan zdrowia, podesz$y wiek, znajdowanie si#
w sytuacji zagra aj"cej bezpo%rednio yciu), która w %wietle aktualnej wiedzy i do%wiadczenia yciowego, przy uwzgl#dnieniu indywidualnych w$a%ciwo%ci organizmu spadkodawcy, mo e by! przyczyn" jego bliskiej %mierci.
Nie mo na bowiem ca$kowicie pomija! „przeczucia %mierci”, mimo e nie
mo na go w pe$ni racjonalnie wyja%ni!. Obawa rych$ej %mierci zachodzi take wówczas, je eli po sporz"dzeniu testamentu okaza$o si#, e okoliczno%ci
uzasadniaj"ce przekonanie spadkodawcy o jego bliskiej %mierci w rzeczywisto%ci nie zachodzi$y. Obawa ta musi istnie! w chwili sporz"dzania testamentu (postanowienie SN z dnia 8.02.2006 r., II CSK 128/0512). Jednak e
testament ustny sporz"dzony w warunkach zamiaru samobójczego nie mo e
by! uznany za sporz"dzony w okoliczno%ciach uzasadniaj"cych obaw# rych$ej %mierci (postanowienie SN z dnia 20.11.2003 r., III CK 7/0213).
Drug" przes$ank" pozwalaj"c" na sporz"dzenie testamentu ustnego
jest istnienie szczególnych okoliczno%ci, wskutek których zachowanie zwy9
LEX nr 5087.
LEX nr 50850.
11
LEX nr 146432.
12
LEX nr 192038.
13
OSNC 2005/1/7.
10
Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009
ZN nr 81
Testament ustny w !wietle regulacji kodeksowej…
147
k$ej formy testamentu jest niemo liwe lub znacznie utrudnione. Niemniej jednak okoliczno%ci uniemo liwiaj"ce lub znacznie utrudniaj"ce skorzystanie ze
zwyk$ej formy testamentu nie zosta$y wyliczone nawet przyk$adowo. Nale y
zatem przyj"!, e chodzi o okoliczno%ci niecodzienne, odbiegaj"ce od normalnego stanu rzeczy. Mog" to by! rozmaite zdarzenia, takie jak np. powód', przerwanie komunikacji, epidemia, a wi#c maj"ce charakter obiektywny. Mog" to by! tak e okoliczno%ci wywo$ane przyczynami le "cymi po
stronie spadkodawcy, a wi#c maj"ce charakter subiektywny14. Wyst#puj"ce
okoliczno%ci o charakterze szczególnym musz" uniemo liwia! lub znacznie
utrudnia! skorzystanie ze zwyk$ej formy testamentu. Taka sytuacja ma miejsce wtedy, gdy spadkodawca nie jest w stanie uda! si# do osoby urz#dowej
uprawnionej do przyj#cia o%wiadczenia w trybie art. 951 lub do notariusza,
osób tych nie mo na tak e przywo$a!, a testator nie jest w stanie sporz"dzi!
testamentu holograficznego. Ocena, czy i w jakim stopniu istniej" trudno%ci
w sporz"dzeniu testamentu zwyk$ego, powinna by! dokonywana przy
uwzgl#dnieniu mo liwo%ci samego testatora. Fakt, e osoby trzecie (krewni,
znajomi) maj" mo liwo%!, po pokonaniu pewnych trudno%ci, stworzenia warunków, w których testator móg$by sporz"dzi! testament zwyk$y, nie powoduje automatycznie niewa no%ci testamentu ustnego15.
Niezwykle istotnym zagadnieniem dotycz"cym istnienia okoliczno%ci
szczególnych, które uzasadniaj" mo liwo%! sporz"dzenia skutecznego testamentu ustnego, jest przyj#cie w orzecznictwie S"du Najwy szego, i niedope$nienie wszystkich wymaga& niezb#dnych do sporz"dzenia testamentu
urz#dowego (allograficznego)16 mo e by! uznane za tak" okoliczno%!
szczególn". W kluczowej uchwale z dnia 22.03.1971 r. (III CZP 91/7017)
S"d Najwy szy stwierdzi$, i niewa no%! testamentu przewidzianego
w art. 951 k.c. (tj. testamentu urz#dowego, zwanego te testamentem allograficznym), spowodowana niezachowaniem obowi"zuj"cego przepisu prawa, mo e by! uznana za okoliczno%! szczególn" w rozumieniu o%wiadczenia ostatniej woli z$o onego przez spadkodawc# jako testamentu ustnego.
Z kolei w uchwale z dnia 09.02.1981 r. (III CZP 68/8018) SN stwierdzi$, e
niewa no%! testamentu urz#dowego (allograficznego) spowodowana mylnym wyobra eniem spadkodawcy, e o%wiadczy$ on sw" ostatni" wol# wobec funkcjonariusza upowa nionego do wspó$dzia$ania w sporz"dzaniu tego
testamentu, mo e by! uznana za szczególn" okoliczno%! w rozumieniu
14
E. Skowro&ska-Bocian.; Komentarz…, teza 12 do art. 952.
Tam e, teza 13 do art. 952.
16
Testament urz#dowy, zwany te testamentem allograficznym, sporz"dza si# w ten sposób, i
spadkobierca, w obecno%ci dwóch %wiadków o%wiadcza swoj" ostatni" wol# ustnie wobec wójta
(burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marsza$ka województwa, sekretarza powiatu albo
gminy lub kierownika urz#du stanu cywilnego. O%wiadczenie spadkodawcy spisuje si# w protokole z podaniem daty jego sporz"dzenia. Protokó$ odczytuje si# spadkodawcy w obecno%ci
%wiadków. Protokó$ powinien by! podpisany przez spadkodawc#, przez osob#, wobec której
wola zosta$a o%wiadczona, oraz przez %wiadków. Je eli spadkodawca nie mo e podpisa! protoko$u, nale y to zaznaczy! w protokole ze wskazaniem przyczyn braku podpisu. Jednak e
osoby g$uche lub nieme nie mog" sporz"dzi! testamentu w ten sposób (zob. art. 951 k.c.).
17
OSNC 1971/10/168.
18
OSNC 1981/6/103.
15
ZN nr 81
Seria: Administracja i Zarz"dzanie (8)2009
148
M. Krawczyk
art. 952 par. 1 k.c., uzasadniaj"c" potraktowanie o%wiadczenia ostatniej woli
spadkodawcy jako testamentu ustnego z art. 952 k.c. Natomiast w uchwale
z dnia 22.03.1982 r. (III CZP 5/8219) SN orzek$, i niewa no%! testamentu
przewidzianego w art. 951 k.c. spowodowana mylnym wyobra eniem spadkodawcy, który o%wiadczy$ sw" ostatni" wol# wobec so$tysa, e so$tys jest
osob" powo$an" do przyj#cia takiego o%wiadczenia, mo e by! uznana za
szczególn" okoliczno%! w rozumieniu art. 952 par. 1 k.c., wskutek której zachowanie zwyk$ej formy testamentu jest niemo liwe lub bardzo utrudnione.
Jak zauwa a E. Skowro&ska-Bocian, zaprezentowane powy ej orzecznictwo
S"du Najwy szego spotka$o si# z nader zró nicowanym przyj#ciem w doktrynie, od zdecydowanej krytyki po cz#%ciow" lub ca$kowit" aprobat#. Stanowisko S"du Najwy szego nale y co do zasady podzieli!. Jednak e zakres
dokonywanej konwersji powinien by! ograniczony. Nie mo e stanowi! zasady uznawanie za okoliczno%! szczególn", uzasadniaj"c" sporz"dzenie testamentu ustnego, zg$oszenie si# przez spadkodawc# do osoby nieuprawnionej do odebrania o%wiadczenia przy sporz"dzaniu testamentu
allograficznego. Natomiast sytuacj#, w której podmiot uprawniony do przyj#cia takiego o%wiadczenia nie dope$nia innych formalno%ci przewidzianych
w art. 951, stanowi jedn" z okoliczno%ci szczególnych przewidzianych w art.
952 par. 1. Okoliczno%ci" szczególn" b#dzie przyk$adowo przyj#cia o%wiadczenia spadkodawcy przy testamencie allograficznym przez sekretarza gminy, a wi#c osob" uprawnion", ale skazanego za fa$szywe zeznania, co poci"ga za sob" skutek w postaci niewa no%ci sporz"dzonego testamentu
(art. 956 pkt 5 w zw. z art. 958)20.
Kolejnym niezb#dnym warunkiem sporz"dzenia skutecznego testamentu ustnego jest z$o enie przez testatora swego o%wiadczenia w obecno%ci co najmniej trzech %wiadków. Stosownie do art. 956 Kodeksu cywilnego
%wiadkiem przy sporz"dzeniu testamentu nie mo e by! osoba, która nie ma
pe$nej zdolno%ci do czynno%ci prawnych, osoba niewidoma, g$ucha lub niema, osoba nieumiej"ca czyta! i pisa!, osoba, która nie w$ada j#zykiem,
w którym spadkodawca o%wiadcza swoj" wol# oraz osoba skazana prawomocnie wyrokiem s"dowym za sk$adanie fa$szywych zezna&. Na mocy
art. 957 Kodeksu cywilnego %wiadkiem nie mo e by! tak e osoba, dla której
w testamencie zosta$a przewidziana jakakolwiek korzy%!. Nie mog" by! równie %wiadkami: ma$ onek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego
i drugiego stopnia oraz osoby pozostaj"ce z ni" w stosunku przysposobienia.
O%wiadczenie testatora musi by! z$o one zatem w obecno%ci co
najmniej trzech %wiadków. (wiadków tych mo e by! wi#cej, gdy przepis
okre%la jedynie minimaln" ich liczb#. Niewa ny jest jednak testament, je eli
o%wiadczenie z$o one zosta$o wobec trzech %wiadków, z których jeden nie
umia$ czyta! i pisa!21.
19
OSNC 1982/8-9/117.
E. Skowro&ska-Bocian.; Komentarz…, teza 16 do art. 952.
21
Tam e, teza 21 do art. 952.
20
Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009
ZN nr 81
Testament ustny w !wietle regulacji kodeksowej…
149
Ponadto, stosownie do orzeczenia S"du Najwy szego z dnia
29.01.1999 r. (I CKN 999/9722) nie mo e by! %wiadkiem testamentu osoba
przypadkowo obecna podczas sk$adania o%wiadczenia przez testatora, do
której o%wiadczenie nie by$o kierowane. Podobny pogl"d wyrazi$ S"d Najwy szy w orzeczeniu z dnia 14.07.2005 r. (III CK 688/0423), podnosz"c, i
nie mo e by! uwa ana za %wiadka testamentu ustnego, w rozumieniu
art. 952 i 957 k.c. osoba, która wprawdzie by$a obecna podczas sk$adania
o%wiadczenia przez spadkodawc#, ale do której spadkodawca tego o%wiadczenia nie kierowa$, nie traktuj"c jej jako %wiadka. Natomiast w orzeczeniu
z dnia 13.06.2000 r. (V CKN 67/0024) S"d Najwy szy stwierdzi$, i nie jest
istotna okoliczno%!, czy testator dan" osob# zaprosi$ lub przywo$a$ specjalnie w charakterze %wiadka. Mo e nim by! tak e osoba, która przypadkowo
przebywa$a w domu testatora. Decyzja o tym, czy dana osoba ma by!
%wiadkiem, zale y wy$"cznie od testatora, a nie od danej osoby. Staje si#
wi#c ona %wiadkiem przez fakt, e testator w jej obecno%ci podaje jej w$a%nie
do wiadomo%ci swoj" wol#, któr" ona przyjmuje. W orzecznictwie podkre%la
si# tak e, e %wiadek powinien wyrazi! zgod# na pe$nienie tej roli. Nie jest
zatem %wiadkiem testamentu ustnego osoba obecna w trakcie sk$adania
o%wiadczenia przez spadkodawc#, je eli odmówi$a ona pe$nienia takiej roli25.
Innym koniecznym elementem skuteczno%ci i wa no%ci testamentu
ustnego jest prawid$owe stwierdzenie jego tre%ci. Zgodnie z paragrafem 2 i 3
art. 952 Kodeksu cywilnego stwierdzenie takie mo e nast"pi! albo przez
spisanie tre%ci o%wiadczenia (przez jednego ze %wiadków lub osob# trzeci")
przed up$ywem roku od jego z$o enia (z podaniem miejsca i daty z$o enia
takiego o%wiadczenia oraz miejsca i daty sporz"dzenia pisma), albo w drodze zgodnych zezna& %wiadków z$o onych przed s"dem w ci"gu sze%ciu
miesi#cy od dnia otwarcia spadku.
Je%li chodzi o stwierdzenie tre%ci testamentu ustnego poprzez spisanie o%wiadczenia spadkodawcy i jego podpisania przez spadkodawc#
i dwóch %wiadków albo wszystkich %wiadków, nale y wskaza!, co nast#puje.
Pismo podpisuje spadkodawca i dwaj %wiadkowie lub wszyscy %wiadkowie.
Je eli spadkodawca yje i jest w stanie podpisa! pismo zawieraj"ce jego testament ustny, wystarcz" podpisy dwóch %wiadków. Je eli natomiast spadkodawca nie jest w stanie z$o y! podpisu (np. jest nieprzytomny lub sparaliowany) albo je eli tre%! testamentu spisana zosta$a po %mierci
spadkodawcy, podpisy sk$adaj" wszyscy %wiadkowie. Je eli przy sk$adaniu
o%wiadczenia przez spadkodawc# obecnych by$o np. pi#ciu %wiadków, konieczne jest podpisanie pisma przez nich wszystkich. Z$o enie w takiej sytuacji podpisów tylko przez np. trzech %wiadków, powoduje, e tre%! testamentu nie zostaje stwierdzona w nale yty sposób. Podpisy z$o one na
dokumencie powinny zawiera! imi# i nazwisko, a co najmniej nazwisko podpisuj"cego. Dotyczy to zarówno spadkodawcy, je eli sk$ada swój podpis, jak
22
LEX nr 393851.
LEX nr 380963.
LEX nr 5258.
25
E. Skowro&ska-Bocian; Komentarz…, teza 22 do art. 952.
23
24
ZN nr 81
Seria: Administracja i Zarz"dzanie (8)2009
150
M. Krawczyk
i %wiadków. Ze wzgl#du na charakter pisma, pod którym sk$adane s" podpisy, niedopuszczalne jest umieszczenie np. samego imienia. W takiej sytuacji
brak jest podpisu spadkodawcy lub %wiadka, co mo e doprowadzi! do bezskuteczno%ci stwierdzenia tre%ci testamentu ustnego. Je eli jednak np. testator umie%ci$ jedynie swoje imi#, ale pod pismem znajduj" si# podpisy
wszystkich %wiadków testamentu ustnego, jego tre%! zosta$a stwierdzona
zgodnie z wymaganiami art. 952 par. 226.
Warto przywo$a! te nast#puj"ce orzeczenia S"du Najwy szego
odnosz"ce si# do spisania o%wiadczenia ostatniej woli spadkodawcy. I tak,
w orzeczeniu z dnia 17.09.2003 r. (II CK 20/0227) SN stwierdzi$, i przez
prawid$owe sporz"dzenie protoko$u testamentu ustnego nale y rozumie! jego prawid$owo%! zarówno od strony formalnej (zachowanie terminu rocznego, podanie miejsca i daty o%wiadczenia oraz miejsca i daty sporz"dzenia
pisma, z$o enie wymaganych podpisów), jak i materialnej (jasno%! tre%ci,
zgodno%! tre%ci pisma z o%wiadczeniem woli testatora). W orzeczeniu z dnia
21.05.2003 r. (IV CKN 174/0128) SN natomiast zauwa y$, i sporz"dzone
w trybie art. 952 par. 2 k.c. pismo stwierdzaj"ce tre%! testamentu jest dokumentem prywatnym i stosownie do art. 245 k.p.c. w zw. z art. 952 par. 2 k.c.
stanowi dowód, e spadkodawca z$o y$ o%wiadczenie woli zawarte w tym pi%mie, cho!by spadkodawca go nie podpisa$. Dopuszczalny przeto jest dowód przeciwny. W szczególno%ci wolno prowadzi! dowód, e spadkodawca
nie z$o y$ o%wiadczenia woli zawartego w tym pi%mie. W postanowieniu
z dnia 23.12.1975 r. (III CRN 343/7529) SN stwierdzi$ za%, i spisanie przez
%wiadków testamentu ustnego jego tre%ci w dwóch pismach, z których drugie
stanowi uzupe$nienie pierwszego pisma przez wskazanie daty i miejsca sporz"dzenia pierwszego pisma, nie narusza przepisu art. 952 par. 2 k.c., je eli
oba pisma zosta$y sporz"dzone w terminie przewidzianym w wymienionym
przepisie. Natomiast w postanowieniu z dnia 21.01.1997 r. (II CKN 15/9630)
SN orzek$, e nie jest wy$"czona dopuszczalno%! u ycia - do sporz"dzenia
dokumentu przewidzianego w par. 2 art. 952 k.c. - pisma przygotowanego
przed z$o eniem o%wiadczenia ostatniej woli w warunkach z par. 1
art. 952 k.c., je%li tre%! tego pisma, co do osoby spadkodawcy i spadkobiercy oraz rozrz"dzenia spadkiem, jest identyczna z o%wiadczeniem spadkodawcy, a pismo to sporz"dzone zosta$o na wyra'ne yczenie spadkodawcy
lub przez niego podyktowane.
Warto w tym miejscu wspomnie!, i zagubienie dokumentu stwierdzaj"cego tre%! testamentu ustnego niekoniecznie powodowa! musi bezskuteczno%! testamentu ustnego. W uchwa$a z dnia 13.11.1992 r. (III CZP
120/9231) SN stwierdzi$ bowiem, i w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku
dopuszczalne jest ustalenie tre%ci pisma stwierdzaj"cego tre%! zaginionego
lub zniszczonego testamentu ustnego, i to nawet tak e po up$ywie terminów
26
Tam e, teza 26 i 27 do ar. 952.
LEX nr 146456.
28
LEX nr 146434.
29
LEX nr 7785.
30
OSP 1998/3/59.
31
OSNC 1993/3/26.
27
Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009
ZN nr 81
Testament ustny w !wietle regulacji kodeksowej…
151
okre%lonych w art. 952 par. 2 i 3. Niemniej jednak we wcze%niejszej uchwale
z dnia 14.11.1991 r. (III CZP 113/9132) SN co prawda dopu%ci$ mo liwo%!
ustalenia tre%ci pisma stwierdzaj"cego tre%! testamentu ustnego, ale tylko
w zawitym terminie przewidzianym w art. 952 par. 3 k.c.
Je%li za% chodzi o osob# uprawnion" do spisania tre%ci testamentu
ustnego, to w orzeczeniu z dnia 12.01.2005 r. (I CK 449/0433) SN podniós$,
i u yte w przepisie art. 952 par. 2 k.c. poj#cie „osoba trzecia” powinno by!
rozumiane jako „osoba niezainteresowan"”, „postronna”. Oznacza to, e spisa! ustne o%wiadczenie spadkodawcy zawieraj"ce jego ostatni" wol# mo e
osoba niezainteresowana tre%ci" dokonanego przeze& rozrz"dzenia. Z grona osób, które czynno%ci tej mog" dokona!, wyeliminowane wi#c - jako osoby zainteresowane - s" zarówno osoby, które same uzyskuj" ze spadku jak"kolwiek korzy%! (jako powo$ane do dziedziczenia, zapisobiercy,
beneficjariusze polecenia), jak i osoby, których najbli si tak" korzy%! otrzymuj". Ze wzgl#du na sytuacj# osoby sporz"dzaj"cej pismo stwierdzaj"ce
tre%! testamentu ustnego, porównywaln" z sytuacj" %wiadka testamentu,
granice owego zainteresowania wyznacza stosowany w drodze analogii art.
957 k.c. Tak wi#c osob" trzeci" w rozumieniu art. 952 par. 2 k.c. nie jest
ma$ onek osoby, która zosta$a powo$ana do spadku w testamencie ustnym.
Osob" tak" nie jest te inny krewny pierwszego stopnia tej osoby. Identyczne stanowisko zosta$o wyra one w orzeczeniu SN z dnia 14.07.2005 r.
(III CK 688/0434), gdzie stwierdzono, i osob" trzeci", w rozumieniu art. 952
par. 2 k.c., nie jest osoba, dla której w testamencie zosta$a przewidziana
jakakolwiek korzy%!, jak równie osoby jej bliskie, wskazane w art. 957
par. 1 k.c., który ma zastosowanie w drodze analogii. Nie jest zatem osob"
trzeci", w rozumieniu art. 952 par. 2 k.c., matka spadkobiercy, który na podstawie testamentu ustnego zosta$ powo$any do dziedziczenia. Niemniej jednak wcze%niejsze orzeczenia S"du Najwy szego dopuszcza$y, aby tre%! testamentu ustnego zosta$a spisana przez spadkobierc# lub osob#, dla której
zosta$a przewidziana w testamencie korzy%! maj"tkowa albo osoby im bliskie. I tak, w orzeczeniu z dnia 10.10.2000 r. (V CKN 970/0035) S"d Najwy szy stwierdzi$, i art. 952 par. 2 k.c. nie wy$"cza mo liwo%ci spisania tre%ci
testamentu ustnego przez spadkobierc# w tym testamencie ustanowionego,
je eli zostan" spe$nione pozosta$e wymagania przewidziane przez ten przepis. Wcze%niej podobny pogl"d zosta$ wyra ony w wyroku SN z dnia
10.01.1991 r. (III CZP 74/9036), gdzie SN uzna$, i skuteczne jest stwierdzenie tre%ci testamentu ustnego w trybie art. 952 par. 2 k.c. tak e w przypadku,
gdy o%wiadczenie woli spadkodawcy zosta$o spisane przez osob# trzeci",
dla której przewidziana zosta$a w testamencie korzy%! maj"tkowa, za%
w uchwale z dnia 22.03.1989 r. (III CZP 22/8937) SN zadeklarowa$, i spisanie tre%ci testamentu ustnego przez osob# trzeci", której ma$ onek zosta$
32
OSP 1992/6/128.
LEX nr 194127.
34
LEX nr 380963.
35
OSP 2001/11/161.
36
OSNC 1991/7/84.
37
OSNC 1990/2/31.
33
ZN nr 81
Seria: Administracja i Zarz"dzanie (8)2009
152
M. Krawczyk
powo$any do dziedziczenia, nie powoduje bezskuteczno%ci stwierdzonej tre%ci testamentu.
Wymaganiu podania na pi%mie, stwierdzaj"cym tre%! testamentu
ustnego, daty o%wiadczenia spadkodawcy czyni zado%! nie tylko cyfrowe
oznaczenie dnia miesi"ca, lecz równie okre%lenie go w tym pi%mie w sposób pozwalaj"cy na nie budz"ce w"tpliwo%ci ustalenie daty z$o enia o%wiadczenia (wyrok SN z dnia 28.11.1969 r., III CZP 87/6938).
Na zako&czenie rozwa a& dotycz"cych stwierdzenia tre%ci testamentu ustnego w trybie art. 952 par. 2 k.c. nale y wspomnie! o uchwale SN
z dnia 13.02.1980 r. (III CZP 69/7939), która jednoznacznie rozstrzygn#$a istniej"ce do tego czasu w"tpliwo%ci, dotycz"ce mo liwo%ci stwierdzenia tre%ci
testamentu w tym trybie, po %mierci spadkodawcy. Przywo$ana uchwa$a tak"
mo liwo%! dopu%ci$a.
Drugim, alternatywnym, sposobem stwierdzenia tre%ci testamentu
ustnego s" zgodne zeznania trzech %wiadków lub co najmniej dwóch (gdy
przes$uchanie jednego ze %wiadków nie jest mo liwe lub napotyka trudne do
przezwyci# enia przeszkody) z$o one przed s"dem w ci"gu sze%ciu miesi#cy od dnia otwarcia spadku. Niemniej jednak pami#ta! nale y, i prawid$owe spisanie tre%ci testamentu ustnego wyklucza mo liwo%! stwierdzenia tre%ci testamentu w trybie art. 952 par. 3 k.c. Tak" te tez# zawar$ SN
w orzeczeniu z dnia 17.09.2003 r. (II CK 20/0240) stwierdzaj"c, i w razie
sporz"dzenia prawid$owego, to jest zgodnego z wymaganiami art. 952
par. 2 k.c., pisma, przes$uchanie %wiadków przewidziane w art. 952 par. 3
k.c. oraz w art. 662 k.p.c. jest nie tylko zb#dne, ale i niedopuszczalne.
Warto pami#ta!, i zgodnie z art. 952 par. 3 k.c. %wiadkowie testamentu ustnego nie mog" zosta! przes$uchani po up$ywie sze%ciu miesi#cy
od otwarcia spadku (zob. tak e wyrok SN z dnia 13.05.2003 r., V CKN
186/0141). W orzeczenie z dnia 14.12.2000 r. (I CKN 668/0042) SN stwierdzi$
jednak, i termin okre%lony w art. 952 par. 3 k.c. jest zachowany tak e wtedy, gdy wniosek o przes$uchanie %wiadków zosta$ z$o ony w sprawie
o stwierdzenie nabycia spadku (nawet gdyby faktyczne przes$uchanie %wiadków przez s"d odby$o si# ju po up$ywie sze%ciu miesi#cy od %mierci spadkodawcy). Wcze%niej, podobne stanowisko SN zosta$o wyra one w uchwale
SN z dnia 3.10.1969 r. (III CZP 75/6943) oraz w wyroku z dnia 27.06.1969 r.
(III CZP 31/6944).
Tre%! testamentu ustnego ustala si# na podstawie zezna& w zasadzie wszystkich %wiadków. Je eli jednak, jak ju wspomniano wy ej, przes$uchanie jednego ze %wiadków napotyka trudne do przezwyci# enia przeszkody lub jest niemo liwe, s"d mo e poprzesta! na zgodnych zeznaniach
dwóch %wiadków. Je eli jednak sk$adaniu o%wiadczenia przez spadkodawc#
38
OSNC 1970/6/106.
OSNC 1980/91/154.
LEX nr 146456.
41
OSNC 2004/7-8/121.
42
OSNC 2001/10/151.
43
LEX nr 6574.
44
OSNC 1970/2/23.
39
40
Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009
ZN nr 81
Testament ustny w !wietle regulacji kodeksowej…
153
towarzyszy$o wi#cej ni trzech %wiadków, s"d mo e zrezygnowa! z przes$uchania jednego tylko %wiadka. Musi jednak przes$ucha! wszystkich pozosta$ych i ustali! tre%! testamentu na podstawie zgodnych ich zezna&45. Niemniej
jednak przewidziane w przepisie art. 952 par. 3 k.c. wymaganie zgodno%ci
z$o onych przed s"dem zezna& %wiadków dotyczy jedynie samej tre%ci testamentu ustnego. Natomiast rozbie ne zeznania %wiadków takiego testamentu dotycz"ce innych okoliczno%ci faktycznych s"d ocenia w sposób
okre%lony w art. 233 par. 1 k.p.c. (zob. postanowienie SN z dnia 25.03.
1974 r. w sprawie III CRN 5/7446).
Na zako&czenie rozwa a& dotycz"cych prawnych wymogów sporz"dzenia testamentu ustnego nale y stwierdzi!, i w praktyce nierzadko
dochodzi do sytuacji, gdy testament ustny jest wa ny, ale bezskuteczny. Ma
to miejsce w sytuacji, gdy spadkodawca z$o y$ o%wiadczenie swojej ostatniej
woli, zarówno w okoliczno%ciach uzasadniaj"cych skorzystanie z instytucji
testamentu ustnego, jak i w obecno%ci wymaganej liczby uprawnionych
%wiadków, lecz nie nast"pi$o skuteczne stwierdzenie tre%ci testamentu ustnego, b"d' to w trybie par. 2, b"d' par. 3 art. 952 k.c.
Akty prawne
Ustawa - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., nr 16, poz. 93 z pó'n. zm).
Literatura
El bieta Skowro&ska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi$ga
czwarta. Spadki, Warszawa 2005.
El bieta Skowro&ska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 1997.
Inne $ród a
Biuletyn „Orzecznictwo S"du Najwy szego” (OSNC).
Internetowa Baza Informacji Prawniczej „LEX”.
45
46
E. Skowro&ska-Bocian, Komentarz…, teza 39 do art. 952.
OSNC 1975/3/42.
ZN nr 81
Seria: Administracja i Zarz"dzanie (8)2009
154
Seria: Administracja i Zarz dzanie (8)2009
M. Krawczyk
ZN nr 81