Beata Glinka - Uniwersytet Warszawski
Transkrypt
Beata Glinka - Uniwersytet Warszawski
młodzi przedsiębiorcy vol. 10, nr 1 (36), t. 2 vol. 10, nr 1(36), t. 2 młodzi przedsiębiorcy Probl Zarz 1 t 2-12 okl.indd 1 wiosna 2012 5/9/12 2:01 PM vol. 10, nr 1 (36), t. 2 młodzi przedsiębiorcy wiosna 2012 Wydział Zarządzania Uniwersytet Warszawski ISSN 1644-9584 Redakcja dr hab. prof. UW Beata Glinka, dr hab. Przemysław Hensel Redaktorzy dr hab. prof. UW Beata Glinka, tematyczni dr hab. Jacek Pasieczny Koordynacja wydania mgr Magdalena Kubów Redaktor statystyczny dr hab. prof. UW Jerzy Wierzbiński Recenzenci dr Adam Chmielewski dr hab. prof. UW Beata Glinka dr Svetlana Gudkova dr hab. Jacek Pasieczny dr Anna Pawłowska dr Marcin Żemigała Redakcja językowa mgr Monika Sikorska, mgr Amelia Wydra Sekretarz redakcji mgr Anita Sosnowska Rada Programowa prof. Bernard Arogyaswamy (Le Moyne College, NY) prof. dr hab. Ryszard Borowiecki (Uniwersytet Ekonomiczny, Kraków) prof. Lothar Cerny (Cologne University of Applied Sciences) prof. Barbara Czarniawska (Gothenburg Research Institute, Uniwersytet w Göteborgu) prof. dr hab. Marian Gorynia (Uniwersytet Ekonomiczny, Poznań) prof. dr hab. Stefan Kwiatkowski (Wydział Zarządzania, UW) prof. dr hab. Krzysztof Konecki (Instytut Socjologii, Uniwersytet Łódzki) prof. dr Slawomir Magala (Rotterdam School of Management, Erasmus University) dr Julian Mahari (BPH Breakthrough Projects Holding AG, Szwajcaria) prof. Jeff Michelman (University of North Florida) prof. dr hab. Alojzy Z. Nowak – przewodniczący (Wydział Zarzadzania, UW) prof. dr hab. Krzysztof Obłój (Wydział Zarzadzania, UW) prof. Patrick O’Sullivan (Grenoble Bussines School, Francja) prof. Rolf Solli (Goteborg University i Gothenburg Research Institute, Szwecja) prof. Victor Starodubrovskij (Międzynarodowy Instytut Zarządzania, Moskwa) prof. Jeff W. Steagall (Weber University, Uthah) prof. dr hab. Andrzej Szumański (Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Jagielloński) prof. Ruth Taplin (University of Leicester) prof. Janine Wedel (SPP, George Mason University) prof. dr hab. Zofia Wysokińska (Instytut Ekonomii, Uniwersytet Łódzki) prof. dr hab. Anna Zielińska-Głębocka (Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański) Adres redakcji Redakcja Problemów Zarządzania, Szturmowa 1/3 pok. A102, 02-678 Warszawa www.pz.wz.uw.edu.pl, [email protected] Wydawca Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW Pismo można zaprenumerować lub nabyć pojedyncze egzemplarze, wysyłając zamówienie na e-mail: [email protected] lub fax: (22) 5534198 z dopiskiem: Wydawnictwo Naukowe WZ. Chęć dokonania prenumeraty można również zgłaszać telefonicznie pod numerem: (22) 5534198. Na zamówieniu złożonym przez instytucję należy podać: nazwę instytucji zamawiającej, adres, numer NIP oraz zgodę na wystawienie faktury bez podpisu odbiorcy. Cena kwartalnika dla prenumeratorów 25 zł (100 zł za rok). Wysyłka niezwłocznie po ukazaniu numeru. Cena prenumeraty zawiera koszt przesyłki. Prenumeratorzy prywatni (nie instytucje) mogą zamawiać kwartalnik wysyłając pieniądze na konto: Uniwersytet Warszawski Wydział Zarządzania, numer konta: 11-116022020000000060848803 z dopiskiem „zapłata za kwartalnik Problemy Zarządzania”. Opracowanie komputerowe, druk i oprawa: Dom Wydawniczy ELIPSA, ul. Inflancka 15/198, 00-189 Warszawa tel./fax 22 635 03 01, 22 635 17 85 e-mail: [email protected], www.elipsa.pl Spis treści Od redaktorów naukowych Beata Glinka, Jacek Pasieczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Artykuły Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać? Tadeusz Oleksyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego Adam Samborski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Bariery współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych Przemysław Dubel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości Jacek Bendkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Wywiad z przedsiębiorcą jako narzędzie w procesie nauczania przedsiębiorczości Svetlana Gudkova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Wykorzystanie metafor w nauczaniu przedsiębiorczości Magdalena Kubów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Postrzeganie polskich i wietnamskich właścicieli firm przez wietnamskich przedsiębiorców mieszkających w Polsce Agnieszka Brzozowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Młodzi w biznesie z perspektywy teorii rozwoju zawodowego. Wyniki badań własnych Anna Pawłowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich uczelni wyższych – wyniki badań Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych i pobudzania aktywności ludzi młodych Dorota Ogrzyńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań Jarosław Korpysa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji społeczno-gospodarczej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II Grzegorz Kida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Contents and Abstracts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 5 – 7 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW Od redaktorów naukowych Oddajemy do Państwa rąk numer kwartalnika poświęcony różnym aspektom działań przedsiębiorczych podejmowanych przez ludzi młodych. O wadze tej tematyki nie trzeba nikogo przekonywać. Przedsiębiorczość, jako przedmiot nauczania, coraz częściej znajduje miejsce w programach studiów – i to nie tylko na kierunkach związanych z zarządzaniem i ekonomią. Liczne są także programy oferujące finansowe lub organizacyjne wsparcie dla młodych osób pragnących rozpocząć własną działalność gospodarczą. Inspiracją do powstania tego tomu była ogólnopolska konferencja naukowa Młodzi Przedsiębiorcy, która w 2011 r. została zorganizowana na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Konferencja cieszyła się dużym zainteresowaniem badaczy, a poruszane tematy wywoływały żywą dyskusję. Skłoniło nas to do zaproszenia uczestników, a także innych osób zaangażowanych w badania i dydaktykę przedsiębiorczości do współtworzenia tego numeru tematycznego. Na numer składają się zarówno artykuły teoretyczne, prezentujące przemyślenia lub koncepcje dydaktyczne Autorów, jak i teksty oparte na badaniach poświęconych uwarunkowaniom i przejawom przedsiębiorczości młodych osób (w tym szczególnie studentów). Zeszyt otwiera artykuł Tadeusza Oleksyna, w którym Autor analizuje przedsiębiorczość jako kategorię złożoną i zastanawia się, w jaki sposób ową przedsiębiorczość można rozwijać. Dwa kolejne teksty poświęcone są finansowaniu działań przedsiębiorczych. Adam Samborski podjął problem finansowania działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego, próbując odpowiedzieć na pytanie o możliwe źródła finansowania takiej działalności. Przemysław Dubel zajął się barierami finansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy UE. Jacek Bendkowski podkreślił w swoim artykule, że jednym z głównych problemów, z jakimi spotykają się młodzi przedsiębiorcy, jest brak praktycznie relewantnej wiedzy na temat ekonomicznych i prawnych aspektów działalności gospodarczej oraz sposobów rozwiązania bieżących problemów. Postulowanym przez Autora rozwiązaniem jest koncepcja „wirtualnej wspólnoty działań”, która odnosi się do procesu grupowego uczenia się ludzi zainteresowanych rozwiązaniem określonego problemu i w tym celu współpracujących ze sobą przez dłuższy czas, w formie wymiany pomysłów, szukania rozwiązań i tworzenia nowej wiedzy w środowisku wirtualnym. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 5 Od redaktorów naukowych Kolejny artykuł poświęcony jest dydaktyce przedsiębiorczości. Jego Autorka Svetlana Gudkova pokazuje, że wywiad z przedsiębiorcą stanowi znakomite narzędzie nauczania przedsiębiorczości, które może być stosowane na różnych kierunkach studiów oraz poziomach nauczania. W artykule przedstawione zostały efekty kształcenia realizowane poprzez zastosowanie w procesie nauczania wywiadów z przedsiębiorcami, a także praktyczne aspekty oraz wskazówki dotyczące sposobu organizacji i przeprowadzania badania przez studentów. Magdalena Kubów również zajęła się problemami dydaktyki, pokazując rolę, jaką w kształtowaniu postaw przedsiębiorczych może odgrywać wykorzystanie metafor. Kolejne artykuły w numerze stanowią przedstawienie wyników badań Autorów, a także wyników prowadzonych przez nich działań dydaktycznych. Agnieszka Brzozowska poświęciła swój tekst analizie postrzegania przez młodych wietnamskich właścicieli firm w Polsce polskich i wietnamskich przedsiębiorców; w opracowaniu opisana jest jedna z części badania dotyczącego przedsiębiorczości młodych Wietnamczyków na terenie Polski. Anna Pawłowska aktywność przedsiębiorczą rozpatruje z perspektywy psychologicznej, na poziomie jednostkowym, a w zaprezentowanym artykule poszukuje czynników, które wpływają na decyzję o podjęciu aktywności przedsiębiorczej. Prezentowane rozważania prowadzą do wniosku, że w celu poszukiwania uwarunkowań zachowań przedsiębiorczych wskazane jest odwołanie się do teorii rozwoju zawodowego, co jest szczególnie istotne w przypadku osób młodych, dla których założenie własnej firmy często jest pierwszym miejscem pracy i zdobywania doświadczenia zawodowego. Zaproponowane podejście zweryfikowane zostało wynikami ilościowych i jakościowych badań własnych. Celem artykułu Renaty Brajer-Marczak i Anny Marciszewskiej jest analiza i ocena postaw oraz zachowań przedsiębiorczych studentów studiów dziennych sześciu wrocławskich uczelni wyższych. Autorki próbują wysunąć wnioski, jak studenci studiów dziennych postrzegają system edukacji w odniesieniu do kreowania postaw przedsiębiorczych oraz jak oceniają swoje szanse jako młodych przedsiębiorców na rynku pracy. Dorota Ogrzyńska analizuje wpływ przedsiębiorczych działań z pasją na pobudzanie aktywności ludzi młodych. W pracy autorka koncentruje się na pasji jako podstawowym czynniku, który motywuje jednostki do zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej i sprzyja angażowaniu się w ambitne przedsięwzięcia. Tekst oparty jest między innymi na własnych projektach badawczych Autorki. Jarosław Korpysa przedstawił analizę postaw przedsiębiorczych młodzieży wsi popegeerowskiej, odwołując się do badań przeprowadzonych w 2009 r. w województwie zachodniopomorskim. Numer zamyka tekst Grzegorza Kidy, w którym Autor zajmuje się problemem kreowania postaw przedsiębiorczych wśród ludzi młodych i na 6 Problemy Zarządzania Od redaktorów naukowych podstawie badań ankietowych przeprowadzonych wśród studentów przedstawia model dydaktyczny nauczania przedsiębiorczości zaocznych studentów zarządzania na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II. Mamy nadzieję, że przedstawione artykuły będą stanowiły interesujące inspiracje do dyskusji, a także badań i praktyki dydaktycznej. Beata Glinka Jacek Pasieczny vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 7 Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 8 – 25 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.1 Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać? Tadeusz Oleksyn Przedsiębiorczości jest kategorią złożoną i wieloznaczną. Jest ona czwartym czynnikiem produkcji, złożoną kompetencja osobistą, procesem, wiąże się z przedsiębiorczym zarządzaniem. Przedsiębiorczymi powinni być nie tylko przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa, ale także pracownicy, kultury i społeczeństwa. Także rozwijanie przedsiębiorczości powinno odbywać się w różnych miejscach i na różnych poziomach. P.F. Drucker twierdził, że przeżywające kryzys państwo dobrobytu (welfare state) prawdopodobnie będzie zastąpione przez społeczeństwo przedsiębiorczości. Jeżeli tak się stanie, będzie to oznaczało konieczność uczenia się przedsiębiorczości w skali masowej. 1. Różne rozumienie przedsiębiorczości Przedsiębiorczość ma kilka znaczeń i wiele wymiarów. 1.1. Przedsiębiorczość jako czwarty czynnik produkcji Przedsiębiorczość została uznana (Marshall 1924) za czwarty czynnik produkcji, obok trzech znanych wcześniej ekonomii klasycznej – kapitału, pracy i ziemi (oraz innych bogactw naturalnych). Miało to znaczenie nie tylko ekonomiczne, ale również etyczne i polityczne. Marksiści twierdzili, że zysk przedsiębiorcy jest wynikiem zawłaszczania przez niego części dochodu należnego robotnikowi. Postrzeganie przedsiębiorczości jako czynnika produkcji oznacza jednak, że przedsiębiorczość spaja i uruchamia kapitał, pracę i bogactwa naturalne; bez przedsiębiorczości byłyby one bezużyteczne. Przedsiębiorca jako taki nie jest złodziejem; jest kreatorem. Zasługuje na zysk, mając pomysł na biznes, będąc zdolnym do podjęcia dużego najczęściej ryzyka i przekucia swej wizji w czyn i realne kształty. Oczywiście, zgodnie z Manifestem z Davos (1973) oraz Minimum etyki biznesu z Caux (1994) (i zdrowym rozsądkiem) powinien dbać o dobro wszystkich interesariuszy, nie zaś jedynie o własne. 8 Problemy Zarządzania Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać? 1.2. Przedsiębiorczość jako złożona kompetencja osobista W potocznym rozumieniu przedsiębiorczym jest człowiek umiejący załatwiać wszystkie sprawy, pełen inicjatywy i energii, pomysłowy, zaradny, rzutki (Nowy słownik języka polskiego 2002: 746). Przedsiębiorczość to złożona kompetencja osobista, na którą składają się: – orientacja biznesowa, a więc zwłaszcza orientacja na klienta i na zysk; – uważność, specyficzne patrzenie na zewnętrzne otoczenie – umiejętność dostrzegania pojawiających się szans; – wyobraźnia, pomysłowość, kreatywność; – umiejętność łączenia „wizjonerstwa” z pragmatyzmem, praktycznością; – umiejętność zaoferowania właściwego produktu; właściwego – znaczy takiego, który znajdzie nabywców i będzie opłacalny dla przedsiębiorcy; – wyczucie czasu, zdolność do podejmowania działań we właściwym czasie (timing); – rzutkość, energia; dynamizm działania; – umiejętność oceny i podejmowania ryzyka; – skuteczność w działaniu i pokonywaniu przeszkód; – dzielność, nieustępliwość, wytrwałość; – umiejętność dotarcia do właściwych ludzi i ich zjednania/pozyskania; – intuicja; – elastyczność; – umiejętność koncentracji na rzeczach najważniejszych; – zapewne jeszcze parę innych. Część spośród wymienionych wyżej kompetencji można uznać za cechy osobowości, a część za wynik doświadczenia i praktycznego działania, a więc za cechy, których można się wyuczyć. Nie wszystkie one muszą wystąpić jednocześnie w znacznym nasileniu w konkretnej osobie człowieka przedsiębiorczego. Jest to raczej mało prawdopodobne. Na ogół wystarczy, gdy wystąpi część z nich. 1.3. Przedsiębiorczość jako proces R.W. Griffin (2002: 730) twierdzi, że „przedsiębiorczość jest procesem organizowania i prowadzenia działalności gospodarczej oraz podejmowania związanego z nią ryzyka”. Jest to definicja bardzo ogólna. Natomiast H.H. Stevenson i J.C. Jarillo uważają, że przedsiębiorczość jest procesem, który ma motywować jednostki do tworzenia wartości dodatkowej. Sądzą też, że przedsiębiorczość należy uznawać za ważny element zarządzania strategicznego (Stevenson i Jarillo 1990). Procesy z reguły przebiegają w czasie i przestrzeni. Przedsiębiorczość ma charakter antycypacyjny w tym sensie, że określony jej potencjał musi być zgromadzony wcześniej, aby mieć określoną siłę sprawczą później. Ten gromadzony wcześniej potencjał to głównie kapitał ludzki – potencjał moż- vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 9 Tadeusz Oleksyn liwości tkwiący w przedsiębiorczych ludziach. Podstawową przestrzenią dla przedsiębiorczości jest przestrzeń zewnętrzna – rynek. 1.4. Przedsiębiorcze zarządzanie Przedsiębiorcze może być zarządzanie. Można je rozumieć jako połączenie ról przedsiębiorcy i menedżera w jednej osobie. Pokazano to niżej na tzw. diagramie Venna, gdzie – znacznie upraszczając, ale i inspirując – eksponuje się przedsiębiorczość jako poszukiwanie okazji, a zarządzanie jako poszukiwanie przewag (rysunek 1). tworzenie wartości przedsiębiorczość jako poszukiwanie okazji zarządzanie jako poszukiwanie przewagi Rys. 1. Diagram Venna. Źródło: R.B. Mellor, G. Coulton, A. Chick, A. Bifulco, N. Mellor i A. Fisher 2011. Przedsiębiorczość, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, s. 19. Po drugie przedsiębiorcze zarządzanie można rozumieć jako zarządzanie zorientowane w sposób szczególny na klientów i ich potrzeby, a także dostosowane do przeprowadzania aktywnego rekonesansu różnego rodzaju innowacji (nie tylko produktowych) – tak aby być zdolnym zarówno do szybkiego zwiększenia podaży, gdy innowacja na rynku „chwyci”, jak też szybkiego wycofania się, gdy okaże się ona chybiona albo też oferowana w niewłaściwym czasie (na przykład za wcześnie). W niektórych przypadkach decyzją optymalną może być założenie działania przez pewien czas ze stratą, w nadziei na zmianę sytuacji na rynku, związaną z konkurencją, oczekiwaniami i gustami klientów, podażą lub popytem, cenami itd. R.B. Mellor twierdzi, że tak rozumiane przedsiębiorcze zarządzanie eksponuje szczególnie takie cechy, jak elastyczność i zwrotność (Mellor i in. 2011). P.F. Drucker rozróżniał trzy pojęcia: przedsiębiorczość rozumianą jako cechy osobowości, „przedsiębiorcze przedsiębiorstwo” i przedsiębiorcze zarządzanie. Sama osobowość nie wystarcza. Równie istotne są zasady i praktyki przedsiębiorczego zarządzania. Jeżeli ich brakuje, to firma najdalej 10 Problemy Zarządzania Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać? w ciągu kilku lat staje się pasywna i patrzy wstecz (Drucker 1992: 185). Uważał też, że przedsiębiorczość nie jest ani „naturalna”, ani „twórcza”. Każda firma, także duża, może być przedsiębiorcza i innowacyjna, może się tego nauczyć. Musi jednak świadomie do tego dążyć, co wymaga wysiłku (Drucker 2002: 480–482). 2. Przedsiębiorcze podmioty Różne podmioty mogą i powinny być przedsiębiorcze. 2.1. Przedsiębiorczy przedsiębiorca Przedsiębiorczy jest (powinien być) przedsiębiorca. W końcu sam termin przedsiębiorczość od niego pochodzi, historycznie to z nim właśnie się wiąże. Można powiedzieć, że każdy autentyczny przedsiębiorca jest przedsiębiorczy, emanuje przedsiębiorczością. W rozumieniu klasycznym przedsiębiorca to człowiek, który jest jednocześnie założycielem firmy, osobiście nią zarządza i sam ponosi pełne ryzyko i odpowiedzialność finansową, związane z jej prowadzaniem. Pierwsi przedsiębiorcy tacy właśnie byli. Później, w miarę wykształcania się coraz większych przedsiębiorstw, nastąpiło porwanie tych więzów i odejście od jedności trzech wymienionych funkcji: kto inny był założycielem, kto inny przedsiębiorstwem zarządzał (coraz powszechniej – wynajęty zawodowy menedżer) i kto inny ponosił ryzyko finansowe (w spółkach akcyjnych – głównie akcjonariusze). Klasyczna jedność funkcji pozostała tylko w podsektorze MSP, też nie całym. W XX wieku przedsiębiorcy stopniowo tracili znaczenie i uznanie na rzecz zawodowych menedżerów – tak dalece, że kapitalizm lat 60., 70. i częściowo 80. był nazywany „kapitalizmem menedżerskim”. W dwóch ostatnich dekadach XX wieku nastąpił jednak renesans przedsiębiorczości i przedsiębiorców w klasycznym rozumieniu. Poprawił się też w wielu krajach lepszy społeczny klimat wokół nich. Jak pisze Tomasz Gruszecki, w Wielkiej Brytanii i innych krajach, w wyniku wielu sukcesów ludzi młodych „zaczynających od niczego”, nastąpiło przełamanie schematu „myślenia klasowego”, że przedsiębiorca to kapitalista, od urodzenia wyposażony w majątek (Gruszecki 1994: 41). Ten renesans był i jest nadal wyraźnie widoczny także – a nawet szczególnie – w Polsce po roku 1989. Ważniejsze kompetencje „przedsiębiorczego przedsiębiorcy” są przedstawione na rysunku 2. Autentyczny przedsiębiorca na ogół działa z pasją i zajmuje się tym – przynajmniej jeśli chodzi o domenę firmy – co go interesuje. Gdy się robi to, co się lubi, gdy ma się pozytywny stosunek do produktów i klientów, człowiek bardziej się angażuje i jest skłonny poświęcić na to bardzo dużo czasu i pracy. Znacznie łatwiej wówczas o sukces. Istotna jest cecha, którą buddyści określają jako uważność, czujna koncentracja (tu – przede wszystkim na świecie zewnętrznym, na rynku), główvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 11 Tadeusz Oleksyn nie pod kątem postrzegania ważnych dla przedsiębiorcy zjawisk i, przede wszystkim, pojawiających się szans. uważność, dostrzeganie szans kreatywność pomysł na biznes ocena i podejmowanie ryzyka pasje i zainteresowania trafne określenie misji i wizji elastyczność intuicja dzielność, nieustępliwość dotarcie do właściwych ludzi i ich zjednanie Rys. 2. Przedsiębiorczy przedsiębiorca. Źródło: opracowanie własne. Kolejną pożądaną kompetencją przedsiębiorcy jest kreatywność. On sam nie musi być ani wynalazcą, ani innowatorem. Kreatywność przedsiębiorcy wyraża się w jego zrozumieniu znaczenia wynalazków i innowacji innych ludzi i odkryciu, że mogą być one z pożytkiem wykorzystane w ich biznesie. Henry Ford nie wynalazł taśmy produkcyjnej, jak to często słyszymy. Wiadomo, że produkcję taśmową stosował pół wieku przed nim Samuel Colt w swojej fabryce rewolwerów1. Zasługą Forda było zrozumienie, że taśma produkcyjna może zrewolucjonizować produkcję samochodów, zapewnić ich produkcję masową po niskich kosztach. W tym leży wielkość Forda, nie zaś w klasie samochodów tej marki, które są może niezłe, ale przecież nie rewelacyjne. Był on naprawdę wielki jako przedsiębiorca, nie jako konstruktor2. Kreatywność przedsiębiorcy jest niezbędna szczególnie, jeśli chodzi o dobry pomysł na biznes. Racją bytu przedsiębiorcy jest produkt, który znajduje dostateczną liczbę nabywców, chcących za niego płacić tyle, aby biznes był opłacalny. Jeżeli ktoś takiego produktu nie ma (i szerzej: jeśli nie ma domeny rokującej szanse na sukces), nie ma czego szukać na rynku. Oczywiście domena dobra dzisiaj nie musi być dobra jutro. Tak więc kreatywność musi być niejako „procesem ciągłym”. Kreatywność przedsiębiorcy nie ogranicza się do produktu czy domeny. Przejawia się także w umiejętności trafnego określenia misji i wizji, strategii, doboru najbliższych współ12 Problemy Zarządzania Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać? pracowników (i zarazem ludzi najważniejszych w firmie), doboru partnerów biznesowych itd. Bardzo ważną kompetencją jest umiejętność oszacowania i podjęcia ryzyka. Na znaczenie czynnika ryzyka w pracy przedsiębiorcy zwracał uwagę twórca pojęcia „przedsiębiorca”, Francuz R. Cantillon. Już w roku 1755 zauważył on, że ryzyko jest immanentną cechą działalności przedsiębiorcy; nie ma przedsiębiorczości wolnej od ryzyka. Ponieważ wielu ludzi odczuwa silną potrzebę bezpieczeństwa, a ryzyko wywołuje w nich stany lękowe, czasami silne, nie wszyscy nadają się na przedsiębiorców już choćby z tego powodu. W prowadzeniu firmy pomaga umiejętne zaprojektowanie misji i wizji. Jeżeli jest to określone merytorycznie dobrze i uczciwie, z chęcią realizacji, pomaga w prowadzeniu firmy: jest czynnikiem integrującym zarządzających i pracowników, motywuje ludzi, zaskarbia sympatię otoczenia. Jednak nie każdy to potrafi – i chce. Jest wiele firm, które nie mają żadnej misji (osiąganie zysków to jeszcze nie misja). W wielu innych to, co jest nazywane misją, jest co najwyżej dewizą i bardzo często ma charakter wyłącznie propagandowy. Dla powodzenia przedsiębiorcy często kluczowa okazuje się zdolność dotarcia do właściwych ludzi i ich zjednania dla swoich planów. Tymi „właściwymi ludźmi” są partnerzy biznesowi (krajowi i zagraniczni), kandydaci na wspólników i najbliższych współpracowników, bankierzy i inni finansiści, wpływowi ludzie w reklamie, mediach itd. Tak więc to ważna kompetencja, wiążąca się z komunikatywnością, wiarygodnością, umiejętnością argumentowania i przekonywania, taktem i cierpliwością, umiejętnością działania o właściwym czasie (timing), czasami też ze sprawnością w negocjacjach. Chodzi nie tylko o dotarcie i zjednanie sobie „właściwych ludzi”, ale także – szerzej – o rozumienie znaczenia i umiejętność kontaktów z innymi ludźmi. Soichiro Honda, założyciel znanej firmy samochodowej, który też sam ją kilkadziesiąt lat prowadził, tak to ujął: „Kiedy spoglądam wstecz na swoje życie, zaczynam doceniać znaczenie kontaktów z innymi ludźmi. Są one ważniejsze, niż wszystkie usprawnienia techniczne. Spotkania pozwalają nam poszerzyć horyzonty, zdobyć tysiące nowych doświadczeń, które inaczej byłyby dla nas niedostępne” (Poissant i Godefroy 1993: 164). Od sukcesu do sukcesu idzie się tylko w „operach mydlanych”. Sukcesy są często poprzedzone długim pasmem niepowodzeń. Aby do nich dotrwać, konieczne są dzielność, odporność psychiczna i nieustępliwość. W biznesie nie wszystko da się policzyć, zoptymalizować, przewidzieć. Ważna jest też intuicja – nie wdając się tu w dywagacje na temat różnych teorii i hipotez, czym ona naprawdę jest. Ostatnią kompetencją spośród wymienionych na rysunku 2 jest elastyczność. Można ją postrzegać jako ważną cechę inteligencji – łącznie ze zdolnością do niezbędnych dostosowań. Niewątpliwie, przedsiębiorca powinien być człowiekiem inteligentnym. Chodzi tu jednak także o konkrety: o elavol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 13 Tadeusz Oleksyn styczność zarówno w stawianiu celów biznesowych, jak też w ścieżkach dojścia, rodzajach i dynamice zmian i wielu innych kwestiach związanych z zarządzaniem, nie tylko strategicznym. Zamiast zakładania celów i planów „punktowo”, lepiej jest przyjąć definicję Carla von Clausewitza. Transponując ja na dziedzinę zarządzania, można by ją wyrazić w słowach: Zarządzanie jest sztuką wyznaczania właściwych celów i uzyskiwania maksimum tego, co uzyskać można w istniejących uwarunkowaniach. Czasami można i warto uzyskać więcej, czasami jednak nie warto się przesadnie upierać, bo koszty osiągnięcia danego celu stają się za wysokie. 2.2. Przedsiębiorczy współpracownik Przedsiębiorczy może być nie tylko przedsiębiorca, ale także jego współpracownik kierownik i pracownik (kierownik jest najczęściej również pracownikiem). Jest o to dużo łatwiej, gdy umiejętnie oraz w dostatecznie szerokiej skali stosuje się koncepcję wewnętrznej przedsiębiorczości (intrapreneurship). W latach 80. i 90. XX wieku duże organizacje pozazdrościły mniejszym ich orientacji na przedsiębiorczość. Postanowiły zmienić swoje filozofie zarządzania i zorientować kierowników wszystkich szczebli oraz większość pracowników w kierunku postaw i zachowań przedsiębiorczych. Mieli tak myśleć i tak się zachowywać, jak przedsiębiorcy. Towarzyszyło temu wyposażenie ich w większe uprawnienia decyzyjne oraz wyodrębnianie w ramach dużych firm mniejszych części, zorganizowanych i działających podobnie jak przedsiębiorstwa małe i średniej wielkości. Była to prawdziwa rewolucja, na dodatek na bardzo dużą skalę, która pozwoliła przekształcić wiele zbiurokratyzowanych, statycznych i ociężałych organizacji w bardziej innowacyjne, działające szybciej i sprawniej, a także poprawić wyniki ekonomiczne. Jednym z pierwszych był Jack Welch i zarządzany przez niego od początku lat 80. General Electric. J. Welch oświadczył, że tchnie w koncern ducha małej firmy. Chciał połączyć korzyści płynące z rozmiarów i skali działalności GM (głównie ogromne środki finansowe) z myśleniem charakterystycznym dla właścicieli małych firm, którzy jak nikt inny mieli w sobie „ducha przedsiębiorczości”, a jednocześnie byli niezwykle otwarci na rynek. Chodziło mu również o to, aby ludzie mogli realizować swoje marzenia. Nazywał to „duszą małej firmy” (Krames 2003: 225). Nie wszyscy pracownicy są przedsiębiorczy. Można to zmieniać, oddziałując na nich w poszczególnych organizacjach – co nie zawsze da oczekiwany skutek. Można też – i to jest znacznie tańsze – brać pod uwagę tę kompetencję podczas przyjmowania ludzi do pracy. Czy to jest postępowania bardziej obiecujące – można dyskutować, jako że rozpoznawanie przedsiębiorczości ludzi, których się osobiście nie zna, bywa trudne i wymaga więcej zachodu (wywiady środowiskowe, głębsza analiza dotychczasowej pracy i osiągnięć itd.). Kompetencje przedsiębiorczego (współ)pracownika są pokazane na rysunku 3. 14 Problemy Zarządzania Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać? profesjonalizm współpraca rozumienie biznesu i podejście biznesowe skuteczność lojalność kreatywność odpowiedzialność wyobraźnia Rys. 3. Przedsiębiorczy współpracownik w koncepcji wewnętrznej przedsiębiorczości. Źródło: opracowanie własne. Istotnym warunkiem przedsiębiorczości pracownika jest jego profesjonalizm. Człowiek o niewystarczających kwalifikacjach nie będzie miał odwagi, aby być samodzielnym i przedsiębiorczym; będzie raczej wolał otrzymywać polecenia i decyzje od przełożonego, co ograniczy jego odpowiedzialność i przerzuci ją na szefa. Drugim warunkiem jest rozumienie biznesu i podejście biznesowe. Rozumienie biznesu to świadomość, skąd w przedsiębiorstwie biorą się pieniądze, w jaki sposób należy je zdobywać i co ja mogę (i powinienem zrobić), aby ich było więcej. To zrozumienie kluczowej roli klienta; jeżeli ktoś nie ma bezpośrednich związków z klientami zewnętrznymi, powinien przynajmniej wspierać mocno swoją pracą klientów wewnętrznych, którzy działają na rzecz klientów zewnętrznych. To „gospodarski” stosunek do kosztów. To także własne oddziaływania na rzecz lepszej pozycji rynkowej i prestiżu firmy, nieczynienie rzeczy, które im szkodzą. Skuteczność działań obowiązuje wszystkich, nie tylko menedżerów. Skuteczność działań wiąże się z profesjonalizmem, ale także z pragmatyzmem, rzeczowością, dobrym zorganizowaniem, umiejętną współpracą, koncentracją na celach i rzeczach najważniejszych dla biznesu. Kreatywność i innowacyjność otwiera nowe możliwości i może prowadzić do lepszych wyników biznesowych. Nie wszyscy pracownicy muszą być równie kreatywni i innowacyjni; niekiedy byłoby to nawet źle widziane (np. kreatywny kasjer). W wielu przypadkach obowiązuje ścisłe przestrzeganie procedur, a odchodzenie od nich może być niebezpieczne, prowadzić do zakłóceń w przebiegu procesów i do strat. Tym niemniej mało jest takich stanowisk i takich prac, gdzie nie można zgłaszać żadnych propozycji zmian i usprawnień. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 15 Tadeusz Oleksyn Z kreatywnością wiążą się wyobraźnia i pomysłowość; one również warunkują wewnętrzną przedsiębiorczość. O pomysłowość łatwiej, gdy ludzie dyskutują miedzy sobą o pomysłach, a także gdy stosowane są techniki heurystyczne (twórczego rozwiązywania problemów). Poczucie odpowiedzialności wyklucza zbyt ryzykowne pomysły i zmiany, które mogłyby narazić firmę na kłopoty – podobnie jak uczciwość i lojalność. Wewnętrzna przedsiębiorczość może rodzić różne pokusy; aby dać im odpór niezbędne są pewne uniwersalne zasady etyczne i wysokie morale. Współpraca jest rdzeniem wewnętrznej przedsiębiorczości. Dla swej ekspozycji, dla wystąpienia efektu demonstracji i naśladownictwa konieczne jest środowisko społeczne. 2.3. Przedsiębiorcze przedsiębiorstwo Przedsiębiorcze może być przedsiębiorstwo, czy – szerzej – każda organizacja. Tu oczywiście powstaje pytanie, czy przedsiębiorstwo może nie być przedsiębiorcze. Wydaje się, że – wbrew akademickim opiniom i nauczaniu – nie jest tak, że na rynku jest miejsce tylko dla wysoce efektywnych, innowacyjnych, przedsiębiorczych itd. Na rynku jest miejsce dla niemal wszystkich – co oczywiście nie znaczy, że efektywni i nieefektywni, przedsiębiorczy i mało przedsiębiorczy będą równie bogaci i sławni. A więc są i będą w przyszłości także przedsiębiorstwa mało przedsiębiorcze. Ale one nas tutaj nie interesują. Przedsiębiorcze przedsiębiorstwo to takie, które jest nasycone cechami idealnego przedsiębiorcy – używając określenia A.K. Koźmińskiego i D. Jemielniaka (rysunek 4). nasycenie organizacji cechami idealnego przedsiębiorcy (vide rys. 2) przedsiębiorcze przedsiębiorstwo integracja, motywacja, wysokie morale ludzi Rys. 4. Jak powstaje przedsiębiorcze przedsiębiorstwo. Źródło: opracowanie własne na podstawie A.K. Koźmiński i D. Jemielniak 2008. Zarządzanie od podstaw, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. 16 Problemy Zarządzania Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać? Przedsiębiorcze przedsiębiorstwo i wewnętrzna przedsiębiorczość nie powstają w wyniku apeli i propagandy. Prekursorzy i wynalazcy koncepcji wewnętrznej przedsiębiorczości – Gifford i Elizabeth Pinchot oraz Norman Macrae – już w roku 1976 zwracali uwagę na znaczenie trafnie dobranych systemów wynagradzania oraz partycypacji finansowej ludzi/zespołów w wynikach finansowych firmy (http://www.smallbusinessnotes.com/startinga-business/history-of-intrapreneurship.html). 2.4. Przedsiębiorcza kultura Przedsiębiorcza może być kultura i społeczność (społeczeństwo), które ją tworzy. Kulturą przedsiębiorczą jest, parafrazując A. Isachsena i C. Hamiltona, taka, w której stwarzane są i dobrze wykorzystywane sprzyjające warunki dla rozwoju gospodarki, jej innowacyjności, a decyzje ekonomiczne są koordynowane w sposób zgodny z najlepiej pojętym interesem uczestników rynku. Przedsiębiorczość jest tam „ekonomicznym pulsem społeczeństwa”, który wyraźnie odmierza rytm i sposób zaspokojenia potrzeb (Brzozowski 2011: 197). W takiej kulturze szanowani są ludzie przedsiębiorczy – dzielni, aktywni, zaradni, samodzielni, myślący pozytywnie, uparcie dążący do celu, nie poddający się łatwo. Inaczej mówiąc, kulturą przedsiębiorczą jest taka, w której kompetencje związane z przedsiębiorczością są w cenie. Temat kulturowych uwarunkowań przedsiębiorczości w Polsce podjęła niedawno Beata Glinka (2008). Wymowa książki jest taka, że wpływ polskiej kultury na przedsiębiorczość jest ambiwalentny, ogólnie raczej zły niż dobry. Polska kultura – zarówno narodowa, jak i organizacyjna – zawiera pewne trwałe wartości i wzorce zachowań, z których tylko część wywiera na przedsiębiorczość wpływ pozytywny. Jest pełna sprzeczności i paradoksów. Bycie „kowalem własnego losu” i poczucie sprawstwa sąsiaduje tu z postawami roszczeniowymi, koegzystują aktywność i bierność. Przedsiębiorca nie jest postacią jednoznacznie pozytywną; podważana jest często jego uczciwość, źle odbierane autokratyczne i autorytarne style przywództwa, wytykany jest jego zły gust. Z przedsiębiorczością silnie związana jest kultura menedżerska. Kultura menedżerska wykształcała się w praktyce, choć mieli na nią wpływ także wybitni teoretycy zarządzania, szczególnie zaś P.F. Drucker. To właśnie w znacznym stopniu pod wpływem silnie opiniotwórczych książek P.F. Druckera wykształcił się modelowy obraz menedżera – przedsiębiorczego, skutecznego, pragmatycznego, zorientowanego na cele, koncentrującego się na tym, co najważniejsze, podejmującego mało decyzji, za to ważnych, doceniającego znaczenie kapitału ludzkiego. Te kompetencje wydają się dobre i uniwersalne. Tym niemniej menedżeryzm (niekoniecznie reprezentatywny dla całej kultury menedżerskiej, szczególnie współczesnej), jest mocno krytykowany. Jak pisze M. Kostera, powołując się na prace Entemana (1993), Johannissona (1998), Parkera (2002), Hjortha (2003), Koźmińskiego (2005), vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 17 Tadeusz Oleksyn „ideologia menedżeryzmu” jest „szkodliwa i redukcjonistyczna”. „Menedżeryzm polega na sprowadzaniu idei zarządzania do kontroli nad organizacją i otoczeniem. Jest jakby fundamentalizmem w zarządzaniu, skoncentrowanym na poszukiwaniu absolutnych prawd i pewników, czyniącym cnotę z tego, co w zwykłym zarządzaniu jest po prostu zwykłą zasadą – na przykład kontrolowanie jest widziane jako wartość sama w sobie” (Kostera i Śliwa 2010). Można jednak zadać pytanie, czy ta krytyka nie jest spóźniona, czy nie dotyczy czegoś, co już nie jest głównym nurtem. Opisując zmiany, jakie nastały na przełomie XX i XXI wieku oraz nową sytuację menedżera, P.F. Drucker tak odpowiada na pytanie George’a Harrisa (postawione mu w maju 1993 r., a więc prawie 20 lat temu), jak menedżerowie mają funkcjonować w społeczeństwie postkapitalistycznym: „Musicie się nauczyć zarządzać w sytuacjach, w których nie macie władzy i nie możecie rozkazywać, w których ani nie jesteście kontrolowani ani nie sprawujecie kontroli. To zmiana fundamentalna. Podręczniki zarządzania wciąż tylko mówią o zarządzaniu podwładnymi (…). To jednak podejście z lat 50. i 60. (…). Wy już przecież nie oceniacie menedżera poprzez liczbę podlegających mu ludzi (…). Dotychczas przedsiębiorstwa powstawały i wzrastały na jeden z dwóch sposobów: albo od podstaw, albo w drodze przejęcia. W obu przypadkach menedżer sprawował kontrolę. Dzisiaj przedsiębiorstwa wzrastają przez alianse, wszelkiego rodzaju ryzykowne porozumienia i wspólne przedsięwzięcia, które rozumie tylko niewielu ludzi. Ten nowy typ wzrostu niepokoi tradycyjnego menedżera, przekonanego, że musi on posiadać lub kontrolować zasoby i zyski” (Drucker 2004: 285–286). Także J. Welch wskazuje na zasadnicze zmiany w sposobach współczesnego zarządzania. Wskazywał na anachroniczność przejętej po II wojnie światowej z armii zasady „rozkazuj i rządź”. Promował zasadę „zarządzać mniej to zarządzać lepiej”, co się przyjęło pod nazwą „paradoksalny lider Welcha”. Uważał, że najbardziej skuteczni menedżerowie to ci, którzy przedstawiają własną wizję, a potem pozwalają pracownikom być przedsiębiorczymi i działać na własną rękę (Krames 2003: 162, 171, 249). 2.5. Przedsiębiorcze społeczeństwo P.F. Drucker był zdania, że przeżywające kryzys państwo dobrobytu (welfer state) prawdopodobnie będzie zastąpione przez społeczeństwo przedsiębiorczości. Jeżeli tak się stanie, będzie to oznaczało konieczność uczenia się przedsiębiorczości w skali masowej (Drucker 2002: 480–482). Społeczeństwo powinno być przedsiębiorcze we wszystkich dziedzinach – nie tylko w obecnie modnych i silnie wspieranych przez państwo i naukę, jak wysoka technika czy IT. Oddajmy jeszcze raz głos P.F. Druckerowi: „Zwłaszcza w Europie popularne jest przekonanie, że przedsiębiorczość może samoistnie występować w dziedzinie wysokiej techniki. Francja, Niemcy, a nawet Anglia opierają na tej przesłance politykę narodową. Jest 18 Problemy Zarządzania Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać? to jednak złudzenie. W rzeczy samej polityka popierająca wysoką technikę i tylko wysoką technikę nie doprowadzi do wysokiej techniki. Może tylko wyprodukować kolejną kosztowną klapę (…). Wysoka technika stanowi tylko jedną z dziedzin innowacji i przedsiębiorczości. Przeważająca ich większość występuje w innych dziedzinach” (Drucker 1992: 272–273). 3. Jak rozwijać przedsiębiorczość? Promowanie i kreowanie przedsiębiorczości oznacza wielkie wyzwania zarówno dla każdego z nas, jak też całego systemu edukacji oraz dla osób zarządzających organizacjami i odpowiedzialnych za zarządzanie kompetencjami, w tym za rozwój zawodowy. Każdy z podmiotów ma tu ważną rolę do spełnienia. Najbardziej obiecująca i zarazem najtrudniejsza (do końca niewykonalna) jest harmonizacja ogółu tych oddziaływań na wszystkich poziomach: poszczególnych ludzi, systemu wychowania i oświaty, szkół wyższych, pracodawców i podległych im struktur, różnych organizacji rządowych i pozarządowych, społeczności lokalnych, narodowej i międzynarodowej, Unii Europejskiej, ONZ. Istotnym czynnikiem harmonizacji jest czas i timing, a więc zrozumienie znaczenia i wybór najwłaściwszej pory do podejmowania określonych działań, a także umiejętny mariaż nauki i praktyki. Sama tylko nauka nie wystarcza, podobnie jak sama tylko praktyka. Rozwijać przedsiębiorczość należałoby, oddziałując na wszystkie jej podmioty i harmonizując te oddziaływania – najlepiej tak, aby uzyskać efekt synergiczny. Dalej przedstawiam kilka uwag dotyczących rozwijania przedsiębiorczości na różnych poziomach. 3.1. Jak rozwijać indywidualną przedsiębiorczość Bardzo wielu ludzi, może nawet wszyscy, powinni rozwijać swe kompetencje w zakresie przedsiębiorczości. Warto zwrócić uwagę na kilka kwestii: Aktywność i przedsiębiorczość są naturalnymi zachowaniami człowieka, także we wczesnych fazach rozwoju. Jest ważne, aby tych zachowań nie blokować (przez nadopiekuńczych rodziców, wychowawców, szkoły, państwo). W USA pozwala się uczniom, na wiele lat przed pełnoletniością, na prowadzenie własnej „wakacyjnej firmy” z bardzo uproszczonymi rozliczeniami, łącząc zabawę z pierwszymi kontaktami o charakterze biznesowym i wchodzeniem w rolę przedsiębiorcy już w bardzo wczesnym okresie życia. Nie chodzi tu o zarabianie pieniędzy przez dzieci, ale o wykształcanie dostatecznie wcześnie potrzebnych w biznesie kompetencji. Przedsiębiorczości nie można się nauczyć w ławach szkolnych i czytelniach. Długotrwałe zajmowanie się tylko nauką – na przykład uczenie się bez przerw od szkoły podstawowej do uzyskania stopnia doktora – może sprawić, że tak prowadzony człowiek, podejmujący pierwszą pracę już w średnim wieku (według Eurostatu młody pracownik to człowiek w wieku vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 19 Tadeusz Oleksyn od 15 do 24 lat), będzie trwale niezdolny do bycia dobrym przedsiębiorcą i do efektywnego funkcjonowania w biznesie w samodzielnych rolach. Na szczęście, większość Polaków na studiach pracuje już zawodowo. Niemniej przeplatania nauki i pracy zawodowej jest za mało. Ważny jest szybki start i szybki rozwój. W Wielkiej Brytanii już w latach 70. ujawniła się grupa 16–17-latków zakładających własne firmy i robiących szybko wspaniałe kariery (m.in. Alan Sugar – założyciel firmy komputerowej Amstrad; Richard Branson – założyciel firmy lotniczej Virgin, konkurującej z British Airways, Anita Roddick – założycielka sieci sklepów kosmetycznych Body Shop) (Gruszecki 1994: 41). Tacy ludzie jak Steve Jobs (Apple), Bill Gates (Microsoft) czy Mark Zuckerberg (Facebook) przed 30 rokiem życia byli już bardzo sławni i bardzo bogaci. Ten ostatni w wieku 23 lat miał na koncie 1,5 mld USD. Każdy z nich startował od zera. Silny i pozytywny wpływ na rozwijanie indywidualnej przedsiębiorczości młodych ludzi mają inspiracje i klimat domu rodzinnego, w którym rodzic (bądź rodzice) jest przedsiębiorcą. Wpływ ten jest na ogół silniejszy niż uczelni biznesowych (Zampetakis i in. 2011). Zakładanie własnych firm jest postrzegane przez wielu młodych ludzi na świecie jako atrakcyjna alternatywa wobec długotrwałego przebijania się do samodzielności, możliwości działania i znaczenia w wielkich organizacjach. Największą sławę i pieniądze osiągali ci przedsiębiorcy, którzy wylansowali zupełnie nowe produkty: pierwsze samochody, komputery i oprogramowanie do nich, telefony komórkowe, portale społecznościowe itd. To pokazuje najbardziej obiecujący kierunek. Ponieważ przedsiębiorcom pomagają takie cechy, jak pragnienie osiągnięć, optymizm i pozytywne myślenie, wskazane jest, aby były one wzmacniane. Wzmocnienie może się dokonywać poprzez „treść wewnętrznego dialogu”, jaki każdy toczy sam ze sobą, poprzez sposób wewnętrznej komunikacji i używane w niej słowa3. Rozwijanie własnych kompetencji użytecznych w biznesie i prowadzeniu własnego przedsiębiorstwa może się dokonywać „metodą czterech kroków”4: – rozpoznania własnych kompetencji i porównania ich z użytecznymi w biznesie; – samooceny porównawczej, ustalenia swoich silnych i słabszych stron; – nauki i wzmacniania poszczególnych (potrzebnych) kompetencji poprzez ich trenowanie w różnych życiowych i zawodowych sytuacjach; na początku powinny to być sprawdziany łatwe; – sprzężenie zwrotne, gdzie stosownie do sytuacji potrzebne kompetencje są uruchamiane i wykorzystywane. Przedsiębiorczość może zaistnieć i rozwijać się w środowisku społecznym. Rozwijanie przedsiębiorczości to także rozwijanie własnych kompetencji społecznych, umiejętności nawiązywania i utrzymywania kontaktów z innymi ludźmi, umiejętności perswazji, ale też słuchania, tworzenia środowisk, 20 Problemy Zarządzania Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać? wymiana poglądów i wzajemne inspirowanie się. Choć samotność jest każdemu od czasu do czasu potrzebna, mówimy jednak o kompetencji społecznej. 3.2. Jak rozwijać przedsiębiorczość w organizacjach? Przedsiębiorczość jest uważana przez wielu autorów za podstawowe źródło przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa, dając często przewagę trwałą i znaczącą. Konkurencyjność bazująca na przedsiębiorczości jest zarazem najmniej niszcząca dla konkurentów; inne rodzaj przewag (na przykład przewaga kosztowa) niejednokrotnie trwale eliminują konkurentów z rynku (Pierścionek 2011: 240). Rozwijanie przedsiębiorczości w organizacji jest więc dobre nie tylko dla niej. Zakładam tu, że gospodarka rynkowa i konkurencja są wartościami autotelicznymi, wymagającymi ochrony. Nim odpowie się na pytanie, jak rozwijać przedsiębiorczość, trzeba wcześniej znać odpowiedź na pytanie, komu i czemu ma ona służyć, gdyż te odpowiedzi determinują kierunki rozwoju przedsiębiorczości i kompetencje, jakie powinny być rozwijane. A to naprowadza nas na pytanie o cele organizacji. Jest to temat rozległy i nie miejsce tu na jego metodyczne rozwijanie. Ograniczę się do stwierdzenia, że nie ma jednej odpowiedzi na pytanie o cele; możliwe są, i padają, trzy różne odpowiedzi: 1. Najważniejszym celem jest zwiększanie wartości dla właścicieli, akcjonariuszy. 2. Chodzi o możliwie wysoką wartość dla wszystkich interesariuszy. 3. W różnych organizacjach przez ich właścicieli, ale także pod wpływem innych interesariuszy, są wyznaczane odmienne cele bądź wiązki celów. Odpowiedź 1. jest wciąż bardzo popularna, zwłaszcza w modelu amerykańsko-brytyjskim bądź pod jego wpływem (Szablewski i Tuzimek 2008: 31). Nawiązuje ona do głośnej tezy Miltona Friedmana z początku lat 70., że tak naprawdę liczy się tylko zysk. Ma wciąż swoich zwolenników, ale jest krytykowana jako nieprawdziwa i niemoralna. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że kilka dekad temu akcentowano szczególną pozycję i znaczenie nie akcjonariuszy, ale klienta w gospodarce rynkowej5. Uzasadnionym jest pytanie, dlaczego niby klienci mają być mniej ważni niż akcjonariusze, a zarządzanie wartością dla klientów mniej ważne niż zarządzanie wartością dla akcjonariuszy. Odpowiedź 2. jest wynikiem narastającej opozycji przeciwko powyższej tezie. Znalazła swój wyraz w Manifeście z Davos z 1973 r. oraz w postanowieniach Okrągłego stołu z Davos (1994). Opisuje się też ją jako model europejski. Według niej właściciele i zarządzający z ich woli menedżerowie mają służyć (określenie z Davos) bądź być odpowiedzialnymi (określenie z Caux) za interesy wszystkich interesariuszy, a więc właścicieli (udziałowców) akcjonariuszy, klientów i kontrahentów (dostawców), pracowników, społeczności lokalnych (społeczeństwa). Współcześnie dodaje się do nich czasami także konkurentów. Właściciele i zarządzający mają nie tylko dbać vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 21 Tadeusz Oleksyn o interesy wszystkich interesariuszy, ale też je harmonizować (co wcale nie jest łatwe w sytuacji co najmniej częściowej sprzeczności ich dążeń). Odpowiedź 3. wydaje się prawdziwa w odniesieniu do największej liczby podmiotów; ostatecznie spółek akcyjnych jest stosunkowo niewiele, choć wywierają znaczny wpływ na gospodarkę. Jest rzeczą oczywistą, że w zależności od tego, który wariant odpowiedzi wybierzemy, powinno to mieć swoje konsekwencje w postaci takiego czy innego ukierunkowania przedsiębiorczości i rozwijania takich czy innych kompetencji ludzi w organizacji i samej organizacji. W przypadku wariantu 1. oczekiwane kompetencje będą ogólnie węższe (i zarazem bardziej wyspecjalizowane, ekonomiczne) niż w przypadku wariantów 2. i 3., gdzie zwiększa się rola kompetencji społecznych. Można więc zaryzykować tezę, że przedsiębiorczość w każdym z tych modeli będzie (powinna) inaczej wyglądać. To, czy powinna wyglądać trochę inaczej, czy mocno inaczej, może być przedmiotem dyskusji. Rozwijanie przedsiębiorczości w organizacji wymaga zarzucenia modelu hierarchicznego i biurokratycznego. Trzeba wybierać: albo rozbudowana hierarchia i biurokracja, albo rozwinięta przedsiębiorczość. Przedsiębiorczość bowiem wymaga zdecentralizowania (Drucker 1992: 272). Współcześnie przebiega szereg korzystnych pod tym względem zmian związanych z filozofią lean management, upowszechnianiem się zarządzania procesowego i projektowego czy wspomnianą wcześniej wewnętrzną przedsiębiorczością. Przedsiębiorczość mogą wspierać albo do niej zniechęcać systemy wynagradzania. Bez wątpienia silnie hierarchiczne systemy wynagradzania, gdzie aby zarabiać więcej, trzeba koniecznie zająć hierarchicznie wyższe stanowisko, nie służą rozwijaniu przedsiębiorczości. Jeżeli nie chcemy, aby przedsiębiorczość była zarezerwowana tylko dla kierowników i hobbystów, powinniśmy odchodzić od hierarchicznych systemów wynagradzania, od płacenia wyłącznie za stanowisko i dyplomy i orientować się na takie systemy, gdzie co najmniej równie ważne są wyniki pracy, w tym także będące efektem indywidualnej i zespołowej przedsiębiorczości. Bardzo prawdziwe jest stwierdzenie Stephena Robbinsa, że „otrzymujemy to, co nagradzamy” (Robbins 2003: 57–59). Jeżeli chcemy mieć przedsiębiorczość, to powinniśmy ją nagradzać, wynagradzać za nią. Przedsiębiorczość wspiera szereg technik zarządzania: zarządzanie przez cele, zarządzanie przez wyniki, zarządzanie ofensywne, TQM, kaizen i inne. Należy więc rozwijać kompetencje ludzi w organizacji związane ze znajomością tych technik i umiejętnością posługiwania się nimi. Użyteczne mogą być także techniki heurystyczne. 3.3. Poziom krajowy Odniosę się tu tylko do kilku kwestii: 1. System edukacji. Idealnego systemu nie ma. Tym niemniej nasz nie jest optymalny z punktu widzenia promowania przedsiębiorczości. Przede 22 Problemy Zarządzania Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać? wszystkim edukacja szkolna trwa w Polsce za długo. Nasi młodzi ludzie nie mogą w wieku 16 czy 17 lat, jak Brytyjczycy, zakładać i rozwijać własnych firm i swoich przedsiębiorczych kompetencji – nie tylko dlatego, że polskie prawo na to nie bardzo pozwala. Także dlatego, że aż do 19–20 roku życia siedzą w szkolnych ławach. 2. Do szkól średnich i zawodowych wprowadzono przedmiot Przedsiębiorczość. To dobry pomysł. Byłoby dobrze przygotować nauczycieli do jego efektywnego nauczania, co nie jest łatwe. Niektóre uczelnie (m.in. SGH) oferują im merytoryczną pomoc w ramach studiów podyplomowych. 3. Wsparcie dla podsektora MSP i początkujących przedsiębiorców jest za słabe. Duże pieniądze wyciągają z budżetu cyklicznie awanturujący się górnicy i pracownicy innych dużych zakładów pracy. Na MSP nie starcza. 4. System podatkowy. Klin podatkowy zmniejszył się – i bardzo dobrze. Jednak system jest ciągle absurdalnie skomplikowany i zmienny. Obliczono, że polski przedsiębiorca powinien znać 15 tysięcy stron przepisów prawnych i podatkowych. W małych firmach, szczególnie jednoosobowych, ma do wyboru: albo czytać i starać się zrozumieć to, co czyta, albo pracować i być przedsiębiorczym. 4. Wnioski Przedsiębiorczość jest kompetencją złożoną, niezwykle ważną i użyteczną zarówno dla jednostki, jak też dla zespołu, organizacji (szczególnie z sektora przedsiębiorstw), rejonu, regionu, kraju i w końcu dla całej ludzkości. Ma duży wpływ na sferę ekonomiczną i dynamikę rozwoju gospodarczego, społeczeństwo i jakość życia, rynek i miejsca pracy, aktywność zawodową, innowacyjność i kreatywność. Ponieważ przedsiębiorczość jest tak ważna, powinna być wielokierunkowo wspierana – poprzez odpowiednie wychowanie, edukację, możliwie wczesne usamodzielnianie, nie odkładanie w czasie podejmowania aktywności zawodowej. Podobnie jak wiele innych kompetencji (w tym uzdolnień), jest ważne, aby mogła być rozwijana już w młodym wieku. Należy znosić bariery przedsiębiorczości związane z paternalizmem, biurokracją, złym, nadmiernie rozbudowanym i niestabilnym prawem, nieufnym, zbyt krytycznym, wrogim i zawistnym stosunkiem znacznej części społeczeństwa i mediów do przedsiębiorców. Przedsiębiorczość powinna być cechą podziwianą i wspieraną. Jest rzeczą zrozumiałą że przedsiębiorcy miliarderzy cieszą się dużym zainteresowaniem, że dorocznie ukazują się ich rankingi, dużo się o nich mówi i pisze. Warto jednak ukazywać szerszą grupę przedsiębiorców – jej znaczenie, złożoność, cechy, etos, ciężką pracę, rzeczywistą kondycję. Należy też rozwijać wewnętrzną przedsiębiorczość; nie ograniczając się do przedsiębiorców, rozwijać kompetencje w zakresie przedsiębiorczości także wśród kierowników i specjalistów. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 23 Tadeusz Oleksyn Informacja o autorze Dr hab. Tadeusz Oleksyn – profesor nadzwyczajny w Katedrze Zarządzania Wartością Szkoły Głównej Handlowej oraz w Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania w Warszawie. E-mail: [email protected]. Przypisy 1 Produkcję taśmową zapewne stosowano jeszcze wcześniej w wielu fabrykach i manufakturach, tyle że pamięć o tym się nie zachowała albo też te fakty historyczne nie są nagłośnione. 2 W swej młodości (i pionierskim okresie motoryzacji) Henry Ford osobiście, jako kierowca, wygrywał wyścigi samochodowe w autach własnej konstrukcji, a więc wówczas należały one jednak do najlepszych. 3 Na przykład zamiast mówić „mam szczęście”, lepiej powiedzieć (pomyśleć) „dobrze pracuję”; zamiast się oskarżać, że „poniosłem klęskę”, „jestem do niczego”, lepiej to uznać za zdobycie ważnego doświadczenia itd. Sposób, w jaki komunikujemy się sami ze sobą, wywiera wpływ na samoocenę i może tworzyć bądź znosić bariery psychologiczne dla podejmowania się roli przedsiębiorcy i odnoszenia sukcesów. 4 Na podstawie tekstu R. Srinivasana pt. Entrepreneur competency – Need of the hour (www.articlebase.com/entrepreneurship-articles/entrepreneur-competencyneed-ofthe-hour1483699.html). 5 Wielu przekonujących argumentów na rzecz odbudowy znaczenia klienta i profesjonalnego zarządzania wartością klienta dostarcza wydana w 2010 r. książka Zarządzanie wartością klienta, pomiar i strategie (Dobiegała-Korona i Doligalski 2010). Bibliografia Brzozowski, T.T. 2011. Przedsiębiorczość – pojęcie polisemiczne czy niewłaściwie rozumiane? Próba systematyzacji, www.p-e.up.krakow.pl/pdf/pe3/brzozowski3.pdf. Dobiegała-Korona, B. i T. Doligalski (red.) 2010. Zarządzanie wartością klienta, pomiar i strategie, Warszawa: Poltext. Drucker, P.F. 1992. Innowacja i przedsiębiorczość, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Drucker, P.F. 2002. Myśli przewodnie Druckera Warszawa: MT Biznes. Drucker, P.F. 2004. Zawód menedżer, Warszawa: MT Biznes. Glinka, B. 2008. Kulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości w Polsce, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Griffin, R.W. 2002. Podstawy zarządzania organizacjami, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Gruszecki, T. 1994. Przedsiębiorca w teorii ekonomii, CEDOR. Koźmiński, A.K. i D. Jemielniak 2008. Zarządzanie od podstaw, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Krames, J.A. 2003. Jacka Welcha leksykon przywództwa, Warszawa: Studio Emka. Mellor, R.B., Coulton, G., Chick, A., Bifulco, A., Mellor, N. i A. Fisher 2011. Przedsiębiorczość, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Nowy słownik języka polskiego 2002. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Oleksyn, T. 2010. Zarządzanie kompetencjami, teoria i praktyka, Warszawa: Oficyna a Wolters Kluwer business. Pierścionek, Z. 2011. Zarządzanie strategiczne w przedsiębiorstwie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 24 Problemy Zarządzania Przedsiębiorczość jako kategoria złożona. Jak ją rozwijać? Poissant, C.A. i C. Godefroy 1993. Miliarderzy, Warszawa: Wydawnictwo Medium. Robbins, S.P. 2003. Prawdy o kierowaniu ludźmi… i tylko prawdy, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Stevenson, H.H. i J.C. Jarillo 1990. A paradigm of entrepreneurship: entrepreneurial management. Strategic Management Journal, nr 11. Szablewski, A. i R. Tuzimek (red.) 2008. Wycena i zarządzanie wartością firmy, Warszawa: Poltext. Zampetakis, L.A., Gotsi, M., Andriopoulos, C. i S.R. Valassis 2011. Creativity and entrepreneurial intention in young people: empirical insights from business school students. The International Journal of Entrepreneurship and Innovation, nr 3 (12). vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 25 Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 26 – 47 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.2 Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego Adam Samborski Rynek kapitału ryzyka jest podstawowym źródłem finansowania przedsiębiorstw bazujących na nowych technologiach. Odgrywa on kluczową rolę w promowaniu przełomowych innowacji i jest jedną z kluczowych determinant rozwoju przedsiębiorczości. Rynek kapitału ryzyka jest jednak bardzo wrażliwy na zmiany koniunktury gospodarczej. Finansowanie innowacji w warunkach spowolnienia gospodarczego staje się trudniejsze. Kurczą się bowiem wolne środki pieniężne, którymi dysponują zarówno inwestorzy, jak i same przedsiębiorstwa. Popularną miarą skali wysiłków innowacyjnych przedsiębiorstw i poszczególnych krajów są wydatki przeznaczane na badania i rozwój. Bezpośrednio związane są one z innowacjami produktowymi i procesowymi, a pośrednio z inwestycjami w wiedzę. Przy dużej zmienności otoczenia warto zadać pytanie o źródła finansowania działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego. 1. Wstęp Świat stanął obecnie na rozdrożu. Gospodarki powoli wychodzą z najbardziej poważnego kryzysu gospodarczego od czasów Wielkiej Depresji. Konkurencja międzynarodowa ze strony nowych graczy powoduje, iż konkurencyjność wielu krajów wysoko rozwiniętych słabnie. Presja na ochronę środowiska podważa trwałość obecnego modelu rozwoju. Wydłużenie oczekiwanej długości życia powoduje konieczność zwiększenia nakładów na system opieki zdrowotnej, aby ten mógł sprostać problemowi starzejącego się społeczeństwa. Wszystkie te wyzwania mają charakter globalny i dotyczą każdego kraju – bez względu na jego zamożność czy położenie geograficzne. Ponadto skala problemów przekracza możliwości pojedynczych krajów i wymaga koordynacji w wymiarze ponadnarodowym. Coraz częściej innowacje postrzega się jako efektywny sposób odpowiedzi na te właśnie wyzwania. Innowacje są bowiem głównym źródłem wyników gospodarczych poszczególnych krajów, przedsiębiorstw czy też dobrobytu społecznego. Wpływają na produktywność, tworzenie miejsc pracy oraz pomyślność mieszkańców. Są kluczem do wyjścia z kryzysu gospodarczego oraz rozwiązania problemów ochrony zdrowia i środowiska, a także powrotu poszczególnych krajów na zrównoważoną – i mądrą – ścieżkę rozwoju (OECD 2009: 7, 9). 26 Problemy Zarządzania Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego W tym kontekście warto zadać pytanie o źródła finansowania działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego1. 2. Innowacja we współczesnym świecie Przez innowację należy rozumieć udane wykorzystanie nowych pomysłów oraz idei. Może ona nastąpić w dziedzinie przemysłowej (produkty, procesy, kampanie) lub naukowej (teorie, spojrzenia, metodologie). Pomysły te przybierają formę produktów lub procesów. Innowacja ma więc miejsce zarówno w obszarze nauki (rozwój nowych podejść naukowych, teorii, metodologii itd.), jak i organizacji (nowe produkty, procesy, teorie, metodologie) (Paukert, Niederee i Hemmje 2006). Innowacje prowadzą do rozwiązań problemów, które mogą różnić się stopniem nowatorstwa danego rozwiązania i liczbą implikowanych zmian. Zgodnie z terminologią TRIZ (teoria pomysłowego rozwiązywania problemów, podejścia algorytmicznego do rozwiązywania trudnych technicznych i technologicznych problemów) wyodrębnić można pięć podstawowych poziomów innowacji, począwszy od niewielkich zmian ewolucyjnych wdrażających poprawki do istniejących systemów lub produktów na najniższym poziomie, a skończywszy na rewolucyjnych zmianach na poziomie najwyższym, które oferują rozwiązania wykraczające poza ograniczenia współczesnej wiedzy naukowej. Podział na ewolucyjny i rewolucyjny charakter innowacji ma istotny wpływ na działania w ramach cyklu życia wiedzy oraz na odpowiednie wsparcie procesu2 (Paukert, Niederee i Hemmje 2006). „Proces innowacyjny należy (…) rozumieć jako działanie kreatywne polegające na tworzeniu, projektowaniu i realizacji innowacji. Mówiąc inaczej, proces innowacyjny można określić jako całokształt czynności niezbędnych do powstania i praktycznego zastosowania nowych rozwiązań technicznych, które jak wynika z wcześniejszych ustaleń, obejmują swym zakresem nowe lub zmodyfikowane wyroby, procesy wytwórcze oraz zmiany organizacyjne. Analogiczną treść przypisuje się pojęciu działalności innowacyjnej. Jeżeli chodzi natomiast o konkretne rozwiązanie techniczne i jego zastosowanie w gospodarce, to wówczas można mówić o przedsięwzięciu innowacyjnym” (Bąkowski in. 2005: 38). „Zgodnie z zaleceniami metodologii OSLO, działalność innowacyjna TPP obejmuje wszystkie czynności naukowe, technologiczne, organizacyjne, finansowe i handlowe (w tym inwestowanie w nową wiedzę), które prowadzą bądź mają prowadzić do wdrażania technologicznie nowych lub udoskonalonych produktów lub procesów” (Golińska-Pieszyńska 2007: 213–214). Kluczowe znaczenie w procesie tworzenia innowacji ma integracja wiedzy, gdyż innowacja jest pochodną tworzenia nowych idei (wiedzy), które z kolei prowadzą do rozwoju nowych produktów lub praktyk organizacyjnych. Integracja wiedzy, w odróżnieniu od wiedzy jako takiej, pełni ważną funkcję w innowacji3. Nie polega jedynie na posiadaniu nowej wiedzy, która vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 27 Adam Samborski tworzy sukces rozumiany jako ulepszoną praktykę lub nowe produkty, ale jest zdolnością integrowania wiedzy między grupami i organizacjami (Newell 2006). Coraz częściej innowacje osiąga się dzięki konwergencji różnych dziedzin nauki i technologii. Wzajemne oddziaływanie na siebie różnych dyscyplin badawczych prowadzić może do powstawania nowych obszarów badań. Przykładem mogą być badania w obszarze „nanonauki”, które pojawiły się w wyniku wzajemnego oddziaływania na siebie fizyki i chemii. „Nanonauka” wchodzi obecnie w interakcje z naukami przyrodniczymi. Interakcje te nie są jeszcze na tyle silne, by przestrzeń między tymi naukami zajęła „bionanonauka”. Istotny wpływ na liczbę realizowanych procesów innowacyjnych w poszczególnych krajach ma polityka stymulująca podejmowanie współpracy między przedsiębiorstwami i tworzenie sieci inicjatyw. Współpraca może być podejmowana w celu rozszerzenia zakresu projektu czy też uzupełnienia kompetencji firmy. Ważna jest współpraca o charakterze zarówno krajowym, jak i międzynarodowym. Dzięki temu tworzenie wiedzy naukowej przekracza granice, przenosi się z pojedynczych podmiotów na grupy, z jednej instytucji na wiele. Innowacyjność krajów czy pojedynczych przedsiębiorstw rośnie dzięki tworzeniu ponadnarodowych sieci badawczych. Kluczowe znaczenie dla innowacyjności poszczególnych gospodarek mają inwestycje w wiedzę, rozumiane jako inwestycje w aktywa niematerialne. W takich krajach, jak: Stany Zjednoczone, Szwecja, Wielka Brytania czy Finlandia, inwestycje w aktywa niematerialne przewyższają inwestycje w kapitał rzeczowy (maszyny i wyposażenie). W 2006 r. w Stanach Zjednoczonych inwestycje w aktywa niematerialne ukształtowały się na poziomie 12,02% PKB, a w aktywa rzeczowe 7,52% PKB, w Szwecji 11,89% PKB wobec 9,96% PKB, w Wielkiej Brytanii 9,68% PKB wobec 5,92% PKB, a w Finlandii 9,05% PKB wobec 7,52% PKB (rysunek 1). Innowacje związane są tutaj z oprogramowaniem, kapitałem ludzkim czy nowymi strukturami organizacyjnymi. Przyczyniają się one do wzrostu wydajności w gospodarce. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż w części krajów, a dokładniej regionów, zapewnia się bardziej sprzyjające środowisko dla innowacji w biznesie niż w innych. Wiele z wiodących firm działających w obszarach wiedzochłonnych, takich jak technologie informacyjne i komunikacyjne, czy też związanych z biotechnologiami, pojawiło się w określonych regionach. Regiony te to np. Kalifornia w Stanach Zjednoczonych, Południowe Kanto w Japonii, Bawaria w Niemczech, Południowy Wschód w Wielkiej Brytanii, Nowa Południowa Walia w Australii czy Ontario w Kanadzie (OECD 2010a: 20–44). W innych krajach powinno dążyć się do repliki warunków oferowanych przez te regiony. Trzeba jednak mieć świadomość, iż na dynamikę procesów rozwojowych w tych obszarach, poza czynnikami ekonomicznymi, istotny wpływ wywarły pozaekonomiczne czynniki rozwoju, takie jak: histo28 Problemy Zarządzania Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego ria danego regionu, charakterystyczne dla danego regionu wartości i normy kulturowe oraz potencjał wiedzy i wykształcenie mieszkańców (Glinka i Pasieczny 2004: 205). maszyny i wyposażenie oprogramowanie i bazy danych 25 B+R i inne produkty własności intelektualnej 20 marka, kapitał ludzki, kapitał organizacyjny 15 % 10 5 ja Da ni N a ie m cy Fi nl an di a W U lk . B SA ry ta ni a ja nc Fr a ria ec Sz w lia st ga Au Po r tu ia da na Ka lia H is zp an a Au st ra ni Ja po y ch C ze ja ch ac ło W ow Sł y 0 Dane dla Japonii, Kanady, Portugalii obejmują rok 2005. Rys. 1. Inwestycje w aktywa rzeczowe i niematerialne w 2006 r. (% PKB). Źródło: OECD 2010a. Measuring Innovation. A New Perspective, Paris: OECD, s. 22. Patrząc na problematykę innowacji z poziomu przedsiębiorstwa, należy zauważyć, iż często stosowane pojęcie innowacji technologicznej lub nietechnologicznej jest nie tylko dużym uproszczeniem, ale również do pewnego stopnia mylące. Każda z nich bowiem w inny, odrębny sposób oddziałuje na przedsiębiorstwo, wykazując równocześnie bardzo silną współzależność. Innowacje technologiczne wpływają na opracowywanie i wdrażanie nowych procesów, produktów i usług. Związane są bardziej z fizycznymi wynikami aktywności innowacyjnej. Innowacje nietechnologiczne zwiększają wrażliwość przedsiębiorstwa na jego otoczenie, umożliwiają mu skoordynowaną ekspansję rynkową przy jednoczesnym zachowaniu zdolności dyfuzji innowacji oraz możliwości wytwarzania nadwyżki (Płaczek 2005: 148–149). We współczesnym świecie większość firm w obszarze innowacji realizuje strategie uzupełniające się, wprowadzając zarówno innowacje produktowe i procesowe, jak również marketingowe i organizacyjne. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw typowo produkcyjnych, jak i usługowych. Istnieją oczywiście różnice w przekroju sektorowym czy też dotyczące wielkości poszczególnych przedsiębiorstw. Na przykład w przedsiębiorstwach usługowych częściej niż w przedsiębiorstwach produkcyjnych wprowadza się innowacje marketingowe i organizacyjne (OECD 2010a). vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 29 Adam Samborski 3. Gospodarka światowa w obliczu recesji Wydarzenia w gospodarce światowej z lat 2007–2009 stały się największym wyzwaniem dla rządów krajów OECD w ostatnim kilkudziesięcioleciu, a ich skutki będą odczuwane jeszcze przez długi okres. Największa gospodarka świata – Stanów Zjednoczonych, jak i wiele innych gospodarek stanęło w obliczu recesji. Komitet Cykli Koniunkturalnych (BCDC) Narodowego Biura Badań Gospodarczych (NBER) 11 grudnia 2008 r. uznał, iż szczyt ekonomicznej aktywności w gospodarce amerykańskiej przypada na grudzień 2007 r. (tabela 1). Grudzień 2007 r. jest więc punktem zwrotnym cyklu koniunkturalnego, kończącym fazę ekspansji w gospodarce, która to rozpoczęła się w listopadzie 2001 r., wchodzącej w recesję. Po przeanalizowaniu podstawowych wskaźników aktywności gospodarczej, 20 września 2010 r. Komitet uznał, iż czerwiec 2009 r. jest miesiącem kończącym recesję w gospodarce amerykańskiej, która to rozpoczęła się, jak już wspomniano, w grudniu 2007 r., co potwierdzono ponownie (National Bureau of Economic Research 2010; National Bureau of Economic Research 2008). Punkty zwrotne cyklu Szczyt Dno dane kwartalne w nawiasach Czas trwania w miesiącach Ruch zniżkowy Ekspansja szczyt do dna poprzednie dno do szczytu dno od poprzedniego dna szczyt od poprzedniego szczytu Cykl Grudzień 2007 (IV) Czerwiec 2009 (II) 18 73 91 81 Marzec 2001 (I) Listopad 2001 (IV) 8 120 128 128 Lipiec 1990 (III) Marzec 1991 (I) 8 92 100 108 Lipiec 1981 (III) Listopad 1982 (IV) 16 12 28 18 Styczeń 1980 (I) Lipiec 1980 (III) 6 58 64 74 Listopad 1973 (IV) Marzec 1975 (I) 16 36 52 47 Tab. 1. Cykle koniunkturalne w gospodarce USA w latach 1973–2009. Źródło: National Bureau of Economic Research 2011. US Business Cycle Expansions and Contractions, www.nber.org. Komitet określając fazy cyklu koniunkturalnego zwraca przede wszystkim uwagę na kształtowanie się czterech podstawowych, jego zdaniem, wskaźników aktywności gospodarczej, a mianowicie: produkcji przemysłowej, sprzedaży przemysłowej i detalicznej, dochodów realnych ludności pomniejszonych o transfery oraz liczby osób zatrudnionych w gospodarce. W okresie od grudnia 2007 r. do czerwca 2009 r. wskaźniki te kształtowały się 30 Problemy Zarządzania Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego w trendzie spadkowym (Samborski 2010: 510–511). Ostatnia recesja w gospodarce amerykańskiej trwała więc 18 miesięcy, czyli znaczenie dłużej niż którakolwiek z recesji mających miejsce po II wojnie światowej. Poprzednio najdłuższymi recesjami w powojennej historii Stanów Zjednoczonych były recesje z lat 1973–1975 oraz 1981–1982, trwające 16 miesięcy (tabela 1) (National Bureau of Economic Research 2011). W czasie trwania ostatniej recesji wyraźnie spadła wartość produktu krajowego brutto Stanów Zjednoczonych. PKB wyrażone w miliardach USD według wartości z 2005 r. obniżył się z 13 363,5 w IV kwartale 2007 r. do 12 810,0 w II kwartale 2009 r. Warto w tym miejscu zauważyć, iż w przypadku recesji z okresu od marca 2001 r. do listopada 2001 r. wartość realna PKB utrzymywała się na zbliżonym poziomie (Bureau of Economic Analysis 2011). Wydarzenia mające miejsce w Stanach Zjednoczonych miały kluczowe znaczenie dla sytuacji gospodarczej w pozostałych krajach OECD. Problemy rynku kredytów hipotetycznych (sub-prime) zwiększyły zmienność rynków finansowych, co w połączeniu z wysokimi cenami towarów i energii doprowadziło do spowolnienia gospodarczego w wielu obszarach geograficznych świata. Pogarszająca się sytuacja dużych instytucji finansowych Stanów Zjednoczonych i Europy, kluczowych dla stabilności całego systemu finansowego, przełożyła się na głęboki kryzys finansowy. Efektem kryzysu finansowego stał się głęboki kryzys gospodarczy. W wielu krajach OECD odnotowano spadek produkcji i handlu, wzrost bezrobocia, obniżenie cen akcji, znaczące ograniczenie przez banki akcji kredytowej. Jedynie niewiele gospodarek oparło się kryzysowi, a te, które początkowo wydawały się odporne na kryzys, zostały nim dotknięte w wyniku silnych powiązań finansowych i handlowych z głównymi rynkami OECD. Rządy poszczególnych państw zdecydowały się na bezpośrednie wsparcie ze środków publicznych rynków finansowych. Przygotowały także liczne pakiety bodźców fiskalnych. Programy pomocowe poważnie jednak nadwyrężyły budżety centralne poszczególnych państw. W efekcie wzrosła świadomość i troska o stan finansów publicznych. W wielu krajach OECD pojawia się obecnie potrzeba znaczącej konsolidacji fiskalnej. Ważnym jest jednak to, aby właściwie ustalić zakres konsolidacji fiskalnej. Nie może ona bowiem zdławić zdolności gospodarki do wzrostu gospodarczego. Warunki makroekonomiczne stawiają obecnie przed przedsiębiorstwami wiele wyzwań dotyczących działalności badawczej i innowacyjnej. Firmy borykają się bowiem ze słabszym popytem na ich produkty i usługi. Coraz częściej pojawia się problem dostępności kredytów na działalność B+R i innowacje. Nastąpił znaczący spadek w handlu i inwestycjach zagranicznych. Ograniczony został dostęp do finansowania na rynkach międzynarodowych, który ma kluczowe znaczenie dla globalnego łańcucha dostaw. Zapewnia on przedsiębiorstwom wiedzę technologiczną, kontakty biznesowe, partnerów międzynarodowych czy dane rynkowe. W większości krajów OECD vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 31 Adam Samborski wprowadzono jednak, w ramach pakietów stymulujących gospodarkę, nowe ulgi podatkowe i dotacje na działalność badawczo-rozwojową (B+R). Wynika to z przekonania, że wsparcie w przedsiębiorstwach działalności B+R i innowacji jest działaniem na rzecz trwałego wzrostu gospodarczego. Jednym z elementów polityki stymulującej gospodarkę jest wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw. W sektorze publicznym wpływ spowolnienia gospodarczego na inwestycje w sferę B+R i innowacje nie jest aż tak widoczny jak w przypadku sektora prywatnego. W pakietach stymulujących gospodarkę gros środków przewidziano na wspieranie szeroko rozumianej krajowej infrastruktury (np. dróg, sieci energetycznej, technologii informacyjnych i komunikacyjnych). W niektórych krajach w celu pobudzenia sfery B+R zwiększono nakłady na działalność badawczą uniwersytetów i rządowych instytucji badawczych. Utworzono wiele nowych laboratoriów oraz zakupiono nową aparaturę badawczą. Szczególną uwagę zaczęto poświęcać rozwojowi technologii przyjaznych środowisku („zielone technologie”). Obszarami kluczowymi są obecnie edukacja i rozwój umiejętności poprzez ustawiczne kształcenie. Priorytetem dla krajów OECD stały się zasoby ludzkie dla nauki i technologii tak kształtowane, aby efektywnie wspierać rozwój innowacji. W tym celu kreuje się kulturę innowacji, wprowadza politykę zwiększania zainteresowania nauką, poprawia jakość kształcenia i warunki zatrudnienia. Niemniej jednak należy pamiętać, iż immanentną cechą kryzysów jest wzrost ryzyka i niepewności w działalności gospodarczej, czy może szerzej – działalności człowieka. Niepewność i ryzyko wzrasta więc również w działalności B+R, innowacjach, nauce, technologii. Innowacje mogą stanowić jednak podwaliny dla przyszłego trwałego, zrównoważonego rozwoju. Zastosowanie odkryć, wdrażanie nowych idei może przyczynić się do zaspokajania potrzeb społeczeństwa w bardziej skuteczny sposób. W wielu badaniach wskazuje się na związek pomiędzy innowacyjnością przedsiębiorstw czy nakładami na B+R a wzrostem wydajności. Przykładem mogą być badania przeprowadzone na grupie przedsiębiorstw z 18 krajów przez C. Criscuolo (2009), w których wskazuje się na silny związek pomiędzy innowacją produktową a wydajnością pracy. W procesie tym niewątpliwie istotną rolę odgrywają również innowacje nietechnologiczne, jednak ich wpływ na wydajność pracy jest trudniej mierzalna. Na przykład wdrożenie nowych metod marketingowych lub organizacyjnych może mieć kluczowe znaczenie dla komercjalizacji nowych produktów lub wprowadzenia nowych procesów. Reasumując, badania i innowacje pozwalają na lepsze wykorzystanie zasobów w gospodarce, tworząc warunki, w których rząd, przedsiębiorstwa czy gospodarstwa domowe osiągają założone cele po niższym koszcie. Biorąc pod uwagę fakt, iż niższa wydajność pracy jest głównym źródłem znaczących różnic w poziomie PKB na mieszkańca pomiędzy krajami OECD a Stanami Zjednoczonymi, pobudzenie innowacyjności poszczególnych państw powinno stanowić priorytet ich polityki gospodarczej. Nadzieję 32 Problemy Zarządzania Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego pokłada się więc w nauce, technologii i innowacji, które zapewnić mogą światu zrównoważone, a zarazem trwałe ożywienie w gospodarce (OECD 2010b: 16–20). 4. Inwestycje w badania i rozwój 900 000 800 000 700 000 600 000 500 000 400 000 300 000 200 000 100 000 0 OECD USA 20 08 20 06 20 04 20 02 20 00 19 98 19 96 19 94 UE-27 Japonia 19 92 19 90 mln USD W ostatnich dwóch dekadach w krajach OECD wyraźnie wzrosły nakłady na badania i rozwój. Wartość wydatków ogółem, mierzona nakładami krajowymi brutto na B+R, ukształtowała się w 1990 r. na poziomie 431 mld USD, a w 2008 r. już na poziomie 782 mld USD (rysunek 2). W tym okresie inwestycje przedsiębiorstw w sferę B+R, mierzone nakładami sektora przedsiębiorstw na B+R, wzrosły z 295 mld USD do 545 mld USD (rysunek 3). Udział największej gospodarki świata (USA) w wydatkach na B+R krajów OECD ogółem wyniósł w 2008 r. 41,5%. W przypadku sektora Rys. 2. Nakłady krajowe brutto na B+R (miliony USD z 2000 r., w cenach stałych, według parytetu siły nabywczej). Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database. 600 000 mln USD 500 000 OECD 400 000 300 000 USA 200 000 UE-27 Japonia 100 000 20 08 20 06 20 04 20 02 20 00 19 98 19 96 19 94 19 92 19 90 0 Rys. 3. Nakłady sektora przedsiębiorstw na B+R (miliony USD z 2000 r., w cenach stałych, według parytetu siły nabywczej). Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 33 Adam Samborski przedsiębiorstw wartość ta stanowiła 43,2% nakładów na B+R przedsiębiorstw z krajów OECD. Jest to nieco mniej niż w 1990 r. – odpowiednio 43,4% i 44,6%. Udział Japonii w analizowanym okresie spadł z 19,8% (sektora przedsiębiorstw 20,2%) do 15,7% (sektora przedsiębiorstw 17,7%). W przypadku Unii Europejskiej (UE-27) w 2008 r. wartość wydatków na B+R stanowiła 29,6% wartości wydatków OECD ogółem. Udział sektora przedsiębiorstw UE-27 w inwestycjach w B+R przedsiębiorstw krajów OECD ukształtował się w 2008 r. na poziomie 26,5%. Jest to mniej niż w 1995 r. – odpowiednio 31,4% i 29,0%. Nakłady krajowe brutto na B+R w OECD ogółem w latach 1990–2008 wzrastały z roku na rok przeciętnie o 3,4%. Jest to więcej niż średnie tempo zmian tego zjawiska w czasie w Stanach Zjednoczonych, Japonii, czy UE-27, które ukształtowało się, odpowiednio, na poziomie 3,1%, 2,1% i 3,1% (lata 1995–2009). Oznacza to, iż wskaźniki dynamiki nakładów krajowych brutto na B+R w Stanach Zjednoczonych, Japonii czy UE-27 były niższe niż ciąg indeksów łańcuchowych w pozostałej części OECD. W przypadku nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R trzeba również zauważyć, iż średnie tempo zmian zjawiska w czasie było wyższe w OECD ogółem (3,5%) niż w Stanach Zjednoczonych (3,3%), Japonii (2,6%), czy UE-27 (3,0%, w latach 1995–2009). W szczytowym okresie kryzysu, tj. w roku 2008, poziom nakładów ogółem na B+R zmniejszył się w stosunku do roku poprzedniego w przypadku Japonii, Kanady, Czech, Grecji, Islandii, Izraela, Luksemburgu, Meksyku, Holandii, Norwegii, Portugalii, Wielkiej Brytanii. Wraz z postępującą konsolidacją fiskalną należy spodziewać się dalszego ograniczenia nakładów na B+R w kolejnych krajach OECD. Analizując udział nakładów krajowych brutto na B+R w PKB OECD, należy zauważyć, iż w latach 1990–2008 wzrósł on nieznacznie z 2,24% do 2,34% PKB przy średnim tempie zmian na poziomie 0,2% (rysunek 4). 4,0 % 3,5 Japonia 3,0 USA OECD UE-27 Chiny 2,5 2,0 1,5 1,0 Polska 20 08 20 06 20 04 20 02 20 00 19 98 19 96 19 94 19 92 19 90 0,5 0 Rys. 4. Udział nakładów krajowych brutto na B+R w PKB (w %). Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database. 34 Problemy Zarządzania Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego W Japonii i Stanach Zjednoczonych udział wydatków na B+R w PKB jest znacząco większy niż w OECD ogółem. W Japonii wartości te ukształtowały się na poziomie 2,95% PKB w 1990 r. i 3,44% PKB w 2008 r. W Stanach Zjednoczonych odpowiednio 2,64% i 2,78%. Średnie tempo zmian analizowanego zjawiska w czasie w Japonii wyniosło 0,8%, w Stanach Zjednoczonych natomiast 0,3%. Dla UE-27 udział nakładów krajowych brutto na B+R w PKB w latach 1995–2009 kształtował w przedziale 1,65% do 1,91%, czyli znacząco poniżej OECD ogółem. Trzeba jednak zwrócić uwagę na fakt, iż w tym czasie udział wydatków na B+R w PKB UE-27 wzrastał z roku na rok przeciętnie o 1%. W przypadku Polski wielkość nakładów krajowych brutto mierzona ich udziałem w PKB znacząco zmalała. W latach 1990–2009 z 0,87% do 0,67%, przy średnim tempie zmian zjawiska w czasie na poziomie –1,4%. W tym czasie Chiny podwoiły udział nakładów krajowych brutto na B+R w PKB z 0,73% (1991 r.) do 1,53% (2008 r.), przy przeciętnym wzroście z roku na rok o 4,4%. Tak znaczący wzrost jest w dużej mierze efektem działalności badawczej i rozwojowej firm międzynarodowych. I tak w 2008 r. udział przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym w wydatkach Chin na B+R wyniósł około 19%. 3,0 Japonia 2,5 USA OECD 2,0 % 1,5 UE-27 1,0 Chiny 0,5 Polska 20 08 20 06 20 04 20 02 20 00 19 98 19 96 19 94 19 92 19 90 0 Rys. 5. Udział nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R w PKB (w %). Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database. W latach 1990–2008 wzrósł udział w PKB OECD nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R. Wartości te kształtowały się w przedziale 1,35–1,63%, przy średnim tempie zmian na poziomie 0,3% (rysunek 5). W przypadku Japonii i Stanów Zjednoczonych wielkości te ukształtowały się na znacznie wyższym poziomie. W Japonii udział w PKB nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R wyniósł w 1990 r. 2,09%, a w 2008 r. już 2,69%. Dla Stanów Zjednoczonych odpowiednio 1,86% i 2,02%. W przypadku Japonii udział w PKB wydatków przedsiębiorstw na B+R w latach 1990–2008 wzrastał z roku na rok przeciętnie o 1,4%, w Stanach Zjednoczonych natomiast o 0,4%. Imponujące średnie tempo zmian zjawiska w czasie odnotowano w Chinach. W latach 1991–2008 wyniosło ono 8,3%. W przypadku Polski vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 35 Adam Samborski średnia geometryczna z indeksów łańcuchowych z lat 1992–2009 przyjęła wartość 0,95, co oznacza spadek udziału w PKB nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R (OECD 2011a; OECD 2010b: 23–25). Wykres 6 przedstawia zmiany w nakładach sektora przedsiębiorstw na B+R mierzone ich udziałem w PKB w latach 2000 – 2008. W większości z analizowanych krajów odnotowano wzrost wydatków przedsiębiorstw na B+R w 2008 roku w stosunku do roku 2000. Największy w Portugalii, Chinach, Turcji, Australii, Korei, Singapurze, największy spadek natomiast w Słowacji, Rumunii, Polsce, Holandii, Kanadzie, Rosji. Najwięcej w relacji do PKB na B+R wydają przedsiębiorstwa z Izraela, Szwecji, Finlandii, Japonii, Korei, Szwajcarii, Stanach Zjednoczonych, najmniej przedsiębiorstwa z Argentyny, Grecji, Rumuni, Meksyku i Polski. 4,5 4,0 2000 r. 2008 r. 3,5 3,0 2,5 % 2,0 1,5 1,0 0,5 I Sz zrae Fin wecj l lan a Jap dia o Szw Kornia ajc ea aria Sin USA gap Da ur Au nia Niestria m O cy IslaECD Luk Bendia sem lgia Fr burg Au ancja str U alia Wlk CE-27 . B hin r Słoytani y w a Kanenia Irla ada C ndia Ho zechy No land Po rwegiia r Histugal a zpa ia R nia Włoosja ch R y No wa Wę PA Zel gry and ia SłoTurcja w Poacja M lska Ru eksy mu k n Arg Grecia ent ja yna 0 Rys. 6. Udział nakładów sektora przedsiębiorstw na B+R w PKB (w %) w poszczególnych krajach. Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database; OECD 2010b. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2010, Paris: OECD, s. 27. Zastanawiając się nad przyczynami tego zróżnicowania, należy zwrócić uwagę na dwie podstawowe kwestie. Po pierwsze w gospodarkach rozwiniętych przedsiębiorstwa coraz częściej stają przed barierami technologicznymi. Przełamywanie tych barier wymaga znacznych nakładów finansowych na B+R. W gospodarkach rozwijających się, przedsiębiorstwa zazwyczaj adaptują wypracowane technologie, co jest rozwiązaniem znacznie mniej kapitałochłonnym. Ponadto wielkość wydatków 36 Problemy Zarządzania Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego na B+R uzależniona jest od struktury gospodarczej poszczególnych krajów. Na przykład Norwegia, posiadając znaczne zasoby naturalne, mniej wydaje na B+R, gdyż ważne miejsce w jej gospodarce odgrywają branże tradycyjne, takie jak wydobywcza. Ważna jest również specjalizacja poszczególnych gospodarek. Przedsiębiorstwa z UE w większym stopniu specjalizują się w przemyśle samochodowym (wymagającym mniej nakładów na B+R) niż w przemysłach związanych ze sprzętem komputerowym, oprogramowaniem czy elektroniką (wymagającymi większych nakładów na B+R). Po drugie, analizując dane o wydatkach w przedsiębiorstwach na B+R, zwrócić należy również uwagę na efekty inwestycji, takie jak np. jakość i ilość produkcji. Dane pierwotne o wartości nakładów na B+R mogą zacierać w znaczny sposób różnice w efektywności i skuteczności tych wydatków oraz odwracać uwagę od innych ważnych aspektów, takich jak ułatwienia w tworzeniu, wykorzystaniu i absorpcji wiedzy (np. jakość infrastruktury informatycznej). Wiele firm wprowadza ponadto innowacje, nie inwestując ogromnych sum w B+R (OECD 2011a; OECD 2010b: 25, 28). Kiedy Steve Jobs i jego zespół z Apple Inc. stworzyli pierwowzór komputera Macintosh we wczesnych latach 80-tych, International Business Machines Corp. wydawał przynajmniej 100 razy tyle co Apple na B+R. Innym przykładem jest najbardziej zaawansowany na świecie system operacyjny komputerów osobistych Mac Os X stworzony, gdy Apple dysponował jedynie 5-procentowym udziałem w rynku komputerów, a Microsoft rocznym budżetem na B+R w wysokości 6 mld USD (Gibson 2009: 26–27). To pokazuje, że dane liczbowe mówią tylko część prawdy o poziomie rozwoju nauki, technologii i innowacji w poszczególnych krajach. Bardzo ważne w przedsiębiorstwach są również działania w obszarze szkoleń, zarządzania wiedzą czy marketingowe, stanowiące uzupełnienie dla B+R, a zapewniające firmom szerszy dostęp do wiedzy (OECD 2010b: 26). 5. Finansowanie działalności badawczej i rozwojowej w warunkach spowolnienia gospodarczego Sektor przedsiębiorstw jest głównym źródłem finansowania działalności B+R w większości krajów OECD, stanowiącym 64,5% ogółu źródeł finansowania w 2008 r. (rysunek 7). Jest to znaczący wzrost w stosunku do roku 1990, w którym wartość ta ukształtowała się na poziomie 57,8%. Bardzo podobnie jak w OECD ogółem kształtuje się udział sektora przedsiębiorstw w finansowaniu nakładów krajowych brutto na B+R w Stanach Zjednoczonych. W Japonii wielkości te ukształtowały się na znacznie wyższym poziomie, przyjmując wartości 73,1% (1990 r.) i 78,2% (2008 r.). W Unii Europejskiej (UE-27) poziom finansowania działalności badawczej i rozwojowej ze środków sektora przedsiębiorstw jest niższy niż w OECD ogółem. W 2008 r. wyniósł on 54,3% vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 37 Adam Samborski ogółu źródeł finansowania. Jest to jednak więcej niż w roku 1995, kiedy to wielkość ta przyjęła wartość 51,9%. Japonia USA OECD UE-27 20 08 20 06 20 04 20 02 20 00 19 98 19 96 19 94 Polska 19 92 19 90 % 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Rys. 7. Udział sektora przedsiębiorstw w finansowaniu nakładów krajowych brutto na B+R (w %). Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database. 100 90 80 70 60 % 50 40 rząd 30 inne 20 firmy 10 Ru mu n Arg Rosia ent ja y Po na ls No Sł Grecka wa ow ja Zel acja an His Rdia zpa PA Me nia ks NoWłochyk rwe y Wlk A gia . B ustr ryta ia Turnia PoKanacdja rtug a W alia Irlaęgry Islandia F ndi Horancja la a Cz ndia ec UE hy Da-27 n AuBelgia Słostralia Sinwenia g ia Szwapur e OE cja CD SA SzwNieU m a c Fin jcari y lan a Chdia Luk K i sem oreny bur a JapIzraeg oni l a 0 Pozycja „inne” obejmuje źródła zarówno krajowe, jak i zagraniczne. Rys. 8. Źródła finansowania B+R w 2008 r. (w %). Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database; OECD 2010b. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2010, Paris: OECD, s. 31. 38 Problemy Zarządzania Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego W Polsce natomiast udział sektora przedsiębiorstw w finansowaniu nakładów krajowych brutto na B+R w ostatnich latach maleje. W 1994 r. wynosił on jeszcze 39,5%, by w 2009 r. spaść do 27,1%. Zwrócić w tym miejscu warto uwagę na fakt, iż Polska wśród krajów OECD w największym stopniu działalność badawczą i rozwojową finansuje ze środków publicznych (rysunek 8). Oprócz Polski w niewielkim stopniu ze środków przedsiębiorstw działalność B+R finansowana jest w Grecji, Słowacji i Nowej Zelandii, a w krajach spoza OECD – w Rumunii, Rosji, Argentynie. Na przeciwnym biegunie, oprócz wspomnianej już Japonii, znajduje się Izrael, Luksemburg, Korea, Finlandia, a z krajów spoza OECD – Chiny. Jak już wspomniano, w OECD ogółem wartość sfinansowanych przez sektor przedsiębiorstw nakładów krajowych brutto na B+R rośnie. W latach 1981–2008 wartość ta wzrastała z roku na rok przeciętnie o 4,5%, przy przeciętnym wzroście PKB na poziomie 2,8% (rysunek 9). Jest to znacznie więcej niż w przypadku średniego tempa zmian wartości sfinansowanych przez stronę rządową wydatków na B+R, które ukształtowało się na poziomie 1,8%. 12 firmy rząd PKB 10 8 % 6 4 2 0 20 08 20 06 20 04 20 02 20 00 19 98 19 96 19 94 19 92 19 90 19 88 19 86 19 84 19 82 –2 Rys. 9. Zmiany nakładów na B+R w przekroju źródeł finansowania a cykl koniunkturalny w latach 1981–2008. Średnioroczna realna stopa wzrostu w %. Źródło: OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database; OECD 2011b. OECD National Accounts Statistics, Paris: OECD Database; OECD 2009. OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2009, Paris: OECD, s. 29. Nakłady przedsiębiorstw na B+R mają jednak charakter cykliczny, a ich wartość uzależniona jest od koniunktury w gospodarce. Poprawie sytuacji gospodarczej towarzyszy wzrost wydatków na B+R, pogorszeniu koniunktury – ich spadek. W latach 1981–2008 zauważyć można, iż jednostkowym przyrostom PKB towarzyszy, średnio biorąc, stały przyrost wydatków przedsiębiorstw na B+R. Współczynnik korelacji liniowej Pearsona przyjął wartość 0,54, co świadczy o tym, że korelacja między dwiema wspomnianymi cechami jest wyraźna i wskazuje na istnienie współzależności pozytywnej. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 39 Adam Samborski Zauważyć jednak należy, iż tylko 29% zmian wartości nakładów krajowych brutto sfinansowanych przez sektor przedsiębiorstw zostało wyjaśnionych przez zmiany PKB. Można zatem stwierdzić, że na daną zmienną objaśnianą oddziałują jeszcze inne zmienne objaśniające (przyczyny). 6. Venture capital Ważną rolę we wspieraniu przedsięwzięć innowacyjnych odgrywa venture capital (VC). Jest on kluczowym czynnikiem warunkującym rozwój przedsiębiorczości. VC jest jednak niezwykle wrażliwy na wahania koniunktury i ukierunkowany głównie na nowe firmy technologiczne. Większość prywatnych funduszy typu VC koncentruje się na finansowaniu zaawansowanych technologicznie działów gospodarki. W efekcie to rządy poszczególnych krajów starają się zapewnić finansowanie przedsiębiorstwom we wczesnych fazach rozwoju poprzez wypracowanie modelu, w którym rząd wraz z sektorem prywatnym inwestuje w fundusze zarządzane prywatnie (OECD 2010b: 109–110). Venture capital zdefiniować można jako kapitał własny wnoszony na ograniczony okres przez inwestorów zewnętrznych do małych i średnich przedsiębiorstw nienotowanych na rynku giełdowym, które dysponują innowacyjnym produktem, metodą produkcji bądź usługą, która nie została jeszcze zweryfikowana przez rynek. Z jednej strony stwarza to wysokie ryzyko niepowodzenia inwestycji, z drugiej – w przypadku sukcesu przedsięwzięcia wspomaganego w zarządzaniu przez inwestorów – zapewnia znaczący przyrost wartości zainwestowanego kapitału, który jest realizowany przez sprzedaż udziałów (Węcławski 1997: 17). Definicja ta podaje kilka cech charakterystycznych, które wyraźnie odróżniają VC od innych form finansowania. Po pierwsze podstawowym elementem różnicującym VC jest charakter kapitału wprowadzanego do przedsiębiorstw. Jest to kapitał udziałowy wnoszony do przedsiębiorstwa poprzez nabycie udziałów lub akcji. Podmiot wnoszący kapitał zwiększa kapitalizację przedsiębiorstwa, jednocześnie nabywając określone prawa majątkowe. Po drugie niezwykle istotnym wyróżnikiem finansowania poprzez formułę VC jest charakter papierów wartościowych nabywanych w celu dokapitalizowania przedsiębiorstwa. Zgodnie z definicją papiery te nie mogą być przedmiotem publicznego obrotu (notowane) na regulowanym rynku papierów wartościowych (Tamowicz 1995: 8–9). Przedsiębiorstwa mogą pozyskać finansowanie typu venture na dwa sposoby: bezpośrednio od inwestorów indywidualnych (business angels) oraz przedsiębiorstw lub pośrednio z wyspecjalizowanych funduszy venture capital. Te ostatnie odgrywają rolę pośredników finansowych między inwestorami (takimi jak: inwestorzy indywidualni, przedsiębiorstwa, fundusze emerytalne, banki, towarzystwa ubezpieczeniowe) a przedsiębiorstwami portfelowymi4. 40 Problemy Zarządzania Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego Niezwykle istotne jest to, iż venture capitalists wnoszą w przedsiębiorstwo portfelowe coś więcej niż tylko środki finansowe. Ten dodatkowy wkład obejmuje: wsparcie w zarządzaniu, monitorowanie działalności, organizowanie procesów inwestycyjnych, kapitał reputacji (uwiarygodnienie przedsiębiorstwa w kontaktach biznesowych). Venture capitalists redukują ponadto problemy informacyjne, jak również łagodzą problem agencji na linii przedsiębiorstwo–inwestorzy. Wspomnieć tu również należy o często stosowanym mechanizmie dyscyplinowania przedsiębiorstw portfelowych, polegającym na powiązaniu transz wnoszonego kapitału z różnymi miernikami efektywności gospodarowania we wspieranych firmach (Baygan i Freudenberg 2000: 10). Warto w tym miejscu podkreślić zróżnicowanie w poszczególnych krajach znaczenia różnych źródeł finansowania inwestycji typu venture. W wielu krajach istotnym źródłem finansowania tego typu inwestycji są inwestorzy instytucjonalni, zwłaszcza fundusze emerytalne. Odgrywają one znaczącą rolę w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, Australii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Danii, gdzie ich udział w strukturze źródeł finansowania funduszy venture capital przekracza 30% (lata 1999–2002). W większości jednak krajów udział ten kształtuje się znacznie poniżej wspomnianej wartości. Długoterminowy charakter zobowiązań funduszy emerytalnych, tak samo zresztą, jak towarzystw ubezpieczeń na życie, sprawia, iż stanowić mogą one doskonałe źródło finansowania tego typu przedsięwzięć. Pamiętać bowiem należy, iż horyzont czasowy inwestycji tej grupy inwestorów jest zdecydowanie dłuższy niż każdego innego potencjalnego inwestora. Ze względu jednak na ograniczenia inwestycyjne, określone w prawodawstwie, czy też konserwatywne podejście do inwestowania udział tej grupy inwestorów na rynku VC jest w wielu krajach stosunkowo nieduży. W państwach, w których systemy finansowe zorientowane są bankowo, istotnym źródłem finansowania przedsięwzięć typu venture są banki. I tak, w Austrii, Niemczech czy we Włoszech około 50% środków finansowych pozyskanych przez fundusze VC pochodzi z banków (lata 1999–2002). Warto w tym miejscu nadmienić, iż banki na rynku VC inwestują za pośrednictwem wyspecjalizowanych przedsiębiorstw zależnych. Wydaje się jednak, że struktura aktywów i pasywów banków nie jest odpowiednia do podejmowania tego typu długoterminowych inwestycji. Stąd też wraz z rozwojem rynku VC oczekuje się większego zaangażowania inwestorów instytucjonalnych w krajach historycznie zorientowanych bankowo (OECD 2003: 12). Business angels (BA) – osoby prywatne inwestujące bezpośrednio w mniejsze firmy będące we wczesnych fazach rozwojuodgrywają znaczącą rolę w finansowaniu nowych przedsiębiorstw. Niewiele dostępnych jest jednak danych statystycznych o ich finansowym wkładzie w inwestycje typu venture. Tych nieformalnych inwestorów postrzegać można jako alternatywę czy też prekursorów formalnego rynku VC. W niektórych krajach, takich vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 41 Adam Samborski jak Stany Zjednoczone, business angels odgrywają istotną rolę w finansowaniu inwestycji typu venture. Są oni jednak w mniejszym stopniu zorganizowani niż VC. Istotnym źródłem finansowania funduszy venture capital są również przedsiębiorstwa. Odgrywają one istotną rolę w Korei, Japonii, Norwegii czy Szwecji. Corporate venturing przybrać może różne formy – finansową, zarządczą, techniczną. Ustanowienie partnerstwa strategicznego małej i dużej firmy jest jednak przedsięwzięciem niezwykle trudnym. Fundusze pozyskiwane z przedsiębiorstw, ale również od osób indywidualnych mają charakter często cykliczny (OECD 2003: 12). Innym źródłem finansowania funduszy venture capital w wielu krajach są instytucje rządowe oraz samorządowe (OECD 1997). W takich krajach, jak: Korea, Norwegia, Portugalia, wkład rządu centralnego w finansowanie inwestycji typu venture jest relatywnie duży w stosunku do innych źródeł finansowania (OECD 2003: 12). Różny też jest poziom rozwoju rynku kapitału ryzyka w poszczególnych krajach. Wśród krajów skupionych w ramach Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) wyraźnie wyróżnia się Finlandia, Szwecja, Wielka Brytania, Norwegia, Dania (rysunek 10). mln USD zasiew/start % PKB wczesny rozwój i ekspansja % PKB mln USD 20 000 18 000 16 000 14 000 12 000 10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 0 Wlk Fin lan d Szw ia e cj .B ryta a No nia rwe gia Da nia Au stra li Irla a Szw ndia ajc a Fra ria n His cja zpa nia US Cz A ec Ho hy lan dia Be lgia Nie mc Kan y ada Ko rea Wę gry Wło ch Po rtug y ali Au a stri a Po lsk a Gre cja % PKB 0,20 0,18 0,16 0,14 0,12 0,10 0,08 0,06 0,04 0,02 0,00 Rys. 10. Inwestycje venture capital w 2008 r. Źródło: OECD 2010a. Measuring Innovation. A New Perspective, Paris: OECD, s. 67; OECD 2009. OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2009, Paris: OECD, s. 23. W roku 2008 wartość inwestycji typu venture capital w relacji do PKB wyniosła w Finlandii 0,24% PKB, w Szwecji 0,21%, w Wielkiej Brytanii 0,20%, natomiast w Norwegii i Danii 0,16%. W przypadku Szwecji inwestycje te w znacznie większym stopniu niż w pozostałych krajach zostały ukierunkowane na przedsiębiorstwa będące we wczesnych fazach rozwoju, tj. te przedsiębiorstwa, którym najtrudniej pozyskać jest kapitał zewnętrzny. 42 Problemy Zarządzania Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego Pomimo ogromnego wzrostu aktywności na rynku VC w ostatniej dekadzie, udział inwestycji we wczesne fazy rozwoju przedsiębiorstw w inwestycjach ogółem w wielu krajach członkowskich OECD jest niewielki. Spadek koniunktury na światowych rynkach finansowych zapoczątkowany w końcu 2007 r. doprowadził do przyjmowania bardzo zachowawczych postaw w procesie inwestycyjnym, co spowodowało ograniczenie dostępności kapitału zewnętrznego dla wielu małych firm. Przyczyn stosunkowo małej aktywności inwestycyjnej na rynku przedsiębiorstw będących we wczesnych fazach rozwoju upatrywać należy również w braku kultury inwestowania w akcje, w problemach z przepływem informacji czy w zmienności rynku. Niewątpliwie istotne znaczenie ma tutaj także niewielka liczba w stosunku do potrzeb doświadczonych venture capitalists. W niektórych krajach tą lukę wypełnia się inwestorami typu venture z zagranicy (OECD 2003: 6–7). Największym rynkiem kapitału ryzyka są jednak Stany Zjednoczone. Wartość inwestycji funduszy VC w 2008 r. przekroczyła 17,3 mld USD. Jest to ponadtrzyipółkrotnie więcej niż w przypadku drugiego rynku, jakim jest Wielka Brytania. W Stanach Zjednoczonych w 2009 r. wartość inwestycji typu VC wyniosła 17,7 mld USD, a inwestycji typu BA 17,6 mld USD. W przypadku Stanów Zjednoczonych znaczna wartość zaangażowanych środków finansowych na rynku kapitału ryzyka wynika w dużej mierze ze stabilności źródeł finansowania tego typu inwestycji, co pozwala w dużo większym stopniu dywersyfikować ryzyko, jak również dobierać do portfela inwestycyjnego najlepsze przedsiębiorstwa. Dobrze rozwinął się zarówno rynek business angels, jak i rynek publicznych i prywatnych funduszy typu venture. Nie można zapominać również o licznych instrumentach finansowania dostosowanych do faz działalności przedsiębiorstwa, dużym doświadczeniu we wspieraniu przedsiębiorstw w obszarze technologicznym i zarządczym czy dobrze rozwiniętym rynku wyjść. Stwarza to niewątpliwie bardzo dogodne warunki do rozwoju i wzrostu firm portfelowych (OECD 2003: 6–7; OECD 2010b: 66; OECD 2009: 23). Niemniej jednak, jak zauważono wcześniej, rynek VC jest szczególnie wrażliwy na wahania koniunktury, co widać wyraźnie na rysunku 11. Kwartalny poziom inwestycji typu VC w sektory o wysokiej wartości dodanej w latach 2008 i 2009 spadł w stosunku do ostatniego kwartału roku 2007. Udział sektorów zaawansowanych technologicznie w inwestycjach VC ogółem pozostaje jednak na bardzo wysokim poziomie (rysunek 12). W 2005 r. wyniósł on 88%. Wysoki też był w przypadku Irlandii (96%) i Kanady (81%). W Australii, Czechach, Holandii czy na Węgrzech udział sektorów o wysokiej wartości dodanej w inwestycjach VC ogółem kształtował się poniżej 20%. Różnice te odzwierciedlają zróżnicowanie struktury przemysłowej poszczególnych krajów. Różne też jest zdywersyfikowanie inwestycji w ramach sektorów zaawansowanych technologicznie. W Grecji dominują inwestycje w komunikację, w Irlandii w technologię informacyjną, a w Danii w zdrowie i biotechnologię. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 43 Adam Samborski 3000 mln USD 2500 2000 1500 1000 500 20 05 20 1 05 20 -2 05 20 3 05 20 4 06 20 1 06 20 -2 06 20 3 06 20 -4 07 20 1 07 20 -2 07 20 3 07 20 -4 08 20 1 08 20 -2 08 20 3 08 20 -4 09 20 1 09 -2 0 komunikacja IT zdrowie/biotechnologia Rys. 11. Inwestycje venture capital w Stanach Zjednoczonych w poszczególnych sektorach (w mln USD). Źródło: OECD 2009. OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2009, Paris: OECD, s. 23. 100 komunikacja IT zdrowie/biotechnologia 80 60 % 40 20 Irla ndi a U Kan SA Szw ad ajc a ar Da ia n Gre ia Au cja Fin stria lan d Be ia lg OE ia No CD rwe g Ko ia Isla rea n Szw dia e Nie cja m Wlk Japo cy n .B ryta ia nia No wa Zel UE and ia F Po rancja rtug His alia zpa n Po ia ls Wło ka Sło chy w Au acja stra Cz lia e Ho chy lan d Wę ia gry 0 Rys. 12. Udział sektorów zaawansowanych technologicznie w inwestycjach venture capital (w %, 2005 r.). Źródło: OECD 2008. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2008, Paris: OECD, s. 42. Uogólniając, rynek venture capital doświadczył znaczącego wzrostu w krajach, w których odchodzenie od tradycyjnych sektorów gospodarki na rzecz sektorów produkcyjnych i usługowych zaawansowanych technologicznie uległo nasileniu. Kraje te skorzystały z silnych związków uniwersytetów, publicznych instytutów badawczych i przemysłu. Programy finansowania innowacji w małych przedsiębiorstwach, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, ułatwiły przepływ projektów o wysokiej jakości do prywatnych funduszy koncentrujących się na technologiach będących we wczesnych fazach (OECD 2008: 41). 44 Problemy Zarządzania Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego W pozostałych krajach OECD większy udział w pozyskiwaniu kapitału właścicielskiego mają bardziej tradycyjne przemysły produkcyjne. W krajach tych ponadto brak jest doświadczenia i wiedzy specjalistycznej z zakresu inwestycji w zaawansowane technologie będące we wczesnych fazach rozwoju. Czynniki te niewątpliwie faworyzują umowy koncentrujące się na późniejszych fazach cyklu życia przedsiębiorstwa. Udział sektorów zaawansowanych technologicznie w finansowaniu typu venture capital jest niewielki w wielu krajach Unii Europejskiej, Japonii czy Australii. Inwestycje o charakterze udziałowym kierowane są głównie do branży odzieżowej, spożywczej oraz metalowej, jak ma to miejsce w Hiszpanii i Portugalii, czy branż surowcowych, czego przykładem może być Norwegia (Samborski 2006: 304–312). 7. Uwagi końcowe Ogromnym wyzwaniem, przed którym stają obecnie przedsiębiorstwa nie jest brak idei, ale raczej środków na ich sfinansowanie. We współczesnej gospodarce jej wzrost czy tworzenie miejsc pracy uzależnione są jednak w dużym stopniu od poziomu innowacyjności sektora przedsiębiorstw. Kluczowym czynnikiem determinującym proces kreowania innowacji jest dostęp do finansowania. Ważną rolę odegrać tu mogą fundusze VC, będące w wielu krajach istotnym źródłem finansowania przedsięwzięć innowacyjnych. Wiele wskazuje na to, iż drogę do rewolucji technologicznej, której rezultatem stała się transformacja przemysłu, utorowały przedsiębiorstwa wspierane we wczesnych fazach rozwoju przez fundusze VC (np. technologia komputerowa). Rynek kapitału ryzyka jest jednak niezwykle wrażliwy na wahania koniunktury gospodarczej. Stabilnym – do tej pory – źródłem finansowania działalności innowacyjnej były środki publiczne. W warunkach dekoniunktury gospodarczej rządy niejednokrotnie podejmowały działania pobudzające popyt na dobra i usługi firm innowacyjnych. Wspomnieć tu można o bodźcach fiskalnych, działających bezpośrednio poprzez subsydia czy inne formy wsparcia bezpośredniego oraz pośrednio poprzez cięcia stawek podatkowych. Wiele wskazuje jednak na to, że poszczególne kraje zaczną się wycofywać z tej formy wsparcia ze względu na stan finansów publicznych. Ponadto potrzeba szerokiej konsolidacji fiskalnej może ograniczyć zdolność niektórych rządów krajów OECD do utrzymania założonego poziomu inwestycji w badania i rozwój oraz innowacje (jak również wsparcia kluczowych obszarów, takich jak edukacja). Konsolidacja fiskalna może również przyczynić się do ogólnego osłabienia popytu na oferowane przez firmy innowacyjne dobra i usługi. W części krajów już się to dokonało, gdzie wyraźnie obniżono wydatki budżetowe na B+R oraz szkolnictwo wyższe. Co więcej wiele działów gospodarki w odpowiedzi na globalny kryzys gospodarczy ograniczyło wydatki na działalność innowacyjną. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 45 Adam Samborski Rozpatrując zatem kwestie finansowania w przedsiębiorstwach działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego, nasuwa się wiele pytań, na które nie znaleziono do tej pory odpowiedzi. Podstawowe można sformułować następująco: – Jaki wpływ spowolnienie gospodarcze wywiera na cele, strategie i taktyki przedsiębiorstw? – Co to oznacza dla inwestycji w innowacje, kluczową determinantę długoterminowej konkurencyjności? – Jak na taką sytuację reagują wiodące spółki? Informacje o autorze Prof. UE dr hab. Adam Samborski – Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwem, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach. E-mail: [email protected]. Przypisy 1 Analizę materiału empirycznego dotyczącego finansowania działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego zakończono na 2009 r. Eksploracje badawcze obejmujące okres późniejszy jawią się niewątpliwie bardzo interesująco, lecz wykraczają poza ramy niniejszego opracowania. 2 Innowacja ewolucyjna – rodzaj innowacji, który dotyczy wąskiej gamy rozszerzeń i ulepszeń istniejącego produktu lub procesu. Dany produkt lub proces nie podlega znaczącym zmianom. Zastosowane zmiany są raczej niewielkie i mają stopniowy charakter. Niezbędna wiedza znajduje się wewnątrz dziedziny innowatora. Innowacja rewolucyjna – rodzaj innowacji, który dostarcza rozwiązań wykraczających poza ograniczenia współczesnej wiedzy naukowej, najlepszych praktyk z danej dziedziny. Reprezentuje pracę pionierską. 3 Innowacja – generowanie nowej idei (nowej wiedzy), które prowadzi do rozwoju nowych produktów i praktyk organizacyjnych. Innowacja stopniowa – generowanie nowej idei (nowej wiedzy), które prowadzi do stopniowego rozwoju nowych produktów lub usług, które wpływają na istniejące praktyki. Innowacja radykalna – generowanie nowej idei (nowej wiedzy), które prowadzi do rozwoju radykalnie nowych produktów lub usług, które wpływają na istniejące praktyki. 4 Finansowanie typu venture obejmuje zasiew, start, wczesny rozwój i ekspansję (OECD 2009: 22; OECD 2010a: 67). Bibliografia Baygan, G. i M. Freudenberg 2000. The Internationalisation of Venture Capital Activity in OECD Countries: Implications for Measurement and Policy. OECD Science, Technology and Industry Working Papers, nr 7, Paris: OECD. Bąkowski, A., Głodek, P., Gołębiowski, M., Gulda, K., Jewtuchowicz, A., Klepka, M., Latyński, K., Matusia, K., Matusia, M., Mażewska, M., Niedzielski, P., Nowakowska, A., Stawasz, E. i K. Zasiadły 2005. Innowacje i transfer technologii słownik pojęć, Warszawa: PARP. 46 Problemy Zarządzania Finansowanie działalności innowacyjnej w warunkach spowolnienia gospodarczego Bureau of Economic Analysis 2011. National Economic Accounts. Gross Domestic Product. Current Dollar and Real GDP, www.bea.gov. Criscuolo, C. 2009, Innovation and Productivity: Estimating the Core Model Across 18 Countries, w: Innovation in Firms: A Microeconomic Perspective, Paris: OECD. Gibson, R. 2009. Financing Innovation in Tough Times. Financial Executive, April, s. 26–28. Glinka, B. i J. Pasieczny 2004. Uwarunkowania polaryzacji regionów w Polsce, w: J. Pyka (red.) Nowoczesność przemysłu i usług. Tom II, s. 204–214. Katowice: TNOiK. Golińska-Pieszyńska, M. 2007. Społeczne warunki kreowania innowacji, w: J. Pyka (red.) Nowoczesność przemysłu i usług. Tom II, s. 211–219. Katowice: TNOiK. National Bureau of Economic Research 2008. Memo from the Business Cycle Dating Committee, December 1, www.nber.org. National Bureau of Economic Research 2010. Memo from the Business Cycle Dating Committee, September 20, www.nber.org. National Bureau of Economic Research 2011. US Business Cycle Expansions and Contractions, www.nber.org. Newell, S. 2006. Understanding Innovation Processes, w: D.G. Schwartz (red.) Encyclopedia of Knowledge Management, Hershey–London–Melbourne–Singapore: Idea Group Reference. OECD 1997. Government Venture Capital for Technology-Based Firms, Paris: OECD. OECD 2003. Venture Capital: Trends and Policy Recommendations. OECD Science, Technology and Industry Working Papers, Paris: OECD. OECD 2008. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2008, Paris: OECD. OECD 2009. OECD Science, Technology and Industry Scoreboard 2009, Paris: OECD. OECD 2010a. Measuring Innovation. A New Perspective, Paris: OECD. OECD 2010b. OECD Science, Technology and Industry Outlook 2010, Paris: OECD. OECD 2011a. Main Science and Technology Indicators (MSTI), Paris: OECD Database. OECD 2011b. OECD National Accounts Statistics, Paris: OECD Database. Paukert, M., Niederee, C. i M. Hemmje 2006. Knowledge in Innovation Processes, w: D.G. Schwartz (red.) Encyclopedia of Knowledge Management, Hershey–London– Melbourne–Singapore: Idea Group Reference. Płaczek, E. 2005. Innowacja w usługach logistycznych – rozważania ogólne, w: J. Pyka (red.) Nowoczesność przemysłu i usług. Unowocześnienie przemysłu i usług – organizacja i finansowanie, s. 147–157. Katowice: TNOiK. Samborski, A. 2006. Finansowanie przedsiębiorstw a poziom rozwoju rynku venture capital, w: D. Kisperska-Moroń (red.) Zarzadzanie. Kierunki badań, s. 303–317. Katowice: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej. Samborski, A. 2010. Finansowanie inwestycji rzeczowych w warunkach recesji: doświadczenia przedsiębiorstw amerykańskich, w: H. Buk, C. Olszak, E. Ziemba i M. Rówińska (red.) Ekonomia, Finanse. Współczesne wyzwania i kierunki rozwoju, s. 499–521. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego. Tamowicz, P. 1995. Fundusze inwestycyjne typu venture capital, Gdańsk: Instytut Badań Nad Gospodarką Rynkową. Węcławski, J. 1997. Venture capital. Nowy instrument finansowania przedsiębiorstw, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 47 Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 48 – 62 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.3 Bariery współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych Przemysław Dubel Małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) stały się w ostatnich latach jednym z głównych czynników rozwoju ekonomicznego państw członkowskich. Ich wysoka efektywność działania, na którą składają się niskie koszty związane z brakiem rozbudowanej administracji, korzystaniem z usług i wysoka zdolność do przystosowywania się do nowych warunków ekonomiczno-administracyjnych, powoduje postrzeganie tej części gospodarki unijnej jako ogniwa dynamicznego rozwoju. Akcesja Polski do Unii Europejskiej to dla polskiej gospodarki zarówno wielka szansa, jak i ogromne wyzwanie. Korzyści przystąpienia do UE odczuwają wszystkie grupy społeczne, w tym również przedsiębiorcy, którzy muszą stawić czoło rosnącej konkurencji oraz barierom jakie tworzy wewnętrzny system instytucjonalny w dostępie do pieniądza unijnego. Tak więc z jednej strony firmy otrzymały ogromną szansę na rozwój dzięki unijnym funduszom strukturalnym, z drugiej zaś muszą zmierzyć się ze zbyt rozbudowanym systemem dostępu. Jednak to właśnie inwestycje w rozwój sektora MSP sprzyjają budowaniu społeczeństwa opartego na wiedzy, zdolnego sprostać wyzwaniom demograficznym, jak i konkurencji w globalizującej się gospodarce europejskiej i światowej. 1. Wstęp Celem niniejszego artykułu jest identyfikacja barier w procesie rozwoju przedsiębiorczości opartym na współfinansowaniu europejskim. Przedstawiony materiał został ograniczony do funduszy strukturalnych pozyskiwanych przez sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) i powstał na bazie przeprowadzonych badań wybranego sektora gospodarki. 1 maja 2004 r. Polska stała się pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej. Dla polskiej gospodarki jest to równocześnie wielka szansa i ogromne wyzwanie. Konsekwencje przystąpienia do Unii Europejskiej odczuwają wszystkie grupy społeczne, w tym również przedsiębiorcy. To m.in. oni doświadczają korzyści wynikających ze zwiększonego rynku konsumentów, w ramach którego mogą funkcjonować bez barier i ograniczeń. Jednocześnie muszą stawiać czoło rosnącym wymaganiom oraz konkurencji ze strony firm pochodzących z innych krajów Europy. 48 Problemy Zarządzania Bariery współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych Konsekwencją zaistniałego procesu jest konieczność wspierania rozwoju społecznego i gospodarczego poszczególnych regionów przy zmniejszającej się roli interwencjonizmu państwa, co powoduje zwiększenie jego poziomu subsydiarności w kształtowaniu struktury gospodarczej i przestrzennej. Narzędziem finansowym do realizacji powyższych założeń są fundusze strukturalne Unii Europejskiej, będące podstawowym instrumentem finansowym polityki rozwoju regionalnego, której głównym celem jest zmniejszenie nierówności w rozwoju regionalnym pod względem społecznym i gospodarczym. Podstawy prawne polityki rozwoju regionalnego zostały zapisane po raz pierwszy w preambule traktatu EWG1 w 1957 r. w Rzymie, a następnie w 1960 r. w traktacie EWWiS2 o finansowaniu nowych rodzajów działalności w regionach rekonwersji przemysłu. Celem nadrzędnym polityki rozwoju regionalnego Unii Europejskiej jest wyrównanie dysproporcji w rozwoju gospodarczym, społecznym i przestrzennym za pośrednictwem redystrybucji środków budżetowych. Zaistniałe zróżnicowanie gospodarcze i społeczne pomiędzy poszczególnymi krajami i regionami Unii Europejskiej przyczyniło się do powstania oraz rozwoju interwencjonizmu, mającego na celu doprowadzenie do jej spójności ekonomicznej i społecznej (Nowak 2005: 69). Interwencjonizm ten znajduje swój wyraz głównie w polityce regionalnej realizowanej za pomocą środków finansowych pochodzących z funduszy strukturalnych oraz funduszu spójności3. W traktacie z 1997 r. podpisanym w Amsterdamie rozszerzono zapis poświęcony regionalnej spójności ekonomiczno-społecznej, wskazując w nim, że: „celem wspierania swojego wszechstronnego i harmonijnego rozwoju Wspólnota rozwija i kontynuuje działania prowadzące do wzmocnienia jej spójności ekonomicznej oraz społecznej. W szczególności dąży do zredukowania różnic w stopniach rozwoju poszczególnych regionów i zmniejszenia zacofania najmniej uprzywilejowanych regionów, w tym terenów wiejskich” (Art. 3b Traktatu o UE). Jednym z determinantów przemian społeczno-gospodarczych ostatniego dziesięciolecia jest dynamiczny rozwój sektora MSP. Na kategorię mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw składają się przedsiębiorstwa, które zatrudniają mniej niż 250 pracowników i których roczny obrót nie przekracza 50 milionów euro, a/lub całkowity bilans roczny nie przekracza 43 milionów euro (Art. 2, 2003/361/WNE). W ramach kategorii MSP przedsiębiorstwo małe to podmiot gospodarczy, w którym zatrudnionych jest mniej niż 50 pracowników, roczny obrót oraz/lub całkowity bilans roczny nie przekracza 10 milionów euro. Mikroprzedsiębiorstwo definiuje się jako przedsiębiorstwo zatrudniające mniej niż 10 pracowników, którego roczny obrót oraz/lub całkowity bilans roczny nie przekracza 2 milionów euro. Średnie przedsiębiorstwo to firma, w której zatrudnionych jest średniorocznie poniżej 250 pracowników, roczny przychód netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług nie może przekroczyć 50 mln euro lub suma vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 49 Przemysław Dubel aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec poprzedniego roku obrotowego nie przekroczyła 43 mln euro. Warunkiem tej klasyfikacji jest spełnienie wszystkich określonych kryteriów łącznie. Obecnie obserwujemy rosnące znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw. Odgrywają one ogromną rolę w sferze zarówno gospodarczej, jak i społecznej państwa. Z jednej strony sektor MSP stymuluje wzrost gospodarczy kraju przez aktywizację procesów innowacyjnych, a co za tym idzie unowocześnia strukturę przemysłową, z drugiej zaś generuje nowe miejsca pracy i może łagodzić napięcia społeczne, dając szansę samozatrudnienia, osiągnięcia sukcesu i zmiany statusu społecznego ludziom przedsiębiorczym (Piasecki 2001: 77). Dodatkowym czynnikiem pobudzającym rozwój małych i średnich przedsiębiorstw było także reaktywowanie lokalnych samorządów, żywo zainteresowanych aktywizacją gospodarczą gmin oraz wprowadzone rozwiązania systemowe. Pozytywne efekty zaczyna także przynosić polityka gospodarcza państwa dotycząca wspierania rozwoju tego sektora. Pomimo skromnego, w porównaniu z krajami Unii Europejskiej, zakresu instrumentów prorozwojowych oraz wielkości środków finansowych przeznaczanych na wsparcie rozwoju małych i średnich firm, sektor ten zbliżył się znacznie do poziomu i znaczenia, jakie pełni w gospodarce krajów rozwiniętych. 2. Rozwój sektora MSP w procesie identyfikacji barier w dostępie do środków unijnych Zadaniem każdego regionu w procesie rozwoju społeczno-ekonomicznego jest m.in. wsparcie rozwoju przedsiębiorczości, której definicja ewoluowała wraz z rozwojem i zmianami systemów polityczno-gospodarczych. Początkowo przedsiębiorczość odnoszono do innowacyjnych działań przedsiębiorcy jako jednostki kierującej przedsiębiorstwem, które charakteryzowało poszukiwanie nowych zastosowań do posiadanych zasobów, wyznaczenie celów działalności z uwzględnieniem nie tylko dostępnych zasobów, lecz także możliwości ich wzrostu, jak też przewidywanie przyszłych kierunków rozwoju i technik wytwarzania dóbr oraz dostosowania do nich potencjału gospodarczego (Trocki 2003: 25). We współczesnej gospodarce opartej na wolnej konkurencji przedsiębiorczość wiąże się z ciągłym poszukiwaniem i skutecznym wykorzystaniem szans na tworzenie dodatkowej wartości dla klientów z dostępnych obecnie i przyszłych zasobów. Jako wielowymiarowe zjawisko społeczno-ekonomiczne pod względem społecznym przedsiębiorczość determinują czynniki będące indywidualnymi cechami człowieka: talent, osobowość, inteligencja, poziom wykształcenia. W sferze ekonomicznej są to cechy charakteryzujące jakość zasobów ludzkich i kulturę organizacji, tj. kreatywność, innowacyjność, dostęp do wiedzy i możliwość jej pogłębiania (Janusz 2004: 17–25). 50 Problemy Zarządzania Bariery współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych W polskim systemie gospodarczym rozwój przedsiębiorczości determinuje rozwój sektora MSP stanowiącego trzon konkurencyjnej gospodarki. Aktywizowane rozwoju przez wykorzystanie środków finansowych dostępnych w ramach programów pomocowych UE ma na celu poprawie pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw działających w warunkach Jednolitego Rynku Europejskiego, wzrost udziału dochodu narodowego generowanego przez przedsiębiorstwa, a także utrzymanie i wzrost zatrudnienia na regionalnych oraz lokalnych rynkach pracy. W Polsce przedsiębiorstwa należące do sektora MSP stanowią ponad 99,8% ogółu przedsiębiorstw. Sektor ten charakteryzuje się znacznym rozdrobnieniem, przejawiającym się wysokim udziałem przedsiębiorstw bardzo małych (tzw. mikroprzedsiębiorstw) oraz niskim udziałem przedsiębiorstw małych i średnich. Jego strukturę przedstawia rysunek 1. 2007 95,03 4,07 0,77 2006 95,04 4,05 0,78 2005 95,06 4,03 0,78 2004 95,12 3,96 0,79 2003 95,22 3,85 0,79 2002 95,22 3,79 0,83 0 88 90 0–9 92 94 10–49 96 98 100% 50–249 Rys. 1. Struktura sektora MSP w Polsce. Źródło: M. Kałużyńska (red.) 2009. Raport 5 lat Polski w UE, Warszawa: UKIE. Po akcesji Polski do Unii Europejskiej nasi przedsiębiorcy stanęli przed możliwością uczestniczenia w rozwoju rynku i, co za tym idzie, korzystania ze wsparcia doradczo-finansowego mogącego podnieść konkurencyjność i innowacyjność naszych przedsiębiorstw (Bielecki 2004). Sektorowe polityki Państwa wobec kształtowania zasobów ludzkich i wspierania działalności MSP owocują wzrostem jakości i efektywności gospodarowania, co przekłada się na kondycję całej gospodarki w Polsce, jak i w Unii Europejskiej. Poprzez długotrwałą strategię rozwoju zapoczątkowaną w Lizbonie w 2000 r. Unia Europejska postawiła sobie cel: „doprowadzić do podniesienia konkurencyjności całego obszaru w skali Europy i Świata” (Strużycki 2005: 176). Podejście takie wymusiło stworzenie planu wspierania przedsiębiorczości zawartego w Narodowym Planie Rozwoju na lata 2004–20064. Narzędziem było 7 Sektorowych Programów Operacyjnych (SPO) współfinansowanych z funduszy strukturalnych: vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 51 Przemysław Dubel – Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO WKP), – Sektorowy Program Operacyjny Transport (SPO Transport), – Sektorowy Program Operacyjny Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb (SPO RYBY), – Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich (SPO RZL), – Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich 2004–2006 (SPO ROL), – Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR), – Program Operacyjny Pomoc Techniczna (SPO PT). Projekty realizowane w ramach Programów Operacyjnych mają charakter horyzontalny, którego obszar wsparcia w pierwszym okresie programowania przedstawia rysunek 2. Infrastruktura techniczna: • administracja • infrastruktura techniczna Sektor MŚP Infrastruktura społeczna: • edukacja, kształtowanie postaw przedsiębiorczych • szkolenie kadr i pracowników SPO RZL SPO WKP ZPORR SPO ROL SPO RYBY SPO Transport Obszar wspierania przedsiębiorczości Infrastruktura wsparcia biznesu: • wsparcie finansowe • usługi doradcze SPO PT Rys. 2. Obszar wsparcia sektora MSP w pierwszym okresie programowania. Źródło: M. Strużycki 2005. Przedsiębiorczość w teorii i praktyce, Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH, s. 179. SPO WKP był głównym sektorowym programem operacyjnym wspierającym rozwój przedsiębiorczości w zakresie inwestycji. Wsparcie było kierowane do dwóch grup przedsiębiorców. Pierwsza z nich to instytucje otoczenia biznesu, do których zaliczono głównie instytucje wspierające rozwój przedsiębiorczości, centra i ośrodki transferu technologii, parki naukowotechnologiczne i przemysłowe, inkubatory technologiczne, instytucje sfery B+R działające we współpracy z przedsiębiorstwami lub na ich potrzeby 52 Problemy Zarządzania Bariery współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych oraz instytucje administracji publicznej istotne z punktu widzenia wykorzystania technologii informacyjnych przy prowadzeniu działalności gospodarczej. Drugą grupą odbiorców są istniejące oraz nowo powstałe przedsiębiorstwa (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007b: 5). Przyjęta strategia poprawy pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstw zakładała wsparcie działań przyczyniających się do zwiększenia transferu nowoczesnych rozwiązań technologicznych oraz zmianę (wzrost) nakładów na działalność innowacyjną. Strukturę zrealizowanego wsparcia w układzie procentowym prezentuje rysunek 3. Pozostałe nakłady 3,5% Zakup gotowej technologii 1,9% Działalność B+R 10,2% Szkolenie związane z działalnością innowacyjną 0,7% Marketing 2,8% Nakłady inwestycyjne na maszyny i urządzenia 54,8% Nakłady inwestycyjne na budowle 26,1% Rys. 3 Struktura nakładów na działalność innowacyjną według rodzajów działalności innowacyjnej na lata 2004–2006. Źródło: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007a. SPO WKP 2004–2006, Warszawa, s. 21. Na działalność sektora badawczo-rozwojowego w zakresie rozwoju przedsiębiorstw przeznaczono 54,8% całości alokowanych środków (rysunek 3), w tym inwestycje w zakup usług doradczych i szkoleniowych oraz zakup środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych związanych z prowadzeniem prac w zakresie B+R. Dopełnieniem działań podjętych w celu ułatwienia funkcjonowania przedsiębiorstw na rynku europejskim dzięki wsparciu instytucji otoczenia biznesu jest poprawa jakości dostępu do informacji i usług publicznych świadczonych on-line przez instytucje administracji rządowej na rzecz przedsiębiorstw z wykorzystaniem nowoczesnych technologii społeczeństwa informacyjnego. Z SPO WKP pochodziło także wsparcie funduszy pożyczkowych i poręczeniowych. Z Raportu ewaluacji poddziałań 1.2.1 oraz 1.2.2 wynika, że dzięki otrzymanemu dokapitalizowaniu fundusze znacznie zwiększyły swoje możliwości udzielania pożyczek i poręczeń dla firm najmniejszych. Komplementarne wsparcie do SPO WKP na poziomie regionalnym oferował ZPORR. Zwłaszcza w ramach ZPORR 2004–2006 „Priorytet 3. Rozwój vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 53 Przemysław Dubel lokalny” było realizowane Działanie 3.4. Mikroprzedsiębiorstwa. Jego celem było zwiększenie konkurencyjności mikroprzedsiębiorstw poprzez ułatwienie dostępu do specjalistycznego doradztwa oraz zwiększenie zdolności inwestycyjnej w początkowym okresie funkcjonowania. Z przeprowadzonych badań ewaluacyjnych wynika (dane z trzech województw: śląskiego, dolnośląskiego i podkarpackiego), że wsparcie wpłynęło na wzrost liczby pracowników. Dotyczyło to 86,4% badanych przedsiębiorstw. W co dziesiątym mikroprzedsiębiorstwie (9,4%) sytuacja pod tym względem nie zmieniła się, a w 4,2% badanych podmiotów liczba pracowników była mniejsza, niż miało to miejsce przed uzyskaniem wsparcia. (UKIE 2009: 187) Ponieważ wzrost konkurencyjności gospodarki w dłuższym okresie jest związany z intensywnością jej powiązań z sektorem badawczo-rozwojowym (B+R), ważnym elementem jest wsparcie parków przemysłowych, parków naukowo-technologicznych oraz inkubatorów technologicznych (działanie 1.3 SPO WKP). Efektem realizacji tego działania jest stworzenie korzystnych warunków rozwojowych oraz możliwość wykorzystania infrastruktury m.in. biurowej, produkcyjno-magazynowej, drogowej i specjalistycznej, wpływającej bezpośrednio na podwyższenie konkurencyjności całego sektora (PAG Uniconsult 2008). Mając na uwadze wyznaczone cele SPO WKP, zdefiniowane na etapie programowania, oraz wskaźniki na poziomie produktów i rezultatów, na podstawie wykonywanych działań należy stwierdzić, że SPO WKP okazał się skuteczny w kreowaniu wzrostu zatrudnienia. Liczba bezpośrednio powstałych nowych stałych miejsc pracy w grupie przedsiębiorstw, które są efektem wdrażania projektów, wyniosła około 47 tysięcy. Dodatkowo należy uwzględnić kolejne 30 tys. miejsc pracy będących pośrednią konsekwencją realizacji programu. Miejsca te zostały utworzone przez przedsiębiorców, którzy korzystali z usług instytucji realizujących projekty SPO WKP. Program wsparł zatem w sumie powstanie około 80 tys. nowych stałych miejsc pracy. Jest to liczba znacznie przekraczająca wskaźniki zakładane na etapie tworzenia programu. Biorąc pod uwagę bezwzględne wartości, największy wkład w tworzenie nowych stałych miejsc pracy wniósł sektor przedsiębiorstw średnich, w którym powstało ich 47%. W małych przedsiębiorstwach w wyniku bezpośredniego wsparcia powstało około 25%, a w dużych 20% wszystkich nowych miejsc pracy (InfoAudit 2008: 4). Realizacja SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw umocniła pozycję konkurencyjną polskich przedsiębiorców przez wsparcie działań innowacyjnych5, przyczyniając się do osiągnięcia przyjętego celu strategicznego, którym jest poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw działających na terenie Polski w warunkach Jednolitego Rynku Europejskiego. W obecnym okresie programowania rozwój przedsiębiorczości wspierany jest w ramach realizacji Narodowej Strategii Spójności (nazwa urzędowa: Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia)6 na lata 2007–2013, której celem głównym jest: „Tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospo54 Problemy Zarządzania Bariery współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych darki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej Polski w ramach Unii Europejskiej i wewnątrz kraju”. Powyższy cel realizowany jest za pomocą sześciu programów operacyjnych: – Regionalny Program Operacyjny (RPO), – Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW), – Program Operacyjny Infrastruktura i środowisko (POIiŚ), – Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL), – Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG), – Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej (EWT). W części skierowanej do przedsiębiorców program PO IG jest kontynuacją Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007b), który był podstawowym instrumentem stworzonym w celu wsparcia rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności ze szczególnym uwzględnieniem sektora MSP, przy wykorzystaniu zasobów sfery naukowo-badawczej oraz korzyści związanych ze stosowaniem nowoczesnych technologii, w tym technologii informatycznych oraz technologii wspierających ochronę środowiska. W obecnym okresie programowania środki finansowe przeznaczone na realizację POIG to około 8,3 mld euro. Ich podział w układzie procentowym na poszczególne priorytety przedstawia rysunek 4. Pomoc techniczna 3,62% Społeczeństwo informacyjne – zwiększanie innowacyjności gospodarki 14,45% Społeczeństwo informacyjne – budowa elektronicznej administracji 8,43% Polska gospodarka na rynku międzynarodowym 4,83% Dyfuzja innowacji 3,62% Badanie i rozwój nowoczesnych technologii 13,25% Infrastruktura sfery B+R 13,25% Kapitał dla innowacji 3,62% Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia 34,93% Rys. 4. Podział środków PO IG 2007–2013. Źródło: opracowanie własne na podstawie Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007a. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Warszawa, s. 167. Największą część (34,93%) stanową inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia oraz w rozwój społeczeństwa informacyjnego w zakresie zwiększenia innowacyjności gospodarki (14,45%). Celem PO IG jest rozwój polskiej vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 55 Przemysław Dubel gospodarki oparty na innowacyjnych przedsiębiorstwach. Osiągnięcie tego celu realizowane jest poprzez takie działania, jak: inwestycje w sferę B+R – kadrę i infrastrukturę, które pomogą prowadzić prace badawcze na najwyższym poziomie, przyczyniając się do tworzenia nowych innowacyjnych przedsiębiorstw. Na obecnym etapie rozwoju polskiej gospodarki wskazane jest skierowanie do przedsiębiorstw (zwłaszcza sektora MSP) instrumentów o charakterze wsparcia bezpośredniego, obejmujących dotacje na nowe inwestycje, wsparcie działalności B+R oraz wdrożenia nowych rozwiązań, szczególnie technologicznych, a także zwiększanie gotowości inwestycyjnej oraz wsparcie promocji sprzedaży na rynku wspólnotowym i poza nim. Podział środków dedykowanych dla sektora MSP przedstawia rysunek 5. Społeczeństwo informacyjne – zwiększanie innowacyjności gospodarki 1,07% Polska gospodarka na rynku międzynarodowym 0,19% Badania i rozwój nowoczesnych technologii 0,39% Kapitał dla innowacji 0,34% Dyfuzja innowacji 0,03% Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia 3,50% Rys. 5. Podział środków w mld euro dla sektora MSP w ramach PO IG. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ministerstw o Rozwoju Regionalnego 2010. Szczegółowy Opis Priorytetów PO IG, Warszawa, s. 8. Zaprezentowany na rysunku 5 podział środków finansowych powinien zwiększyć konkurencyjność sektora MSP, który dzięki swojej elastyczności i otwartości na nowe rozwiązania jest zdolny do szybkiego tworzenia i wdrażania innowacji, podnosząc jakość funkcjonowania lokalnej i regionalnej gospodarki. Pełna analiza uzyskanego wsparcia z funduszy strukturalnych UE możliwa będzie dopiero po roku 2015 (zamknięcie bieżącego okresu programowania) tym bardziej, że część projektów została uruchomiona dopiero na początku 2009 r. Obecny poziom wykorzystania alokacji w ramach wszystkich programów operacyjnych na lata 2007–2013 przedstawia rysunek 6. Jak możemy zauważyć na podstawie rysunku 6, zarówno w programie wspierającym rozwój innowacyjnej gospodarki (PO IG), jak też w pozosta56 Problemy Zarządzania Bariery współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych łych programach operacyjnych mamy do czynienia z dużym zróżnicowaniem między poziomem płatności a zawartymi umowami oraz procentem realizacji poszczególnych działań. Zjawisko to związane jest w sposób bezpośredni z efektywnością funkcjonowania Instytucji Pośredniczących7 odpowiadających za ogłaszane konkursy oraz z barierami dostępu do tej formy współfinansowania. 23,85 Średnia 62,95 35,30 PO KL 65,80 14,10 PO EWT 59,70 23,60 PO RPW 63,10 34,40 PO PT 60,00 15,00 PO IiŚ 58,10 20,70 PO IG 71,00 0 10 20 30 40 50 płatności 60 70 80% umowy Rys. 6. Poziom wykorzystania funduszy unijnych według stanu na 30.04.2011. Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www.mrr.gov.pl/aktualnosci/fundusze_europejskie _2004_2006 /Documents/2011_08_31_miesieczna_sierpien_ost.pdf. W wyniku członkostwa Polski w strukturach Unii Europejskiej polskie przedsiębiorstwa od 2004 r. zyskały nie tylko dostęp do nowych rynków zbytu i pole do szerszej ekspansji eksportowej. Otrzymały jednocześnie ogromną szansę na rozwój dzięki unijnym funduszom strukturalnym umożliwiającym wyrównanie spójności ekonomicznej i społecznej poszczególnych regionów Polski. W 2011 r. autor niniejszego artykułu przeprowadził badanie ankietowe na temat „Barier współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych”. Celem badania było zidentyfikowanie barier w dostępie do środków UE. Narzędzie badawcze – ankieta (wersja papierowa i elektroniczna). Osoby badane – przedsiębiorcy (189 firm), w tym około 25% osoby młode, tzn. do 25 roku życia. Sposób dotarcia – dystrybucja klasyczna (poczta) przy współudziale urzędów administracji samorządowej oraz elektroniczna za pomocą portalu www Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Na podstawie otrzymanych wyników przeprowadzonego badania można w sposób jednoznaczny określić bariery w wykorzystaniu środków unijnych, jakie zidentyfikowali przedsiębiorcy. Zaliczamy do nich: utrudnienia finansowe, podatkowe, prawne, społeczne, organizacyjne (niejasne wytyczne vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 57 Przemysław Dubel dotyczące poszczególnych działań i programów oraz zatrudnianie niekompetentnych urzędników) i informacyjne dotyczące braku rzetelnej informacji na temat możliwości aplikowania o fundusze UE. Ujęcie procentowe zidentyfikowanych barier przedstawia rysunek 7. Informacyjne 27% Finansowe (kredyty, fundusze gwarancyjne) 21% Podatkowa (VAT) 4% Społeczne 6% Prawne 15% Organizacyjne 27% Rys. 7. Najczęściej występujące bariery w wykorzystaniu środków unijnych. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego. Zdaniem ankietowanych usprawnienie procesu pozyskiwania funduszy strukturalnych będzie uzależnione m.in. od: uproszczenia procedur zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym, skrócenia czasu refundacji i oczekiwania na wyniki konkursów, zmiany systemu informacji na temat możliwości pozyskiwania dofinansowania z UE oraz podniesienia jakości działania punktów informacyjnych (rysunek 8). Skrócić czas oczekiwania na wyniki konkursu 17% Zmienić system informacji o funduszach UE 17% Przyspieszyć refundację poniesionych kosztów 18% Uprościć procedury 33% Polepszyć działalność punktów informacyjnych 15% Rys. 8. Czynniki usprawniające proces pozyskiwania funduszy UE. Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego przeprowadzonego w czerwcu 2009 r. Zgodnie z zaprezentowanymi wynikami badań (rysunek 8) największy udział w procesie usprawnienia wykorzystania funduszy unijnych jest zwią58 Problemy Zarządzania Bariery współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych zany z uproszczeniem procedur aplikacyjnych (33%) oraz przyśpieszeniem refundacji poniesionych kosztów (18%). Są to też podstawowe determinanty, które wpływają na sprawność i ilość wydatkowanego poziomu otrzymanej alokacji na lata 2007–2013. 3. Wnioski Mówiąc o wpływie funduszy strukturalnych UE na sektor MSP, należy także wspomnieć o wielu inicjatywach i dotacjach mających na celu promocję zasad uczciwego zatrudniania, ograniczanie dyskryminacji, stwarzanie właściwych relacji i dobrych warunków pracy oraz podniesienie świadomości pracodawców w zakresie szeroko pojętej etyki we wzajemnych relacjach pracodawca–pracownik. Ważnym elementem staję się także konieczność uproszczenia procedur ułatwiających pozyskiwanie funduszy oraz stworzenie jednolitego systemu informacyjnego i informatycznego do przeprowadzania procesu aplikacji w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, których jednym z nadrzędnych celów jest wsparcie rozwoju sektora MSP w poszczególnych regionach Polski. Jak można zauważyć na podstawie przeprowadzonej analizy, rozwój przedsiębiorczości jest bardzo ważnym ogniwem ekonomicznym nie tylko gospodarki polskiej, ale też wszystkich krajów Unii Europejskiej. Cechą charakterystyczną dla polityk i regulacji krajowych poszczególnych państw członkowskich wobec przedsiębiorców jest niezmienne prorozwojowe podejście na szczeblu krajowym, regionalnym oraz lokalnym. Tym, co odróżnia współczesny rozwój przedsiębiorczości od przeszłości, jest jego stale rosnąca dynamika zmian w celu pokonania konkurencji. Cel ten jest możliwy do osiągnięcia dzięki podwyższeniu standardów jakościowych dotyczących nie tylko wytwarzanych produktów, świadczonych usług, ale również wykonywanej pracy. Istotnym elementem jest kooperacja między firmami umożliwiająca sprostanie konkurencyjności dużym koncernom, które poprzez strategiczne alianse mogą skuteczniej osiągać swoje cele. To właśnie taki klimat gospodarczy sprzyja tworzeniu związków pomiędzy przedsiębiorstwami, budując w ten sposób szczelne sieci pozwalające skutecznie realizować przedsięwzięcia innowacyjne. Podsumowując powyższe rozważania dotyczące pokonywania barier w dostępie do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej w procesie rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości, należy jednoznacznie stwierdzić, iż ostatnie lata transformacji ukształtowały sprzyjającą atmosferę gospodarczą, polityczną i społeczną dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, jednakże zbyt skomplikowane procedury oraz nierzetelność informacyjna są podstawowymi ograniczeniami w dostępie do środków mających wspierać rozwój polskiej przedsiębiorczości, która zapisana jest w długofalową strategię rozwoju naszej gospodarki. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 59 Przemysław Dubel Realizacja nowych przedsięwzięć, zarówno przez przedsiębiorstwa nowo powstałe, jak i te restrukturyzowane, prowadzi do wzrostu produktywności i konkurencyjności na rynku, co zmusza inne firmy do podejmowania inicjatyw poprawiających ich efektywność lub reorientacji ich działalności (Ministerstwo Gospodarki 2006: 126). Według danych GUS-u zakłada się, że w wyniku nowej perspektywy programowania na lata 2007–2013 wzrost gospodarczy osiągnie poziom 6%. Czynnikami umożliwiającymi taki wzrost będą eksport i inwestycje – zarówno krajowe, jak i zagraniczne, wsparte funduszami strukturalnymi i funduszem spójności. Inwestycje w kapitał ludzki i podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstw będą sprzyjać budowaniu społeczeństwa opartego na wiedzy, zdolnego do sprostowania wyzwaniom demograficznym oraz konkurencji w globalizującej się gospodarce europejskiej i światowej. Informacje o autorze Dr inż. Przemysław Dubel – doktor Wydziału Zarządzania UW, adiunkt w Centrum Europejskim UW, członek zespołu restrukturyzacji PKO BP oraz Zespołu Doradców Pełnomocnika Rządu ds. Informacji Europejskiej. Jako konsultant brał udział w wielu projektach doradczych i szkoleniowych dla przedsiębiorstw prywatnych i państwowych, a także administracji publicznej. Specjalizuje się w zagadnieniach rozwoju regionalnego i restrukturyzacji rynku wspólnotowego. E-mail: [email protected]. Przypisy 1 2 60 Europejska Wspólnota Gospodarcza – EWG (ang. European Economic Community – EEC) to międzynarodowa organizacja gospodarcza powstała w wyniku procesów integracyjnych rozpoczętych po II wojnie światowej przez europejskie państwa demokratyczne o gospodarce rynkowej. EWG rozpoczęła swą działalność z dniem 1 stycznia 1958 r. na podstawie traktatu rzymskiego podpisanego 25 marca 1957 r. Główne cele EWG to: równomierny rozwój gospodarczy państw członkowskich, spójność ekonomiczna, wzrost stopy życiowej oraz zacieśnianie stosunków między krajami EWG. Cele te realizowane są dzięki: znoszeniu w stosunkach handlowych między członkami ograniczeń celnych, ograniczeń ilościowych oraz innych opłat i barier o podobnych skutkach; ustanowieniu wspólnej zewnętrznej taryfy celnej; swobodnemu przepływowi ludzi, towarów, usług i kapitału; wspólnej polityce w zakresie handlu, rolnictwa, transportu, ochrony środowiska, energetycznej i kulturalnej; wspieraniu badań; ujednoliceniu wolnego rynku i ustawodawstwa państw członkowskich; stowarzyszeniu i szerokiej współpracy z krajami trzecimi (EWG w stosunkach gospodarczych występowała jako jednolity podmiot). Europejska Wspólnota Węgla i Stali – EWWiS (franc. Communauté Européenne du Charbon et de l’Acier – CECA) to organizacja europejska posiadająca osobowość prawną, z siedzibą w Luksemburgu, powołana na okres 50 lat, na mocy układu międzyrządowego podpisanego w Paryżu (traktat paryski) 18 kwietnia 1951 r. przez przedstawicieli sześciu państw europejskich (Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, RFN, Włoch), który wszedł następnie w życie 23 lipca 1952 r. Traktat o EWWiS wygasł z dniem 23 lipca 2002 r. Celem powstania EWWiS było utworzenie wspólnego rynku węgla i stali między Francją i RFN. Wkrótce przyłączyły się do tego pomysłu Problemy Zarządzania Bariery współfinansowania rozwoju przedsiębiorczości z funduszy unijnych 3 4 5 6 7 inne kraje Europy Zachodniej i od początku działalności organizacja składała się z 6 członków: Belgii, Francji, Holandii, Luksemburga, RFN i Włoch. Fundusz Spójności (instrument finansowy polityki regionalnej, niebędący funduszem strukturalnym) został powołany na mocy traktatu z Maastricht. Jego podstawowym celem jest wzmocnienie spójności społeczno-gospodarczej. Nie jest przeznaczony dla poszczególnych regionów, identyfikowanych przy zastosowaniu kryteriów odpowiadających poszczególnym celom, lecz dla państw członkowskich identyfikowanych całościowo. Środki Funduszu Spójności są kierowane do państw członkowskich, w których produkt narodowy brutto (PNB) na jednego mieszkańca wynosi poniżej 90% średniej w państwach Unii Europejskiej oraz w których opracowany został program zmierzający do spełnienia kryteriów konwergencji ustalonych w art. 104 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Projekty finansowane z Funduszu Spójności powinny być zgodne z postanowieniami traktatów, przyjętymi zgodnie z nimi instrumentami oraz politykami wspólnotowymi łącznie z polityką ochrony środowiska, transportową, w dziedzinie sieci transeuropejskich, polityką konkurencji oraz polityką zamówień publicznych. Minimalna wartość projektu współfinansowanego z Funduszu Spójności wynosi 10 mln euro, a jego charakter musi być strategiczny z punktu widzenia rozwoju całego kraju, a nie poszczególnych regionów. Zgodnie z postanowieniami traktatu o przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej na zobowiązania (commitments) podejmowane przez nowe Państwa Członkowskie w ramach interwencji Funduszu Spójności Unia Europejska przeznaczyła dla Polski na lata 2004–2006 środki finansowe w wysokości 7 590,5 mln euro. Z punktu widzenia finansowego wsparcia unijnego wszystkie państwa korzystające z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności powinny traktować te instrumenty całościowo, gdyż pełnią podobną funkcję, służąc uzyskaniu korzystnych przekształceń strukturalnych oraz podniesienia konkurencyjności państwa i regionów. Tak więc, Fundusz Spójności pełni rolę komplementarną względem funduszy strukturalnych i innych wspólnotowych instrumentów finansowych, w tym funduszy przedakcesyjnych, które zostały powołane w celu wspierania przygotowań państw kandydujących do członkostwa we Wspólnocie. Narodowy Plan Rozwoju 2004–2006 określa najważniejsze działania priorytetowe, które Polska jako członek Unii Europejskiej zamierza uruchomić w latach 2004–2006. Jest to dokument, na podstawie którego państwo członkowskie prowadzi uzgodnienia z Komisją Europejską w zakresie Podstaw Wsparcia Wspólnoty. Stanowi on podstawę planowania poszczególnych działań interwencyjnych z funduszy strukturalnych, a także wieloletnich programów o charakterze horyzontalnym i regionalnym. Działalność innowacyjna to szereg działań o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym), których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych wyrobów i procesów, przy czym wyroby te i procesy są nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego je przedsiębiorstwa. Niektóre z tych działań są innowacyjne same w sobie, inne zaś mogą nie zawierać elementu nowości, lecz są niezbędne do opracowania i wdrożenia innowacji. Działalność innowacyjna może być prowadzona przez samo przedsiębiorstwo na jego własnym terenie (wewnątrz firmy) lub polegać na nabyciu dóbr, usług, w tym usług konsultingowych. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (obecnie Narodowa Strategia Spójności NSS) to dokument określający priorytety i obszary wykorzystania oraz system wdrażania funduszy unijnych: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) oraz Funduszu Spójności w ramach budżetu Wspólnoty na lata 2007–2013. Rolę Instytucji Pośredniczącej może pełnić wyłącznie jednostka sektora finansów publicznych. Zakres obowiązków, jakie posiada dana instytucja, określa umowa lub porozumienie z Instytucją Zarządzającą, która odpowiada za przygotowanie i realizację poszczególnych programów operacyjnych. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 61 Przemysław Dubel Bibliografia Adamczyk, A. i J. Borkowski 2005. Regionalizm, polityka regionalna i fundusze strukturalne w Unii Europejskiej, Warszawa: Centrum Europejskie UW. Babiak, J. 2008a. Fundusze UE a innowacyjność polskiej gospodarki, Warszawa: Studio Emka. Babiak, J. 2008b. Fundusze UE. Doświadczenia i perspektywy, Warszawa: Studio Emka. Bielecki, J. 2004. Polakom nie zabrakło pomysłów. Rzeczpospolita, nr 263. Brodecki, Z. 2005. Regiony, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis. Filipek, A. 2009. Fundusze UE, Warszawa: Placet. InfoAudit 2008. Wpływ realizacji SPO-WKP na poziom zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw, Warszawa. Janusz, W. 2004. Innowacje w rozwoju przedsiębiorczości w procesie transformacji, Warszawa: Difin. Kasprzak, R. 2009. Fundusze unijne – szansa na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, Gliwice: Helion. Kuciński, K. 2010. Przedsiębiorczość a rozwój regionalny w Polsce, Warszawa: Difin. Kwiatkowski, S. i M.B Kamiński 2006. Intellectual Entrepreneurship, Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ im. L Koźmińskiego. Małaszyńska, E. i B. Gruchman 2010. Kompendium wiedzy o UE, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Ministerstwo Gospodarki 2003a. Narodowy Plan Rozwoju 2004–2006, Warszawa. Ministerstwo Gospodarki 2003b. Wstępny projekt NPR na latu 2007–2013, Warszawa. Ministerstwo Gospodarki 2006. Raport Przedsiębiorczość w Polsce 2006, Warszawa. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2006. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007–2013, Warszawa. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007a. Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Warszawa. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2007b. SPO WKP 2004–2006, Warszawa. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2010. Szczegółowy Opis Priorytetów PO IG, Warszawa. Nowak, A.Z. 2005. Fundusze Strukturalne Unii Europejskiej jako czynnik mobilizacji gospodarki polskiej, w: A. Adamczyk i J. Borkowski (red.) Regionalizm, polityka regionalna i Fundusze Strukturalne Unii Europejskiej, Warszawa: Centrum Europejskie UW. PAG Uniconsult 2008. Raport końcowy z badania ewaluacyjnego: Ocena rezultatów wsparcia parków przemysłowych, parków naukowo-technologicznych oraz inkubatorów technologicznych w ramach działania 1.3 SPO-WKP, Warszawa. Piasecki, B. 2001. Ekonomika i zarządzania mała firmą, Warszawa: Wydawnictwa Naukowe PWN. Pysiak, B. 2005. Sytuacja MŚP po przystąpieniu Polski do UE, Warszawa: http://ekonom. univ.gda.pl/mikro/konferencja/pdf/Pysiak.pdf. Strużycki, M. 2005. Przedsiębiorczość w teorii i praktyce, Warszawa: Oficyna Wydawnicza SGH. Trocki, M. 2003. Przedsiębiorczość w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Przedsiębiorczości i Samorządności. UKIE 2009. Raport 5 lat w UE, Warszawa: UKIE. 62 Problemy Zarządzania Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 63 – 84 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.4 Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości Jacek Bendkowski Jednym z głównych problemów, z jakimi spotykają się młodzi przedsiębiorcy zarówno rozpoczynający, jak i kontynuujący działalność gospodarczą, jest brak praktycznie relewantnej wiedzy na temat ekonomicznych i prawnych aspektów prowadzonej przez nich działalności gospodarczej oraz sposobów rozwiązania bieżących problemów. Postulowanym rozwiązaniem jest koncepcja „wirtualnej wspólnoty działań” (ang. Virtual Community of Practice), która odnosi się do procesu grupowego uczenia się ludzi zainteresowanych rozwiązaniem określonego problemu i w tym celu współpracujących ze sobą przez dłuższy czas, w formie wymiany pomysłów, szukania rozwiązań i tworzenia nowej wiedzy w środowisku wirtualnym. W artykule zostaną przedstawione główne strukturalne determinanty rozwoju wirtualnych wspólnot działań oraz narzędzia wspomagające procesy ich tworzenia i rozwoju dla wspomagania przedsiębiorczości. 1. Wstęp Sukces w gospodarce opartej na wiedzy jest przede wszystkim uzależniony od umiejętności przedsiębiorcy szybkiego zdobycia informacji, przekształcenie jej w użyteczną wiedzę oraz zdobycia koniecznych kompetencji. Nowym podejściem do zarządzania wiedzą jest koncepcja „wirtualnej wspólnoty działań” (ang. Virtual Community of Practice, VCoP), tj. wspólnoty działań funkcjonującej w środowisku wirtualnym, która odnosi się do procesu grupowego uczenia się ludzi, zainteresowanych rozwiązaniem określonego problemu i w tym celu współpracujących ze sobą przez dłuższy czas w formie wymiany pomysłów, szukania rozwiązań i tworzenia nowej wiedzy w środowisku wirtualnym (Hildreth, Wright i Kimble 2001: 220). Celem niniejszego artykułu jest: – identyfikacja strukturalnych determinant rozwoju wirtualnych wspólnot działań, – przedstawienie metod i narzędzi wspomagających procesy tworzenia i rozwoju wirtualnych wspólnot działań dla wspomagania przedsiębiorczości. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 63 Jacek Bendkowski 2. Pojęcie i krótka charakterystyka wspólnoty działań 2.1. Pojęcie wspólnoty działań Termin wspólnota działań (ang. Community of Practice, CoP) został po raz pierwszy użyty w 1991 r. przez J. Lave i E. Wengera na określenie grupy ludzi zainteresowanych rozwiązaniem określonego problemu i w tym celu współpracujących ze sobą przez dłuższy czas w formie wymiany pomysłów, szukania rozwiązań i tworzenia nowej wiedzy (Lave i Wenger 1991: 44). Pojęcie to wywodzi się z teorii sytuacyjnego uczenia się, zakładającej, że proces uczenia się jest procesem społecznym, w którym poszczególni członkowie wspólnoty uczestniczą w różnym zakresie, w zależności od posiadanej władzy lub stopnia starszeństwa, wynikającego z długości uczestnictwa we wspólnocie. W odróżnieniu od pracy zespołowej uczestnictwo we wspólnocie nie oznacza konieczności wykonywania poleceń kierownictwa, lecz na odkrywaniu i konstruowaniu przez jej członków wspólnej rzeczywistości. W rezultacie każda wspólnota działań wytwarza własne artefakty, takie jak: narzędzia, procedury, mity, opowieści i język, które urzeczowiają określone aspekty jej działania (Wenger 1998: 63). Koncepcja wspólnoty działań została szybko zaadaptowana przez takie organizacje, jak Xerox, IBM czy Bank Światowy, jako metoda zarządzania wiedzą (Jashapara 2006: 258). Do głównych zadań wspólnot działań w tym zakresie należy (Gongla i Rizutto 2001: 842): – rozwijanie zasobów wiedzy jawnej, – gromadzenie, ocenianie oraz przeprowadzanie strukturyzacji i dyfuzji wiedzy wspólnotowej, – określenie ról związanych z zarządzaniem wiedzą, – stworzenie środowiska sprzyjającego dyfuzji wiedzy ukrytej, – wykorzystanie technologii informacyjnej do realizacji tych działań. Popularyzacja koncepcji wspólnoty działań spowodowała zwiększone zainteresowanie społecznościami internetowymi o budowie i działaniu podobnym do wspólnoty działań, które zaczęto określać mianem internetowych (Cothrel i Williams 1999: 54), wirtualnych (Murillo 2008), rozproszonych (Hildreth, Kimble i Wright 2001: 228) lub elektronicznych wspólnot działań (Wasko i Faraj 2000: 155). Na potrzeby niniejszego artykułu przyjęto, że pod pojęciem wirtualnej wspólnoty działań rozumie się grupę osób działających w środowisku internetowym, posiadającą wszystkie podstawowe cechy i wymiary wspólnoty działań przedstawione w pkt. 2.2. 2.2. Cechy i wymiary wspólnoty działań Wspólnotę działań można opisać za pomocą następujących wymiarów (Wenger, Snyder i McDermott 2002: 27): 64 Problemy Zarządzania Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości – domena – to obszar wiedzy łączący wspólnotę, nadający jej tożsamość oraz definiujący główne obszary i problemy, nad którymi pracują członkowie wspólnoty; – wspólnota – to więzy łączące członków wspólnoty powstałe w rezultacie współpracy oraz wspólna tożsamość; – działanie – to wspólne metody, narzędzia i wytwory pracy. Z biegiem czasu zaangażowanie prowadzi do wytworzenia się wspólnych zasobów pozwalających członkom wspólnoty na lepszą współpracę. Obejmują one: narzędzia, metody, opowieści, symbole oraz wytworzone lub zaadaptowane artefakty. Podstawowym elementem konstytuującym każdą wspólnotę są procesy współpracy i uczenia się (Wenger 1998: 34; Hildreth, Kimble i Wright 1998: 275). Długotrwała współpraca pozwala na wykształcenie się wspólnoty. Wyraża się interakcjami pomiędzy członkami wspólnoty w celu rozwiązania problemu, wytworzenia artefaktów oraz dyskusji nad istotnymi dla wspólnoty sprawami. Uczestnictwo we wspólnocie działań oznacza grupowe uczenie się. Proces uczenia się jest równoznaczny z wykształceniem się nowej tożsamości, ponieważ uczestnictwo we wspólnocie oznacza identyfikację z nią, stawanie się jedną z jej części. Grupy formalne Pytanie zespół roboczy zespół zadaniowy Grupy nieformalne nieformalna sieć kontaktów wspólnota działań Jaki ma cel? Dostarczanie produktów i usług Wykonanie konkretnego zadania Zbieranie i przekazywanie informacji ekonomicznych Rozwijanie potencjału swoich członków, rozwijanie i wymiana wiedzy Kto należy? Każdy, kto podlega kierownikowi zespołu Pracownicy wyznaczeni przez kierownictwo Koledzy i znajomi poznani w ramach kontaktów służbowych Każdy, kto chce się przyłączyć Co jest spoiwem? Obowiązki służbowe i wspólne cele Cele Wspólne poszczególnych potrzeby etapów i całego przedsięwzięcia Pasja, zaangażowanie i identyfikacja z wiedzą grupy Jak długo istnieje? Do najbliższej reorganizacji Do zakończenia Dopóty, dopóki zadania ludzie mają powody, aby się kontaktować Dopóty, dopóki członkom grupy zależy na jej istnieniu Tab. 1. Wspólnota działań a inne grupy formalne i nieformalne w organizacjach. Źródło: A. Jashapara 2006. Zarządzanie wiedzą, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, s. 258. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 65 Jacek Bendkowski Do podstawowych cech wspólnot działań, odróżniających je od pozostałych grup funkcjonujących w ramach organizacji, należy zaliczyć (Wenger 1998: 154): – brak formalizacji, – samoorganizację. Nieformalny charakter i samoorganizacja powodują, że wspólnoty działań są pozbawione zdefiniowanych przez organizację formalnych celów oraz struktur i procedur działania, co odróżnia je od pozostałych grup funkcjonujących w ramach organizacji (tabela 1). 2.3. Fazy rozwoju wspólnot działań Istnieje szereg konkurencyjnych modeli cyklu życia wspólnot działań (Gongla i Rizzuto 2001: 842; Wenger, Snyder i McDermott 2002: 69). Różnią się one od siebie liczbą faz, nazwami oraz długością trwania. Gongla i Rizutto (2001) przebadali i przeanalizowali proces tworzenia się wspólnot działań w międzynarodowym koncernie IBM, wyodrębniając pięć faz rozwoju wspólnot działań (tabela 2): – nawiązania kontaktu, – tworzenia wspólnoty, – rozwoju, – działania, – adaptacji. Z punktu widzenia ich dynamiki, procesy powstawania, rozwoju i rozpadu wspólnot działań można rozpatrywać przez pryzmat następujących po sobie faz: narodzin i rozwoju, dojrzałości i schyłku, różniących się intensywnością działań – od wzmagającej się aktywności w początkowych do jej stopniowego zaniku w końcowych fazach. Faza narodzin obejmuje pierwsze kroki w procesie tworzenia się wspólnoty. Polega na tworzeniu sieci powiązań. Jednostki tworzące wspólnotę muszą być w stanie się odnaleźć, nawiązać kontakt i stworzyć podstawowe więzi. Z czasem powstaje wspólnota, która określa swoją tożsamość. Członkowie-założyciele definiują cele wspólnoty, jej strukturę i sposób funkcjonowania. Faza dojrzałości obejmuje uzyskanie dostępu do członków wspólnoty i grupowe uczenie się. Wspólnota zdobywa nowych członków, a jej struktura staje się bardziej złożona. Jej członkowie odgrywają swoje role i wykonują powierzone im zadania. Wspólnota zdobywa wiedzę o sobie oraz o otoczeniu, w którym funkcjonuje. Uruchamia procesy dostosowawcze i usprawniające. Rozwija zdolności analityczne, określa i ocenia wartość tego co robi dla swoich członków oraz całej organizacji. Członkowie pracują na rzecz budowy i utrzymania wspólnoty. Pracują wspólnie nad rozwiązaniem problemów biznesowych i nowymi pomysłami. Fazę schyłku charakteryzuje zmniejszająca się aktywność wspólnoty, wynikająca ze słabnącej motywacji jej członków do uczestnictwa w jej pracach 66 Problemy Zarządzania Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości oraz stopniowy zanik zdolności wspólnoty do dostosowywania się do ciągłych zmian w jej otoczeniu. W konsekwencji wspólnota ulega powolnemu rozpadowi. Jej członkowie przechodzą do innych wspólnot, a najcenniejsze wytwory (wiedza) zostają przetransferowane do innej wspólnoty lub przechowane w celu późniejszego zastosowania. Nawiązanie kontaktu Tworzenie wspólnoty Rozwój Działanie Adaptacja Obejmuje pierwsze kroki w procesie tworzenia się wspólnoty. Zaczynem są ludzie charakteryzujący się wspólnotą celów w odniesieniu do wykonywanej pracy lub obszarów zainteresowania. Podstawowym działaniem w tej fazie jest „tworzenie sieci powiązań”. Jednostki tworzące wspólnotę muszą być w stanie się odnaleźć, nawiązać kontakt i stworzyć podstawowe więzi Obejmuje tworzenie kontekstu oraz pamięci grupowej. Powstaje wspólnota, która określa swoją tożsamość. Członkowiezałożyciele próbują jako grupa zdefiniować, czym w przyszłości stanie się wspólnota i w jaki sposób będzie funkcjonowała, zaczynają tworzyć pierwsze struktury i określać sposoby funkcjonowania oraz zasady współpracy jej członków Obejmuje uzyskanie dostępu do członków wspólnoty i grupowe uczenie się. Wspólnota działa na rzecz wspólnego celu w oparciu o zdefiniowane w poprzedniej fazie struktury i procesy. Zdobywa nowych członków. Jej struktura staje się bardziej złożona. Jej członkowie odgrywają swoje role i wykonują powierzone im zadania Wspólnota rozwija zdolności analityczne, określa i ocenia wartość tego, co robi dla swoich członków oraz całej organizacji. Wspólnota zdobywa nowych członków i nawiązuje kontakty z innymi wspólnotami. Członkowie pracują wspólnie nad rozwiązaniem problemów biznesowych i nowymi pomysłami Obejmuje kreatywność i innowacje. Wspólnota jest na poziomie rozwoju pozwalającym na odbieranie i odpowiadanie na sygnały z zewnątrz. Potrafi się zmieniać, co pozwala jej na wytworzenie nowej wiedzy oraz zmianę struktur i procesów, które wykorzystuje do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej oraz dokonania zmian w otoczeniu Tab. 2. Fazy cyklu życia wspólnoty działań. Źródło: opracowanie własne na podstawie P. Gongla i C.R. Rizzuto 2001. Evolving Communities of Practice: IBM Global Services Experience. IBM Systems Journal, nr 40, s. 843. Zakłada się, że przejście z jednej fazy do drugiej wymaga spełnienia określonych przesłanek w zakresie zachowań ludzi, działań (procesów) oraz technologii (Bendkowski 2009a: 97; Gongla i Rizutto 2001: 844). Procesy odnoszą się do jasno określonych ról i działań, które mają doprowadzić do stworzenia i funkcjonowania wspólnoty działań. Chodzi tu zarówno o procesy wewnętrzne, dotyczące samej wspólnoty, jak i zewnętrzne, stanowiące część działań ogólnoorganizacyjnych. Działania wewnętrzne obejmują przykładowo: zarządzanie kapitałem intelektualnym wspólnoty, komunikację oraz dzielenie się wiedzą ukrytą, a zewnętrzne – opracowanie i realizację strategii organizacji oraz rozwój kompetencji. Technologia dostarcza narzędzi do pracy, pozwala na wykształcenie się lub – w danym wypadku – determinuje metody działania w ramach wspólnoty. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 67 Jacek Bendkowski 3. Strukturalne determinanty rozwoju wirtualnych wspólnot działań Dube, Bourhis i Jacob (2003: 8–9) przeprowadziły badania 17 wirtualnych wspólnot działań funkcjonujących w 13 organizacjach w okresie dwóch i pół roku w celu określenia wpływu poszczególnych wymiarów strukturalnych na ich rozwój. W badaniach wzięto pod uwagę poziom rozwoju (existence) oraz aktywność (health) wspólnot. Strukturalne parametry opisu wirtualnych wspólnot działań podzielono na cztery grupy (tabela 3): – ogólne, – organizacyjne, – wspólnotowe, – technologiczne. Parametry opisu Charakterystyka Cel ogólna Wymiar organizacyjny Objaśnienie Cel powstania wirtualnej wspólnoty działań (strategiczny lub operacyjny) Ramy czasowe działania Okres czasu, na jaki wirtualna wspólnota działań została powołana do życia Stadium rozwoju Okres funkcjonowania wspólnoty działań Poziom dojrzałości Faza cyklu życia, który osiągnęła wirtualna wspólnota działań Sposób powstania Wspólnota stworzona celowo przez kierownictwo organizacji lub powstała spontanicznie Zasięg Ilość formalnych jednostek organizacyjnych, których swoim działaniem obejmuje wirtualna wspólnota działań Środowisko Główne wymiary otoczenia, w którym funkcjonuje wspólnota, istniejąca kultura organizacyjna oraz style kierowania Dostępność zasobów Dostępność zasobów w otoczeniu, w którym funkcjonuje wirtualna wspólnota działań Stopień formalizacji Stopień zintegrowania wspólnoty z formalnymi strukturami organizacji Wymiar wspólnotowy 68 Przywództwo Liderzy wspólnoty wyznaczeni przez organizację lub wyłonieni w wyniku spontanicznych procesów grupowych Wielkość Liczebność wirtualnej wspólnoty działań Rozproszenie geograficzne Stopień rozproszenia geograficznego członków wspólnoty Członkostwo Otwartość wspólnoty na nowych członków. Członkostwo otwarte lub zamknięte Rekrutacja nowych członków Nabór na zasadzie dobrowolności lub przymusu ze strony kierownictwa Problemy Zarządzania Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości cd. tab. 3 Parametry opisu Wymiar wspólnotowy (cd.) Wymiar technologiczny Objaśnienie Uprzednie doświadczenie członków wspólnoty Dotychczasowe doświadczenia związane z funkcjonowaniem w różnych wirtualnych sieciach społecznych Stabilność składu personalnego wspólnoty Stopień fluktuacji członków wspólnoty Biegłość w posługiwaniu się technologią Na ile członkowie wspólnoty są skuteczni w posługiwaniu się technologią komunikacyjną w codziennej pracy Zróżnicowanie kulturowe Stopień zróżnicowania kulturowego wspólnoty Znaczenie domeny dla członków wspólnoty Znaczenie głównego obszaru zainteresowania dla członków wspólnoty Zakres wykorzystania technologii Stopień, w jakim członkowie wspólnoty wykorzystują technologię w swoich działaniach Zróżnicowanie technologiczne Zakres wykorzystywanych technologii komunikacyjnych w pracach wspólnoty Tab. 3. Parametry opisu struktury wirtualnej wspólnoty działań. Źródło: L. Dube, A. Bourhis i R. Jacob 2003. The Impact of Structural Characteristics on the Launching of Intentionally Formed Virtual Communities of Practice, Cahier du GReSI, s. 9. 3.1. Ogólna charakterystyka Cel (operacyjny – strategiczny). Wirtualne wspólnoty działań są tworzone dla realizacji celów strategicznych i operacyjnych (Denning 1998: 48). Wspólnoty o charakterze strategicznym powstają dla wspierania realizacji misji organizacji i jej głównych celów strategicznych. Ich zadanie polega na projektowaniu odpowiedzi na ważne zmiany w otoczeniu organizacji oraz tworzeniu nowych rynków. Wspólnoty o charakterze operacyjnym koncentrują się na codziennej działalności organizacji, dostarczając rozwiązań stanowiących odpowiedź na pojawiające się problemy. Zarówno wspólnoty o charakterze strategicznym, jak i operacyjnym mają większe szanse powodzenia, jeśli ich cele działania są zgodne z ogólną misją organizacji. Ramy czasowe działania (długookresowe – krótkookresowe). Wspólnoty mają różne ramy czasowe działania (Wenger, Snyder i McDermott 2002: 33). Zazwyczaj tworzy się je na długi okres jako stały element systemu zarządzania wiedzą w organizacji. Mogą być jednak powoływane na krótki okres w celu wykonania określonego zadania (np. zaprojektowania odpowiedzi na niespodziewane zmiany w otoczeniu). Wirtualne wspólnoty działań powoływane na krótki okres natrafiają na mniej problemów niż wspólnoty tworzone na dłuższy okres, co wynika ze stosunkowo krótkiego okresu działania oraz wąsko określonej domeny. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 69 Jacek Bendkowski Stadium rozwoju (rozwijające się – dojrzałe) i poziom dojrzałości (faza nawiązania kontaktu – faza adaptacji). Stadium rozwoju odnosi się do czasu funkcjonowania wirtualnej wspólnoty działań. Za rozwijające się uważa się wspólnoty funkcjonujące krócej niż rok. Tworzenie od podstaw nowej wspólnoty działań jest bardziej kłopotliwe niż wykorzystanie istniejących sieci społecznych. Poważnym wyznaniem dla wirtualnej wspólnoty działań jest konieczność jej odnowy pod koniec cyklu życia. Stadium rozwoju wirtualnej wspólnoty działań jest związane z poziomem jej dojrzałości, tzn. osiągniętą fazą w cyklu życia. Znajomość scenariuszy rozwoju stanowi pomocne narzędzie w procesie wyjaśniania specyficznych wyzwań i uwarunkowań ich rozwoju oraz decyzji i działań, jakie należy podjąć, aby osiągnąć sukces. 3.2. Wymiar organizacyjny Sposób powstania (powstałe celowo – spontaniczne). Wspólnoty działań mogą być tworzone celowo przez najwyższe kierownictwo organizacji, które określa zarazem ich cel działania i wybiera kluczowych członków (podejście top-down), względnie powstawać spontanicznie w wyniku interakcji ich członków (podejście down-top) (Franz i in. 2002: 138). W pośrednim wariancie organizacja identyfikuje, a następnie wspiera rozwój istniejących wspólnot działań (Gongla i Rizutto 2001: 843; McDermott i O’Dell 2001: 76). Zasięg (lokalny – globalny). Wirtualne wspólnoty działań tworzy się dla przełamania sztywnej struktury organizacyjnej i promocji współpracy, procesów grupowego uczenia się i wymiany wiedzy i informacji w ramach organizacji. Ich członkowie są często pracownikami różnych wydziałów, działów, a nawet innych przedsiębiorstw. Wspólnota ma zasięg lokalny, jeśli jej członkowie pochodzą z tej samej grupy roboczej, ponadlokalny, jeśli pochodzą z różnych działów tego samego przedsiębiorstwa, oraz globalny, jeśli reprezentują różne przedsiębiorstwa. Wzrastający zasięg powoduje, że trudno wytworzyć w ramach wspólnoty odpowiedni poziom zaufania konieczny do uruchomienia procesów tworzenia i wymiany wiedzy (Wenger, Snyder i McDermott 2002: 76). Środowisko (wspierające – niesprzyjające). Na funkcjonowanie wspólnoty działań, wyzwania, z którymi musi się uporać, oraz wyniki wpływają wymiary szerszego otoczenia organizacyjnego, w którym wspólnota funkcjonuje (McDermott i O’Dell 2001: 80). Składają się nań wymiar ekonomiczny, kultura organizacyjna i style kierowania. Wymiary te oddziałują na siebie, tworząc środowisko, które może być wspierające, neutralne lub niesprzyjające procesom tworzenia i rozwoju wirtualnych wspólnot działań (Cothrel i Williams 1999: 54). Jeśli chodzi o wymiar ekonomiczny, to wspólnoty działań wykazują większą aktywność w przemysłach charakteryzujących się niestabilnością i gwałtownymi zmianami (Cothrel i Williams 1999: 55), co powoduje większe zapotrzebowanie na informacje i wiedzę. Gdy dotychczas stosowane rozwiązania zawodzą, chętnie sięga się po wiedzę z zewnątrz, stanowiącą impuls do działania, wspiera się wymianę poglądów i oczekuje 70 Problemy Zarządzania Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości szerokiego uczestnictwa w zarządzaniu wiedzą, co stanowi podstawę do stworzenia odpowiedniej kultury wspierającej procesy tworzenia i dzielenia się wiedzą. Organizacje biurokratyczne, do których poprawnego funkcjonowania konieczna jest stabilność i równowaga, mogą okazać się niekompatybilne z tak nieprzewidywalnym tworem, jakim jest wirtualna wspólnota działań. W ogólnej ocenie środowiska należy zatem wziąć pod uwagę wszystkie oddziałujące w nim siły. Dotyczy to przede wszystkim wirtualnych wspólnot działań o zakresie globalnym. Procesy tworzenia i rozwoju wirtualnych wspólnot działań będą bardziej efektywne i skuteczne, jeśli weźmie się pod uwagę kulturę organizacyjną i środowisko (McDermott i O’Dell 2001: 80). Dostępność zasobów (duża – mała). Kierowanie tworzeniem i rozwojem wirtualnych wspólnot działań zakłada zarządzanie procesami zmiany organizacyjnej i uczenia się. Uczenie się, zachodzące na poziomie indywidualnym, grupowym i organizacyjnym, stanowi złożony proces wymagający czasu i zasobów. Do efektywnego rozwoju wirtualnych wspólnot działań organizacja powinna posiadać luźne zasoby, tj. dostępne zasoby materialne i niematerialne, które można wykorzystać do tworzenia wspólnot działań. Organizacja charakteryzująca się dużą dostępnością zasobów chętniej będzie promowała kreatywność i wspierała powstawanie i rozwój nowych wirtualnych wspólnot działań. W przypadku małej dostępności zasobów wirtualne wspólnoty działań otrzymają słabsze wsparcie. Stopień formalizacji (duży – mały). Stopień formalizacji odnosi się do stopnia integracji wirtualnej wspólnoty działań z formalnymi strukturami organizacyjnymi. Wenger, Snyder i McDermott (2002: 28) wyróżniają wspólnoty niezidentyfikowane (niewidoczne dla organizacji), nieoficjalne (postrzegane wyłącznie przez grupę), legitymizowane (oficjalnie usankcjonowane), wspierane (bezpośrednio otrzymujące zasoby) oraz zinstytucjonalizowane (posiadające oficjalny status i zadania). Zinstytucjonalizowana wspólnota działań jest w pełni zintegrowana z organizacją i uważana za formalną jednostkę organizacyjną, natomiast niezidentyfikowana wspólnota działań jest nieuznawana przez organizację. Wraz ze wzrostem poziomu instytucjonalizacji rośnie poziom legitymizacji oraz wspierania wspólnoty. Przywództwo (narzucone – stale negocjowane). Organizacja może stworzyć formalną strukturę kierowania, gdzie jednostkom przypisuje się określone role (Gongla i Rizzuto 2001: 851), względnie uznać, że podział ról i struktura kierowania powinny powstać spontanicznie w wyniku interakcji członków wspólnoty wokół jej domeny (Enkel i in. 2002: 108). W przypadku narzuconego przywództwa poszczególne role przypisywane są określonym członkom wspólnoty przez kierownictwo organizacji. W przypadku stale negocjowanego przywództwa odpowiedzialności i role podlegają ciągłym zmianom, negocjacjom i są rozdzielane w zależności od potrzeb. Role narzucone mogą stać się niezwykle istotne w sytuacji powiększenia wspólnoty i wzrostu jej znaczenia (Franz i in. 2002: 138). Mogą prowadzić do wzrostu vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 71 Jacek Bendkowski zaangażowania i odpowiedzialności oraz pomóc ludziom legitymizować czas przeznaczony na rzecz wirtualnej wspólnoty działań. 3.3. Wymiar wspólnotowy Wielkość (mała – duża). Wielkość odnosi się do liczby osób uczestniczących w pracach wirtualnej wspólnoty działań. Małe wirtualne wspólnoty działań mogą liczyć kilka, natomiast bardzo duże kilka tysięcy osób. Wspólnota składa się z liderów, tj. kluczowych członków zapewniających przywództwo intelektualne i społeczne oraz członków zwykłych (peryferyjnych), często czerpiących korzyści z biernej obserwacji (Wenger, Snyder i McDermott 2002: 57). Wielkość wspólnoty stanowi ważny parametr opisu jej struktury. Z badań wynika, że duża wspólnota będzie obejmowała ludzi o przypadkowych, różnych i odległych od siebie zainteresowaniach, co spowoduje wytworzenie się nietrwałych więzów społecznych (Von Krogh 2002: 85). W rezultacie trudniej będzie zaspokoić potrzeby wszystkich członków oraz znaleźć wartościowe informacje w ogólnej masie dostępnych treści. W dużych wspólnotach działań uczestnictwo słabnie, co w konsekwencji oznacza, że racjonalna i egoistyczna jednostka może próbować działać na własną rękę. Ponadto duże wspólnoty podlegają podziałowi na podgrupy (według tematu lub lokalnie) w celu zwiększenia motywacji członków do aktywnego uczestnictwa w jej pracach. Rozproszenie geograficzne (niskie – wysokie). Rozproszenie geograficzne odnosi się do fizycznego położenia uczestników. Postęp w technologii informacyjnej spowodował, że możliwa jest współpraca w czasie i przestrzeni (Wenger, Snyder i McDermott 2002: 113). Członkowie wirtualnej wspólnoty działań mogą znajdować się w tym samym budynku (niskie rozproszenie) lub mogą być rozrzuceni po całym świecie (wysokie rozproszenie). Wysoki poziom rozproszenia wiąże się z kilkoma problemami. Dystans fizyczny wzmaga dystans społeczny. Utrzymanie wspólnoty przy życiu wymaga od jej koordynatora zwiększonej aktywności (Franz i in. 2002: 142). Poza tym znaczne rozproszenie utrudnia zorganizowanie regularnych bezpośrednich spotkań członków wspólnoty, które w tym przypadku wiążą się dodatkowo z większymi kosztami. Wysoki poziom rozproszenia geograficznego oznacza, że członkowie wspólnoty mogą znajdować się w różnych strefach czasowych, co znacznie utrudnia wzajemną komunikację. Znaczne rozproszenie wiąże się również ze zwiększonym zróżnicowaniem kulturowym wirtualnych wspólnot działań. Członkostwo (otwarte – zamknięte). Wirtualne wspólnoty działań mogą stosować różne metody przyjmowania nowych członków (Wenger i Snyder 2000: 140). Wspólnoty internetowe zazwyczaj nie stosują w tym względzie żadnych restrykcji, w związku z tym każdy użytkownik komputera z dostępem do Internetu może zostać ich członkiem. Otwarte członkowstwo w wirtualnej wspólnocie działań oznacza, że każdy zainteresowany członek organizacji może przystąpić do wspólnoty. Otwarte członkostwo wiąże się 72 Problemy Zarządzania Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości z problemem tzw. biernych obserwatorów (ang. lurkers), tj. członków wspólnoty jedynie korzystających z wiedzy, a niebiorących udziału w jej tworzeniu. Wirtualne wspólnoty działań mogą również przyjmować jedynie kandydatów spełniających określone kryteria. Członkostwo zamknięte pozwala na kontrolę wielkości wspólnoty i pożądanego profilu jej członków, pozwala na identyfikację wspólnych zainteresowań i łatwiejsze organizowanie spotkań. Rekrutacja nowych członków (dobrowolna – przymusowa). Rekrutacja nowych członków może odbywać się w różny sposób, od dobrowolnego poprzez silnie rekomendowany aż do przymusowego. Ogólnie rzecz biorąc, potencjalni kandydaci przechodzą przez proces autoselekcji, tj. samodzielnie dokonują oceny, co mogą zaoferować wspólnocie i co mogą otrzymać w wyniku uczestnictwa w jej pracach. Jeśli ocena okaże się pozytywna, będą chcieli stać się częścią wspólnoty. Do uczestnictwa we wspólnocie może także zachęcać kierownictwo organizacji. Nacisk może okazać się tak silny, że potencjalnym członkom trudno jest odrzucić ofertę. Ochotnicy są zazwyczaj bardziej umotywowani niż członkowie „z poboru”. Obowiązkowe uczestnictwo ma zazwyczaj miejsce wówczas, gdy pojawiają się problemy w procesie tworzenia wspólnoty przez kierownictwo organizacji w podejściu top-down. Wspólnota, której członkowie zostali zmuszeni do uczestnictwa, ma zazwyczaj problemy z legitymizacją, co wiąże się z trudnościami w monitorowaniu i pomiarze rzeczywistego wkładu pracy poszczególnych jednostek. Uprzednie doświadczenie członków wspólnoty (duże – brak). Wspólnota działań może powstać spontanicznie lub w wyniku inicjatywy kierownictwa organizacji na bazie istniejącej sieci społecznej (Wenger, Snyder i McDermott 2002: 13). W tym przypadku członkowie znają się wzajemnie i wiedzą, jak należy ułożyć wzajemną współpracę oraz dzielić się informacjami i wiedzą. Uprzednie doświadczenie członków wspólnoty może być duże, jeśli wspólnota powstała na bazie istniejącej sieci, średnie (jeśli członkowie wspólnoty pracowali wspólnie w grupach roboczych, niekoniecznie tożsamych ze wspólnotą) oraz małe lub zerowe, jeśli dotychczas nie współpracowali ze sobą. Przeniesienie wspólnoty ze świata rzeczywistego w wirtualny może skończyć się na dwa sposoby: (1) członkowie wspólnoty stawiają opór światu wirtualnemu i chcą powrotu do znanego skutecznego sposobu funkcjonowania lub (2) wcześniejsze doświadczenia zlikwiduje niepewność, z jaką mają do czynienia członkowie nowej wspólnoty, przechodząc do świata wirtualnego. Doświadczona grupa ma przewagę nad nowo stworzoną wspólnotą działań. Pomimo możliwości wystąpienia oporu, grupa ma wcześniej obrany cel, częściową legitymizację, wykształcone role i zdefiniowane normy, co ułatwia przejście ze świata realnego w wirtualny. Stabilność składu personalnego (stabilny – zmienny). Skład wspólnoty może być w miarę stabilny lub podlegać ciągłej rotacji. Może ona być wynikiem procesu naturalnej wymiany kadr w organizacji. Otwarta wirtualna wspólnota działań może okazać się mniej stabilna od zamkniętej. Na jej stabilność vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 73 Jacek Bendkowski wpływa negatywnie także fakt, że kluczowi aktorzy wirtualnej wspólnoty są zastępowani nowymi członkami. W tym przypadku wywołuje to konieczność ponownego uruchomienia procesu socjalizacji, negocjacji znaczeń i konstruowania rzeczywistości. Wartości, normy oraz wzorce komunikacji nowych członków zostają zderzone z dotychczas funkcjonującymi we wspólnocie działań. Powoduje to uruchomienie procesu uczenia się i dostosowania po obydwu stronach, który kończy się większym lub mniejszym powodzeniem w zależności od zdolności adaptacyjnych zainteresowanych stron. W przypadku ciągłego napływu nowych członków angażujących się silnie w prace wspólnoty, oznacza to konieczność przeznaczenia znacznej energii na proces adaptacji. Nagły napływ nowych członków może stanowić poważny problem dla wspólnoty i wymagać jej radykalnej przebudowy (Wenger, Snyder i McDermott 2002: 156). Biegłość w posługiwaniu się technologią (wysoka – niska). Wirtualna wspólnota działań jest głównie oparta na interakcjach z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnej. Z punktu widzenia użytkownika ważną kwestią jest biegłość w posługiwaniu się nią. W wirtualnych wspólnotach działań mogą występować znaczne jednostkowe różnice w biegłości posługiwania się technologią. Niektórzy potrafią posługiwać się oprogramowaniem do pracy grupowej i wideokonferencjami, podczas gdy innym trzeba wyjaśnić, jak dołącza się plik do maila. Brak biegłości w posługiwaniu się technologią informacyjną może skutkować w przypadku niektórych członków niepełnym wykorzystaniem ich potencjału. Może spowodować, że będą pomijani przez innych członków wspólnoty potrafiących świetnie posługiwać się technologią (Jarvanpaa i Staples 2000: 150). Zatem dostępność różnorodnych technologii komunikacyjnych oraz biegłość członków wspólnoty w korzystaniu z nich mogą wspomagać lub utrudniać uczestnictwo i dzielenie się wiedzą. Zróżnicowanie kulturowe (homogeniczna – heterogeniczna). Oceniając wspólnotę działań, należy wziąć pod uwagę wpływ kultury na następujących trzech poziomach: narodowym, organizacyjnym i zawodowym (profesjonalnym) (Wenger, Snyder i McDermott 2002: 118). Po pierwsze różnorodność kulturowa wirtualnej wspólnoty działań może wynikać z połączenia różnych kultur. Hofstede (1993: 81–94) pokazuje, jak różne kultury różnicują proces zarządzania, przywództwa, autonomii, ustalania celów, podejmowania decyzji i stosunków międzyludzkich. Ponadto różnorodność kulturowa połączona jest często z odmiennością językową, co wzmacnia problemy związane z komunikacją i współpracą. W rezultacie rośnie prawdopodobieństwo, że ludzie będą chcieli się zaangażować. Po drugie wspólnota działań może łączyć ludzi reprezentujących różne kultury charakteryzujące się odmiennością procesów uczenia się i adaptacji, zachowań w zakresie dzielenia się wiedzą, systemów oceny, oczekiwaniami i preferencjami pracowników. Trzeci wymiar kulturowy stanowi integracja odmiennych kultur zawodowych w jednej wirtualnej wspólnocie działań. Pracownicy reprezentujący określoną 74 Problemy Zarządzania Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości profesję wykształcają własną kulturę zawodową, na którą składa się specyficzna wiedza, język, specjalistyczne słownictwo, rutyna pracy, normy, a nawet strój. Wirtualna wspólnota działań może zatem obejmować reprezentantów różnych kultur zawodowych, charakteryzujących się odmienną wiedzą, oczekiwaniami i zachowaniami. Za homogeniczne uważa się wspólnoty, których członkowie rekrutują się z tej samej organizacji lub organizacji o podobnej kulturze organizacyjnej, z krajów należących do tego samego kręgu kulturowego i reprezentujących tą samą kulturę zawodową. Natomiast heterogeniczne wspólnoty to te, których członkowie reprezentują odmienne kultury profesjonalne, pochodzą z różnych organizacji i kręgów kulturowych. Pośrodku lokują się wirtualne wspólnoty działań, które charakteryzują się średnim zróżnicowaniem kulturowym. Zróżnicowanie kulturowe oznacza z jednej strony różnorodność punktów widzenia i doświadczeń i zapobiega myśleniu grupowemu, z drugiej jednakże może znacznie utrudniać uczestnictwo i procesy dzielenia się wiedzą (Bendkowski 2009a: 71–80). Oprócz wpływu na stosunki interpersonalne i grupowe, kultura definiuje, co jest wiedzą, jak nią zarządzać, kto powinien ją posiadać i gromadzić. Ludzie interpretują informacje za pomocą własnych filtrów kulturowych, co może prowadzić do nieporozumień, a w konsekwencji wystąpienia zakłóceń. W tych okolicznościach członkom wirtualnych wspólnot działań może być trudno zidentyfikować i rozwinąć wspólne zainteresowania oraz podzielać wspólne znaczenia, wytworzyć otwartą komunikacją i zaufanie, co opóźni czas wejścia wirtualnej wspólnoty działań w fazę dojrzałości. Wykorzystanie różnorodności kulturowej jako strumienia kreatywnej energii wymaga zrozumienia od liderów wspólnoty, jak zarządzać napięciem kulturowym, co pociąga za sobą konieczność wypracowania i przyjęcia podzielanych norm. Znaczenie domeny (duże – małe). Organizacje tworzą zazwyczaj wspólnoty do realizacji określonego celu i z myślą o określonej domenie. Może ona być zbieżna z zainteresowaniami lub codzienną pracą wykonywaną przez jej członków lub, odwrotnie, ważna dla organizacji, ale daleka od ich zainteresowań. O wiele łatwiej jest wywołać zaangażowanie, wytworzyć współdziałanie i motywację do pracy, gdy członkowie koncentrują się na problemach bezpośrednio związanych z ich pracą. W tym przypadku natychmiast dostrzegają korzyści z zaangażowania w pracę wspólnoty. Dlatego też domena powinna stanowić wartość zarówno dla organizacji, jak i poszczególnych pracowników (Zarb 2006: 32). 3.4. Wymiar technologiczny Zakres wykorzystania technologii komunikacyjnych (mały – wysoki). Technologia informacyjno-komunikacyjna pozwala członkom wirtualnej wspólnoty działań na dzielenie się wiedzą bez ograniczeń czasowych i przestrzennych (Von Krogh 2002: 85). Wirtualne wspólnoty działań mogą ją wykorzystywać w różnym zakresie. Wspólnoty wykorzystują technologię informacyjną w wysokim zakresie, jeśli interakcje pomiędzy ich członkami vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 75 Jacek Bendkowski zachodzą wyłącznie za jej pomocą, w średnim zakresie, jeśli do wzajemnych interakcji oprócz technologii komunikacyjnej wykorzystują sporadyczne spotkania twarzą w twarz, oraz w niskim zakresie, gdy przeważają spotkania bezpośrednie. Przeważa pogląd, że platformy komunikacyjne nie zastąpią nigdy bezpośrednich spotkań, a większość wirtualnych wspólnot działań wymaga spotkań twarzą w twarz od czasu do czasu dla efektywnego funkcjonowania. Pozbawiona kontaktów bezpośrednich, zwłaszcza w początkowej fazie funkcjonowania, wirtualna wspólnota działań może mieć problemy, a w rezultacie będzie potrzebowała dłuższego czasu do wytworzenia poczucia wspólnoty i określenia celu działania oraz wytworzenia wspólnych zasobów wiedzy, które zwiększają możliwości wzajemnego zrozumienia. Większość wirtualnych wspólnot działań do efektywnego działania wymaga od czasu do czasu bezpośrednich spotkań, a powstałe w ich wyniku silniejsze więzi interpersonalne wydają się kluczowe dla wirtualnej komunikacji w dłuższych okresach (Hildreth, Kimble i Wright 2000: 37). Stopień zróżnicowania wykorzystywanych technologii informacyjnych (wysoki – niski). Oprócz tradycyjnych środków komunikacji, takich jak telefon, telekonferencja i e-mail, wirtualne wspólnoty działań mogą znacznie się różnić ze względu na wykorzystywane technologie informacyjne. Technologie komunikacyjne oferują przestrzeń wirtualną, gdzie ludzie mogą się spotkać i rozmawiać w czasie rzeczywistym, przechowywać dokumenty, odbywać prezentacje elektroniczne itd. Cała gama sposobów komunikowania się może prowadzić do większego i bardziej intensywnego zaangażowania w prace wspólnoty i, ogólnie rzecz biorąc, do sprawniejszej wymiany wiedzy. Media różnią się od siebie funkcjonalnością. Niektóre z nich mogą lepiej się nadawać do realizacji zadań i komunikacji o różnym stopniu niejasności i niepewności. Technologia może mieć również wpływ na cele wirtualnej wspólnoty działań oraz sposób ich osiągnięcia. Niski stopień zróżnicowania wykorzystywanych technologii komunikacyjnych oznacza, że wspólnota dysponuje jedynie prostą w swojej funkcjonalności technologią komunikacyjną, średni, jeśli dysponuje narzędziami zarządzania dokumentacją i forum dyskusyjnym, oraz wysoki, jeśli wykorzystuje technologie pozwalające na komunikację synchroniczną i asynchroniczną oraz zarządzanie dokumentacją. 3.5. Determinanty rozwoju wspólnot Analiza poziomu rozwoju oraz aktywności badanych wirtualnych wspólnot działań pozwoliła na wyróżnienie następujących strukturalnych determinantów rozwoju wspólnot (Dube, Burhis i Jacob 2006: 86) – wspierające środowisko, – przywództwo, – znaczenie domeny. Najważniejszym czynnikiem strukturalnym determinującym rozwój wirtualnych wspólnot działań w fazie tworzenia jest szeroko pojęte środowisko. Wspierające, względnie neutralne środowisko ułatwia powstanie, podczas 76 Problemy Zarządzania Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości gdy niesprzyjające środowisko stanowi barierę w tworzeniu wirtualnej wspólnoty działań. Skuteczne kierowanie procesami tworzenia i rozwoju wspólnoty działań wymaga przede wszystkim odpowiedniej kultury organizacyjnej opartej na otwartości i zaufaniu w połączeniu z odpowiednim stylem kierowania. Większość niepowodzeń w tworzeniu wirtualnych wspólnot działań wynika z oporu kierownictwa pozbawionego skutecznych mechanizmów kontroli nad tak nieprzewidywalnym bytem, jakim jest wirtualna wspólnota działań. Jeśli dodać do tego problemy ze wskazaniem konkretnych efektów działania wirtualnych wspólnot działań, łatwo zrozumieć niezrozumienie ich istoty przez kierownictwo i niechęć do ponoszenia kosztów ich funkcjonowania. Powstawanie wirtualnych wspólnot działań utrudnia ponadto „upolitycznienie” zachowań pracowników, objawiające się najczęściej poprzez bezkrytyczne dostosowanie się do panujących w organizacji norm i zwyczajów kosztem zaniechania działań na rzecz wspólnoty, brakiem krytycyzmu i otwartości. Drugim kluczowym czynnikiem powodzenia okazała się struktura przywództwa. Kluczową rolę w każdej wspólnocie działań we wszystkich stadiach rozwoju odgrywa koordynator. To od jego umiejętności jest uzależniony końcowy sukces, jakim jest zaspokojenie potrzeb organizacji macierzystej w zakresie wytworzenia i dostarczenia użytecznej i wartościowej wiedzy pozwalającej na realizację jej celów biznesowych. Koordynator wpływa na sposób wykorzystania platformy informacyjno-komunikacyjnej, zaangażowanie poszczególnych członków wspólnoty w jej prace oraz ich wzajemną komunikację. Ponadto od niego w znacznej mierze jest uzależniona efektywność spotkań członków wspólnoty. Rolę koordynatora mogą pełnić powszechnie uznani eksperci z odpowiednim doświadczeniem, potrafiący wywrzeć wpływ na pozostałych członków wspólnoty. Trzecim kluczowym czynnikiem powodzenia rozwoju świadomie tworzonych wirtualnych wspólnot działań jest znaczenie domeny dla członków wspólnoty. Domena ściśle powiązana z codzienną działalnością członków wspólnoty stanowi podstawowy bodziec motywujący do aktywnego uczestnictwa w jej pracach, jeśli wziąć pod uwagę dwa podstawowe motywatory, tj. możliwości rozwoju osobistego oraz reputację. Podstawowe znaczenie dla partycypacji we wspólnocie działań ma reputacja, która jest odpowiednikiem władzy w wirtualnej wspólnocie działań (Zarb 2006: 45). W odróżnieniu od tradycyjnej organizacji, gdzie władza wynika głównie z zajmowanego stanowiska, w wirtualnej wspólnocie działań władza przypisana jest do dysponenta wiedzy, na którą jest aktualnie zapotrzebowanie. Posiadanie wiedzy łączy się z możliwością zbudowania reputacji i zwiększenia własnej atrakcyjności rynkowej, co przede wszystkim jest wynikiem rozwoju osobistego lub przynależności grupowej. Badania przeprowadzone przez Tarmizi, de Vreede i Zigurs (2007) wśród koordynatorów wspólnot potwierdzają kluczowe znaczenie środowiska, przywództwa oraz znaczenia domeny dla powodzenia wirtualnych wspólnot vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 77 Jacek Bendkowski działań. Koordynatorzy wskazali ponadto na dwa dodatkowe czynniki mające wpływ na rozwój wirtualnych wspólnot działań, tj. cel działania i sposób rekrutacji. Zdaniem koordynatorów większe szanse powodzenia ma wspólnota stawiająca przed sobą operacyjne cele działania niż wspólnota strategiczna. Wiąże się to z większą wartością, jaką ma ta pierwsza wspólnota dla członków. Wynika to z faktu, że orientacja operacyjna pomaga członkom w ich codziennej działalności, np. w rozwiązywaniu problemów. Strategiczna wspólnota miałaby problem ze stworzeniem takiego wizerunku wśród swoich członków w związku z brakiem natychmiastowego sprzężenia zwrotnego. Koordynatorzy stwierdzili ponadto, że dla rozwoju wspólnoty lepsza jest rekrutacja dobrowolna niż obowiązkowa. Kandydaci mogą wybrać, w jakiej wspólnocie chcą uczestniczyć, i wybierają te, które mają duże znaczenie dla ich działalności i zainteresowań. Prowadzi to do zwiększenia zaangażowania w prace wspólnoty. Zaangażowanie normatywne przeradza się w afektywne, co z kolei łączy się z podwyższoną motywacją. 4. Wspomaganie procesu tworzenia i rozwoju wirtualnych rynków wiedzy 4.1 Główne założenia Postulowany model tworzenia i rozwoju wirtualnych rynków wiedzy obejmuje następujące elementy (Enkel i in. 2002: 120) (rysunek 1): – środowisko wiedzy, na które składają się: wartości promujące kulturę zaufania i współpracy, przywództwo zorientowane na wspomaganie rozwoju procesów wiedzy oraz zapewnienie wysokiego stopnia zbieżności strategii i celów wspólnotowych i indywidualnych; – rynek wiedzy rozumiany jako przestrzeń działań wszystkich użytkowników, obejmujący: infrastrukturę informacyjną, komunikację oraz usługi świadczone na rzecz wspólnot; – procesy, na które składają się wszelkie procesy zarządzania wiedzą, przede wszystkim tworzenia i dzielenia się wiedzą oraz procesy wynikające z pełnienia ról w ramach uczestnictwa we wspólnocie: inicjatora, koordynatora, sponsora, lidera i członka wspólnoty; – ludzi – wspólnoty działań tworzą eksperci przejawiający silne zainteresowanie jej domeną. Zakłada się, że w wyniku celowo zaprojektowanych działań zostaną stworzone warunki do spontanicznego powstawania i rozwoju wirtualnych wspólnot działań. Wirtualna wspólnota działań przechodzi różne fazy rozwoju, w których dominują określone siły napędowe, warunkowane czynnikami osobowymi (jak np. umiejętności, motywacja wewnętrzna, konsekwencja w działaniu) oraz czynnikami kontekstowymi (np. wsparcie otoczenia, systemy motywa78 Problemy Zarządzania Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości cji), do których zaliczyć należy także technologię wspomagającą (np. platformy pracy grupowej, systemy komunikacji). Najbardziej wartościowa z punktu wiedzenia tworzenia rynków wiedzy jest faza dojrzałości, w której wspólnota dostarcza użytecznej wiedzy. Środowisko wiedzy Procesy Wirtualne wspólnoty działań Tworzenie wiedzy Dzielenie się wiedzą Inicjowanie, wspomaganie i promocja działań na rzecz wirtualnych wspólnot działań Rynek wiedzy Tworzenie wiedzy Rys. 1. Architektura modelu tworzenia i rozwoju wirtualnych rynków wiedzy. Źródło: opracowanie własne. Każda wirtualna wspólnota działań rozwija się według własnego, niepowtarzalnego scenariusza rozwoju. Jest to spowodowane z jednej strony zróżnicowaniem wewnętrznym wspólnot, którego wyrazem jest odmienność budowy i zasad ich funkcjonowania, a z drugiej dynamiką zewnętrznych warunków funkcjonowania. Przejście z jednej fazy do drugiej wymaga spełnienia określonych przesłanek w zakresie zachowań ludzi, działań (procesów) oraz technologii (Bendkowski 2009c: 106). Procesy odnoszą się do jasno określonych ról i działań, które mają doprowadzić do stworzenia i rozwoju wirtualnej wspólnoty działań. Technologia dostarcza narzędzi do pracy, pozwala na wykształcenie się lub – w danym wypadku – determinuje metody działania w ramach wspólnoty. Kierowanie procesami tworzenia i rozwoju wirtualnych wspólnot działań następuje za pomocą czynników osobowych i kontekstowych tak, aby rozwijały się one według wyznaczonych empirycznie scenariuszy i weszły w fazę rozwoju, umożliwiającą tworzenie użytecznej wiedzy (Bendkowski 2009a: 285). Działania na rzecz wpierania procesów tworzenia i rozwoju wirtualnych wspólnot działań prowadzone są jednocześnie na poziomie makro (kontekstowym) i mikro (wspólnotowym). Celem działań na poziomie makro jest stworzenie odpowiedniego kontekstu funkcjonowania wspólnot działań, vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 79 Jacek Bendkowski natomiast działań na poziomie mikro wspomożenie rozwoju wirtualnych wspólnot w poszczególnych fazach ich istnienia (rysunek 2). Tworzenie kontekstu Wspomaganie wspólnot Narodziny Projektowanie Inicjowanie wspólnot Rozwój Tworzenie i dzielenie się wiedzą Działania wspomagające Schyłek Transfer lub utrwalenie wiedzy Działania skierowane do liderów i koordynatorów • kampanie promocyjne • strona internetowa • materiały pomocowe (manual) • scenariusze działań i opis ról we wspólnotach działań • gorąca linia dla koordynatorów i liderów wspólnot • coaching wspólnot • trening koordynatorów • narzędzia oceny Działania skierowane do wszystkich interesariuszy • kampania promocyjna Rys. 2. Narzędzia wspomagania procesu tworzenia i rozwoju wirtualnych wspólnot działań. Źródło: opracowanie własne. 4.2 Narzędzia wspomagania procesu tworzenia i rozwoju wirtualnych wspólnot działań Wsparcie udzielane wirtualnym wspólnotom działań na poziomie makro obejmuje (Bendkowski 2009b: 23–33): – stworzenie strony internetowej zawierającej materiały pomocowe dla wspólnot we wszystkich fazach ich istnienia; – promocję i wsparcie wspólnot w celu dotarcia do potencjalnych członków wspólnot z informacjami o formach pomocy oraz zapoznania wszystkich interesariuszy z koncepcją wspólnot działań oraz korzyściami związanymi z nimi; – uruchomienie gorącej linii dla koordynatorów i liderów wspólnot; – prowadzenie jednolitego coachingu wspólnot; – stworzenie i implementację katalogu wspólnot online ze szczegółowymi informacjami na temat istniejących wspólnot; pozwala to na wyszukiwanie wspólnot zajmujących się określonymi domenami oraz zdobycie wszelkich informacji na ich temat; – stworzenie scenariuszy działań i opisu ról pełnionych we wspólnotach działań. 80 Problemy Zarządzania Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości Działania wspomagające w poszczególnych fazach rozwoju wspólnoty (poziom mikro) są uzależnione od czynników determinujących rozwój wspólnoty na danym etapie jej istnienia. W fazie powstania powodzenie jest uzależnione od pozyskania dostatecznej liczby członków-założycieli oraz stworzenia ogólnej koncepcji funkcjonowania wspólnoty jako wirtualnego rynku wiedzy. Szczególną rolę odgrywają liderzy wspólnoty jako „twórcy wiedzy” oraz koordynatorzy odpowiedzialni za kierunki oraz sposób pracy wspólnoty. Można wyróżnić następujące szczegółowe działania wspomagające procesy tworzenia wspólnoty (Franz i in. 2002: 130): – opracowanie szczegółowej listy obejmującej potencjalnych członków wspólnoty; – identyfikacja i rekrutacja kluczowych członków (liderów) wspólnoty; – opracowanie koncepcji funkcjonowania wspólnoty; – stworzenie warunków funkcjonowania wspólnoty, takich jak: zabezpieczenie źródeł finansowania i stworzenie koniecznej infrastruktury technicznej. W fazie dojrzałości głównym problemem jest zachowanie żywotności i dynamiki działania wspólnoty. Wspólnota powinna stać się ważnym elementem codziennej pracy jej członków, tak aby czerpali oni jak najwięcej korzyści ze wzajemnej współpracy. Podstawą sukcesu w tej fazie jest podjęcie odpowiednich działań w następujących pięciu obszarach (Franz i in. 2002: 134): – organizacji i kierowania – adaptacja struktur lub kontrola procesów grupowych; – zarządzania zasobami ludzkimi – identyfikacja i rekrutacja nowych członków, ich integracja ze wspólnotą oraz motywowanie do uczestnictwa w jej pracach; – prezentacji i promocji – promocja wspólnoty wobec kluczowych interesariuszy; – technologicznym – stworzenie i utrzymanie odpowiedniej infrastruktury informatycznej; – monitoringu i ciągłego doskonalenia działań – kontrola wydatków, realizacja celów. W fazie schyłku wspólnota ulega powolnemu rozpadowi. Jej członkowie mogą przejść do innych wspólnot, a najcenniejsze wytwory (wiedza) zostają przetransferowane do innej wspólnoty lub przechowane w celu późniejszego zastosowania. 5. Wnioski 1. Gospodarka oparta na wiedzy wymaga od przedsiębiorców szybkich i właściwych reakcji na sygnały pochodzące z dynamicznego i turbulentnego otoczenia. Postulowanym rozwiązaniem są wirtualne rynki wiedzy zbudowane vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 81 Jacek Bendkowski w oparciu o wirtualne wspólnoty działań, obejmujące nieformalne grupy ludzi zainteresowanych rozwiązaniem określonych problemów i w tym celu współpracujących ze sobą w formie dyskusji, wymiany poglądów, koncepcji i idei w przestrzeni wirtualnej, co pozwala na przezwyciężenie ograniczeń czasowo-przestrzennych, nowe formy współpracy oraz dynamiczne kształtowanie koniecznych zasobów wartościowej wiedzy. 2. Świadome kierowanie procesami tworzenia wirtualnych wspólnot działań wymaga zrozumienia istoty kluczowych parametrów strukturalnych determinujących ich rozwój, takich jak: wspierające środowisko, zaangażowany i zręczny koordynator oraz właściwie określona domena działania, motywująca członków wirtualnej wspólnoty do zaangażowanego uczestnictwa. Wynika z tego, że w przypadku wirtualnych wspólnot działań powodzenie jest prymarnie uzależnione od czynników społecznych, a nie technologicznych. Wspomaganie procesu tworzenia i rozwoju wirtualnych wspólnot działań wymaga zatem zastosowania narzędzi z zakresu zarządzania zmianą i uczeniem się. 3. Rozwój wirtualnej wspólnoty działań, tj. przejście z fazy narodzin do fazy dojrzałości, co wiąże się ze zdolnością do tworzenia nowej i doskonalenia istniejącej wiedzy, jest uwarunkowany przyciągnięciem wystarczającej liczby członków-twórców wiedzy, wykształceniem się procesów zarządzania kapitałem intelektualnym oraz wytworzeniem się odpowiednich więzi społecznych. W tym kontekście szczególnego znaczenia nabywa motywacja do uczestnictwa we wspólnocie działań oraz wytworzenie się atmosfery zaufania. Szczególną rolę w procesie motywowania odgrywają czynniki sytuacyjne. Pozwalają one na kształtowanie zachowań indywidualnych, determinujących aktywność jednostek tworzących daną wspólnotę działań. Można wywierać na nie wpływ, tworząc tym samym określone środowisko funkcjonowania w ramach wspólnoty, które w mniejszym lub większym stopniu będzie zachęcało ich do dzielenia się wiedzą. 4. Przetrwanie wirtualnych wspólnot działań jest niemożliwe bez zewnętrznego wsparcia w postaci centralnego sponsora, który będzie chciał sfinansować jej działania. W związku z tym wspólnota powinna od pierwszych chwil swojego istnienia prowadzić promocję swoich działań, akcentując przede wszystkim korzyści, jakie oferuje wszystkim zainteresowanym. Do tego celu należy wykorzystać nowoczesne narzędzia, takie jak: newslettery, portale i strony internetowe oraz, jeśli zajdzie potrzeba, nieformalne powiązania. Informacje o autorze Dr Jacek Bendkowski – Katedra Podstaw Zarządzania i Marketingu, Politechnika Śląska. E-mail: [email protected]. 82 Problemy Zarządzania Tworzenie wirtualnych rynków wiedzy dla wspomagania przedsiębiorczości Bibliografia Ardichvili, A., Maurer, M. i W. Li 2006. Cultural influences on knowledge sharing through online communities of practice. Journal of Knowledge Management, nr 1, s. 94–107. Bendkowski, J. 2009a. Scenariusze tworzenia i rozwoju wspólnot działań, w: S. Lachiewicz i A. Adamik (red.) Współpraca w rozwoju współczesnych organizacji, s. 285–295. Łódź: Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej. Bendkowski, J. 2009b. Wspomaganie procesu tworzenia i rozwoju sieci wiedzy na przykładzie wspólnoty działań, w: Zarządzanie w XXI wieku. Koncepcje, Trendy, Problemy, s. 23–33. Toruń: Wyższa Szkoła Bankowa. Bendkowski, J. 2009c, Zarządzanie procesem tworzenia i rozwoju wspólnot działań. Organizacja i Zarządzanie, nr 1 (5), s. 97–113. Brazelton, J. i G.A. Gorry 2003. Creating a knowledge sharing community: If you build it, will they come? Communications of the ACM, nr 3, s. 23–25. Cothrel, J. i R.L. Williams 1999. On-line communities: helping them form and grow. Journal of Knowledge Management, nr 3 (1), s. 54–60. Denning, S. 1998. Building Communities of Practice, Knowledge Management Lessons from The Leading Edge, APQC, s. 48–50. Dube, L., Bourhis, A. i R. Jacob, R. 2003. The impact of structural characteristics on the launching of intentionally formed virtual communities of practice. Cahier du GReSI, nr 9, s. 2–20. Dube, L., Bourhis, A. i R. Jacob 2006. Towards a typology of virtual communities of practice. Interdisciplinary Journal of Information, Knowledge and Management, nr 1, s. 69–93. Enkel, E., Heinhold, P., Hofer-Alfeis, J. i Y. Wicki 2002. The power of communities: How to build knowledge management on a corporate level using a bottom-up approach, w: T. Davenport i G.J. Probst (red.) Knowledge Management Case Book, s. 108–127. New York: John Wiley & Sons. Etzioni, A. i O. Etzioni 1999. Face-to-face and computer-mediated communities, A comparative analysis. The Information Society, nr 15, s. 241–248. Franz, M., Schmidt, R., Schoen, S. i S. Seufert 2002. KECnetworking – Knowledge Management at Infineon Technologies AG, w: T. Davenport i G.J. Probst (red.) Knowledge Management Case Book, s. 128–146. New York: John Wiley & Sons. Gongla, P. i C.R. Rizzuto 2001. Evolving communities of practice: IBM global services experience. IBM Systems Journal, nr 40, s. 842–862. Hildreth, P., Kimble, C. i P. Wright 1998. Computer Mediated Communications and International Communities of Practice. Ethicomp’98, s. 275–286. Hildreth, P., Kimble, C. i P. Wright 2000. Communities of practice in the distributed international environment. Journal of Knowledge Management, nr 1, s. 27–38. Hildreth, P., Wright, P. i C. Kimble 2001. Communities of practice: Going virtual, w: K.-P. Mehdi (red.) Knowledge Management and Business Model Innovation, s. 220–234. Hershey: Idea Group Publishing. Hofstede, G. 1993, Cultural constraints in management theories. Academy of Management Executive, nr 7 (1), s. 81–94. Jarvanpaa, S.L. i D.S. Staples 2000. The use of collaborative electronic media for information sharing: An exploratory study of determinants. Journal of Strategic Information Systems, nr 9, s. 129–154. Jashapara, A. 2006. Zarządzanie wiedzą, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Lave, J. i E. Wenger 1991. Situated Learning: Legitimate peripheral participation, Cambridge: Cambridge University Press. McDermott, R. i C. O’Dell 2001. Overcoming cultural barriers to sharing knowledge. Journal of Knowledge Management, nr 5 (1), s. 76–85. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 83 Jacek Bendkowski Murillo, E. 2008. Searching Usenet for virtual Communities of Practice: Using mixed methods to identify the constructs of Wenger’s theory. Information Research, nr 13 (4), art. 386. Tarmizi, H., de Vreede, G.-J. i I. Zigurs 2007. A Facilitators’ Perspective on Successful Virtual Communities of Practice, Proceedings of the Thirteenth Americas Conference on Information Systems, Keystone. Von Krogh, G. 2002, The communal resource and information systems. Journal of Strategic Information Systems, nr 11, s. 85–107. Wasko, M.M. i S. Faraj 2000. “It is what one does”: Why people participate and help others in electronic communities of practice. Journal of Strategic Information Systems, nr 9, s. 155–173. Wenger, E. 1998. Communities of Practice. Learning, Meaning and Identity, Cambridge: Cambridge University Press. Wenger, E. i W.M. Snyder 2000. Communities of practice: The organizational frontier. Harvard Business Review, Jan-Feb, s. 139–145. Wenger, E., Snyder, W.M. i R. McDermott 2002. Cultivating Communities of Practice: A Guide to Managing Knowledge, Boston: Harvard Business School Press. Zarb, M.P. 2006. Modelling Participation in Virtual Communities of Practice, Master Dissertation, London: LSE. 84 Problemy Zarządzania Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 85 – 98 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.5 Wywiad z przedsiębiorcą jako narzędzie w procesie nauczania przedsiębiorczości Svetlana Gudkova Wywiad z przedsiębiorcą stanowi znakomite narzędzie nauczania przedsiębiorczości, które może być stosowane na różnych kierunkach studiów oraz poziomach nauczania. Daje ono możliwość pozyskania przez młode pokolenie unikalnej wiedzy zdobytej przez przedsiębiorców na podstawie wieloletnich doświadczeń w biznesie, a także wpływa na ich motywację do założenia własnego przedsięwzięcia biznesowego oraz kształtuje poczucie własnej skuteczności. Wizyta w terenie często prowadzi do nieoczekiwanych odkryć oraz wielu zaskoczeń. Jest ona również okazją do przeprowadzenia obserwacji oraz wywiadów z przedstawicielami najbliższego otoczenia przedsiębiorcy, co zdecydowanie wzbogaca doświadczenia badawcze studentów i pozwala na doskonalenie umiejętności w zakresie prowadzenia badań jakościowych. W artykule przedstawione zostały efekty kształcenia realizowane poprzez zastosowanie w procesie nauczania wywiadów z przedsiębiorcami, a także praktyczne aspekty oraz wskazówki dotyczące sposobu organizacji oraz przeprowadzania badania przez studentów. 1. Wprowadzenie Osoby zaangażowane w nauczanie przedsiębiorczości na różnych poziomach edukacji często zadają sobie pytania, w jaki sposób uczyć przedsiębiorczości czy jakie metody są najbardziej skuteczne. Odpowiedź na te pytania jest uzależniona od sposobu pojmowania zjawiska przedsiębiorczości, a dokładnie końcowego efektu, do którego proces edukacji ma doprowadzić. Z jednej strony przedsiębiorczość może być pojmowana w myśl definicji Jeffrey’a Timmonsa – jako sposób myślenia i działania, który jest nakierowany na realizację szans rynkowych pojawiających się w otoczeniu bez względu na ograniczenia stwarzane przez zasoby aktualnie kontrolowane (Timmons 1999). Jest to definicja oficjalnie przyjęta przez jeden z wiodących ośrodków edukacji w zakresie przedsiębiorczości – Babson College. W procesie nauczania akcent jest kładziony na proces identyfikacji i oceny szans rynkowych, rozwój innowacyjnych przedsięwzięć zarówno w postaci nowych przedsiębiorstw, jak i projektów realizowanych w istniejących organizacjach. Znacznie większy akcent na kwestię związane z poszukiwaniem intratnych vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 85 Svetlana Gudkova okazji w otoczeniu kładą w swoim podręczniku Shane i Baron (2008). Dokonują oni między innymi analizy procesów poznawczych prowadzących do dostrzeżenia okazji rynkowych, a także źródeł kreatywności. W podręcznikach proponowanych przez Kuratko (2009) czy Barringer i Ireland (2008) akcent jest kładziony na kwestie związane z przygotowaniem skutecznego biznesplanu nowego przedsięwzięcia biznesowego. Istnieje również wciąż cała grupa podręczników na temat zarządzania małą firmą (por. Longenecker i in. 2006; Corman i in. 2008), choć pod koniec lat 80. zdecydowana większość programów z zakresu przedsiębiorczości, jak i autorów podręczników przesunęła swoje zainteresowania w kierunku przedsiębiorczości, akcentując innowacyjność, kreatywność i dynamikę procesu przedsiębiorczego (Salomon 2006; Glinka i Gudkova 2011). Kompetencje w zakresie przedsiębiorczości mogą być kształtowane na trzech poziomach: wiedzy, umiejętności oraz postaw. Wiedza jest najłatwiejszym do przyswojenia składnikiem kompetencji, a jednocześnie może być również najbardziej ulotna. Z pewnością znacznie łatwiej jest nauczyć się głównych elementów biznesplanu niż analizy rynku i identyfikacji szans rynkowych w niezwykle dynamicznym otoczeniu. Umiejętności są znacznie trudniejsze do nabycia, a zarazem bardziej trwałe. Jednak zdecydowanie najtrudniejsza jest zmiana postaw studentów wobec założenia własnego przedsięwzięcia biznesowego, sprawienie, aby własna działalność stała się dla nich jak najbardziej realną opcją rozwoju kariery zawodowej. Dla wielu osób znakomitym wzorcem przedsiębiorców są rodzice prowadzący działalność, którzy wykształcili w dzieciach wrażliwość na szanse pojawiające się w otoczeniu oraz pasję do podejmowania działań przedsiębiorczych albo po prostu do prowadzenia konkretnego rodzaju działalności, na przykład hodowli kwiatów albo tapicerstwa. Proces socjalizacji przedsiębiorczej w rodzinie dostarcza tzw. startowego pakietu wiedzy, który umożliwia młodemu pokoleniu aktywne włączenie się w zarządzanie firmą rodzinną albo rozpoczęcie realizacji własnego przedsięwzięcia (Gudkova 2008). Wyobrażenia o przedsiębiorczości osób niemających wzorców w rodzinie są z kolei często kształtowane pod wpływem środków masowego przekazu, w których obraz przedsiębiorcy ma ciągle zabarwienie negatywne. W polskiej rzeczywistości do tej pory powszechne jest przekonanie, że bogactwo ma swoje źródła raczej w nieuczciwości niż ciężkiej pracy, a pojedyncza osoba nie ma żadnego wpływu na otaczającą ją rzeczywistość ekonomiczną (Glinka 2008: 215). Dodatkowo sytuację utrudniają liczne mity powstałe wokół zjawiska przedsiębiorczości, a szczególnie osoby przedsiębiorcy. Wiele osób na przykład ciągle uważa, że przedsiębiorczości nie można się nauczyć, tylko trzeba się urodzić z określonym zestawem cech osobowościowych. Równie błędnym przekonaniem jest nadawanie zbyt dużej wartości środkom finansowym, uznając je za najważniejszy czynnik sukcesu nowego przedsięwzięcia biznesowego. Znakomitym narzędziem w nauczaniu przedsiębiorczości w takich warunkach staje się wywiad z przedsiębiorcą przeprowadzany 86 Problemy Zarządzania Wywiad z przedsiębiorcą jako narzędzie w procesie nauczania przedsiębiorczości bezpośrednio przez uczestników warsztatów. Wywiad z pełnym pasji i zaangażowania twórcą własnego przedsięwzięcia biznesowego staje się swoistym katalizatorem w procesie uczenia się przedsiębiorczości. Często emocjonalne, niezwykle wiarygodne, poparte wieloletnimi doświadczeniami w biznesie wypowiedzi przedsiębiorcy wywierają silny wpływ na kompetencje przedsiębiorcze osób przeprowadzających wywiad. 2. Efekty kształcenia Wywiady z przedsiębiorcami dają możliwość kształtowania zarówno umiejętności specyficznych w zakresie przedsiębiorczości, jak i umiejętności o charakterze ogólnym. W bezpośrednim kontakcie z przedsiębiorcą pozyskiwana jest wiedza z zakresu przedsiębiorczości, kształtowane jest poczucie własnej skuteczności, a także motywacja studentów. Wiedza. Podczas wywiadu przedsiębiorcy przekazują studentom wiedzę pozyskaną na podstawie wieloletniego doświadczenia w prowadzeniu działalności gospodarczej, refleksje na temat podejmowanych działań i ich skutków. Wiedza taka często ma charakter ukryty, jest możliwa do pozyskania wyłącznie w bezpośrednim kontakcie z jej nosicielem. Szczególne znaczenie ma pozyskanie wiedzy przedsiębiorczej, wiedzy o sposobach identyfikacji szans rynkowych, definiowanej przez Kirznera jako wrażliwość na szanse pojawiające się w otoczeniu, która jest cechą wyróżniającą każdego przedsiębiorcę (Kirzner 1973; Minniti i Bygrave 2001). Studenci często są przekonani, że wszystko genialne już się stało. Zafascynowani pokoleniem Stevena Jobsa i Stevena Wozniaka, Michaela Della czy Billa Gatesa uważają, że wszystkie pomysły na biznes o wysokim potencjale rynkowym zostały już zrealizowane. Podczas wywiadu z przedsiębiorcą przekonują się, że dobry pomysł na biznes wcale nie musi wykorzystywać najnowszych technologii ani polegać na wynalezieniu nowej substancji chemicznej. Na podstawie studiów przypadku odnoszących sukcesy przedsiębiorców rozumieją znaczenie systematycznej wnikliwej obserwacji otoczenia w poszukiwaniu szans rynkowych, a także innych czynników warunkujących rozwój przedsiębiorstwa. Na przykład na jednym z zajęć został przedstawiony wywiad z dwójką młodych polskich przedsiębiorców, którzy zaoferowali na rynku innowacyjną usługę przewozu osób wraz z równoległym transportem samochodu. Innym ciekawym przykładem była osoba, która otworzyła działalność gospodarczą, szyjąc ubrania dla dzieci ze skrawków materiałów pozyskiwanych z pobliskiej krojowni. Cieszyły się one niezwykłą popularnością wśród klientów, którzy byli przekonani, że jest to patchwork. W rzeczywistości jednak, wymyślne dekoracje były skutkiem braku środków i koniecznością korzystania z odpadów ze szwalni. Poprzez wywiady z przedsiębiorcami uczestnicy kursu poznają również realia funkcjonowania współczesnego przedsiębiorstwa. Osoby prowadzące działalność gospodarczą zazwyczaj chętnie mówią na temat problemów vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 87 Svetlana Gudkova w prowadzeniu firmy, dzielą się także sposobami ich rozwiązywania. Pozwala to młodym adeptom biznesu na uniknięcie wielu kosztownych pomyłek w początkowym etapie rozwoju przedsięwzięcia. Jeden z przedsiębiorców, z którym wywiad został przedstawiony podczas zajęć, kilka lat temu stracił znaczną część klientów poprzez nieetyczną zagrywkę konkurenta, polegającą na założeniu strony internetowej o takiej samej nazwie, różniącej się jedynie rozszerzeniem. Mimo że sprawa została wygrana w sądzie, straty przedsiębiorcy były dość dotkliwe. Innym przykładem mogą być często przedstawiane podczas prezentacji wywiadów problemy przedsiębiorców z pierwszymi pracownikami pochodzącymi spoza rodziny, którzy mają inne zasoby wiedzy i umiejętności, a co najważniejsze odmienne cele i wartości. Prezentacje wywiadów z przedsiębiorcami są szczególnie interesujące w grupach o dużym stopniu umiędzynarodowienia. Umożliwiają bowiem poznanie społecznych i ekonomicznych uwarunkowań prowadzenia działalności gospodarczej w innych krajach. Na przykład na jednych z zajęć Yarosława Kellermann, studentka z Ukrainy, przedstawiła prezentację na temat przedsiębiorczości kobiet w rodzimym kraju, która wzbudziła duże zainteresowanie. Jednym ze źródeł pozyskiwania danych empirycznych stał się wywiad z rodzimym przedsiębiorcą Nadiyą Bachurynską, której firma oferuje wykonywane ręcznie lalki. Fragment raportu z wywiadu został przedstawiony w ramce 1. Innym interesującym przykładem była prezentacja studentów z Singapuru. Przedstawili oni historię rozwoju rodzinnego biznesu, który rozpoczął się od produkcji trzody chlewnej. Następnie pod wpływem zmian ekonomiczno-społecznych w kraju profil działalności został zmieniony i obecnie jest to jedna z największych hodowli złotych rybek w kraju. Sukces zależy nie od płci, ale od tego, czy osoba zna kolejność kroków, które prowadzą do osiągnięcia celów, oraz czy jest wytrwała w konsekwentnej realizacji tych kroków. (Nadiya Bachurynska) Przejście od gospodarki centralnie planowanej do rynkowej nastręcza Ukraińcom znacznie więcej problemów niż Polakom. Wynika to z dwóch powodów: po pierwsze w Związku Radzieckim nie istniała przedsiębiorczość prywatna, a więc nie było możliwości zdobycia doświadczenia przedsiębiorczego. Po drugie reformom gospodarczym towarzyszyły niewystarczające reformy demokratyczne. W efekcie Ukraina plasuje się w rankingu Ease of Doing Business 2011 autorstwa Banku Światowego na miejscu 145. z 183. Za najpoważniejsze przeszkody dla przedsiębiorców uchodzą korupcja i duży udział szarej strefy w PKB. Ukraina nie może się też pochwalić taką liczbą inicjatyw przedsiębiorczych jak Polska. Chociaż są liczby, które dają nadzieję: zgodnie z danymi Charkowskiego inkubatora technologicznego milion ukraińskich kobiet już założyło własne firmy. Duży udział pań nie bierze się znikąd. Już w czasach sowieckich większość przedstawicielek płci pięknej była aktywna zawodowo (52% wszystkich zatrudnionych w latach 80.) i miała wyższe wykształcenie. Kobiety również o wiele 88 Problemy Zarządzania Wywiad z przedsiębiorcą jako narzędzie w procesie nauczania przedsiębiorczości cd. ramki 1 lepiej od mężczyzn poradziły sobie psychologicznie, a przez to i fizycznie z upadkiem ZSSR. Przejawia się to we wskaźnikach oczekiwanej długości życia pań, które pozostały bez zmian w porównaniu z malejącymi od 1990 r. wskaźnikami odnoszącymi się do panów (do 62,8 lat). Dodatkowy czynnik: historycznie kobiety pełniły ważną rolę w rodzinie i współuczestniczyły w podejmowaniu decyzji. Duże szanse dla rozwoju przedsiębiorczości kobiet daje Internet, który umożliwia stworzenie własnego biznesu praktycznie bez dostępu do zasobów (kapitału relacyjnego i finansowego). Ten czynnik zyskuje na znaczeniu szczególnie w przypadku Ukrainy, w której korupcja i nepotyzm podnoszą bariery wejścia dla przedsiębiorców. Przykładem przedsiębiorcy prowadzącego działalność na Ukrainie, który w krótkim czasie zbudował firmę od zera, jest Nadiya Bachurynska. Zdobywszy wykształcenie ekonomiczne i pedagogiczne, powróciła do marzenia z dzieciństwa o własnej firmie. Bodźcem do ożywienia twórczego zapału stało się poznanie pedagogiki waldorfskiej. Lalki Tilda, które znalazła w sieci, wydawały się doskonałym pomysłem. Wtedy, w 2009 r. założyła w Kijowie firmę Tilli-bum. Chcąc pokazać swoje dzieła, kijowianka udała się na wystawę do Moskwy. Lalki odniosły szalony sukces, dlatego po powrocie stworzyła stronę internetową. Niestety po sześciu miesiącach chętnych wciąż było mało. Taka sytuacja może bardzo niepokoić i zmusić zrezygnować z dalszej pracy – mówi pani Bachurynska. Ale się nie poddała. Uratował ją udany chwyt marketingowy – zaproponowała internautom rozlosowanie pięciu zabawek w zamian za reklamę szeptaną i linki do strony Tilli-bum na portalach społecznościowych. Chętnych było wielu, a promocja poskutkowała szerokim rozgłosem. Przed Sylwestrem uzyskała pierwsze poważne zamówienie, które wymagało zaangażowania dodatkowych krawcowych. Czasami pojawiają się przeszkody. Ale jest to możliwość zdobycia doświadczenia i nowych rozwiązań – są to słowa pani Bachurynskiej. Innym kluczowym krokiem stało się stworzenie sklepu Tilli-bum w wirtualnej grze Favorite Doll. Taki product placement pozwolił ściągnąć klientów z całego świata. Dzięki Internetowi przedsiębiorca może tworzyć relację z klientem – poprzez prowadzenie dziennika na LiveJournal i bloga, gdzie dzieli się wiedzą i dyskutuje na temat gotowych lalek. Dodatkowym atutem Internetu jest możliwość personalizacji produkcji według oczekiwań klientów. W tej chwili pani Bachurynska ma własny e-sklep, a w przyszłości planuje otworzyć zwykły. W historii pani Bachurynskiej decydujący był wyjazd na wystawę branżową, dzięki której uświadomiła sobie, że istnieje popyt na jej lalki. Ważnym czynnikiem był Internet. Umożliwiał on szerszy zasięg sprzedaży i niskokosztowe działania marketingowe. Nie ostatnią rolę pełniły osobiste cechy charakteru kijowianki (determinacja w działaniu, optymizm, otwartość, odwaga), które stały się podstawą do wykrycia mechanizmów skutecznego działania. Najważniejszą rzeczą, której się nauczyłam od pani Bachurynskiej, jest to, że można odnieść sukces w biznesie bez posiadania obfitych zasobów. Yaroslava Kellermann studentka Akademii Leona Koźmińskiego Ramka 1. Fragment raportu z wywiadu z przedsiębiorcą. Źródło: Y. Kellermann 2010. Przedsiębiorczość kobieca na przykładzie Tilli-Bum, raport przygotowany w ramach przedmiotu Przedsiębiorczość. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 89 Svetlana Gudkova Historie rozwoju wielu firm są również znakomitym materiałem do studiów nad historią przedsiębiorczości w Polsce. Znakomitą ilustracją specyfiki prowadzenia działalności w minionych czasach była prezentacja „Przedsiębiorczość w czasach kartek”, w której studentka przedstawiła wywiad ze swoją mamą prowadząca przez wiele lat sklep z artykułami gospodarstwa domowego. Innowacją, która pozwoliła jej zaistnieć na rynku w czasach komitetów kolejkowych i kartek, była maszyna do obszywania chodników. Właścicielka aktywnie poszukiwała możliwości ściągnięcia deficytowych towarów do sklepu, uczestnicząc w różnych stowarzyszeniach i targach branżowych. Duże zainteresowanie wzbudzają zazwyczaj prezentacje wielopokoleniowych firm rodzinnych, w których pokazana jest wieloetapowa historia rozwoju przedsiębiorstwa nieodłącznie związana z wydarzeniami mającymi miejsce w kraju, a także życiem osobistym kilku pokoleń ich właścicieli. Niezwykle nośna pod względem poznawczym staje się możliwość porównania historii rozwoju polskich i zagranicznych firm rodzinnych. Na jednych z zajęć na przykład studenci mieli możliwość porównania historii rozwoju firmy Blikle oraz Santini, wielopokoleniowego biznesu rodzinnego zajmującego się produkcją lodów w Portugalii. Szczególną grupę przedsiębiorców stanowią osoby, które prowadzą działalność gospodarczą na podstawie umowy franczyzowej. Z jednej strony gotowa koncepcja na biznes jest znacznym ułatwieniem, z drugiej zaś wiąże się z szeregiem pułapek trudnych do uniknięcia dla początkujących przedsiębiorców. Wiedza pozyskana przez przedsiębiorców na podstawie doświadczeń zdobytych we współpracy z franczyzodawcą jest niezwykle cenna dla studentów, ułatwia bowiem dokonanie świadomego wyboru sieci i uniknięcie wielu przykrych niespodzianek w przyszłości. Zainteresowanie często wzbudzają prezentacje wywiadów z przedsiębiorcami społecznymi. Jest to stosunkowo nowa, lecz dynamicznie rozwijająca się dziedzina przedsiębiorczości, w której łączy się podejmowanie ryzyka, elastyczność i innowacyjność charakterystyczne dla przedsięwzięć biznesowych z pasją, zaangażowaniem i ogromną chęcią pomocy innym charakterystyczną dla działalności dobroczynnej (Roberts i Woods 2005). Jednym z przykładów rozwiązywania problemów społecznych za pomocą realizacji przedsięwzięć biznesowych przedstawionych podczas zajęć był wywiad z założycielem fundacji „Sławek”, która oferuje pomoc byłym więźniom mającym trudności z adaptacją do życia na wolności. Dwie studentki kierunku Zarządzanie z ogromnym zaangażowaniem opowiadały podczas prezentacji o warsztacie samochodowym prowadzonym przez fundację, gdzie byli więźniowi znajdują zatrudnienie i wsparcie. Realizowane przez warsztat zyski są z kolei przeznaczane na działalność fundacji. Motywacja. Wywiady z przedsiębiorcami mają również wpływ na motywację uczestników warsztatów do zakładania własnej działalności gospodarczej. Wizyta w firmie i rozmowa z przedsiębiorcą ukazują korzyści 90 Problemy Zarządzania Wywiad z przedsiębiorcą jako narzędzie w procesie nauczania przedsiębiorczości z bycia „na swoim”, takie jak możliwość realizacji własnej pasji i zainteresowań, niezależność, swoboda w podejmowaniu decyzji czy korzyści finansowe. W warunkach sali wykładowej ten element kompetencji przedsiębiorczych jest wyjątkowo trudny do kształtowania. Przekaz przedsiębiorcy jest bardziej wiarygodny, nacechowany często dużym ładunkiem pozytywnej energii. Osoby przeprowadzające wywiad często są również pod wrażeniem siedziby firmy i osiągnięć jej właściciela. Dla studentów niemających w swoich rodzinach tradycji przedsiębiorczych często jest to pierwszy bezpośredni kontakt z przedsiębiorcą, podczas którego mają oni możliwość skonfrontowania własnych wyobrażeń na temat korzyści i wad prowadzenia własnego przedsięwzięcia biznesowego z rzeczywistością. Rozmowa z przedsiębiorcą może stać się impulsem do zmiany wybranej ścieżki kariery zawodowej i poważnym zainteresowaniem się realizacją własnego przedsięwzięcia biznesowego. Trawestując słowa wybitnego japońskiego przedsiębiorcy Konosuki Matsushity, pasja przedsiębiorców daje energię do „rozsiewania iskierek” entuzjazmu wśród innych osób (Matsushita 2002). Poczucie własnej skuteczności. Bezpośredni kontakt z przedsiębiorcą, poznanie historii rozwoju jego firmy ma również wpływ na poczucie własnej skuteczności młodych osób, ich przekonanie o możliwości skutecznego zainicjowania i rozwoju przedsięwzięcia w konkretnych warunkach biznesowych za pomocą dostępnych oraz możliwych do pozyskania zasobów zarówno materialnych, jak i niematerialnych. Wśród potencjalnych przedsiębiorców często pokutuje przekonanie, że jedną z największych barier w założeniu i rozwoju własnej firmy jest brak albo niewystarczające środki finansowe. Jego zaprzeczeniem są liczne historie sukcesów przedsiębiorców rozpoczynających od zera, mających na starcie jedynie dobry pomysł na biznes, przy czym dla jednych miarą sukcesu są miejsca w setce najbogatszych polaków, a dla drugich – utrzymanie się na rynku przez kilkanaście lat i możliwość przekazania firmy następnym pokoleniom. Wywiady z przedsiębiorcami mają wpływ na poczucie własnej skuteczności studentów. Często tworzą oni obraz własnych możliwości na podstawie analizy doświadczeń zastępczych. Po pierwsze przedsiębiorcy swoim przykładem pokazują, co można osiągnąć za pomocą określonych, często dość ograniczonych zasobów na starcie. Pokazują również wartość zasobów niematerialnych, takich jak wiedza, kontakty, innowacyjny pomysł w początkowym okresie rozwoju przedsięwzięcia biznesowego. Po drugie studenci porównują swoje kompetencje przedsiębiorcze z kompetencjami przedsiębiorcy na początku działalności, przekonując się, że pierwszy okres funkcjonowania przedsiębiorstwa to czas intensywnej nauki dla wielu założycieli. Pomaga to w uniknięciu pułapki ciągłego przygotowywania się do założenia własnej firmy. Warto podkreślić, że jedną z najczęstszych rad przedsiębiorców udzielanych młodym osobom, przetaczanych w prezentacjach i raportach studentów jest zachęcanie do większej odwagi w podjęciu pierwszego kroku – założenia własnego przedsiębiorstwa. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 91 Svetlana Gudkova Zadanie polegające na przeprowadzeniu wywiadu z przedsiębiorcą pomaga również kształtować kompetencje społeczne studentów, a także doskonalić umiejętności w zakresie prowadzenia badań jakościowych. Jednym z pierwszych wyzwań, z którymi mają do czynienia studenci, jest przekonanie przedsiębiorcy do udzielenia wywiadu. Jest to szczególnie trudne, jeśli kontakt jest nawiązywany z całkowicie obcą osobą. Studenci mają możliwość zweryfikowania swoich umiejętności w zakresie komunikacji społecznej i negocjacji. Wywiad z przedsiębiorcą jest zadaniem zazwyczaj wykonywanym w grupie. Złożony charakter zadania i sztywne ramy czasowe wymagają efektywnej pracy zespołowej. Wśród studentów na początku albo w trakcie realizacji zadania pojawia się pytanie o możliwość wykonania zadanie jednoosobowo, co w części przypadków jest efektem konfliktów pojawiających się w grupie. Odpowiedź na nie jest uzależniona od celów i strategii przyjętych przez wykładowcę. Warto jednak podkreślić, że wywiad z przedsiębiorcą jest znakomitą okazją do sprawdzenia i doskonalenia umiejętności pracy w grupie, z której nie warto rezygnować. Wywiad z przedsiębiorcą jest również okazją do doskonalenia umiejętności badawczych uczestników zajęć. Wymaga od nich sformułowania pytań badawczych, zaprojektowania i poprawnego przeprowadzenia procesu badawczego, w którym powinny znaleźć się również inne metody gromadzenia danych, takie jak obserwacja, analiza materiałów zastanych, a następnie dokonania analizy pozyskanego materiału empirycznego. Ważną rolę w ocenie umiejętności w zakresie prowadzenia wywiadu odgrywa transkrypcja wywiadu, obowiązkowo umieszczana w załącznikach do raportu. Na jego podstawie można ocenić jakość interakcji zachodzącej pomiędzy badaczem a przedsiębiorcą, sposób formułowania pytań, umiejętności w zakresie utrzymania właściwej dynamiki rozmowy, podchwytywania ważnych wątków oraz zaangażowanie badacza. Zdarzają się sytuację, kiedy cały ciężar prowadzenia rozmowy bierze na siebie przedsiębiorca, a sporadyczne pytania jedynie zaburzają przebieg interakcji. W znacznie łatwiejszej sytuacji zazwyczaj znajdują się osoby, które przeprowadzają wywiad ze swoimi bliskimi prowadzącymi działalność gospodarczą, ponieważ daje to możliwość zadawania dodatkowych pytań po zakończeniu rozmowy w celu uzupełnienia luk zidentyfikowanych podczas analizy. Innym atutem jest ułatwiony dostęp do innych członków rodziny, którzy często oferują inną perspektywę spojrzenia na te same wydarzenia w historii rozwoju przedsiębiorstwa. Wywiad z przedsiębiorcą przeprowadzany w ramach zajęć z przedsiębiorczości może również zostać wykorzystany do przetestowania pytań do pracy dyplomowej. 3. Wywiad z przedsiębiorcą Zadanie polega na przeprowadzeniu wywiadu z wybranym przedsiębiorcą i składa się z następujących etapów: 92 Problemy Zarządzania Wywiad z przedsiębiorcą jako narzędzie w procesie nauczania przedsiębiorczości – wyboru przedsiębiorcy, – opracowania scenariusza wywiadu na podstawie stawianych pytań badawczych, – przeprowadzenia wywiadu, – analizy zgromadzonego materiału empirycznego, – przygotowania raportu, – przygotowania i przeprowadzenia prezentacji wyników badania grupie. Pierwszym krokiem jest postawienie pytania badawczego, na które odpowiedzi uczestnicy kursu będą poszukiwać w swoim badaniach. Może to być na przykład pytanie o czynniki, które sprawiły, że przedsiębiorca osiągnął sukces. Interesujące może być również zbadanie samego pojmowania kategorii sukcesu przez przedsiębiorców, które jest bardzo zróżnicowane i może dostarczyć wglądu w rzeczywistą motywację rozmówców do prowadzenia własnej firmy. Nie mniej interesująca jest również analiza uwarunkowań porażek przedsiębiorców, jednak temat ten jest niezwykle rzadko podejmowany przez studentów, ze względu na niechęć przedsiębiorców do opowiadania o swoich niepowodzeniach. Wyjątek stanowią sytuację, kiedy przedsiębiorcom udaje się z powodzeniem wyjść z sytuacji kryzysowych, które z perspektywy dnia dzisiejszego są traktowane przez nich jako źródło cennej wiedzy płynącej z doświadczenia. Wybór przedsiębiorcy. Zazwyczaj uczestnicy kursu mają wolność w wyborze przedsiębiorców, przy czym mogą to być osoby, które stoją na czele własnych przedsiębiorstw, jak i menedżerowie w korporacjach podejmujący działania przedsiębiorcze. Często studenci sięgają do znanych postaci, zwłaszcza kiedy znajdują się one w zasięgu ich sieci osobistych kontaktów. W ten sposób w poprzednim roku akademickim na zajęciach zostały przedstawione prezentacje o tak znakomitych postaciach polskiej przedsiębiorczości, jak Bożena Batycka, Jędrzej Witchen czy Andrzej Blikle. Zdarzają się również sytuacje, kiedy studentom udaje się namówić znanych przedsiębiorców do udzielenia wywiadu dzięki sile argumentacji i ogromnemu zaangażowaniu. Tak jeden z zespołów przeprowadził wywiad z Tadeuszem Wojasem, zadając część pytań podczas podróży samochodem na jedno ze spotkań biznesowych, na które spieszył się przedsiębiorca. Ważne jest zachęcenie studentów do poszukiwania interesujących przypadków, wytworzenie atmosfery zdrowej konkurencji pomiędzy zespołami w grupie. Zdarzają się sytuacje, kiedy zespoły przeprowadzają po kilka wywiadów, dokonując następnie analizy porównawczej albo wybierając najbardziej interesujący z nich do prezentacji. Zespoły decydują się czasami na drugi wywiad z innym przedsiębiorcą, kiedy nie są zadowoleni z przebiegu pierwszej rozmowy i pozyskanych podczas niej informacji. Często uczestnicy kursu decydują się na wywiady z rodzicami prowadzącymi działalność albo innymi przedsiębiorcami z rodziny. W zdecydowanej większości przypadków takie wywiady prowadzą do nieoczekiwanych odkryć na temat historii i sposobów funkcjonowania rodzinnego biznesu, a w częvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 93 Svetlana Gudkova ści przypadków stają się pierwszą okazją do dłuższej rozmowy na temat funkcjonowania firmy pomiędzy założycielem a potencjalnymi sukcesorami. Formuła zadania „wywiad z przedsiębiorcą” nie ogranicza studentów do konieczności przeprowadzenia rozmowy z właścicielem przedsiębiorstwa. Może to być również osoba zatrudniona na stanowisku menedżerskim w korporacji, która aktywnie podejmuje działania przedsiębiorcze, poszukując szans rynkowych i wdrażając innowacyjne rozwiązania w ramach istniejących struktur organizacyjnych. Wywiad z intraprzedsiębiorcą jest znacznie bardziej wymagającym zadaniem, na które decyduje się zazwyczaj mała grupa osób. Opracowanie scenariusza wywiadu. Zazwyczaj pierwszym wywiadom, a w przypadku uczestników kursów z przedsiębiorczości zazwyczaj tak jest, towarzyszy duży stres. Dobrym rozwiązaniem dla początkujących badaczy jest przygotowanie listy tematów wraz z zestawem konkretnych pytań, które mogą być zadawane w trakcie wywiadu. Należy zwrócić uwagę na sposób formułowania pytań, które powinny mieć charakter otwarty, zachęcający do dłuższych wypowiedzi. Ważne jest również dostosowanie pytań do specyfiki rozmówców, używanego przez nich języka. Studenci są często skłonni do formułowania pytań z wykorzystaniem słownictwa typowego dla podręczników i publikacji naukowych, co powoduje trudności w porozumieniu się z rozmówcą. Przy opracowywaniu scenariusza wywiadu studenci często oczekują gotowego zestawu pytań, które powinni zadać w trakcie rozmowy. Za ograniczeniem się jedynie do sformułowania problemu badawczego przemawiają takie czynniki, jak skłonienie studentów do własnych poszukiwań i otwartości na odkrywanie nowych faktów i zależności, doskonalenie umiejętności w formułowaniu właściwych pytań we właściwych momentach rozmowy, konieczność dostosowania pytań do rozmówcy, uniknięcie szablonowego charakteru prezentacji przygotowanych na podstawie wywiadów. Przeprowadzenie wywiadu. Żyjemy obecnie w „społeczeństwie wywiadu”, jak podkreślają w jednej ze swoich publikacji Atkinson i Silverman (1997), na co dzień mając do czynienie z różnymi jego formami. Jednak mimo to przeprowadzenie dobrego wywiadu nie jest sprawą prostą, wymaga poważnego przygotowania oraz umiejętności w zakresie prowadzenia rozmowy. Ze względu na fakt, że dla wielu studentów wywiad z przedsiębiorcą jest pierwszym doświadczeniem z badaniami jakościowymi, warto poświęcić czas na przedstawienie wskazówek, które ułatwią przeprowadzenie rozmowy. Część studentów zazwyczaj decyduje się na zarejestrowanie nie tylko dźwięku, lecz również obrazu, a następnie wykorzystuje fragmenty wywiadu podczas prezentacji, co wzbudza zazwyczaj większe zainteresowanie kolegów. Warto zwrócić uwagę na wybór miejsca przeprowadzenia wywiadu, który najlepiej jest przeprowadzić w naturalnym środowisku badanego – siedzibie firmy. Taka rozmowa pozwoli na zgromadzenie również wielu interesujących informacji w wyniku obserwacji. 94 Problemy Zarządzania Wywiad z przedsiębiorcą jako narzędzie w procesie nauczania przedsiębiorczości Ważną kwestią do rozstrzygnięcia jest zgoda na przeprowadzanie wywiadów za pośrednictwem technologii internetowych. Z jednej strony uniemożliwiają one skorzystanie z innych źródeł danych, takich jak obserwacja, rozmowy z przedstawicielami najbliższego otoczenia przedsiębiorcy, z drugiej zaś stwarzają unikalną możliwość dotarcia do interesujących osób prowadzących działalność w różnych zakątkach świata. Przeprowadzenie wywiadów za pośrednictwem Internetu jest również znacznym ułatwieniem dla studentów zagranicznych, którzy ze względu na barierę językową czasami mają problemy ze znalezieniem na miejscu przedsiębiorców chętnych do rozmowy w języku angielskim. Analiza zgromadzonego materiału empirycznego. Pierwszym krokiem w analizie zgromadzonego materiału jest transkrypcja wywiadu, która może liczyć od kilku do kilkudziesięciu stron. Najdłuższa transkrypcja, z którą miałam do czynienia w wywiadach przeprowadzanych przez studentów, liczyła 56 stron standardowego maszynopisu. Średnia liczba stron to 7–8. Co jest interesujące, zespół, który przeprowadził najdłuższy wywiad (byli to studenci kierunku Administracja) na początku był przeciwny wykonaniu tego zadania. Jednak niezwykle ważną rolę odegrał tu przedsiębiorca, który zachwycił ich swoją pasją, śmiałością w podejmowaniu nowych wyzwań i posiadaną wiedzą. W efekcie studenci przygotowali bardzo dobry raport, a prezentacja została uznana przez grupę za najlepszą. Ważną kwestią jest zwrócenie uwagi studentów na konieczność łączenia danych pozyskanych z różnych źródeł: wywiadów z przedsiębiorcą oraz jego najbliższym otoczeniem, obserwacji, materiałów prasowych, zachęcając do poszukiwania potencjalnych niezgodności, które przy dalszej analizie mogą stać się źródłem cennej wiedzy. Przygotowanie raportu. Raport z wywiadu zazwyczaj składa się z trzech podstawowych części: sylwetki przedsiębiorcy i opisu firmy, analizy problemu badawczego oraz transkrypcji wywiadu. Pierwsza cześć zazwyczaj jest stosunkowo krótka; zawiera najważniejsze informacje o firmie oraz jej właścicielu i może być przygotowywana według dostarczonego przez prowadzącego zajęcia szablonu. Część przedsiębiorców pragnie zachować anonimowość, nie wyrażając zgody na ujawnienie danych osobowych oraz nazwy firmy. W raportach może to być jak najbardziej dopuszczalne, natomiast obniża to w sposób zdecydowany atrakcyjność prezentacji. Odbiór analizy dotyczącej anonimowej postaci XXX jest zgoła inny niż konkretnego przedsiębiorcy. W związku z tym prezentacje na temat anonimowych przedsiębiorców nie są dopuszczalne, co w efekcie powoduje rezygnację z takich przypadków i poszukiwanie bardziej otwartych osób. Analiza problemu badawczego jest główną częścią raportu, w której studenci dostarczają odpowiedzi na stawiane pytania badawcze. Warto zwrócić uwagę studentów na aktywne korzystanie z cytatów z wywiadu, które stanowią znakomitą ilustrację prowadzonego wywodu, a także poprawne korzystanie z innych źródeł, w tym literaturowych. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 95 Svetlana Gudkova Obowiązkowym elementem załączników do raportu jest transkrypcja wywiadu, która pozwala uzyskać wgląd w przebieg rozmowy. Istotnym ułatwieniem dla studentów przeprowadzających wywiady w innych językach niż obowiązujący na studiach jest utworzenie przez prowadzącego zajęcia listy akceptowanych języków transkrypcji, co pozwoli na uniknięcie czasochłonnego tłumaczenia całości wywiadu. Wśród załączników do raportu często znajdują się broszury reklamowe. Najbardziej zaskakującym załącznikiem był natomiast kawałek szyby kuloodpornej o grubości kilkunastu milimetrów opatentowanej i produkowanej przez jednego z przedsiębiorców, z którym studenci przeprowadzili wywiad. Przygotowanie i przedstawienie prezentacji. Prezentacja wyników badań jest zdecydowanie najbardziej interesującą pod względem poznawczym częścią zadania, podczas której studenci mają okazję do podzielenia się wiedzą zdobytą na podstawie analizy danych empirycznych zgromadzonych podczas wywiadu z grupą. Niezwykle istotny jest wybór pierwszej prezentacji, która nadaje ton pozostałym. Dobrym pomysłem jest również wytworzenie atmosfery zdrowej rywalizacji w grupie poprzez ogłoszenie konkursu na najlepszą prezentację wywiadu z przedsiębiorcą. Jest ona wyłaniana na podstawie głosowania uczestników kursu, a jej autorzy uzyskują dodatkowe punkty albo specjalną nagrodę. Poważnym ograniczeniem jest tu kierowanie się przyjaźnią, a nie kwestiami merytorycznymi podczas wyłaniania zwycięskiego zespołu przez uczestników grupy. Elementem zwiększającym efektywność przekazu są nagrania wideo, rekwizyty czy zdjęcia wykorzystywane przez studentów w prezentacjach. Ich umiejętne wykorzystanie sprzyja lepszemu zrozumieniu specyfiki biznesu, a także skupieniu uwagi na prezentowanych zagadnieniach. Nagrania wideo umieszczane w prezentacji często zawierają najciekawsze albo najbardziej kontrowersyjne wypowiedzi przedsiębiorców, czasami jest to krótka wirtualna wycieczka po firmie. Wśród rekwizytów najczęściej pojawiają się produkty firmy, choć najbardziej zaangażowani potrafią również zorganizować podczas prezentacji krótką demonstrację usług. 4. Źródła potencjalnych trudności Jednym z najczęstszych problemów, zgłaszanych przez studentów jest brak przedsiębiorcy w najbliższym otoczeniu, z którym mogliby oni przeprowadzić wywiad. Zazwyczaj jest to jedynie pozorny problem, który studenci potrafią rozwiązać we własnym zakresie. Nawiązanie kontaktu z przedsiębiorcą oraz przekonanie go do udzielenia wywiadu jest częścią zadania. Warto zachęcić studentów do kontaktu z przedsiębiorcami należącymi do różnych stowarzyszeń. Zazwyczaj są oni bardziej chętni do poświęcenia czasu na rozmowę. Innym problemem jest brak zgody na ujawnienie danych osobowych, co nie daję możliwości zespołowi zdobycia punktów za prezentację. Zdecydowanie najgorszym przypadkiem są sytuacje, kiedy rozmówcy cofają 96 Problemy Zarządzania Wywiad z przedsiębiorcą jako narzędzie w procesie nauczania przedsiębiorczości zgodę na ujawnienie danych bezpośrednio przed zaplanowanym terminem prezentacji, co uniemożliwia zespołowi przeprowadzenie innego wywiadu. Inną potencjalną trudnością może być nadmierna personalizacja prezentacji. Zdarzają się sytuacje, kiedy studenci, przedstawiając historie rozwoju przedsięwzięć biznesowych, podsycani zainteresowaniem kolegów nadmiernie koncentrują się na szczegółach życia prywatnego przedsiębiorców, dochodząc do detali, które nie powinny zostać ujawnione. Dotyczy to głównie wywiadów z bliskimi osobami, kiedy przedsiębiorca nie jest jedynym źródłem informacji. Warto zwrócić uwagę studentów na kwestię etyki badawczej, aby uniknąć na zajęciach kłopotliwych sytuacji. Podczas pracy nad projektem badawczym i przygotowaniem prezentacji może również dojść do różnego rodzaju konfliktów w zespołach, szczególnie jeśli liczą one ponad dwie osoby. Najczęściej grupy powstają wokół studentów, które mają w swoich sieciach kontaktów społecznych przedsiębiorców, natomiast nie zawsze spełniają one podjęte przez siebie zobowiązania. W rezultacie konfliktu może dojść do podziału zespołu, którego członkowie realizują następnie odrębne projekty badawcze i oczekują czasu na prezentacje na zajęciach. Warto na początku ogłosić konsekwencje rozpadu grupy, aby zmotywować ich uczestników do bardziej aktywnego poszukiwania kompromisu. Istotnym ograniczeniem wywiadów z przedsiębiorcami jest możliwość wyciągania przez studentów wniosków na podstawie pojedynczych, często wyjątkowo barwnych przypadków. Podczas prezentacji chętnie akcentowane są takie kwestie, jak porzucenie studiów przez przedsiębiorców osiągających obecnie sukcesy w biznesie czy rola przypadku. Takie kwestię stanowią znakomite tematy do dyskusji podczas zajęć, które po bardziej dogłębnej analizie mogą doprowadzić studentów do odmiennych wniosków niż początkowo sformułowane. 5. Podsumowanie Wywiady z przedsiębiorcami są nie tylko efektywnym narzędziem w kształtowaniu kompetencji przedsiębiorczych, lecz także oferują możliwość weryfikacji innych efektów kształcenia realizowanych w ramach danego programu studiów, takich jak umiejętności w zakresie prowadzenia badań empirycznych, pracy zespołowej, efektywnej komunikacji, profesjonalnych prezentacji i wielu innych. Ich ocena jest integralną częścią systemu zapewnienia jakości kształcenia w instytucjach szkolnictwa wyższego. Prezentacje wywiadów z przedsiębiorcami pozwalają również na wzbogacenie zajęć o interesujące z punktu widzenia studentów studia przypadku, a także zwiększają wiarygodność przekazywanych treści kształcenia, za którymi często stoją wieloletnie doświadczenie w biznesie i sukcesy na arenie międzynarodowej. Prezentacje na temat firm rodzinnych to również okazja do nawiązania kontaktów biznesowych w grupie, które w przyszłości mogą prowadzić do realizacji nowych przedsięwzięć. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 97 Svetlana Gudkova Informacje o autorce Dr Svetlana Gudkova – adiunkt w Katedrze Przedsiębiorczości Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie, prowadzi badania w zakresie niematerialnych uwarunkowań rozwoju przedsiębiorstw oraz przedsiębiorczości rodzinnej. E-mail: [email protected]. Bibliografia Atkinson, P. i D. Silverman 1997. Kundera’s Immortality. The Interview Society and the Invention of the Self. Qualitative Inquiry, nr 3 (3), s. 304–325. Baron, R.A. i S.A. Shane 2008. Entrepreneurship: A Process Perspective, Mason: Thomson South-Western. Barringer, B.R. i R.D. Ireland 2008. Entrepreneurship: Successfully Launching New Ventures, Upper Saddle River: Pearson/Prentice Hall. Corman, J., Pennel, L. i R. Lussier 2006. Small Business Management: A Planning Approach, Cincinnati: Atomic Dog. Glinka, B. 2008. Kulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości w Polsce, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Glinka, B. i S. Gudkova 2011. Przedsiębiorczość, Warszawa: Wolters-Kluwer. Gudkova, S. 2008. Rozwój małych przedsiębiorstw. Wiedza, sieci osobistych powiązań, proces uczenia się, Warszawa: WAiP. Kellermann, Y. 2010. Przedsiębiorczość kobieca na przykładzie Tilli-Bum, raport przygotowany w ramach przedmiotu Przedsiębiorczość. Kirzner, I. 1973.Competition and Entrepreneurship, Chicago–London: The University of Chicago Press. Kuratko, D.F. 2009. Entrepreneurship: Theory, Process, and Practice, 8th ed., Mason: Thomson/South-Western. Longenecker, J.G., Moore, C.W., Petty, J.W. i L.E. Palich 2006. Small Business Management: An Entrepreneurial Emphasis, 13th ed., Ohio: South-Western Learning. Matsushita, K. 2002. Zarządzanie z pasją czyli rozmowy z Konosuke Matsushitą, założycielem i twórcą potęgi koncernu Matsushita Corp. (Panasonic, Technics, National), Poznań: Forum. Minniti, M. i W. Bygrave 2001. A Dynamic Model of Entrepreneurial Learning. Entrepreneurship: Theory & Practice, nr 3 (25), s. 5–16. Roberts, D. i C. Woods 2005. Changing the world on a shoestring: The concept of social entrepreneurship. University of Auckland Business Review, nr 2 (7), s. 45–51. Salomon, G.T. 2006. Are We Teaching Small Business Management to Entrepreneurs And Entrepreneurship to Small Business Managers, The United States Association for Small Business and Entrepreneurship (USASBE) White Papers. Timmons, J.A. 1999. New Venture Creation: A Guide to Small Business Development, Burr Ridge: Irwin. 98 Problemy Zarządzania Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 99 – 115 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.6 Wykorzystanie metafor w nauczaniu przedsiębiorczości Magdalena Kubów Artykuł jest poświęcony tematyce kreowania postaw przedsiębiorczych przez uczelnię wyższą, ze szczególnym uwzględnieniem roli, jaką pełnią metafory w procesie nauczania przedsiębiorczości. W poszukiwaniu pożądanej ścieżki kształcenia w zakresie przedsiębiorczości autorka przedstawia jedną z metod możliwych do zastosowania w procesie nauczania. Przyjmując, że ważnym wyzwaniem stojącym przed edukacją przedsiębiorczą jest kształtowanie postaw kreatywnych, autorka proponuje wykorzystanie metafor. W pierwszej części niniejszego opracowania na podstawie analizy literatury dokonano próby scharakteryzowania roli metafor i myślenia metaforycznego w naukach o zarządzaniu, ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorczości. Druga część artykułu została poświęcona przedstawieniu możliwości i ograniczeń zastosowania metafor w procesie kształtowania postaw przedsiębiorczych studentów. 1. Wstęp Jak zauważa D. Kuratko, edukacja przedsiębiorcza stoi przed wielkim wyzwaniem, wobec rosnącej roli przedsiębiorczości dla ogólnego rozwoju społeczno-gospodarczego poszczególnych krajów (Kuratko 2005: 577). Uczelnie wyższe stają się obecnie siłą napędową dla rozwoju gospodarki, w tym przede wszystkim gospodarki opartej na wiedzy (Mawson 2007: 265–272). Na wstępie rozważań należy przedstawić podstawowe założenie autorki, dotyczące możliwości nauczania przedsiębiorczości i kształtowania postaw przedsiębiorczych przez uczelnie wyższe. Na łamach wiodących czasopism naukowych z zakresu przedsiębiorczości wielu autorów próbuje szukać odpowiedzi na pytanie: „Czy przedsiębiorczości można uczyć?”. Można wręcz – za jednym z autorów – stwierdzić, że w środowisku naukowym trwa otwarta debata na temat tego, czy przedsiębiorczość może być przedmiotem nauczania (Neck i Greene 2011: 55). D. Kuratko stwierdza otwarcie, że nie tylko można, ale należy uczyć przedsiębiorczości, walcząc tym samym ze swoistym mitem, że przedsiębiorcą trzeba się urodzić (Kuratko 2005: 577). Podobne stanowisko prezentuje wytrawny znawca tematyki zarządzania – P. Drucker. Autor ten zauważa, że przedsiębiorczość nie ma nic wspólnego z genami, ale vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 99 Magdalena Kubów jest dyscypliną naukową i, jak każdej dyscypliny, tak również przedsiębiorczości można uczyć. W podobnym tonie wypowiadają się autorzy G. Gorman, D. Hanlon i W. King, zauważając, że przedsiębiorczość powinna stać się tematem poruszanym na uczelniach wyższych, a sama idea przedsiębiorczości powinna być w tych instytucjach silnie promowana (Gorman, Hanlon i King 1997: 56–77). Spójny punkt widzenia z ujęciami przedstawionymi powyżej prezentuje także inny autor, A. Shapero, który uważa, że przedsiębiorcą nikt się nie rodzi, tylko się nim staje (Bławat 2003: 14). W świetle zaprezentowanych wypowiedzi w artykule autorka przyjmuje, że przedsiębiorczość może – i powinna być – przedmiotem nauczania na uczelni wyższej. Jeśli kwestia możliwości kształcenia w zakresie przedsiębiorczości została rozstrzygnięta, należy zastanowić się także nad tym jak uczyć przedsiębiorczości Refleksja na ten temat może być źródłem wielowymiarowych badań, w kierunku poszukiwań pożądanej, idealnej ścieżki kształcenia w zakresie przedsiębiorczości. Ogromnym wyzwaniem w zakresie edukacji przedsiębiorczej może stać się więc odpowiednie wykorzystanie dostępnych metod i technik nauczania. I w tym miejscu należy stwierdzić, że od wielu lat w środowisku naukowym trwa dyskusja na temat tego, jak należy kształtować postawy przedsiębiorcze i jaką perspektywę przyjąć w rozważaniach nad modelem kształcenia w zakresie przedsiębiorczości. Różni autorzy zwracają uwagę na odmienne paradygmaty, różnie przedstawiając możliwości nauczania w tym zakresie. Badacze przedmiotu są w większości zgodni co do tego, że ścieżka nauczania przedsiębiorczości powinna przebiegać w sposób nieco odmienny od kierunków nauczania obecnych na tradycyjnych kursach ekonomii i zarządzania (Vesper i McMullen 1988: 7). W literaturze przedmiotu podkreśla się, że stosowane metody powinny być nakierowane na rozbudzanie w młodych ludziach twórczych, aktywnych i prowokujących do działania postaw. Formy nauczania wykorzystywane w procesie edukacji przedsiębiorczej powinny umożliwiać praktyczne dochodzenie do własnych poglądów oraz rozwijanie przedsiębiorczej wyobraźni (Kurek 2001: 14). Podsumowując powyższe rozważania, jeśli – zgodnie z zaleceniami autorów – w procesie nauczania przedsiębiorczości należy zwrócić uwagę na kształtowanie postaw kreatywnych i twórczych, to służyć temu może m.in. wykorzystanie metafor. 2. Metafory i myślenie metaforyczne Metafory są chętnie stosowane przez przedstawicieli różnych nauk, w tym m.in. filozofii, socjologii, psychologii czy też teorii organizacji. Na wstępie rozważań teoretycznych należy podjąć próbę odpowiedzi na pytania, czym są metafory, czemu służą i w jakim celu się je stosuje. Metafora, nazywana także przenośnią, jest to figura stylistyczna oparta na skojarzeniu dwóch zjawisk. W ujęciu J.P. Cornelissena jest to porówna100 Problemy Zarządzania Wykorzystanie metafor w nauczaniu przedsiębiorczości nie jednego zjawiska lub przedmiotu do innego (Cornelissen 2006a: 685). Zdaniem M. Kostery, dzięki metaforom możliwe jest wyrażanie rzeczy i zjawisk, które inaczej byłyby niemożliwe do wyrażenia (Kostera 1996: 39). Autorka wysuwa nawet wniosek, że metafory niejako zmieniają otaczający nas świat, nazywając otaczające nas rzeczy i zjawiska w sposób odmienny, pozwalają zrozumieć ich istotę (Kostera 1996: 39). Istotą metaforyzacji jest jednoczesne używanie różnych zastępczych obiektów poznania w procesie analizowania procesu, który jest przedmiotem zainteresowania (Kwiatkowski 2001: 451). Metafory zwracają uwagę na istotne i znaczące aspekty danych zjawisk, uwypuklając wybrane cechy charakterystyczne (Hill i Levenhagen 1995: 1057). W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na szerokie możliwości interpretacji metafor. Rozumiejąc nawet tylko jeden element metafory, można zrozumieć kolejny lub odczytać to, co z niego wynika (Puchalski 2008: 33). Metafory pozwalają więc na zrozumienie wycinka rzeczywistości w kategoriach jej innego fragmentu (Kostera 1996: 39). M. Jo Hatch zauważa, że metafora jest niezwykle cennym i użytecznym środkiem, zapożyczonym z nauk humanistycznych, który służy do dostrzegania istoty zjawisk (Hatch 2002: 66). W takim ujęciu można wysunąć twierdzenie, że stosowanie metafor jest niezwykle cenne także z uwagi na zrozumienie istoty funkcjonowania organizacji. Na znaczącą rolę myślenia metaforycznego w zrozumieniu istoty działania organizacji zwraca uwagę wielu autorów (Cornelissen 2006b: 366, Cornelissen i Kafouros 2008: 365). Jak zauważa S. Kwiatkowski, posługiwanie się myśleniem metaforycznym w teorii organizacji wynika z wyjątkowej złożoności badanych obiektów i z braku dostatecznie precyzyjnych narzędzi, służących ich poznawaniu (Kwiatkowski 2001: 441). K. Weick i R.L. Daft zwracają uwagę na fakt, że wiele perspektyw, przez pryzmat których opisujemy istotę organizacji, odnosi się w mniejszym lub większym stopniu do ujęć metaforycznych (Cornelissen i Kafouros 2008: 365). Wyniki badań prowadzonych przez J.P. Cornelissena wskazują wręcz na to, że stosowanie metafor to w ostatnich latach jeden z podstawowych sposobów rozumienia świata organizacji (Cornelissen 2008: 365). W literaturze przedmiotu można napotkać wiele odmiennych sposobów patrzenia na organizację, co wpłynęło na powstanie licznych metafor organizacyjnych. Najsłynniejszym twórcą metafor organizacyjnych jest G. Morgan. W swojej książce pt. Obrazy organizacji autor prezentuje liczne i niezwykle barwne obrazy, porównując organizację do rozmaitych rzeczy i zjawisk. Do najpopularniejszych metafor organizacji autorstwa G. Morgana należą (Morgan 1999): – metafora organizacji jako organizmu, – metafora organizacji jako maszyny, – metafora organizacji jako kultury, – metafora organizacji jako systemów politycznych. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 101 Magdalena Kubów Każda z metafor zwraca uwagę na odmienny aspekt, kładąc nacisk na różne cechy charakterystyczne organizacji. W kolejnej części artykułu uwagę poświęcono szczegółowemu zaprezentowaniu metafor przedsiębiorczości. 3. Przedsiębiorczość w świetle wybranych metafor Jak zauważają L. Nicholson i A.R. Anderson, metafory odgrywają niezwykle istotną rolę w zrozumieniu istoty fenomenu przedsiębiorczości (Nicholson i Anderson 2005: 154). Różne sposoby widzenia mogą mieć odzwierciedlenie w istnieniu różnych metafor przedsiębiorczości. Wybrane metafory zostały zaprezentowane poniżej. Jedną z najbardziej popularnych metafor przedsiębiorczości jest metafora orkiestry. W obrazie tym uwypuklona zostaje rola dyrygenta, przewodzącego grze całego zespołu. Jak zauważają B. Glinka i S. Gudkova, najbardziej znanych na całym świecie dyrygentów-przedsiębiorców charakteryzuje ogromna pasja. Co więcej, pasją tą dyrygent-przedsiębiorca potrafi zarazić innych, swoich wspólników czy też pracowników (Glinka i Gudkova 2011: 76). Bardzo duże znaczenie w metaforze przedsiębiorczości jako orkiestry przypisuje się współpracy – zarówno dyrygenta z zespołem, jak i współdziałaniu poszczególnych członków całej orkiestry. Zróżnicowanie to, wynikające z różnych ról pełnionych w organizacji, czyli metaforycznie różnych instrumentów, współtworzących dźwięki w orkiestrze symfonicznej, może doprowadzić do trudności we współdziałaniu i osiąganiu zamierzonego celu – wydaniu pożądanych dźwięków, zgodnych z zaleceniami dyrygenta, a zapisanych w nutach. W metaforze orkiestry istotne znaczenie ma także instytucja pierwszego skrzypka, czyli działalność zaufanej osoby w otoczeniu przedsiębiorcy, jego „prawej ręki” (Glinka i Gudkova 2011: 76). Inną znaną metaforą przedsiębiorczości, popularną przede wszystkim dzięki amerykańskim autorom, jest gra w golfa. W porównaniu podejmowania działań przedsiębiorczych do gry w golfa dostrzec można przede wszystkim aspekt doskonale dobranej strategii działania (Glinka i Gudkova 2011: 77). O ile w grze w golfa niezwykle istotne znaczenie ma dokładność i precyzja ruchów, o tyle podobnie jest w działalności przedsiębiorców, którzy podejmując działania, narażeni są na ogromne ryzyko – niejako wpisane w działalność gospodarczą. Metafora gry w golfa uwypukla także aspekt otoczenia gracza-przedsiębiorcy, które bywa mniej lub bardziej burzliwe, ale zawsze zmienne i do pewnego tylko stopnia przewidywalne. Podobnie jak przy uderzeniu kijem golfowym, gracz musi uwzględnić warunki otoczenia, siłę i kierunek wiatru, podobnie przedsiębiorca musi brać pod uwagę różne czynniki, odpowiednio dobierając narzędzia – niczym różnego rodzaju specjalistyczne kije golfowe – do odpowiednich ruchów. W porównaniu przedsiębiorczości do gry w golfa należy także zwrócić szczególną uwagę na jeszcze jeden aspekt – myślenie perspektywiczne. Podobnie jak gracz 102 Problemy Zarządzania Wykorzystanie metafor w nauczaniu przedsiębiorczości musi przewidywać kilka ruchów naprzód, przedsiębiorca podejmujący działania także perspektywicznie spogląda w przyszłość, przewidując nie tylko swoje ruchy, ale także ruchy innych graczy – konkurentów (Glinka i Gudkova 2011: 77). Żongler jest jedną z najczęściej spotykanych metafor, za pomocą której opisuje się przedsiębiorczość. Autor tej metafory, J. Timmons, to jeden z badaczy skupionych wokół amerykańskiego Babson College – wiodącego na świecie ośrodka badań przedsiębiorczości i jednocześnie autor popularnego podręcznika przedsiębiorczości pt. New Venture Creation. J. Timmons przedstawia przedsiębiorcę jako żonglera, który balansując na linie, operuje trzema kulami. Kule są różnej wielkości i symbolizują trzy główne elementy procesu przedsiębiorczego – szansę, zespół i zasoby. Wielkość kul odnosi się do znaczenia poszczególnych elementów. I tak, największa kula symbolizuje szansę identyfikowaną lub kreowaną przez przedsiębiorcę na rynku. Szansa według twórcy metafory, odgrywa najważniejszą rolę. Autor, prezentując model procesu przedsiębiorczego, w którym wyróżnia trzy podstawowe elementy: szansę, zespół i zasoby, zwraca szczególną uwagę właśnie na rolę i znaczenie szansy, a jej identyfikację czyni fundamentalnym i kluczowym etapem całego procesu przedsiębiorczego (Glinka i Gudkova 2011: 59). Żongler-przedsiębiorca, działając w zmiennych warunkach otoczenia, balansuje na linie, a jego zadaniem jest utrzymać równowagę, nie tracąc panowania nad żadną z kul. W metaforze tej zwrócono uwagę na ryzyko ponoszone przez przedsiębiorców, którzy zmuszeni są do działania w warunkach niepewności. Kolejną metaforą, wybraną spośród szeregu prezentowanych w literaturze przedmiotu, jest metafora S. Kwiatkowskiego. Autor porównuje przedsiębiorcę, poszukiwacza szans na rynku, do dywanojeźdźcy – podróżnika podejmującego wyzwanie (Kwiatkowski 2001: 448). Inspiracją dla autora metafory była historia mitologicznego Dedala i jego syna, Ikara (Kwiatkowski 2001: 448). W obrazie tym uwypuklono rolę, jaką pełni wiedza w przedsiębiorczości. Jest to kluczowy – zdaniem S. Kwiatkowskiego – zasób przedsiębiorstwa służący pokonywaniu ograniczeń stwarzanych przez otoczenie (Kwiatkowski 2002). Ciekawe ujęcie metafor przedsiębiorczości zaprezentowano na łamach wiodącego światowego periodyku naukowego Journal of Business Venturing (Dodd 2002). Autorka przedstawia obszerną listę metafor przedsiębiorczości, niezwykle interesujących z uwagi na to, że stworzonych przez samych przedsiębiorców – opisujących swoje doświadczenia i historię działalności za pomocą obrazów. Jedną z zaprezentowanych w artykule metafor jest metafora przedsiębiorczości jako podróży. W tym obrazowym ujęciu przedsiębiorczości zwraca się uwagę na potrzebę podążania we właściwym, wcześniej obranym kierunku. W metaforze tej uwypukla się, że podejmowanie działalności gospodarczej to ciągły proces, a samo rozpoczęcie działalności porównuje się do wejścia na drogę prowadzącą w określonym kierunku. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 103 Magdalena Kubów Przedsiębiorca utożsamiany jest z podróżnikiem – pionierem, eksplorującym nowe obszary, pokonującym przeszkody i podążającym drogą prowadzącą do osiągnięcia sukcesu (Dodd 2002: 526). W innym obrazie zaprezentowanym w omawianym artykule przedsiębiorczość została porównana do wyścigu. Analogią dla podejmowania działań gospodarczych i odnoszenia sukcesów w biznesie jest w takim ujęciu przemieszczanie się naprzód, niczym pojazd podczas wyścigu, który stara się zająć jak najlepszą pozycję i w jak najkrótszym czasie dojechać do mety, zostawiając z tyłu przeciwników (konkurentów). Sukces, czyli osiągnięcie celu, to w obrazie wyścigu dotarcie do mety (Dodd 2002: 527). Kolejna metafora przedsiębiorczości przedstawia porównanie procesu przedsiębiorczego do wznoszenia budowli, w którym to procesie niezbędne jest uwzględnienie odpowiednich fundamentów. W tym symbolicznym obrazie, w którym przedsiębiorcę utożsamia się z budowniczym, należy uwypuklić, że podejmowanie działalności gospodarczej – podobnie jak wznoszenie budowli – jest to proces wieloetapowy (Dodd 2002: 528). Analizując wybrane metafory przedsiębiorczości, można zauważyć, że pozwalają one spojrzeć na to złożone zjawisko z różnych perspektyw, co prowadzić może do zrozumienia jego istoty. Szczególnie istotną rolę obrazy przedsiębiorczości mogą pełnić w edukacji przedsiębiorczej. 4. Metafory przedsiębiorczości jako pomocne narzędzia w procesie edukacji przedsiębiorczej Ścisłe zdefiniowanie terminu „przedsiębiorczość” jest zadaniem niezwykle trudnym, z uwagi na wieloznaczność i złożoność tego zjawiska. W zrozumieniu fenomenu przedsiębiorczości pomocne może się okazać zastosowanie metafor. W ujęciu G.L. Clark i M. Dear język w znaczeniu ogólnym jest stosowany do konstruowania i rekonstruowania otaczającej nas społecznej rzeczywistości (Nicholson i Anderson 2005: 154). W takim ujęciu można stwierdzić, że język metafor może służyć do głębszego zrozumienia istoty otaczających nas zjawisk, w tym także zjawiska przedsiębiorczości. W tym miejscu można zadać pytanie, dlaczego zastosowanie metafor może być tak cenne w zrozumieniu istoty przedsiębiorczości. I dlaczego metaforyczne opisy fenomenu przedsiębiorczości mogą okazać się cenne w procesie edukacji w zakresie przedsiębiorczości? L. Nicholson i A.R. Anderson wyrażają pogląd, że metafory są niezwykle użyteczne z uwagi na swoją barwność i jaskrawość (Nicholson i Anderson 2005: 154). Metaforyczne ujęcia przedsiębiorczości pozwalają zbliżyć się do logiki działania przedsiębiorców, zrozumieć poszczególne aspekty podejmowanych przez nich działań w obszarze działalności gospodarczej. Metafory pozwalają studentom spojrzeć na zjawisko przedsiębiorczości z różnych perspektyw, co pozwala im na głębsze zrozumienie jej istoty. 104 Problemy Zarządzania Wykorzystanie metafor w nauczaniu przedsiębiorczości Metafory pełnią w nauczaniu przedsiębiorczości niezwykle istotną rolę, ponieważ stwarzają okazję do twórczego myślenia. Stosowanie metafor to środek niezwykle aktywizujący – studenci, tworząc własne metafory i obrazy przedsiębiorczości, kształtują swoją wyobraźnię i rozwijają kreatywność. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że – podobnie jak przedsiębiorczość – kreatywność jest terminem wielowymiarowym, stanowiącym przedmiot zainteresowań wielu nauk (Runco 2004: 657). Zasadniczo jednak kreatywność jest polem do badań dla psychologii twórczości (Nęcka 2003; Szmidt 2005). W literaturze przedmiotu kreatywność rozumiana jest jako cecha jednostki, która przejawia się w formie obserwowanego zachowania, które może przynosić twórcze i wartościowe wytwory (Stasiakiewicz 1999). W takim ujęciu można stwierdzić, że jednym z przejawów takich twórczych wytworów mogą być autorskie metafory przedsiębiorczości stworzone przez studentów. 5. Metafory przedsiębiorczości – propozycje studentów Celem badań przeprowadzonych w marcu 2011 r., których wyniki zaprezentowano w niniejszym artykule, było ustalenie, jakie wyobrażenia na temat przedsiębiorczości mają studenci kierunku Zarządzanie. Metodą zastosowaną podczas badań był wywiad standaryzowany. Szczególną odmianą wywiadu standaryzowanego, który jest wykorzystywany w badaniach etnograficznych, jest zbieranie definicji na piśmie (Kostera 2003: 123). Studenci tworzyli własne metafory przedsiębiorczości. W wyniku przeprowadzonych badań uzyskano 45 odpowiedzi. Celem autorki było uzyskanie informacji na temat tego, z czym kojarzy się studentom przedsiębiorczość i do czego lub do kogo mogą porównać osobę przedsiębiorcy. Studenci, prezentując własne metafory przedsiębiorczości, wykazywali się ogromną pomysłowością i nieszablonowym myśleniem, czerpiąc inspirację z przeróżnych dziedzin. Poniżej zaprezentowano wybrane obrazy przedsiębiorczości zaproponowane przez studentów. Wśród licznych metafor stworzonych przez studentów można dostrzec nawiązanie do świata istot żywych – roślin i zwierząt. I tak, jedna ze studentek, czerpiąc inspirację ze świata przyrody, porównała przedsiębiorcę do mrówki, uwypuklając w ten sposób charakterystyczną cechę przypisywaną tym zwierzętom, czyli pracowitość: Przedsiębiorczość można porównać do mrówki. Praca pojedynczej mrówki jest początkowo niemal niezauważalna, jednak w dłuższej perspektywie czasowej, to co zapoczątkowała mrówka może być wsparte przez inne mrówki i po pewnym czasie powstają imponujące „budowle”. Podobnie jest w przedsiębiorczości – początkowo małe, startujące przedsiębiorstwo w krótkim okresie nie osiągnie skali korporacji, jednak nawet pozornie vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 105 Magdalena Kubów małe działania mogą zapoczątkować coś wielkiego, czego przykładem jest firma Gate’sa – która urosła z garażowej firmy do olbrzymiej korporacji (s1). Zaprezentowano także obraz przedsiębiorczości, porównując ją do drzewa. Metafora ta uwypukla pełną zależność drzewa i przedsiębiorstwa od warunków otoczenia, a także odporność na jego negatywne oddziaływanie (np. silny wiatr): Można zaobserwować działania optymalizacyjne – przykładem czego jest usychanie niektórych gałęzi, a nie całego drzewa. Przyczyną tego może być brak dostępu do zasobów (np. brak nasłonecznienia w danym miejscu), w takiej sytuacji usycha tylko jedna część drzewa (…) w lesie – podobnie jak na rynku – panuje nieustanna konkurencja o zasoby (…) drzewo – podobnie jak przedsiębiorstwo to struktura wymagająca doskonałej współpracy wszystkich elementów (s2). Czerpiąc inspirację ze świata przyrody, przedsiębiorczość porównano także do dżungli i do ośmiornicy: Przedsiębiorczość to dżungla – którą zwierzęta, aby przetrwać, muszą najpierw dobrze poznać (…) przedsiębiorca jest jak zwierzę, które wchodząc do dżungli, decyduje się na walkę o przetrwanie i musi być niezwykle uważny, aby nie został pożarty przez dzikie zwierzęta, czyli konkurencję (…) metafora zwraca uwagę na otoczenie, które jest dynamiczne i ciągle się zmienia (…) należy umieć dostrzec szanse i wykorzystać je, ale jednocześnie umieć rozpoznawać zagrożenia i radzić sobie z nimi (s3). Jak ośmiornica – która przystosowuje się do funkcjonowania w najtrudniejszych warunkach do życia – podobnie przedsiębiorstwo musi się przystosować do panujących warunków rynkowych (…) ośmiornica potrafi przetrwać bez pożywienia – co można porównać do prowadzenia działalności w początkowej fazie lub w trudniejszych okresach bez środków pieniężnych (…), ośmiornica dzięki współdziałaniu macek umie poruszać się – podobnie członkowie organizacji muszą ze sobą współpracować (s4). Inna grupa metafor zaprezentowanych przez studentów nawiązywała w swej istocie do świata przedmiotów. Jeden ze studentów porównał przedsiębiorczość do działania mechanizmu zbliżonego do komputera: Przedsiębiorczość jest jak komputer – w którym istnieje wiele podzespołów, uzupełniających się nawzajem – podobnie w przedsiębiorstwie istnieje podział na komórki organizacyjne i działy(…), można wyróżnić wiele celów wykorzystania komputera – tak jak może istnieć wiele powodów dla istnienia firmy – jak na przykład maksymalizacja zysku, zadowolenie klienta czy 106 Problemy Zarządzania Wykorzystanie metafor w nauczaniu przedsiębiorczości stworzenie marki (…) podobnie jak w komputerze sercem całego układu jest procesor, tak na czele przedsiębiorstwa stoi jedna osoba (…), podobnie jak do pracy komputera potrzebna jest energia – zasilanie, tak i w przedsiębiorstwie niezbędne są pieniądze i pomysł (…), w komputerze można zastosować oprogramowanie różnych firm zewnętrznych – w przedsiębiorstwie odnosi się to do outsourcingu usług (s5). Na ogromne znaczenie czynników zewnętrznych w działalności przedsiębiorców zwrócono szczególną uwagę, prezentując metaforę latawca: Przedsiębiorczość jako metafora puszczania latawca – w procesie którym siłą napędową jest wiatr – symbolizujący możliwości , które przedsiębiorczy człowiek dostrzega (…) ma on przygotowany projekt do wdrożenia, ale wie, że musi mieć warsztat środków, które będą pomocne przy sterowaniu firmą – jest to symboliczny sznurek do latawca, który pomaga w odpowiednim momencie obniżyć loty, aby zminimalizować straty, ale także podwyższyć lot latawca, w celu maksymalizacji zysku (s6). W innym miejscu przedstawiono porównanie przedsiębiorczości do statku: Metafora przedsiębiorczości jako statku – na którym znajduje się kapitan, oraz załoga (…) statek płynie w zmiennych warunkach pogodowych – co symbolizuje zmienność otoczenia przedsiębiorstwa na rynku (…) załoga na statku – podobnie jak pracownicy w firmie – powinni być odpowiednio zmotywowani do uważnej obserwacji, do spoglądania dalej – aby w miarę szybko dostrzec zagrożenie i podjąć działania zapobiegające katastrofie (…) kapitan, który motywuje i kieruje, jest strategiem odpowiedzialnym za załogę i towar na statku (…) gdy statek dobije do portu, używa się kotwicy – symbolizującej osiągnięcie celu (…) podobnie jak istnieją różne rodzaje statków, w zależności od przewożonego towaru, tak i organizacje specjalizują się w konkretnych branżach (s7). W obrazie przedsiębiorczości jako rodziny uwypuklono szczególny aspekt działalności, jakim jest dobór odpowiednich zasobów przez przedsiębiorców: Przedsiębiorcy są jak rodzice, zaś ich firmy można porównać do dzieci (…) rodzice robią wszystko, aby firma osiągnęła sukces – rodzice operując swoimi zasobami – pieniędzmi – zapewniają dziecku jak najlepszy rozwój. Miarą sukcesu jest powodzenie dziecka w życiu, co symbolizuje powodzenie firmy na rynku (…) bardzo istotną rolę odgrywa tu otoczenie, w którym jest bardzo wiele zagrożeń – rodzice starają się ustrzec swoje dziecko przed tymi zagrożeniami (s8). vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 107 Magdalena Kubów Studenci zaprezentowali także metafory związane ze światem sportu. Przedsiębiorczość została np. porównana do drużyny sportowej: Przedsiębiorczość to drużyna, na czele której stoi trener – który ustala taktykę, dobiera odpowiednich zawodników do poszczególnych pozycji na boisku (…) trener ma charyzmę, wyznacza cele i różne drogi do ich osiągnięcia (…) wadą tego porównania jest to, że odpowiedzialność za wynik zazwyczaj spada właśnie na trenera (s9). Inne skojarzenie ze sportem miał jeden ze studentów, który utożsamił przedsiębiorcę z maratończykiem: Porównałbym przedsiębiorczość do maratonu – przedsiębiorca niczym maratończyk biegnie w kierunku wyznaczonego celu, a aby go osiągnąć konieczne jest dystrybuowanie zasobami energii tak, żeby nie wypalić się już na starcie (…) ważne jest uprzednie przygotowanie – trening (…) w sytuacji rozpoczynania nowego przedsięwzięcia – podobnie jak przy udziale w maratonie – należy poznać otoczenie, swoich konkurentów, szanse i zagrożenia (…) aby wziąć udział w maratonie trzeba być głęboko przekonanym i głęboko wierzyć, że uda się go przebiec (…) przygotowanie do maratonu to tworzenie bazy pod przyszłą działalność (…) maratończyk jest długodystansowcem ,czyli nastawiony jest na dalekosiężne rezultaty swoich działań (s10). Działanie przedsiębiorcy przedstawiono także obrazowo jako prowadzenie bolidu podczas wyścigów samochodowych: Przedsiębiorczość to wyścig Formuły 1, w którym bolidem jest organizacja, natomiast kierowca to menedżer (…) do odniesienia sukcesu, poza umiejętnościami menedżera niezbędne jest zgranie wszystkich członków zespołu (…) inne pojazdy na torze to konkurencja, a nad właściwym przebiegiem wyścigu czuwa komisja sędziowska (…) często o wygranej decydują innowacje i przewaga technologiczna (s11). Zwracając szczególną uwagę na precyzję podejmowanych ruchów działalność przedsiębiorcy porównano także do przeprowadzania zabiegu chirurgicznego: Przedsiębiorczość jako metafora operacji chirurgicznej – podczas której każdy ruch i działanie muszą być poparte odpowiednią wiedzą i analizą konkretnej sytuacji (…) każda operacja jest unikalna, nie ma jednego, sprawdzonego przepisu na powodzenie (…) lekarz prowadzący operację, tak jak przedsiębiorca musi stale kontrolować sytuację, trzymać rękę na pulsie, a każdy jego ruch i decyzja muszą być precyzyjne i przemyślane (…) Przedsiębiorca jak lekarz musi stale dostosowywać się do danej sytuacji 108 Problemy Zarządzania Wykorzystanie metafor w nauczaniu przedsiębiorczości (…) a w nietypowych sytuacjach zachować zimną krew i wykazać się elastycznością działania (…) Prowadzenie operacji wiąże się tez zazwyczaj z określonym poziomem ryzyka, a bez jego podjęcia nie osiągnie się pożądanych korzyści (s12). Niezwykle interesującą metaforę przedstawiła jedna ze studentek, która przedsiębiorczość porównuje do spektaklu: Przedsiębiorczość jako teatr uliczny – w którym przedsiębiorcami są aktorzy, którzy biorą udział w przedstawieniu (…) każdy aktor ma określoną rolę, tak jak na rynku istnieją różne rodzaje działalności (…) aktor odgrywa swoją rolę z lepszym lub gorszym skutkiem (…) Aktorzy – przedsiębiorcy są oceniani przez publiczność – klientów, która może mieć wpływ na ich zachowania (…) ważną rolę pełni w przedstawieniu reżyser – menedżer, który planuje, analizuje, organizuje i kontroluje przebieg przedstawienia (s13). W poniższych metaforach autorzy sięgając do wyobraźni, porównali zjawisko przedsiębiorczości do eksplorowania i odkrywania nowych, nieznanych terenów: Przedsiębiorczość jako metafora podróżowania – kiedy każda podróż to odkrywanie nowych miejsc, nabywanie nowych doświadczeń, poszerzanie własnych horyzontów i możliwości (…) z przedsiębiorczością jest podobnie – każda nowa inicjatywa jest jak nowa podróż, którą trzeba zaplanować i przygotować(…) pomimo dobrego przygotowania każda działalność jest niepewna, ryzykowna (…) przedsiębiorca jest jak podróżnik, który cały czas stawia pzed sobą nowe wyzwania, czyli coraz dalsze i bardziej niebezpieczne podróże (s14). Przedsiębiorczość jest jak odkrywanie nowych planet – kiedy przedsiębiorca to kosmonauta, wyruszający na podbój wszechświata(…) technologia i wiedza – to niezbędne czynniki umożliwiające start, a także zapewniające przewagę konkurencyjną (…) działalność gospodarcza jako podróż w nieznane – często trzeba kierować się intuicją (…) zasiedlanie nowej planety jest jak tworzenie nowego rynku (s15). Stosowanie metafor w przedsiębiorczości pozwala uwypuklać charakterystyczne cechy i poszczególne aspekty działalności przedsiębiorców, jak na przykład podejmowanie ryzyka: Przedsiębiorczość jest jak skok ze spadochronem, podczas którego można skorzystać z pomocy innych osób – skoczyć z kimś, co symbolizuje uzyskanie pomocy z różnych instytucji, np., w postaci dotacji (…) przedsiębiorczość podobnie jako skok to przełamywanie swoich barier – lęku wysokości (…) vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 109 Magdalena Kubów skok ze spadochronem podobnie jak zakładanie własnej firmy to podejmowanie ryzyka (…) aby wykonać skok należy przejść odpowiednie szkolenie – podobnie przedsiębiorcy mogą skorzystać z szeregu szkoleń (…) podczas skoku mamy do dyspozycji spadochron zapasowy – w przedsiębiorczości to możliwość pomocy finansowej w postaci kredytu (…) podczas skoku – tak jak podczas prowadzenia działalności – należy uwzględniać zmienne warunki otoczenia – wiatr (s16). Studenci, tworząc rozmaite obrazy przedsiębiorców, chętnie sięgają po inspiracje do różnych dziedzin życia. Z wypowiedzi studentów chętnie prezentujących na forum grupy swoje obrazy przedsiębiorczości wynika, że dzięki tworzonym metaforom świat organizacji i poszczególne aspekty działań podejmowanych przez przedsiębiorców stają się dla nich bardziej klarowne, a logika działania przedsiębiorców bardziej zrozumiała. Korzyści i ograniczenia płynące ze stosowania metafor w nauczaniu przedsiębiorczości zostały zaprezentowane dalej. 6. Możliwości stosowania metafor w nauczaniu przedsiębiorczości Dokonując analizy wyników badań, warto wskazać, jak konkretne metafory można wykorzystać w procesie edukacji przedsiębiorczej. W prezentowanych przez siebie metaforach, studenci kładą nacisk na wybrane aspekty działań gospodarczych, uwypuklając w ten sposób cechy, które według nich należałoby uznać za kluczowe. Dzięki temu specyfika działań przedsiębiorczych (a przynajmniej wybrany jej aspekt) staje się dla studentów bardziej zrozumiała. Różne punkty widzenia przedsiębiorczości zostały w badaniach odzwierciedlone poprzez odmienne metafory, które warto zanalizować po kątem użyteczności ich stosowania w procesie edukacji przedsiębiorczej. Zaproponowane przez studentów metafory biologiczne, związane z szeroko rozumianym światem istot żywych – roślin i zwierząt, implikują, że podobnie do żywych organizmów, przedsiębiorstwa są zależne od otoczenia. Tę zależność uwypuklono w metaforze drzewa, w której można dostrzec także kolejny interesujący aspekt. Otoczenie jest w przypadku drzewa źródłem niezbędnych do życia zasobów. W obrazie tym zwrócono uwagę na to, że drzewo – podobnie jak przedsiębiorstwo – wymaga różnych zasobów, niezbędnych do przetrwania. Metafora przedsiębiorczości jako drzewa, która ma pewne podobieństwa do metafory organizacji jako organizmu żywego, może być wykorzystana w procesie nauczania z uwagi na uwypuklenie takich procesów związanych z działalnością przedsiębiorstw, które wiążą się z jej przetrwaniem na rynku. Zaletą stosowania tej metafory może być możliwość zwrócenia uwagi studentów na ogromną zależność przedsiębiorstw i przedsiębiorców od otoczenia. Na aspekt zmienności otoczenia, od którego zależy przetrwanie, zwrócono także uwagę w metaforze dżungli. 110 Problemy Zarządzania Wykorzystanie metafor w nauczaniu przedsiębiorczości Podobnie, nawiązując do innej zaproponowanej metafory, w której nacisk został położony na zależność pojedynczej mrówki od innych mrówek w procesie realizacji wytyczonych celów, należy stwierdzić, że zaletą prezentowanych metafor jest zwrócenie uwagi na współzależność przedsiębiorcy od innych uczestników życia gospodarczego – w tym między innymi wspólników i współpracowników. Stosowanie podobnych metafor, nawiązujących do świata przyrody, może być w tym aspekcie cenne w realizacji tematyki związanej z budowaniem sieci osobistych powiązań przez przedsiębiorców. Zaletą zaprezentowanych metafor jest także to, że dzięki ich zastosowaniu, studenci budują obraz przedsiębiorcy, który nie działa w próżni, ale jest otoczony przez innych przedsiębiorców. Może z nimi zarówno konkurować, jak i współdziałać dla realizacji wyznaczonych celów. Inne metaforyczne ujęcie przedsiębiorczości jako komputera może służyć głębszemu zrozumieniu istoty tego wieloaspektowego zjawiska. Z uwagi na przydatność w procesie edukacyjnym, metafora komputera to niezwykle cenny przykład, który przedstawia przedsiębiorstwo jako złożony mechanizm, w którym należy zwrócić uwagę na poszczególne elementy. Obraz komputera – jako mechanizmu złożonego z różnych podzespołów – można wykorzystać podczas prezentowania teorii dotyczącej struktur organizacyjnych. Co więcej, metafora komputera zwraca uwagę na „serce” całego układu, czyli procesor, który porównany zostaje do osoby przedsiębiorcy stojącego na czele organizacji. W tym aspekcie metafora komputera może okazać się cenna z uwagi na możliwość wykorzystania podczas zajęć poświęconych tematyce przedsiębiorcy i jego roli w gospodarce. Na ogromną rolę przedsiębiorcy w całym procesie zwrócono także uwagę w metaforze statku. Kapitan stojący na czele załogi, czyli przedsiębiorca stojący na czele organizacji, to obraz, który można wykorzystać, prezentując studentom tematykę kompetencji przedsiębiorcy. Tematyka kompetencji przedsiębiorczych – cech osobowości przedsiębiorców, motywów ich działania czy też wiedzy, jaką dysponują – to ważny komponent programu zajęć przedsiębiorczości. Doskonale ilustruje to metafora drużyny, na której czele stoi trener, wytyczający cele i prowadzący zawodników do ich osiągnięcia. Z kolei przywołanie innego obrazu przedsiębiorczości jako zabiegu chirurgicznego może być cenne z uwagi na uwydatnienie jednej z podstawowych kompetencji przedsiębiorcy – wiedzy. Podobnie jak nieoceniona jest wiedza chirurga podczas przeprowadzania skomplikowanej operacji, tak też wiedza przedsiębiorcy w procesie przedsiębiorczym odgrywa rolę kluczową. Dzięki przedstawionej metaforze studenci mogą poznać rolę wiedzy, która w ujęciu S. Kwiatkowskiego jest metazasobem w budowaniu przewagi konkurencyjnej współczesnych przedsiębiorstw (Kwiatkowski 2000). Jak wcześniej zauważono, metafory pozwalają studentom spojrzeć na zjawisko przedsiębiorczości z różnych perspektyw, co pozwala im na głębsze zrozumienie jej istoty. Ciekawy punkt widzenia zaprezentowano w metaforze przedsiębiorczości jako spektaklu teatralnego. Spojrzenie na organivol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 111 Magdalena Kubów zację z perspektywy klienta – obrazowo przedstawione jako oglądanie przez publiczność spektaklu, w którym główną rolę gra przedsiębiorca – to cenny obraz, możliwy do wykorzystania w procesie nauczania przedsiębiorczości, z uwagi na możliwość analizowania działalności organizacji z punktu widzenia jednego z kluczowych interesariuszy – klienta. Patrząc przez pryzmat szerokich możliwości zastosowania w nauczaniu, kolejnym interesującym przykładem obrazu przedsiębiorczości jest metafora latawca. W toku nauczania przedsiębiorczości, omawiając proces przedsiębiorczy, prezentowane są studentom jego główne komponenty – szansa, zespół i zasoby. Szansa, będąca fundamentalnym składnikiem owego procesu, jest ważnym zagadnieniem, szczegółowo omawianym na zajęciach z przedsiębiorczości. Istotną rolę stanowi w tym aspekcie prezentacja różnorodnych możliwości identyfikowania szans na rynku. W takim ujęciu, metafora latawca, w której uwypuklono istotę i znaczenie szansy, może być przydatna w procesie poznawania zjawiska przedsiębiorczości przez studentów, z uwagi na możliwość zrozumienia logiki działania przedsiębiorcy, który dostrzegając lub kreując szansę przedsiębiorczą, podejmuje działania w celu jej realizacji. Metafora ta stanowi barwną wizualizację idei przedsiębiorczości, jaką jest właśnie – według H. Stevensona – pogoń za szansą. 7. Ograniczenia stosowania metafor w nauczaniu przedsiębiorczości Prezentując szereg zalet płynących z zastosowania metafor w nauczaniu przedsiębiorczości, należy jednocześnie zasygnalizować pewne negatywne aspekty i zagrożenia wynikające z ich zastosowania. Istotnym ograniczeniem zaprezentowanych metafor przedsiębiorczości jest fakt, iż poznanie za pomocą takich obrazów jest tylko częściowe. Wieloaspektowe zjawisko, jakim jest przedsiębiorczość, nie jest możliwe do przedstawienia w pełni za pomocą jednej, wybranej metafory. Istotnym ograniczeniem stosowania metafor przedsiębiorczości w nauczaniu jest także to, że ujawniają one podobieństwa między różnymi przedmiotami, zjawiskami, nic nie mówiąc o istniejących różnicach. Na przykład wykorzystując metaforę latawca, zwracamy uwagę na istotę kluczowego elementu procesu przedsiębiorczego – szansy, ale pomijamy przy tym pozostałe komponenty owego procesu – zespół i zasoby. Stosując w nauczaniu metaforę komputera, skupiamy się na osobie przedsiębiorcy, utożsamianego z procesorem, ale nie zwracamy uwagi na zależność tegoż przedsiębiorcy i jego organizacji od zmiennego otoczenia. W tym aspekcie istotnym ograniczeniem może być także daleko idące uproszczenie obrazów. Metafory, uwypuklając pewne aspekty działalności gospodarczej, pozostałe czynią mniej ważnymi. Niektóre metafory – jak na przykład przedstawione metafory komputera czy latawca – uwypuklają w sposób znaczący wybrane elementy i aspekty przedsiębiorczości, nie oddając całej złożoności zjawiska. 112 Problemy Zarządzania Wykorzystanie metafor w nauczaniu przedsiębiorczości Badania na temat nastawień studentów wobec przedsiębiorczości i ich wyobrażeń związanych z tym zjawiskiem były prowadzone w Polsce przez S. Kwiatkowskiego (Kwiatkowski 2002: 149). W książce pt. Przedsiębiorczość intelektualna autor prezentuje interesujące wyniki. W tym miejscu należy wspomnieć o jeszcze jednym istotnym ograniczeniu płynącym ze stosowania metafor, na które zwrócił on uwagę. Badania studentów, nie mających jeszcze doświadczeń przedsiębiorczych, na temat ich wyobrażeń o przedsiębiorczości i przedsiębiorcach mają pewne ograniczenie, bo dotyczą najczęściej czegoś, co nie jest własne, osobiście, przeżyte i w dostatecznym stopniu przez studentów przemyślane (Kwiatkowski 2002: 149). Warto także zauważyć, za M. Jo Hatch, że nadużywanie metafor lub ograniczenie się tylko do jednej, wybranej może prowadzić do powstania nadmiernie symbolicznego wyobrażenia, które nie przystaje do rzeczywistości. Autorka podkreśla, że samodzielnie żadna z metafor nie zapewnia zrozumienia wystarczającego do zbudowania na nim wiedzy o przedsiębiorstwie i specyfice jego funkcjonowania (Hatch 2002: 70). 8. Podsumowanie Ze wzrostu roli przedsiębiorczości we współczesnym świecie wynika konieczność edukacji w tym zakresie (Sobiecki 2010: 38). Na podstawie analizy dostępnej literatury można wysunąć wniosek, że priorytetowym celem edukacji – w tym także edukacji przedsiębiorczej – powinno być kształtowanie osobowości, a nie tylko przekazywanie wiedzy i wyuczenie umiejętności narzędziowych. Osiąganiu takiego celu mogą służyć zajęcia przedsiębiorczości, których celem jest m.in. kształtowanie postaw przedsiębiorczych i kreatywnych. Cennym środkiem może być zaś wykorzystanie w procesie nauczania metafor przedsiębiorczości. Odnosząc wyniki badań przeprowadzonych przez autorkę do przedstawionej w artykule teorii przedmiotu, należy stwierdzić, że metafory stosowane w nauczaniu przedsiębiorczości służą kształtowaniu wyobraźni przedsiębiorczej oraz pomagają wprowadzić studentów w tematykę przedsiębiorczości. Z uwagi na inspirującą funkcję metafory są niezwykle pomocne w zrozumieniu istoty przedsiębiorczości. Poszerzają horyzonty studentów i pozwalają dostrzec rozmaite aspekty tego wielowymiarowego zjawiska. Jednocześnie przeprowadzone przez autorkę badania pozwoliły wskazać, że zastosowanie porównania przedsiębiorczości do różnych obiektów i zjawisk pozwala studentom na wniknięcie w naturę tego zjawiska i zrozumienie fenomenu jego funkcjonowania. W literaturze przedmiotu niejednokrotnie podkreśla się, że nie można wskazać jednej, uniwersalnej i najlepszej metody edukowania przyszłych przedsiębiorców (Klimek 2010: 47). Jednak w kontekście nabywania umiejętności praktycznych, ważnych dla studentów, wśród których są potencjalnie przyszli przedsiębiorcy, wykorzystanie metafor w procesie edukacji vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 113 Magdalena Kubów przedsiębiorczej wydaje się środkiem niezwykle cennym z uwagi na kształtowanie wyobraźni młodych ludzi, którzy analizując zjawisko przedsiębiorczości przez pryzmat obrazów i metafor, lepiej rozumieją jego istotę i dzięki temu mogą być bardziej skłonni do rozważenia założenia własnej firmy w przyszłości. Metafora w takim ujęciu może stanowić ciekawą formę wprowadzenia do podstawowych zagadnień z przedsiębiorczości. Co więcej, metafory są przejawem manifestu ludzkiej kreatywności (Nicholson i Anderson 2005: 156). Można przypuszczać, że tworzenie własnych metafor przedsiębiorczości przez studentów jest dobrym treningiem kreatywności, który może oddziaływać na ich wyobraźnię przedsiębiorczą. Metafory przedsiębiorczości mogą stać się dla młodego człowieka inspiracją do rozważenia opcji podjęcia w przyszłości działań w obszarze przedsiębiorczości. Warte uwagi byłoby podjęcie bardziej szczegółowych badań w tym obszarze. Informacje o autorce Mgr Magdalena Kubów – Wydział Zarządzania, Uniwersytet Warszawski. E-mail: [email protected]. Bibliografia Bławat, F. 2003. Przedsiębiorca w teorii przedsiębiorczości i praktyce małych firm, Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe. Cornelissen, J.P. 2006a. Metaphor and the dynamics of knowledge in organization theory: A case study of the organizational identity metaphor. Journal of Management Studies, nr 4 (43), s. 683–709. Cornelissen, J.P. 2006b. Making sense of theory construction: Metaphor and disciplined imagination. Organization Studies, nr 26, s. 1579–1597. Cornelissen, J.P. i M. Kafouros 2008. Metaphors and theory building in organization theory: What determines the impact of a metaphor on theory? British Journal of Management, nr 19, s. 365–379. Dodd, S.D. 2002. Metaphors and meaning. A grounded cultural model of us entrepreneurship. Journal of Business Venturing 17 s. 519–535. Etzkowitz, H. 2004. The evolution of the entrepreneurial university. International Journal of Technology and Globalisation, nr 1, s. 64–77. Gorman G., Hanlon D. i W. King1997. Some research perspectives on entrepreneurship education, enterprise education, and education for small business management: A tenyear literature review. International Small Business Journal, nr 15, s. 56–77. Hatch, M. Jo 2002. Teoria organizacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Hill, R.C. i M. Levenhagen 1995. Metaphors and mental models: Sensemaking and sensegiving in innovation and entrepreneurial activities. Journal of Management, nr 6 (21), s. 1057–1074. Hytti, O. i P. Kuopusjärvi 2004. Evaluating and Measuring Entrepreneurship and Enterprise Education: Methods: Tools and Practices, Turku: Small Business Institute, Business Research and Development Centre, Turku Schools of Economics and Business Administration. Johannisson, B., Landström, H. i J. Rosenberg 1998. University training for entrepreneurship – an action frame of reference. European Journal of Engineering Education, nr 23, s. 477–496. 114 Problemy Zarządzania Wykorzystanie metafor w nauczaniu przedsiębiorczości Kerr, C. 1983. The Uses of the University, London: Harvard University Press. Klimek, J. 2010. Dylematy edukacji przedsiębiorczości – nauka czy praktyka? Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie, nr 3, s. 40–47. Kostera, M. 1996. Postrmodernizm w zarządzaniu, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Kostera, M. 2003. Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Kuratko, D.F. 2005. The Emergence of Entrepreneurship Education: Development, Trends, and Challenges. Entrepreneurship Theory and Practice, September. Kwiatkowski, S. 2001. Organizacja i przedsiębiorczość w świetle metafory mózgu. Prakseologia, nr 141, s. 441–452. Kwiatkowski, S. 2002. Przedsiębiorczość intelektualna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Mawson, J. 2007. Research councils, universities and local government: Building bridges. Public Money and Management, nr 27, s. 265–272. Neck, H.M. i P.G. Greene 2011. Entrepreneurship Education: Known Worlds and New Frontiers. Journal of Small Business Management, nr 1 (49). Nelles, J. i T. Vorley 2008. Conceptualising the academy: Institutional development of and beyond the Third Mission. Higher Education Management and Policy, nr 20, s. 109–126. Nelles, J. i T. Vorley 2010. Entrepreneurial architecture: A blueprint for entrepreneurial universities. Canadian Journal of Administrative Sciences, nr 186. Nęcka, E. 2003. Psychologia twórczości, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Nicholson L i A.R. Anderson 2005. News and nuances of the entrepreneurial myth and metaphor: Linguistic games in entrepreneurial sense-making and sense-giving. Entrepreneurship Theory and Practice, March, s. 153–172. Piech, P. 2009. Wiedza i innowacje w rozwoju gospodarczym: w kierunku pomiaru i współczesnej roli państwa, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Wiedzy i Innowacji. Plaschka, G.R. i H.P. Welsch 1990. Emerging structures in entrepreneurship education: Curricular designs and strategies. Entrepreneurship Theory and Practice, nr 3 (14), s. 55–71. Puchalski, J. 2008. Podstawy nauki o organizacji, Wrocław: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ofierskiej Wojsk Lądowych im. Tadeusza Kościuszki. Runco, M. 2004. Creativity. Annual Review of Psychology, nr 55, s. 657–687. Shane, S. 2004. Encouraging university entrepreneurship? The effect of the Bayh-Dole act on university patenting in the United States. Journal of Business Venturing, nr 19, s. 127–151. Sobiecki, R. 2010. Jak uczyć przedsiębiorców – na podstawie przedsiębiorczości rodzinnej. Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie, nr 3. Stasiakiewicz, M. 1999. Twórczość i interakcja, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Szmidt, J.K. 2005. Psychopedagogika twórczości, Kraków: Impuls. Vesper, K.H. i W.E. McMullen 1988. Entrepreneurship: Today courses, tomorrow degrees? Entrepreneurship Theory and Practice, nr 1 (13), s. 7–13. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 115 Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 116 – 130 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.7 Postrzeganie polskich i wietnamskich właścicieli firm przez wietnamskich przedsiębiorców mieszkających w Polsce Agnieszka Brzozowska Niniejszy tekst jest poświęcony analizie postrzegania przez młodych wietnamskich właścicieli firm w Polsce polskich i wietnamskich przedsiębiorców. Jako jedna z największych i najbardziej zauważalnych grup imigranckich w Polsce, a jednocześnie z największym odsetkiem przedsiębiorców jest ona interesującym fenomenem. W opracowaniu opisana jest jedna z części badania dotyczącego przedsiębiorczości młodych Wietnamczyków na terenie Polski. Opisywany fragment badania został przeprowadzony za pomocą techniki projekcyjnej, a zarejestrowany materiał poddano analizie. Następnie przedstawiono uzyskane wyniki, które zawierają wskazówki do kolejnych badań. Wnioski będą bardzo pomocne do bliższego poznania tej grupy społecznej, która odnosi niemałe sukcesu w biznesie na polskim rynku. 1. Wprowadzenie Celem niniejszego opracowania jest pokazanie, jak młodzi wietnamscy przedsiębiorcy mieszkający i prowadzący swoje firmy na terenie Polski postrzegają polskich i wietnamskich przedsiębiorców. Opisywane w tekście badanie ma być pierwszym etapem większego projektu, którego celem będzie scharakteryzowanie Wietnamczyków prowadzących swoje firmy w Polsce. W Polsce w 2010 r. przebywało 97 080 cudzoziemców z ważnymi kartami stałego pobytu, w tym 8567 Wietnamczyków (MSWiA 2010). Szacuje się jednak, że łącznie z nielegalnymi imigrantami w Polsce przebywa ich 25–30 tysięcy (Górski 2009). Prawie połowa imigrantów wietnamskich mieszka w samej Warszawie (Fihel 2008). W 2010 r. wydano 37 121 zezwoleń na pracę, w tym dla Wietnamczyków 2252 pozwolenia (MSWiA 2010). Aż 70% aktywnych zawodowo imigrantów z Wietnamu posiadało wyższe wykształcenie. Wietnamczycy są więc jedną z największych grup imigrantów przebywających w naszym kraju, a pod względem prowadzenia na terenie Polski swoich firm są wśród wszystkich grup narodowościowych prawdziwym fenomenem. Statystyki mówią, że 76% Wietnamczyków prowadzi własną działalność gospodarczą. W większości przypadków (aż w 90%) właścicielami 116 Problemy Zarządzania Postrzeganie polskich i wietnamskich właścicieli firm przez wietnamskich... firm są kobiety. Wśród mężczyzn odsetek ten jest niższy i wynosi 69% (Fihel, Górny i Kaczmarczyk 2008). Prawie 75% wietnamskich przedsiębiorców ma wspólników. W przeważającej większości, (ponad 90%) wspólnikami są Wietnamczycy. Natomiast w 41% przypadków wspólnikami są Polacy. Wspólnicy najczęściej dobierani są z kręgu rodziny, a największy odsetek wspólników jest wśród współmałżonków. Sieć kontaktów własnych jest doskonale zorganizowana. Wietnamscy przedsiębiorcy chętniej zatrudniają Wietnamczyków (Górny 2007), szczególnie tych – jak sami mówią – którzy zostają im poleceni. Wietnamscy imigranci są obecnie grupą bardzo widoczną, stali się integralnym składnikiem życia codziennego w Polsce. Jednak, mimo że przebywają tu od lat 50. ubiegłego wieku, nadal są społecznością, o której nie wiemy dużo, głównie dlatego, że jej członkowie utrzymują kontakty głównie ze sobą. Szczególnie interesująca jest kwestia sposobu zarobkowania, jaką jest przede wszystkim prowadzenie własnych działalności gospodarczych. Ciekawe jest, czemu tak dużo Wietnamczyków wybiera właśnie ten sposób zarobkowania i na czym polega różnica między ich sposobem prowadzenia biznesu a sposobem Polaków, że tak dobrze sobie radzą. Szczególnie interesująca jest przedsiębiorczość młodego pokolenia Wietnamczyków, którzy ze swoimi firmami chcą wychodzić poza schemat handlu bazarowego oraz budek z jedzeniem. Z jednej strony młodzi przedsiębiorcy zakładają nowoczesne bary, z nowoczesnym wystrojem, są artystami, projektują nowoczesne przedmioty, zakładają klubokawiarnie. Z drugiej strony prowadzą oni swoje biznesy podobnie do swoich rodziców. Prezentują podobny styl zarządzania firmą, przywiązanie do tradycji, kult pracy. Aby lepiej poznać tych przedsiębiorców, ważne wydaje się poznanie w pierwszej kolejności ich podejścia do biznesu i postrzegania przedsiębiorczości polskiej i wietnamskiej. 2. Przegląd badań W literaturze opisano zaledwie kilka badań, które miały na celu poznanie społeczności wietnamskiej zamieszkującej Polskę. Większość dotyczyła warunków pobytu imigrantów w Polsce i ich adaptacji w naszym kraju, natomiast żadne nie dotyczyło przedsiębiorczości Wietnamczyków. Jedno z ciekawszych badań polegało na analizie polskich czasopism pod kątem przedstawiania w nich wizerunku wietnamskich imigrantów przebywających w Polsce (Grzymała-Kazłowska 2007: 161–166). Z badania wynika, że przedsiębiorczość wietnamska w Polsce jest kojarzona głównie z tanimi produktami, które są masowo importowane do naszego kraju. Przede wszystkim mają to być tekstylia będące podróbkami ekskluzywnych marek, które następnie sprzedawane są na polskich bazarach. Oprócz handlu Wietnamczycy mają zajmować się również tanimi usługami gastronomicznymi. Kojarzeni są też z dużą ekspansją na polskim rynku oraz sukcesem – do tego stopnia, że w niektórych gazetach prezentowano ich jako zagrożenie dla vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 117 Agnieszka Brzozowska polskich przedsiębiorców, szczególnie z branży tekstylnej. Do sukcesów, które osiągają, maja dochodzić dzięki swoim cechom, takim jak pracowitość, samodyscyplina, oszczędność, wewnętrzna kooperacja i zorganizowanie, ale także dzięki nielegalnym działaniom, np. łapówkom, niepłaceniu podatków. Społeczność wietnamska opisana jest z jeszcze innej perspektywy we wnioskach z sondażu przeprowadzonego w 2003 r. wśród wietnamskich studentów uczelni w Hanoi, który dotyczył ważnych dla nich wartości (Halawa 2004). Jak się okazuje, do wartości osobistych, które miały największe znaczenie, zaliczają się: „uczciwość”, „ciężka praca”, „szacunek dla wiedzy”, „samodzielność”, „szacunek i posłuszeństwo rodzicom”, ale też „odniesienie sukcesu w życiu”, „niesienie pomocy innym”. Natomiast ważne wartości społeczne to: „prawo wspólnoty”, „wolność osobista”, „szacunek dla urzędników państwowych”, „szacunek dla władz” oraz „otwartość na nowe idee”. Analogiczny sondaż przeprowadzono również wśród polskich studentów na uczelniach w Warszawie. Według badań wartości osobiste, które są najważniejsze dla polskich studentów, to: „odniesienie sukcesu w życiu” i „indywidualne osiągnięcia”. Natomiast do najważniejszych wartości społecznych należą: „wolność wypowiedzi”, „wolność osobista” oraz „prawa jednostki”. Dla polskich studentów, w porównaniu z Wietnamczykami, nie jest tak ważny „szacunek dla autorytetów i władzy“ oraz „uczciwość”. Inne badania dotyczyły postrzegania Zachodu przez Wietnamczyków. Skojarzenia, które najczęściej padały, to: „zaawansowana technika, nauka, rozwinięta gospodarka i ekonomia”, „wysoko rozwinięte, nowoczesne społeczeństwo” oraz „bogactwo, luksus, dostatek”. Wietnamscy respondenci uważali również, że Zachód mógłby nauczyć się od Wietnamczyków bycia w grupie, w rodzinie, budowania bliskich więzi, bycia przyjaznym, pracowitym i uczciwym. Natomiast Wietnamczycy mogliby się nauczyć stylu pracy, poszanowania czasu, samodzielności, stylu prowadzenia biznesu oraz nauki i techniki. Za cechy wspólne w obu kulturach badani uważali chęć kształcenia się, rozwoju gospodarki, przyjacielskie nastawienie oraz człowieczeństwo. Tym, co różni je – według badanych – jest styl życia oraz różnice wynikające z kultury i religii. Dodatkowo poproszeni o rozwinięcie tematu dodawali, że nie lubią w kulturze zachodniej zbytniego rozluźnienia, zabawowości, obojętności i braku taktu (Makowska 2004). W innych badaniach, które dotyczyły adaptacji społecznej Wietnamczyków, pytani w wywiadach o ponowny wybór Polski jako kraju emigracji w 27% odpowiadali, że nie wybraliby ponownie naszego kraju, m.in. z powodu złego traktowania, ostrej polityki wobec cudzoziemców oraz braku możliwości handlowania. Większość badanych nie była pewna, czy ponownie by tu przybyła (Nowicka-Rusek 2008). Nowicka-Rusek (2008) opisuje również wyniki sondażu przeprowadzonego w 2001 r. przez CBOS, którego celem było poznanie opinie Polaków na temat Wietnamczyków. Ponad połowa badanych nie potrafiła udzielić konkretnej odpowiedzi. Polscy respondenci najczęściej uzasadniali brak 118 Problemy Zarządzania Postrzeganie polskich i wietnamskich właścicieli firm przez wietnamskich... swojej odpowiedzi nieznajomością Wietnamczyków, brakiem kontaktu z nimi, a więc brakiem możliwości wypowiadania się na ten temat. W literaturze światowej również jest niewiele wzmianek dotyczących wietnamskiej przedsiębiorczości. Część z nich skupia się na charakterystyce przedsiębiorczości w Wietnamie, np. wartości i umiejętności wietnamskich kobiet właścicieli firm (Gerrard i in. 2003) bądź problematyce przedsiębiorstw funkcjonujących w Wietnamie, np. ich możliwości finansowania (Ngoc i Thang 2009). Druga część badań dotyczy problematyki imigrantów wietnamskich prowadzących swoje firmy na terenie innych krajów, przede wszystkim Stanów Zjednoczonych (Chotigeat i in. 1991) czy Wielkiej Brytanii (Hitchcock 2009). Ponadto prawdopodobnie porównywanie badań, które prowadzone są w innych krajach, może być trudne, ponieważ Wietnamczycy rozwijali tam swoje firmy w innych warunkach niż w Polsce oraz prowadzą inne rodzaje przedsiębiorstw niż to ma miejsce w naszym kraju. Jest wiele zmiennych determinujących zachowania przedsiębiorców, które mogą powodować różnice w ich funkcjonowaniu w innych krajach i sposobie prowadzenia przez nich biznesu, a publikowane badania nie wyczerpują tematyki. 3. Metodologia i przebieg badania Opisywane w tekście badanie jest częścią większego projektu badawczego, który składa się z dwóch etapów. Pierwszy to badania jakościowe mające na celu zgromadzenie informacji dotyczących społeczności młodych wietnamskich przedsiębiorców w Polsce. Drugi to badanie ilościowe, które zostanie zaprojektowane po dokonaniu analizy materiału badawczego z badań jakościowych. W części jakościowej przeprowadzono lekko ukierunkowane wywiady z 5 młodymi wietnamskimi przedsiębiorcami w wieku 25–35 lat, którzy wychowali się w Polsce, mówią po polsku i również w Polsce prowadzą swoje firmy, oraz z 5 młodymi polskimi przedsiębiorcami mieszkającymi i prowadzącymi firmy również w Polsce. Scenariusz tej części badania podzielony był na dwie części. Pierwsza polegała na lekko ukierunkowanej rozmowie dotyczącej wietnamskiej przedsiębiorczości w Polsce, potrzebnych umiejętności, przestrzeganych wartości, imigracji oraz postrzegania polskich przedsiębiorców przez Wietnamczyków. Druga część polegała na zastosowaniu technik projekcyjnych podczas wywiadu. Opisywana w tekście część projektu badawczego polegała na przygotowaniu przez badaczkę różnych zdjęć, obrazów. Zdjęcia miały być jak najbardziej różnorodne i przedstawiać jeden wyraźnie dominujący motyw. Kolejnym warunkiem było odrzucenie zdjęć automatycznie kojarzonych z biznesem, np. pieniędzy. Pierwszym zadaniem wietnamskich respondentów było wybranie dowolnej liczby obrazków, które miały się kojarzyć z wietnamską przedsiębiorvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 119 Agnieszka Brzozowska czością w Polsce. Drugim zadaniem było wybranie przez nich obrazków kojarzących się z polską przedsiębiorczością w Polsce. Następnie badaczka przeprowadziła analizę zgromadzonych materiałów pod kątem najczęściej powtarzających się motywów z obrazków, ale także wypowiedzi. Wybrano metodę jakościową jako najlepszą w celu zgłębienia wiedzy na temat przedsiębiorczości wietnamskich imigrantów, ponieważ nie prowadzono badań ją opisujących (Babbie 2008: 322). Nie ma więc naukowej podstawy będącej punktem wyjścia do tworzenia badania opisującego przedsiębiorczość Wietnamczyków zamieszkujących Polskę. 4. Opinie Wietnamczyków o wietnamskich przedsiębiorcach Na podstawie analizy wybranych obrazków i wypowiedzi respondentów zauważono, że najczęściej wymienianymi cechami, wartościami, które mają być ważne dla wietnamskich przedsiębiorców przebywających w Polsce, są: pracowitość, chęć dobrej autoprezentacji, dbałość o rodzinę i jej bezpieczeństwo. 4.1. Pracowitość Wszyscy wietnamscy respondenci podczas wybierania obrazków, które miały im się kojarzyć z ich przedsiębiorczością, wybrali między innymi jeden, który przedstawiał grupę mrówek. Każdy respondent uzasadniał swój wybór tym samym argumentem. Wszyscy rozmówcy uważali, że pracowitość charakteryzuje zarówno mrówki, jak i Wietnamczyków. Ta cecha ma być szczególnie widoczna w grupie imigrantów przyjeżdżających do Polski. Powodem tak dużej pracowitości jest cel ich przyjazdu, jakim jest zarobek, a imigranci skupieni są przede wszystkim na nim. Według badanych tylko ciężka praca prowadzi do dużych zarobków, a więc im więcej będzie się pracować, tym większy będzie dochód. Respondenci podkreślali, że Wietnamczycy potrafią pracować bardzo dużo i często bez odpowiedniego odpoczynku: „Wejdą w ten system pracy to one umieją tylko pracować, pracować i czasami nie myślą nad swoim własnym życiem, tylko idą za wydeptaną ścieżką” (WK2)1. Jeden z rozmówców porównał wietnamskich imigrantów do maszynek do robienia pieniędzy, które pracują mechanicznie, automatycznie. Mają wyznaczony tor, po którym się poruszają. Inny narzekał na dni ustawowo wolne od pracy, mówiąc, że powodują one wypadnięcie z rytmu pracy, który jest bardzo ważny, żeby efektywnie funkcjonować i dobrze wykonywać swoje zadania. Ten rytm i harmonogram życia opisał następująco: „Pracować dużo, dużo, ale jak wrócą, to muszą mieć wygodne łóżko, wyspać się, bo jutro trzeba wstać do pracy” (WM1). Natomiast inny respondent opisał harmonogram dnia wietnamskich przedsiębiorców: „Po prostu to są bardzo zapracowani ludzie, którzy pracują 120 Problemy Zarządzania Postrzeganie polskich i wietnamskich właścicieli firm przez wietnamskich... 7 dni w tygodniu po kilkanaście godzin. Jak wracają do domu, to wracają tylko po to, żeby pójść coś zjeść ewentualnie i pójść spać” (WK1). Rozmówcy podkreślali również znaczącą wielkość swojej grupy narodowościowej, przyrównując ją właśnie do mrowiska lub, w innym przypadku, do roju pszczół, gdzie funkcjonuje duża grupa owadów bardzo dobrze zorganizowanych: „No jak mrówki, czyli jest nas dużo, ciężko pracujemy, nosimy” (WM2). Potwierdzają to wnioski innych badaczy analizujących sytuację wietnamskich imigrantów przebywających w Polsce (Biernath i Stefańska 2008; Nowicka-Rusek 2008). Informacje uzyskane podczas wypowiedzi osób, z którymi autorka przeprowadzała wywiady, mają swoje odzwierciedlenie w statystykach pochodzących z urzędów pracy w Polsce. Statystyki te mówią o braku bezrobotnych Wietnamczyków w Polsce (Górny 2007), co podkreślił jeden z wietnamskich przedsiębiorców: „Bo ja przynajmniej, tu żyjąc tyle lat, nie słyszałem o takich przypadkach, że jakiś Wietnamczyk bierze zasiłek od państwa” (WM1). Jednocześnie młodzi przedsiębiorcy zauważają minusy pracowitości swoich rodaków, zwracając uwagę na brak czasu na inne aktywności poza nią i brak kontaktu z rodziną spowodowany właśnie zapracowaniem. Jedna z osób otwarcie powiedziała, że jej tata za dużo pracuje: „(…) Kiedyś pracował 7 dni w tygodniu, tak po kilkanaście godzin dziennie. A teraz wymusiłyśmy z mamą, żeby poniedziałek był wolny. I teraz pracuje 6 dni w tygodniu” (WK1). Można przypuszczać, że młodsze pokolenie, wychowane w Polsce, obserwujące polskie rodziny i ich zwyczaje, zauważa pewne różnice w spędzaniu wspólnego czasu i widzi, że dni wolne są przyjemnością. Ciekawe wydaje się sformułowanie mówiące o wymuszeniu na ojcu dnia wolnego. Może to świadczyć o głębokim poczuciu ojca rodziny o obowiązku pracowania bez przerwy, żeby zapewnić jak najlepszy byt swoim najbliższym. Właściwie cały czas poświęcany pracy może być jedną z przyczyn trudnej asymilacji Wietnamczyków w Polsce. Nie mają oni czasu ani siły na spotykanie się ze znajomymi, np. w kawiarniach, klubach, w kinie. Zwykle cały 7-dniowy tydzień poświęcają pracy: „Może przez to, że są tak skupieni na zarabianiu pieniędzy, żeby utrzymać rodzinę, że właśnie nie mają czasu, nie wiem, pójść do teatru chociażby, na imprezę” (WK1). Oczywiście taka sytuacja jest też związana – jak sami mówią – z celem, który realizują, przyjeżdżając do Polski, tzn. z zarabianiem pieniędzy. Im więcej pracują, tym większe mają zarobki. Taki sposób myślenia i aktywności dotyczy głównie starszego pokolenia, które wychowywane było w Wietnamie. Młodzi przedsiębiorcy mówią już innym językiem. Zwracają uwagę na równowagę między pracą a czasem wolnym, który chcą poświęcać znajomym, rodzinie, rozrywce. Nadal uważają, że pracują bardzo dużo, ale już coraz bardziej istotne w ich życiu zaczyna być nie mnożenie pieniędzy, a możliwość ich wydawania na przyjemności. A, jak sami mówią, Wietnamvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 121 Agnieszka Brzozowska czycy pieniądze mają. Dzięki ciężkiej pracy wielu z nich dorobiło się pieniędzy wystarczających do zapewnienia sobie i rodzinie bardzo wygodnego życia, o czym sami mówią: „Ale już stopniowo Wietnamczycy wyszli na prostą i też mieszkają w ładnych okolicach, w ładnych osiedlach” (WM1). 4.2. Autokreacja Wietnamska przedsiębiorczość często kojarzyła się respondentom z autoprezentacją, dbaniem o swój wizerunek. Obrazki z nią związane przedstawiały samochody, ładne domy, eleganckie wnętrza. Rozmówcy podkreślali ogromne znaczenie autoprezentacji, szczególnie w relacjach biznesowych. Według nich na decyzje o podjęciu współpracy przez wietnamskich przedsiębiorców duży wpływ ma bogactwo, które prezentuje partner: „Wietnamczycy mają to do siebie, że bardzo chcą eksponować pewne walory finansowe, np. (...) współpracując z innym przedsiębiorcą, pokazują np. jestem pewnym partnerem, bo mam ładny dom, ładny samochód. No i to jest właśnie tak, że przedsiębiorca (...) bardzo ważne jest to postrzeganie z zewnątrz” (PM1). Jeśli jeździ dobrym samochodem, określonej marki, która jest uważana, za markę wybieraną przez ludzi posiadających wysoki status materialny, to oznacza, że ma zasoby finansowe i będzie dobrym partnerem w biznesie. Na takiej osobie można polegać w biznesie i się na niej nie zawiedzie. I to właśnie samochód jest jednym z bardzo pożądanych dóbr, na które przedsiębiorcy zwracają dużą uwagę. Ekskluzywne dobra posiadane przez przedsiębiorcę są jednocześnie zabezpieczeniem finansowym dla partnera biznesowego. Wietnamczycy prowadzący interesy mówią o sobie, że są oszczędni, ale właśnie cele reprezentacyjne są tymi, na które są w stanie wydać bardzo duże pieniądze. Dużą wagę przywiązują do pierwszego wrażenia. Jednym z cenionych atrybutów mężczyzn-przedsiębiorców są kobiety. Mówiąc o kobietach, podkreślają ich piękno. Uważają, że miarą sukcesu mężczyzny jest piękna partnerka. Taka kobieta – ich zdaniem – ma bardzo duże wymagania finansowe, które tylko bardzo bogaty mężczyzna może zaspokoić. W kuluarach rozmów zarówno mężczyźni, jak i kobiety, zarówno narodowości polskiej, jak i wietnamskiej, oceniają, że utrzymanie wietnamskiej kobiety jest bardzo kosztowne. Szczególnie tej, która ma bardzo duże powodzenie. Wiele Wietnamek bardzo lubi luksus i są w tej uprzywilejowanej sytuacji, że mężczyźni chętnie spełniają ich pragnienia, chcąc pochwalić się swoją żoną, jej urodą i elegancją. Dla Wietnamczyków ważne jest również, aby dana rzecz zachwycała. Jedna z rozmówczyń zaznaczała, że w ogóle Azjaci bardzo lubią, kiedy coś jest spektakularne, czasem nawet przesadzone. Im bardziej coś jest olśniewające, oszałamiające, bogate, tym lepiej. Nie jest też dla nich istotne, czy dana rzecz jest oryginalna: „Nawet jak coś jest nie wiem, jak coś np. to nie jest marmur, tylko tam imitacja, to ma to wyglądać bogato” (WK1). Jeśli 122 Problemy Zarządzania Postrzeganie polskich i wietnamskich właścicieli firm przez wietnamskich... imitacja wygląda jak oryginalny produkt, robi wrażenie drogiej, to również jest akceptowana i podziwiana. Wietnamczycy, którzy przebywają w Polsce dłuższy czas, mają już na tyle duże oszczędności, że coraz częściej mieszkają na droższych osiedlach, jeżdżą bardzo dobrymi samochodami i ubierają się w markowych sklepach. Wszystko to jest prezentacją statusu, który jest świadectwem powodzenia w interesach. Jeśli przedsiębiorca wietnamski ma pieniądze, nie może tego ukrywać, musi to eksponować i chwalić się sukcesami, wtedy nabiera wartości na rynku jako dobry partner biznesowy. 4.3. Rodzina Rodzina była kolejnym, jednym z najczęściej wymienianych przez badane osoby skojarzeń z przedsiębiorczością wietnamską. Dla Wietnamczyków rodzina jest bardzo ważna. Znaczenie tego słowa obejmuje też większy obszar niż tylko bliska rodzina: rodzice, dziadkowie, rodzeństwo. W ich ujęciu są to wszyscy szeroko rozumiani krewni. Dla najbliższych gotowi są do dużych poświęceń. W centrum zainteresowania są dzieci. Wszystkie działania rodziców są podejmowane z myślą o przyszłych pokoleniach. Firmy są zakładane i prowadzone przez rodziców z myślą, że później przejmą je od nich dzieci. Pracowitość, którą się mają charakteryzować, jest spowodowana chęcią zapewnienia rodzinie utrzymania i lepszego bytu, a także wyznawaną hierarchią wartości zakorzenioną w dzieciństwie. Dzieci wychowywane są w szacunku do przodków, do rodziny, do kraju. Ważne jest również pomaganie najbliższym, kontakt z nimi. Nawet jeśli mieszkają, kształcą się w Polsce, rodzice wychowują je w miłości do Wietnamu, budują w nich patriotyczne postawy. Jeden z rozmówców opisuje ten proces następująco: „Dla nich dziecko jest jakby centralnym motorem do działań, do przyszłości. No, moje dziecko jest najważniejsze, więc widać, że są bardzo rodzinni. Wychowani bardzo w takim duchu kultu, respektowania przodków, rodzin, więc ja np. wracając do kraju, to muszę się spotkać z różnymi ciotkami, których po prostu ja, będąc młodym, nie kojarzę...” (WM1). Jak podkreślają rozmówcy, to zwykle ojciec jest głównym żywicielem rodziny. Żona wraz z dziećmi pomaga ojcu w prowadzeniu firmy lub też zajmuje się drobniejszymi przedsięwzięciami biznesowymi, np. handlem detalicznym. Trzeba jednak podkreślić, że kobiety młodszego pokolenia imigrantów wietnamskich, wychowane w Polsce coraz częściej prowadzą swoje firmy na równi z mężczyznami, zarabiając duże pieniądze i rozwijając swoje przedsiębiorstwa. Wychodzą ze schematu, który do tej pory panował, że zajmować się mogą tylko drobnym handlem, małą gastronomią. Zakładają np. duże restauracje, a nawet tworzą ich sieci. Przestają być tylko dodatkiem do mężczyzny czy rodziny, a zaczynają zajmować dominującą pozycję. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 123 Agnieszka Brzozowska Swego rodzaju rodzinę tworzy cała społeczność wietnamska, która pomaga sobie wzajemnie. Przyjeżdżający do Polski Wietnamczycy mogą liczyć na pomoc swoich rodaków w założeniu firmy, znalezieniu pracy. Jest to szczególnie ważne, bo przyjeżdżający tu Wietnamczycy nie znają polskiego, a jednak większość formalności załatwiają w tym języku. Inne badania również pokazują, że rodzina zajmuje centralne miejsce w systemie wartości Wietnamczyków mieszkających w Wietnamie, a szczególnie osób z wyższym wykształceniem. Bardzo silnie zakorzenione jest również przekonanie, że obowiązkiem każdego rodzica jest całkowite poświęcenie się swoim dzieciom. Natomiast dzieci mają być dumą rodziców i bezwzględnie ich szanować (Russel 2004). Rezultaty wychowania wietnamskich rodziców doskonale opisuje inne badanie, gdzie nauczyciele wypowiadali się na temat wietnamskich uczniów, że są oni bardzo pracowici, zdyscyplinowani, bezkonfliktowi, koleżeńscy, ambitni, ale także uczą się wszystkiego na pamięć i rzadko wypowiadają własne zdanie (Halik 2009). Jednak ta więź i odpowiedzialność za rodzinę może być ciężarem, o którym mówią młodzi przedsiębiorcy w Wietnamie. Niepisany obowiązek zatrudniania członków rodziny, którzy aktualnie nie mają pracy, bez względu na posiadane przez nich kompetencje, może być bardzo problematyczny dla dobrego funkcjonowania przedsiębiorstwa. Powodem takiego postępowania jest wiara w to, że to rodzina i tylko najbliżsi przyjaciele rodziny są najbardziej godni zaufania, więc od nich należy zacząć zatrudnianie pracowników (Turner i Nguyen 2005). 4.4. Styl prowadzenia biznesu przez Wietnamczyków Według badanych jedną z cech, które mają być charakterystyczne dla wietnamskiego biznesu, jest chaos. Określają go jako nagromadzenie wielu rzeczy, nieuporządkowanie, dzikość, choć – jak twierdzą rozmówcy – wietnamscy przedsiębiorcy bardzo dobrze się w tym odnajdują, panuje w nim pewna wewnętrzna harmonia: „To jest taki jakby kontrolowany chaos. Wszystko jest wszędzie, ale mniej więcej wiedzą, gdzie jest ta rzecz w danym miejscu” (WM2). Często wybieranym obrazkiem przez badanych było zdjęcie przedstawiające wulkan z płynącą, żarzącą się jeszcze lawą wulkaniczną. Jednak były bardzo różne uzasadnienia wyboru. Jedna z osób skojarzyła wybuchowość i energiczność Wietnamczyków właśnie z takim wybuchającym wulkanem. Wprawdzie według niej Wietnamczycy czasem ukrywają, co naprawdę myślą, ale kiedy im coś nie pasuje, nie przejmują się konsekwencjami szczerych i nieprzemyślanych wypowiedzi. Inna osoba porównywała wulkan do wybuchu szans dla przedsiębiorcy, obrazując to jako nagle sprzyjający bieg wydarzeń, który pozwala odnieść sukces. Trzecia osoba przedstawiała wulkan jako symbol energii, dynamiki i hałasu, jaką prezentują Wietnamczycy. Czwarta natomiast motywowała 124 Problemy Zarządzania Postrzeganie polskich i wietnamskich właścicieli firm przez wietnamskich... swój wybór tym, że Wietnamczycy bardzo lubią, jak coś jest niesamowite, jak to określiła: „Azjaci lubią, jak jest wow” (WK1). Część skojarzeń dotyczyła sposobu zawierania transakcji przez wietnamskich przedsiębiorców, które negocjowane są często nieformalnie podczas spotkań towarzyskich. Nie mają oni w zwyczaju spisywania umów, nawet w Polsce. Większość transakcji odbywa się na podstawie ustaleń ustnych, które opierają się na zaufaniu i opinii o danym przedsiębiorcy oraz wrażeniu, jakie sprawia przyszły partner biznesowy. Jak wcześniej zostało opisane, dbałość o prezentację swojej osoby od jak najlepszej strony, szczególnie w sferze materialnej, jest właśnie związana ze zdobywanie zaufania. Rozmówcy przedstawiali przedsiębiorców-imigrantów wietnamskich jako osoby zapobiegliwe i planujące. Wietnamski przedsiębiorca nie zainwestuje w nic, co – jego zdaniem – nie przyniesie w przyszłości realnych zysków. Musi być ułożony plan i określona strategia działania. Zapobiegliwość dotyczy też wielu innych obszarów życia. Mieszkając w Polsce, muszą mieć kartę pobytu, która ma określony termin ważności. Wietnamczycy już nawet ponad pół roku przed upływem tego terminu rozpoczynają działania mające na celu jej przedłużenie. Ponadto często robią sobie badania lekarskie, aby mieć pewność, że są zdrowi, a jeśli zaczyna dziać się coś niepokojącego, to żeby móc szybko zareagować. Dwie osoby wybrały obrazki przedstawiające dziurkę od klucza, przez którą widać obraz innego miejsca. Dla jednej osoby dziurka od klucza symbolizowała okno na świat, czyli poszukiwanie przez Wietnamczyków możliwości zarobienia poza swoją ojczyzną, rozpoczęcie emigracji z kraju. Dla drugiej osoby symbolizowała podglądanie tego, co inne państwa robią, a następnie kopiowanie danego produktu. Kopiowanie polegać miało na łączenie zebranych pomysłów w jeden. W związku z takim sposobem działania badana osoba uważała, że wietnamskim przedsiębiorcom brak oryginalności. Potrafią się tylko wzorować na innych. Cały ten proces kopiowania i podglądania pomysłów został porównany do układania puzzli. Jednak z drugiej strony wspominano również o kreatywności i umiejętności dostosowania się do klienta, która wymaga elastycznego podejścia. Jedna z rozmówczyń opowiedziała, że wietnamscy przedsiębiorcy będą starać się działać tak, aby zadowolić klienta. Potrafią wyjść poza schemat pracy. Inny rozmówca opowiadał, że Wietnamczycy nie trzymają się sztywno godzin pracy, grafiku czy sposobu pracy. Jeśli jakieś nowe rozwiązanie sprawdza się lepiej niż stare, to chętnie z niego korzystają, co również ma świadczyć o elastyczności. Respondenci opisali również konkurencję jako naturalny element rynkowy, w którym uczestniczą. Aby wygrać z konkurencją, potrzebna jest taktyka i znajomość zasad gry. Wietnamczycy mogą sobie wzajemnie pomagać w celu założenia nowej firmy, ale zawsze są granice pomocy, których nikt nie przekroczy. Wietnamscy przedsiębiorcy obierają jakiś cel i do niego dążą. Pomocne przy tej konkurencji są prezenty dawane na dobry początek wspólnych przedsięwzięć biznesowych. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 125 Agnieszka Brzozowska 5. Opinie Wietnamczyków o polskich przedsiębiorcach Po wyborze obrazków kojarzących się z wietnamskim biznesem badani zostali poproszeni o wybór obrazków, które kojarzą się im z polskim biznesem. Najczęściej wymienianymi skojarzeniami z polską przedsiębiorczością była: innowacyjność, nowoczesność, rodzina, ekologia, prezencja. 5.1. Innowacyjność, nowoczesność Myśląc o polskiej przedsiębiorczości, Wietnamczycy kojarzą ją z nowoczesnością i innowacyjnością. Według nich Polska nowoczesność przejawia się pracą naukową nad nowymi rozwiązaniami, nowymi technologiami, mechanizacją wielu procesów produkcyjnych i wyglądem kraju, który kojarzony jest w biurowcami, trudnymi do wzniesienia budynkami o różnych kształtach. To właśnie obrazek biurowca o niezwykłym kształcie był jednym z częściej wybieranych, które miały symbolizować polską przedsiębiorczość i opisany został następująco: „Futurystyczny budynek. To jest kojarzone właśnie z rozwojem, raczej właśnie się buduje w Europie duże, bardzo dziwne, ładne, takie trudne do zbudowania budynki. No bo tutaj jest nauka, jest rozwój, prawda. (...) Bo w Wietnamie raczej poziom budownictwa jest kiepski” (WM1). Kolejnym, również często wybieranym obrazkiem, który także wiązany był z innowacyjnością, było zdjęcie przedstawiające nić DNA. Tutaj najczęstsze skojarzenie było z rozwojem nauki w Polsce i korzystanie z jej dobrodziejstw. Rozmówcy, porównując przedsiębiorczość polską do wietnamskiej, uważali, że nasz biznes jest dużo bardziej postępowy niż ich. Nowoczesność przejawia się także w ekologii, czasem rozumianej jako oszczędność. Według badanych pojęcie „ekologia” w świadomości Wietnamczyków jeszcze nie istnieje. 5.2. Rodzina Według wietnamskich rozmówców także dla polskich przedsiębiorców rodzina jest ważnym elementem życia, który jest motorem wielu działań. Rodzinność przejawia się np. w celebrowaniu dnia wolnego, który Wietnamczycy niechętnie wykorzystują. Każdy dzień jest bowiem dla nich dobry na wykorzystanie go do pracy – w przeciwieństwie do Polaków, którzy np. niedzielę traktują jako czas, którego absolutnie nie przeznaczyliby na pracę. Ten wolny dzień spędzają z rodziną, przyjaciółmi, oddając się swoim ulubionym zajęciom, pasjom. Polacy mają swoje życie prywatne, o które dbają, o czym mówi jeden z rozmówców: „Polscy przedsiębiorcy zawsze mają swoje jakby życie własne. Są prorodzinni. Zawsze niedziela to jest dzień, kiedy nie pracują. Dla Wietnamczyka to jest nieważny dzień tygodnia. Zawsze mogą pracować” (WK2). 126 Problemy Zarządzania Postrzeganie polskich i wietnamskich właścicieli firm przez wietnamskich... Podobnie jak wietnamscy przedsiębiorcy, polscy zakładają firmy z myślą, że kiedyś przejmą je ich dzieci. Wiele polskich firm postrzeganych jest jako wielopokoleniowe, z ogromną tradycją, bardzo znane, mające swoich stałych klientów, którzy są bardzo przywiązani do danej marki. 5.3. Strategia Strategia pojawiła się przy obrazku przedstawiającym szachownicę. Rozmówcy skojarzyli ją z rozgrywką biznesową, w której przedsiębiorca bierze udział, mimowolnie działając na rynku. Polacy uważani są za osoby, które szczegółowo planują swoje przedsięwzięcia. Każdy ruch jest przemyślany i poparty wyliczeniami, faktami. Odróżnia to ich od Wietnamczyków, którzy raczej bazują na swoich przeczuciach, intuicji, a czasem przepowiedniach związanych z religią. Jednak zarówno polscy, jak i wietnamscy przedsiębiorcy próbują obierać jakąś strategię, wprawdzie opierając się na różnych źródłach danych. 5.4. Autokreacja Według badanych dla polskich przedsiębiorców, tak samo jak dla wietnamskich, prezentacja swojej osoby jest bardzo ważna. Jednak w wykonaniu Polaków wygląda ona trochę inaczej. Polacy mają przywiązywać większą wagę do biżuterii – zarówno mężczyźni, jak i kobiety: „W Polsce eksponowana jest bardziej właśnie biżuteria niż samochód czy coś takiego. (...) No, w Wietnamie to jest bardziej stonowane w sensie z ubraniami, no, że markowe buty, markowy płaszcz” (WM1). Mieszkania Polaków są eleganckie i mają odzwierciedlać charakter ich właściciela. W przeciwieństwie do wietnamskich, które maja wyglądać na drogie i służą do odpoczynku. Polscy przedsiębiorcy dbają o swój wygląd, ale nie jest on dla nich najważniejszy: „Polacy myślą bardziej o wygodzie niż o prezentowaniu siebie” (WM1). Ubierają się stylowo. Inaczej do domu, inaczej do pracy. Przedsiębiorcy starają się być żywymi reklamami swoich produktów. Jeśli ktoś sprzedaje kosmetyki, to będzie bardzo zadbany – kobieta umalowana, tak aby zaprezentować już na pierwszym spotkaniu swój produkt, profesjonalizm. 5.5. Stosunek do pracy Polacy lubią odpoczywać. W kalendarzu pojawia się dużo świąt, podczas których nie pracuje się w całym kraju. Jak wcześniej wspomniano, dla Wietnamczyka jest to zaburzenie rytmu pracy. Polacy chętnie korzystają z tych przywilejów. Aby wypocząć wyjeżdżają w góry, nad morze. Utrzymywanie kontaktów z klientami też ma być dla polskich przedsiębiorców przyjemne, co skutkuje organizowaniem różnego rodzaju spotkań integracyjnych zarówno dla klientów, jak i swoich pracowników. Przedsiębiorca polski ma vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 127 Agnieszka Brzozowska nie być skoncentrowany tylko i wyłącznie na zarabianiu pieniędzy, ale również na korzystaniu z nich. 6. Wnioski Podsumowując, młodzi wietnamscy przedsiębiorcy wychowani w Polsce, ale znający jednocześnie kulturę wietnamską, uważają, że istnieją różnice między wietnamską a polską kulturą przedsiębiorczości. Mimo iż zarówno dla wietnamskich, jak i polskich przedsiębiorców rodzina zajmuje jedno z najwyższych miejsc w hierarchii wartości, to jednak objawia się to w zupełnie inny sposób. Wietnamczycy inwestują w swoje dzieci, w ich wykształcenie, poświęcając się zarabianiu pieniędzy zabezpieczających finansowo całą rodzinę. Są bardzo oszczędni i każdą złotówkę wydają po dokładnym przemyśleniu zysku, jaki przyniesie im inwestycja. W zamian wymagają od dzieci posłuszeństwa, szacunku i poszanowania dla tradycji. Polscy przedsiębiorcy również prowadzą firmy z myślą o rodzinie, jednak chętnie też wydają zarobione pieniądze na spędzanie czasu wspólnie z rodziną i na przyjemnościach. Wietnamczycy i Polacy różnią się również pracowitością. Wietnamscy imigranci bardzo dużo pracują. Z danych wynika, że średnio ich czas pracy wynosi 12 godzin dziennie 7 dni w tygodniu (Bojar 2011). Praca nadaje cały sens ich życiu. Wyznacza pewien rytm. Polacy pracują tylko tyle godzin, ile trzeba, a następnie wolny czas przeznaczają na przyjemności, np. spotkania ze znajomymi, zakupy. Rozmówcy zauważyli również różnice związane ze sposobem prezentacji swojej osoby. Według nich Polacy starają się dobrze zaprezentować, aby odzwierciedlić swój charakter, a w przypadku prowadzenia firmy starają się swoją osobą prezentować firmę i sobą reklamować sprzedawane przez siebie produkty. Wietnamczycy natomiast, prezentując siebie, chcą dać wyraz swojej zamożności, która ma być zabezpieczeniem finansowym przy współpracy z innym przedsiębiorcą, kontrahentem. Wszyscy rozmówcy jednogłośnie przyznali, że polscy przedsiębiorcy są bardziej innowacyjni i lepiej wykształceni. Uważają też, że zarówno Polacy, jak i Wietnamczycy budują swoją strategię prowadzenia firmy, jednak opiera się ona na innych przesłankach. Wietnamscy przedsiębiorcy działają bardziej intuicyjnie, a polscy analizują dane liczbowe i dopiero na tej podstawie podejmują decyzje. Jak można zauważyć, w hierarchii wartości według wietnamskich rozmówców nie ma większych różnic. Jednak obie grupy społeczne mają odmienne podejście i inaczej realizują je w życiu oraz w prowadzeniu działalności i podejściu do pracy. Znajomość powyższych różnic i podobieństw, wiedza o potrzebach i oczekiwaniach drugiej strony mogą się przyczynić do polepszenia stosunków między polskimi a wietnamskimi przedsiębiorcami, a nawet do nawiązania współpracy. Tym bardziej, że aż ponad połowa Polaków nie potrafiła wypo128 Problemy Zarządzania Postrzeganie polskich i wietnamskich właścicieli firm przez wietnamskich... wiedzieć się w sondażu na temat Wietnamczyków (Nowicka-Rusek 2008). Jak widać, potrzeba poznania się jest duża. Tak samo jak duży jest potencjał, biorąc pod uwagę fakt, że przeprowadzony w 2007 r. sondaż wykazał, że świadomość korzyści, jakie odnosi Polska z pobytu na jej terenie cudzoziemców ogółem jest duża: 48% badanych twierdziło, że obcokrajowcy przyczyniają się do wzrostu gospodarczego. Warto zauważyć, że w 1994 r. w ten sposób wypowiedziało się 25% osób. Od 1994 r. zmalała też, wprawdzie nie aż tak gwałtownie, bo o 5 punktów procentowych, liczba osób, które uważały, że obecność obcokrajowców w Polsce wywiera wpływ negatywny (Jaźwińska 2008). Można więc powiedzieć, że istnieje potencjał do współpracy. W przypadku dobrego rozpoznania może przynieść on ogromne korzyści obu stronom. Informacje o autorce Mgr Agnieszka Brzozowska – Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. E-mail: [email protected]. Przypisy 1 Symbole w nawiasach oznaczają narodowość badanego W – Wietnamczyk, P – Polak, płeć oraz numer porządkowy badanego w danej grupie narodowościowej i płci. Bibliografia Babbie, E. 2008. Podstawy badań społecznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Biernath, M. i R. Stefańska 2008. Wybrane grupy imigrantów a polski rynek pracy, w: P. Kaczmarczyk i J. Tyrowicz (red.) Współczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywność organizacji pozarządowych w obszarach powiązanych z rynkiem pracy, s. 132–152. Warszawa: Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych. Bojar, H., Gąsior-Niemiec, A., Bieniecki, M. i M. Pawlak 2011. Migranci na rynku pracy w Polsce, http://www.isp.org.pl/files/15564235680343222001119876573.pdf, odczyt: 6.04.2011. Chotigeat, T., Balsemeier, P.W. i T.O. Stnaley 1991. Fueling Asian immigrant’s entrepreneurship: A source of capital. Journal of Small Business Management, nr 3 (29), s. 50–61. Fihel, A. 2008. Charakterystyka imigrantów w Polsce w świetle danych urzędowych, w: A. Grzymała-Kazłowska (red.) Między jednością a wielością. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantów w Polsce, s. 33–51. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami WNE UW. Fihel, A., Górny, A. i P. Kaczmarczyk 2008. Rynek pracy a integracja cudzoziemców z Ukrainy i z Wietnamu posiadających zezwolenie na osiedlenie się w Polsce, w: A. Grzymała-Kazłowska (red.) Między jednością a wielością. Integracja odmiennych grup i kategorii imigrantów w Polsce, s. 33–51. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami WNE UW. Gerrard, P., Schoch, H. i J.B. Cunningham 2003. Values and Skills of Female Entrepreneurs in Vietnam: an Exploratory Study. Asia Pacific Business Review, nr 2 (10), s. 139–159. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 129 Agnieszka Brzozowska Górny, A. 2007. Położenie i zachowania imigrantów na mazowieckim rynku pracy, w: A. Górny, A. Grzymała-Kazłowska, E. Kępińska, A. Fihel i A. Piekut (red.) Od zbiorowości do społeczności: rola migrantów osiedleńczych w tworzeniu się społeczności imigranckich w Polsce, s. 69–86. Center of Migration Research, Centre of Migration Research Faculty of Economic Sciences Warsaw University, nr 27. Górski, G., Kosowicz, A. i A. Marek 2009. Uchodźcy w polskim społeczeństwie, http:// www.voxhumana.pl/?materialy-do-pobrania,76, odczyt: 6.04.2011. Grzymała-Kazłowska, A. 2007. Konstruowanie „innego”. Wizerunki imigrantów w Polsce, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Halawa, M., Pawlak, K. i M. Żakowski 2004. Obraz systemu wartości młodzieży wietnamskiej i polskiej w świetle badań. Raport z badań pod kierunkiem dr. A.W. Jelonka, w: A. Jelonek (red.) Wietnamczycy: systemy wartości stereotypy Zachodu, s. 165–181. Warszawa: Scholar. Halik, T. 2009. Polska i Wietnam, w: G. Górski, A. Kosowicz i A. Marek (red.) http:// www.voxhumana.pl/?materialy-do-pobrania,76, odczyt: 6.04.2011. Hitchcock, M. 2009. Vietnamese values, networks and family businesses in London. Asia Pacific Business Review, nr 2 (15), s. 265–282. Jaźwińska, E. 2008. Stosunek Polaków do cudzoziemców na polskim rynku pracy, w: I. Grabowska-Lusińska i A. Żylicz (red.) Czy polska gospodarka potrzebuje cudzoziemców, s. 52–58. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami WNE UW. Makowska, U., Kajta, M, Van Pham, Wyszyńska, M. i M. Ptasznik 2004. Raport z badań pod kierunkiem dr. A.W. Jelonka, w: A. Jelonek (red.) Wietnamczycy: systemy wartości stereotypy Zachodu, s. 196–201. Warszawa: Scholar. MSWiA 2011. Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Departament Polityki Migracyjnej, Warszawa, http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/ 2/9071Nowa_polityka_migracyjna_Polski. html, odczyt: 6.04.2011. Ngoc, T.B. Le, Thang i V. Nguyen 2009. The impact of networking of bank financing: The Case of small and medium-sized enterprises in Vietnam. Entrepreneurship Theory and Practice, nr 4 (33), s. 867–887. Nowicka-Rusek, E. 2008. Adaptacja, asymilacja i izolacja Wietnamczyków w Polsce, w: M. Kulesz i M. Smagowicz (red.) Wietnamczycy w Polsce, s. 22–55. Warszawa: Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW MCAZ. Russel, J.D., Pham Minh Hac, Pham Thanah Hghi i Nhu-Ngoc T. Ong 2004. Stosunki społeczne i kapitał społeczny w Wietnamie: wnioski ze światowego sondażu wartości 2001, w: A. Jelonek (red.) Wietnamczycy: systemy wartości stereotypy Zachodu, s. 149–164. Warszawa: Scholar. Turner, S. i P.A. Nguyen 2005. Young entrepreneurs, social capital and doi moi in Hanoi, Vietnam. Urban Studies, nr 10 (42), s. 1693–1710. 130 Problemy Zarządzania Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 131 – 143 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.8 Młodzi w biznesie z perspektywy teorii rozwoju zawodowego. Wyniki badań własnych Anna Pawłowska W prezentowanym artykule aktywność przedsiębiorczą rozpatruje się z perspektywy psychologicznej na poziomie jednostkowym. Rozważania koncentrują się głównie na podjęciu przez osobę młodą decyzji o byciu przedsiębiorcą. Poszukuje się czynników, które wpływają na tę decyzję w celu optymalnego dopasowania instrumentów i metod wspierania przedsiębiorczości. W początkowej części artykułu zaprezentowane zostały wyniki badań, które kwestionują pewne obiegowe założenia dotyczące źródeł efektywności młodych przedsiębiorców. Przede wszystkim dotyczy to skuteczności oddziaływania treningu przedsiębiorczości oraz znaczenia predyspozycji osobowościowych. Wyniki te zaprezentowane zostały w kontekście dotychczasowego dorobku badawczego w tym zakresie. Prezentowane rozważania prowadzą do wniosku, że w celu poszukiwania uwarunkowań zachowań przedsiębiorczych wskazane jest odwołanie się do teorii rozwoju zawodowego, co jest szczególnie istotne w przypadku osób młodych, dla których założenie własnej firmy często jest pierwszym miejscem pracy i zdobywania doświadczenia zawodowego. Zaproponowane podejście zweryfikowane zostało wynikami ilościowych i jakościowych badań własnych. 1. Wprowadzenie Wiele wskazuje na to, że dorobek naukowy w obszarze badań nad przedsiębiorczością nadal nie osiągnął na tyle zadowalającego poziomu, aby wskazywać praktyce najefektywniejsze metody i instrumenty pobudzania tej sfery gospodarczej. Wsparcie przedsiębiorczości w dużej mierze koncentruje się na ułatwianiu dostępu do środków finansowych i przekazywaniu wiedzy formalnej, a beneficjentów wybiera się na podstawie biznesplanów, abstrahując od ich proprzedsiębiorczego potencjału kompetencyjnego. Niniejszy artykuł wskazuje na pewne kwestie psychologiczne związane z przedsiębiorczym funkcjonowaniem na poziomie jednostkowym. W początkowej części prezentowane są wyniki badań, które podważają obiegowe opinie na temat procesu edukacji przedsiębiorczości oraz tzw. profilu cech potencjalnego przedsiębiorcy. Z tego wynikają kolejne problemy, wprost vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 131 Anna Pawłowska związane z prowadzeniem badań nad przedsiębiorczością. Należą do nich przede wszystkim zagadnienia związane z projektowaniem i metodologią badań, doborem osób badanych, a przede wszystkim z przyjętą perspektywą teoretyczną. Weryfikacji badawczej poddane zostały przekonania dotyczące znaczenia wiedzy formalnej. Ponadto wskazano dane, które kwestionują sens przekonania, że osoba przed założeniem własnej firmy powinna posiadać cechy, które charakteryzują efektywnego przedsiębiorcę. Przeprowadzone wnioskowanie wskazuje na konieczność poszukiwania innych obszarów badań i psychologicznych determinant rozwoju przedsiębiorczości. Ponieważ koncentruje się na specyficznej grupie osób, jaką są młodzi przedsiębiorcy, warto przyjrzeć się decyzji o prowadzeniu działalności na własny rachunek z punktu widzenia teorii rozwoju zawodowego. Jest to próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego niektóre osoby unikają zaangażowania biznesowego, choć być może posiadają wiedzę o tym, jak prowadzić firmę, a także są do tego predysponowane osobowościowo. I odwrotnie, niektóre osoby podejmują próbę prowadzenia firmy, nie posiadając umiejętności i predyspozycji osobowościowych do tego. Odpowiedzi na te pytania pomogą znaleźć wskazówki optymalnego dopasowania instrumentów i metod wspierania rozwoju przedsiębiorczości, na co wskazują wyniki badań własnych. 2. Przegląd badań 2.1. Rola wiedzy formalnej Z perspektywy psychologii pracy jednostka musi posiadać określone kompetencje, niezbędne do tego, aby mogła podjąć i efektywnie realizować określoną aktywność. Podejście to zakłada, że na kompetencje składają się trzy nierozłączne elementy. Pierwszy z nich to wiedza o tym, co należy robić. Kolejny dotyczy tego, czy podmiot potrafi to zrobić, co uwarunkowane jest jego predyspozycjami osobowościowymi i posiadanymi umiejętnościami. Ostatni element obejmuje motywację do zachowania się w określony sposób, gwarantujący skuteczność i efektywność na niezbędnym poziomie. Tak więc, podejście to zakłada, że osoba, która chce podjąć działalność gospodarczą, wie, potrafi i chce to robić. Wspieranie przedsiębiorczości powinno koncentrować się na wszystkich tych składnikach, a nie na przykład wyłącznie na przekazywaniu wiedzy, co jest wynikiem założenia, że jej brak stanowi główną barierę rozwoju przedsiębiorczości. Tymczasem R.W. Fairlie i W. Holleran (2011) przeprowadzili badania, których wyniki do pewnego stopnia kwestionują to założenie. Zbadali oni efektywność Programu GATE – The Growing America through Entrepreneurship, w ramach którego przeprowadzono trening przedsiębiorczości dla losowo wybranej grupy ponad 4 tysięcy podmiotów spośród 17 miast z 3 stanów. Początkowa ogólna ocena efektywności programu wskazuje, że trening przedsiębiorczości ma pozytywny, ale stosunkowo mały wpływ na rozpoczę132 Problemy Zarządzania Młodzi w biznesie z perspektywy teorii rozwoju zawodowego. Wyniki badań własnych cie i efektywność prowadzenia własnego biznesu. Autorzy badań zadali w związku z tym pytanie, czy trening przedsiębiorczości ma inny wpływ na biorących w nim udział w zależności od ich cech osobowości i innych cech psychologicznych. Okazało się, że innowacyjność i potrzeba autonomii nie miały żadnego wpływu na podjęcie decyzji o założeniu własnej firmy. Natomiast wykazano znaczenie skłonności do ryzyka. Jednostki z większą tolerancją ryzyka zyskały więcej z treningu przedsiębiorczości niż osoby z mniejszą tolerancją. Wysunięto przypuszczenie, że wzrost posiadanej wiedzy i informacji z programu treningowego może powodować większą awersję do prowadzenia własnej firmy i ponowne rozważenie jej założenia. R.W. Fairlie i W. Holleran (2011) stwierdzili, że nadal stosunkowo niewiele wie się na temat skuteczności takich programów. Ustalenie związków z osobowością uczestników jest istotne dla efektywnego wykorzystania środków wspierających, które dzięki temu mogą być kierowane do właściwiej grupy beneficjentów. Badania te kwestionują więc sens oferowania przypadkowo dobranym uczestnikom wyłącznie wiedzy na temat prowadzenia firmy. 2.2. Znaczenie cech osobowościowych potencjalnego przedsiębiorcy Znaczenie osobowości w przedsiębiorczości wielokrotnie było przedmiotem badań i analiz. Sformułowano w związku z tym szereg funkcjonujących w obiegu opinii o znaczeniu niektórych cech, jak na przykład poczucie umiejscowienia kontroli czy motywacja osiągnięć. Zagadnienie to jest przedmiotem badań psychologii ekonomicznej (Tyszka 1997; Zaleśkiewicz 2004). Poszukuje się właśnie odpowiedzi na pytanie, czy ktoś, kto jest przedsiębiorcą, posiada wyjątkowe cechy, predyspozycje i umiejętności, którymi różni się od innych. Na znaczenie tych cech wskazują między innymi Littunen i Storhammar (2000), Wesołowska (2001). Dla przykładu Wong, Cheung i Venuvinod (2005) wykazują badaniami istotne znaczenie tych cech u absolwentów studiów inżynieryjnych, rozpoczynających działalność gospodarczą z wykorzystaniem nowoczesnych technologii w inkubatorach przedsiębiorczości na uniwersytecie w Hongkongu. Szczególnie istotnym czynnikiem decydującym o sukcesie początkującego przedsiębiorcy okazała się motywacja osiągnięć. Tymczasem tym, co decydowało o potencjalnej porażce podjętej działalności było zewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli wykazywane przez założyciela firmy. Wspomniane wcześniej badania R.W. Fairlie i W. Hollerana (2011) potwierdzają znaczenie cech osobowości. Jak jednak wspomniano we wprowadzeniu, istnieją badania, które kwestionują te założenia. Wykazują to przede wszystkim badania przeprowadzone na przestrzeni określonego czasu. Mianowicie Hansemark (2002) zdiagnozował motywację osiągnięć i poczucie umiejscowienia kontroli u uczestników projektu wspierającego rozwój przedsiębiorczości. Po jedenastu latach sprawdził, czy osoby te prowadzą działalność gospodarczą na własny rachunek. Wbrew licznym wcześniejszym badaniom nie wykazano vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 133 Anna Pawłowska związku między motywacją osiągnięć a skłonnością do założenia własnej firmy. W przypadku poczucia umiejscowienia kontroli (LOC) wystąpiła korelacja, ale tylko u mężczyzn, co sugeruje, że u kobiet inne zmienne mają prawdopodobnie większe znaczenie. Hansemark (2002) proponuje interesujące i inspirujące do innych badań wyjaśnienie tej sytuacji. Mianowicie model efektywnego przedsiębiorcy ustalony został w badaniach nad przedsiębiorcami, czyli osobami, które już prowadzą własną firmę. Być może jednak wiele cech kształtuje się w trakcie prowadzenia firmy. W związku z tym wcale nie oznacza to, że osoba, zanim rozpocznie działalność gospodarczą, musi je na porównywalnym poziomie posiadać, gdyż nabędzie je w trakcie tej specyficznej aktywności. Pojawia się w związku z tym istotny problem zarówno badawczy, jak i diagnostyczny. Ten ostatni jest ważny z punktu widzenia optymalizacji oddziaływań i dopasowania instrumentów wspierania przedsiębiorczości, gdyż pozwala na selekcję beneficjentów tych oddziaływań. Problem badawczy, pierwotny w stosunku do diagnostycznego, dotyczy zaś tego, jak konstruować badania, aby dostarczały informacji, kto jest potencjalnie najlepiej rokującym kandydatem na przedsiębiorcę. Być może inne umiejętności i zmienne decydują o założeniu własnej firmy niż te, które są ważne już w momencie zarządzania, kierowania nią, gdy już istnieje. Czy można więc porównywać kompetencje tych, co prowadzą firmę i co nie prowadzą firmy? Jest to istotne dla ustalenia doboru prób badawczych i tego, kogo badać. Cechy osobowości jako trwałe predyspozycje do określonego zachowania mogą więc nie być wystarczającym wskaźnikiem przyszłej efektywności gospodarczej, a przede wszystkim predyktorem podjęcia decyzji o założeniu własnej firmy przez osobę młodą. Istotny może być trzeci element modelu kompetencyjnego – motywacja do takiej formy aktywności. 3. Teorie rozwoju zawodowego a aktywność przedsiębiorcza M. Obschonka, R.K. Silbereisen, E. Schmitt-Rodermund i M. Stuetzer (2010) zwracają uwagę, że być może należy szukać determinant w innym obszarze funkcjonowania jednostki. Szczególnie dotyczy to osób młodych, które są w trakcie kształtowania się postaw związanych z wyborem zawodu. Podobnie jak Lent, Brown i Hackett (1994), Schmitt-Rodermund (2004, 2007) sugerują odwołanie się do ogólnych teorii kariery zawodowej. W szczególności zaś nawiązujących do społecznych teorii funkcjonowania poznawczego jednostek, podkreślających znaczenie przekonań jednostki związanych z własnymi kompetencjami. Młodzi przedsiębiorcy, podejmując decyzję o założeniu własnej firmy, są jednocześnie na etapie wyboru kierunku rozwoju zawodowego. Być może kluczem jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, co decyduje o wyborze ścieżki zawodowej, a szczególnie tej o charakterze przedsiębiorczym. 134 Problemy Zarządzania Młodzi w biznesie z perspektywy teorii rozwoju zawodowego. Wyniki badań własnych Istnieje wiele teorii rozwoju zawodowego. Wcześniejsze koncepcje wiążą decyzję o wyborze zawodu z zainteresowaniami i umiejętnościami. Zgodnie z tym podejściem na przykład w diagnostyce zawodowej na założeniu o istnieniu specyficznych przedsiębiorczych cech osobowościowych opiera się między innymi test Hollanda z narzędzi ilościowych oraz projekcyjny test obrazkowy TAT opracowany przez McClellanda. Nowsze koncepcje rozwoju zawodowego odchodzą od tego podejścia, gdyż według nich wybór zawodu nie jest oparty wyłącznie na umiejętnościach i zainteresowaniach. Zwłaszcza w przypadku decyzji o założeniu własnej firmy wydaje się to niewystarczające. Bardziej adekwatne wydaje się przyjęcie perspektywy koncepcji odwołujących się do funkcjonowania poznawczego jednostki w procesie podejmowania decyzji o wyborze zawodu. Wśród nich wyróżnia się dwie: teorię kariery zawodowej Supera oraz ograniczania i kompromisu L. Gottfredson (Bajcar i in. 2006). 3.1. Znaczenie poznawczej mapy zawodu W koncepcjach rozwojowych, między innymi właśnie Supera i Gottfredson (Bajcar i in. 2006), wyraźnie podkreśla się, że koncentracja wyłącznie na zainteresowaniach jednostki nie daje wystarczającej podstawy do wnioskowania o jej efektywności zawodowej. Zdaniem Gottfredson (Bajcar i in. 2006), która podkreśla aspekt publiczny „ja”, wybór ścieżki kariery jest podyktowany przede wszystkim jej dążeniem do zrealizowania się w kontekście społecznym, a w dalszej kolejności psychologicznym. Dokonując wyboru zawodu, opiera się na informacjach dotyczących jej samej i środowiska zawodowego. Od dzieciństwa jednostka tworzy mapę poznawczą zawodów. Na tej mapie wyodrębnia zawody, które ją interesują i które jest w stanie, w jej przekonaniu, wykonywać. Istotna jest tutaj zgodność wyobrażenia jednostki o sobie samej z tym, jak postrzega środowisko zawodowe. Następnie określa ona poziom dostępności zawodów, a decyzja o wyborze zawodu jest wynikiem kompromisu między najbardziej zgodnym z wewnętrzną, prywatną koncepcją „Ja” a zawodem, który jest najbardziej dostępny, i aspiracjami. Inny zwolennik teorii rozwojowych, Super (Bajcar i in. 2006), zwraca uwagę na znaczenie obrazu siebie (self-concept), akcentując, że jest to subiektywne wyobrażenie własnej osoby w określonej roli, sytuacji czy pozycji społecznej. Stanowi źródło oceny własnych możliwości realizacji podejmowanych ról. Super wprowadza też pojęcie zawodowego obrazu siebie (vocational self-concept), które kształtuje się pod wpływem obserwacji sytuacji pracy, identyfikacji z innymi i ze środowiskiem ogólnym. Obejmuje on subiektywne wyobrażenia własnej osoby w określonej roli, sytuacji czy pozycji społecznej i stanowi źródło oceny własnych możliwości realizacji podejmowanych ról. według Supera ma on ważniejsze znaczenie dla kariery niż tzw. obiektywne pomiary zainteresowań, preferencji, zdolności itp. (Bajcar i in. 2006). vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 135 Anna Pawłowska Z perspektywy tych teorii istotne wydają się wyobrażenia młodych potencjalnych przedsiębiorców o sobie oraz o tym, jaki jest przedsiębiorca i na czym polega jego praca. Należy zauważyć, że informacje, na których podstawie jednostka podejmuje decyzje zawodowe, mają charakter subiektywny i są wypadkową jej relacji z otoczeniem. Jest jakby skazana na to, jakie informacje uzyska, i nie zawsze mają one charakter obiektywny, ale są rodzajem stereotypów, uogólnień i uproszczeń funkcjonujących w danym społeczeństwie i przekazywanych jej w ramach socjalizacji. Dotyczy to zarówno postrzegania siebie samego, jak i wyobrażeń zawodów. Na pewne obszary poszukiwań z tym związanych wskazują wyniki badania Koellingera, Minniti i Scheda (2007). Zbadali oni przedsiębiorców z 29 krajów, w tym z Polski, wykorzystując bazę Global Entrepreneurship Monitor (GEM). Według nich subiektywne przekonania, percepcja samego siebie i otoczenia mają istotne znaczenie dla aktywności przedsiębiorczej. Te zaś są kształtowane przez wiele czynników, takich jak kultura, historia, zjawiska ekonomiczne danego kraju. Ich zdaniem przedsiębiorcze decyzje są w dużym stopniu oparte na percepcji i mechanizmach poznawczych. Może to na przykład prowadzić do nadmiernej pewności siebie i skutkować tym, że przedsiębiorca przecenia swoją kontrolę nad wydarzeniami, błędnie oceniając ryzyko. Zgodnie z tym podejściem wybór zawodu odbywa się więc na podstawie treści zawartych w poznawczej mapie umysłowej i dotyczy własnego „Ja”, zawodu i środowiska zawodowego. 4. Badania własne 4.1. Założenia metodologiczne Odnosząc się do wyników wymienionych badań, teorii i przeprowadzonego wnioskowania, można więc postawić hipotezę, że osoby, które planują założyć własną firmę, będą różniły się wyobrażeniami na temat tego, co wiąże się z prowadzeniem firmy, byciem przedsiębiorcą i oceną własnych możliwości w tym zakresie, od tych, które nie planują własnej działalności gospodarczej. Ta różnica znajdzie swoje konsekwencje w motywacji do wyboru zawodu przedsiębiorcy. Dlatego celem przeprowadzonych badań było ustalenie, czy istnieje różnica między osobami proprzedsiębiorczymi a osobami nieplanującymi własnego biznesu w zakresie wybranych elementów poznawczej mapy zawodów. Analizowano zwłaszcza u osób badanych wyobrażenie tego, jaki jest typowy przedsiębiorca, obraz siebie samego jako potencjalnego przedsiębiorcy, przekonanie co do posiadania niezbędnych cech i umiejętności, reguł i zasad obowiązujących w środowisku pracy przedsiębiorcy oraz tego, co jest niezbędne, aby efektywnie prowadzić firmę. Postawiono następujące pytanie badawcze: „Czy osoby te różnią się treścią poznawczej mapy umysłowej odnośnie obrazu typowego przedsiębiorcy, siebie jako potencjal136 Problemy Zarządzania Młodzi w biznesie z perspektywy teorii rozwoju zawodowego. Wyniki badań własnych nego przedsiębiorcy oraz cech zawodu i reguł środowiska pracy przedsiębiorcy?”. Aby udzielić odpowiedzi na postawione pytanie, przeprowadzono badania ilościowe i jakościowe. W kwietniu 2011 r. dokonano ilościowej analizy porównawczej 93 studentów I i II roku stacjonarnych studiów dziennych i wieczorowych Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Wyodrębniono grupę osób deklarujących, że w przyszłości zamierzają założyć własną firmę, oraz drugą grupę, nieplanującą prowadzenia własnej firmy. Wszystkie osoby badane wypełniały kwestionariusz, w którym proszone były, aby oceniły na skali, jak bardzo ich zdaniem ważne są wymienione czynniki w prowadzeniu własnej firmy. 1 – całkowicie nieważne, 2 – nieważne, 3 – ważne, 4 – bardzo ważne. Ponadto miały uporządkować je od najważniejszych 1 do najmniej ważnych 16. Następnie zastosowano analizę testem t-Studenta w celu stwierdzenia, czy istnieje statystycznie istotna różnica między obiema grupami. Przyjęto założenie, że grupy te będą różniły się pod względem tego, na ile ważny jest dany czynnik w prowadzeniu własnej firmy. Będzie to wynikało z odmiennych wyobrażeń na ten temat, co potwierdzi przyjętą perspektywę badawczą. Badania jakościowe przeprowadzono w listopadzie 2008 r. wśród uczestników dwóch projektów EFS realizowanych na Wydziale Zarządzania UW. Byli to: – uczestnicy ubiegający się o dofinansowanie działalności gospodarczej w ramach projektu Przedsiębiorczość. Zakładamy własną firmę – PRZEDSIĘBIORCY (20 osób badanych); – uczestnicy projektu szkoleniowego Nowoczesna administracja państwowa – ADMINISTRACJA (15 osób badanych). Dobór osób do badania opierał się na założeniu, że preferowana przez nich aktywność zawodowa spowoduje różnice w udzielanych odpowiedziach, co wskaże charakterystyczne dla przedsiębiorców treści zawarte w mapie poznawczej umysłu. Założono, że przedsiębiorcy będą mieli inne wyobrażenia niż pracownicy administracji. W badaniu wykorzystano dwie techniki o charakterze projekcyjnym: test niedokończonych zdań i test metafor. Test niedokończonych zdań jest narzędziem wzorowanym na teście niedokończonych zdań J.B. Rottera (Rotter Incomplete Sentences Blank – RISB). Jest to częściowo ustrukturyzowana technika projekcyjna, w której wymaga się od badanego, aby dokończył zdania, dopisując dalszy ciąg do podanych słów początkowych (tzw. trzonów). Zakłada się, że w utworzonych przez badanego zdaniach znajdują odzwierciedlenie jego nastawienia, motywy, dążenia, pragnienia oraz wyobrażenie o otaczającej rzeczywistości. Kończąc zdanie, badany „projektuje” własne postawy i poglądy na różne aspekty życia, dzięki czemu można sięgnąć do źródeł i motywów jego postępowania. Test zastosowany w niniejszym badaniu był specjalnie do tego celu skonstruowany. Jest to zgodne z metodolovol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 137 Anna Pawłowska gicznymi założeniami, że „test niedokończonych zdań, podobnie jak inne techniki projekcyjne, jest konstruowany oddzielnie dla każdego problemu badawczego” (Maison 2001: 30). Oprócz tego w prezentowanym badaniu zastosowano test metafor, który zawiera pytania projekcyjne, ale mają one odmienny charakter niż w przypadku testu niedokończonych zdań. Otóż jego „projekcyjność” wynika z zastosowania metafory, która według G. Morgana stanowi „podstawową całościową formę doświadczenia, poprzez którą jednostki angażują się, organizują i rozumieją swój świat” (Morgan 1997: 231, więcej na ten temat w: Pawłowska 2006). Na podstawie znajomości metafory, którą jednostka opisuje rzeczywistość, możliwe jest przewidywanie działań, postępowania, typu podejmowanych decyzji, uznawanych reguł, zasad itp. Pozostawiając osobom badanym swobodę skojarzeń i wyboru metafory, utrzymuje się projekcyjny charakter testu i ogranicza ingerencję badacza oraz uproszczenia, jakie mogłyby z tego wynikać. Pozwala to na dotarcie do odczuć, założeń i poglądów ukrywanych i w dużym stopniu nieuświadomionych. Metafora pokazuje funkcjonowanie poznawcze osoby badanej, uwzględniając jednocześnie aspekt emocjonalny zagadnień. W teście wykorzystano metaforę zwierzęcia. Metafora ta jest bliższa „przeciętnemu” człowiekowi, bardziej powszechna oraz inspirująca, przez co stosunkowo łatwo trafia do jego wyobraźni i daje się odnieść do rzeczywistości. Osoba badana, opisując sytuację metaforycznie, czuje się stosunkowo bezpieczna, prezentując nie wprost własną perspektywę. W sytuacji pytania zadanego bezpośrednio mogłaby ukrywać istotne szczegóły, zwłaszcza emocjonalne. W niniejszym opracowaniu zostaną przedstawione wyłącznie przykładowe odpowiedzi osób z poszczególnych grup badanych. Należy jednak odnieść się do podstawowego zarzutu wobec technik projekcyjnych, dotyczącego subiektywizmu interpretacji. W celu jego ograniczenia zebrane dane w sposób losowy można przekazać do oceny sędziom kompetentnym. Ustalają oni na podstawie odpowiedzi udzielonych w testach niedokończonych zdań i metafor, do której grupy należy osoba badana. W dalszej kolejności wskazania sędziów kompetentnych poddaje się analizie z wykorzystaniem współczynnika stopnia zgodności sędziów kompetentnych W-Kendalla (Brzeziński 1996: 500–505). Współczynnik ten w tym przypadku zostaje wykorzystany do określenia rzetelności zestawów kryteriów (wyrażonych przynależnością do grupy) ocen odpowiedzi udzielonych przez osoby badane. Bada on poziom zgodności sędziów co do kryteriów, jakimi posługiwali się przypisując osobę badaną do danej grupy (przedsiębiorcy lub administracja). Współczynnik ten przyjmuje wartości od 0 (brak zgodności) do +1 (całkowita zgodność). Istotność statystyczną uzyskanych współczynników W-Kendalla sprawdza się przy zastosowaniu testu Chi-kwadrat. Dzięki takiemu postępowaniu metodologicznemu ogranicza się subiektywizm interpretacji, co jest krytyczne w przypadku analizy jakościowej. 138 Problemy Zarządzania Młodzi w biznesie z perspektywy teorii rozwoju zawodowego. Wyniki badań własnych 4.2. Wyniki badań Z analizy danych z badań ilościowych testem t-Studenta ustalono istotne statystycznie różnice między grupami w zakresie oceny znaczenia posiadanego kapitału finansowego i znajomości rynku i marketingu. Planujący założenie własnej firmy przypisywali większe znaczenie tym czynnikom niż nieplanujący. Osoby nieplanujące większe znaczenie przypisywały czynnikowi „konieczność ciągłego uczenia się” niż osoby planujące. Wreszcie w prezentowanych badaniach stwierdzono istotną statystycznie różnicę między grupami pod względem tego, że nieplanujący opisywali siebie jako osoby bardziej „poświęcające się dla innych” niż planujący założenie firmy. Jak widać, grupy różnią się wyobrażeniem siebie samego w kontekście zawodowym, co może wpływać na rodzaj wybieranego zawodu. Natomiast obie grupy nie różniły się pod względem oceny najważniejszego i najmniej ważnego ich zdaniem czynnika. Największe znaczenie ich zdaniem ma „pomysł”. Natomiast najmniejsze znaczenie obie grupy przypisywały czynnikowi „zaufanie do ludzi”. W tym ostatnim przypadku należy zwrócić uwagę, że wyobrażenie o prowadzeniu własnego biznesu w obu grupach pod tym względem jest podobne, ale jednocześnie jest to niepokojące w kontekście znaczenia budowania sieci relacji społecznych jako jednego z ważniejszych aspektów prowadzenia biznesu. Świadczy to o pewnej nierealistyczności i nieadekwatności tych wyobrażeń. Tym bardziej, że badania M. Caliendo, F. Fossen i A. Kritikos (2011) udowadniają, że osoby wykazujące wysoki poziom zaufania do ludzi lepiej radzą sobie z ryzykiem, łatwiej zakładają firmy i rozwijają je. Jak widać, dzięki przeprowadzonym badaniom z perspektywy teorii rozwoju zawodowego można zidentyfikować pewne przekonania, które uniemożliwiają bądź utrudniają podjęcie decyzji lub efektywne prowadzenie firmy. Ich modyfikacja pomaga w dostosowaniu oddziaływań edukacyjnych. Szczególnie przydatne w tym kontekście wydają się informacje uzyskane z badań jakościowych. Przykładowe odpowiedzi przedstawione zostały w tabelach 1 i 2. W przypadku obu zastosowanych testów – niedokończonych zdań i metafor – odpowiedzi przedsiębiorców i pracowników administracji wyraźnie różnią się między sobą. W ich treściach można zauważyć, że przedsiębiorcy wskazują odmienne cechy jako kluczowe oraz inne reguły i zasady pracy w biznesie. Podobnie inaczej postrzegają siebie i swoje możliwości prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek. Na przykład źródłem najpoważniejszych zagrożeń w prowadzeniu firmy dla przedsiębiorców są oni sami – brak pomysłów, motywacji. Pracownicy administracji zaś wskazują otoczenie jako głównego „dostarczyciela” zagrożeń, czyli coś, co jest poza ich kontrolą. W dodatku przypisują oni szereg negatywnych cech przedsiębiorcom (lis), a siebie w tym kontekście opisują jako osoby lękliwe, skoncentrowane na ciężkiej, bieżącej pracy. Ten sposób percepcji sytuacji detervol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 139 Anna Pawłowska minuje to, jaką aktywność podejmuje jednostka i jak planuje określone działania, w tym przypadku związane z wyborem zawodu. Z uzyskanych danych w ramach badań jakościowych i ilościowych wynika, że osoby planujące i nieplanujące założenie własnej firmy różnią się treścią poznawczej mapy umysłowej odnośnie obrazu typowego przedsiębiorcy, siebie jako potencjalnego przedsiębiorcy oraz cech zawodu i reguł środowiska pracy przedsiębiorcy. Diagnozując treści zawodowej mapy poznawczej, można więc identyfikować bariery związane z podjęciem aktywności przedsiębiorczej. W dalszej zaś kolejności dopasowywać instrumenty jej wspierania, wychodzące poza sferę wyłącznie formalną. Bodźce projekcyjne Przedsiębiorcy Administracja Gdy chce się założyć firmę… trzeba mieć dobry pomysł, wiedzę, doświadczenie, być zaangażowanym, mieć swoje pasje Ludzie zakładają działalność gospodarczą, bo… (wersja dla administracji) Zakładam działalność gospodarczą, bo… moje cechy charakteru chcą być na swoim; wskazują iż byłoby to chcą zarabiać pieniądze najlepszym wyjściem (lubię wyzwania, jestem samodzielny); chcę decydować o swojej przyszłości i sukcesie firmy Warunkiem osiągnięcia sukcesu przez firmę jest… zainteresowanie klienta moimi usługami; duża ilość klientów ciężka praca; ciężka praca i szczęście Klient… to ktoś, kogo chcę ustawicznie diagnozować pod względem potrzeb nasz pan W prowadzeniu firmy należy obawiać się… nieuczciwości (problemy Konkurencji z egzekucją płatności) ze strony klienta Najpoważniejsze zagrożenie w prowadzeniu firmy to… wyczerpanie pomysłów; brak motywacji i błędy formalne trzeba być odważnym, przedsiębiorczym, mieć wizję jej otoczenie Moje najważniejsze cechy upór, wyobraźnia, pracowitość; pomagające mi w pracy wiara w sukces, zdecydowanie, zawodowej… otwartość, elastyczność, optymizm, umiejętność nawiązywania kontaktów i kierowania ludźmi to staranność i rzetelność; rzetelność, obowiązkowość W naszym kraju jest bardzo trudno prowadzić własny biznes… niesprzyjające przepisy prawne, brak pomocy ze strony administracji; ze względu na skomplikowane i często zmieniające się przepisy nie uważam tak; nie podzielam tego zdania; Tab. 1. Zestawienie wybranych odpowiedzi osób badanych w teście niedokończonych zdań. Źródło: opracowanie własne. 140 Problemy Zarządzania Młodzi w biznesie z perspektywy teorii rozwoju zawodowego. Wyniki badań własnych Bodźce projekcyjne Przedsiębiorcy Wybierz zwierzę, które symbolizuje przeciętnego przedsiębiorcę. Krótko uzasadnij swój wybór Tygrys – szybki (w reagowaniu na zmiany rynkowe), silny (aby nie poddawać się konkurencji) odważny (żeby nie bać się podejmować ryzyka) Kangur – szybko się przemieszcza i dość nietypowo na tle innych. Ma schowek, w którym trzyma swoje dziecko (pomysł, tajemnicę). Wiem, jak wygląda i gdzie żyje, ale owiany jest aurą tajemniczości czyli wzbudza ciekawość. Jego pomysł – dziecko dojrzewa, ma więc następców tej samej krwi Wybierz zwierzę, które symbolizuje ciebie jako przedsiębiorcę. Krótko uzasadnij swój wybór Pies – przyjazny, otwarty, zdolny do kooperacji, lojalne, chętne pomagać i tworzyć dobre relacje (które później procentują) Żółw – lubię to zwierzę, rzadko je karmiłem, czasem więc umiejętność przetrwania w ciężkich zewnętrznych warunkach, uparte dążenie do celu, choćby się oddalał, podejmowanie decyzji przemyślanych, nastawienie się na sukces w dłuższym czasie, ale pewniejszy, odporność na niepowodzenia losu – twardy pancerz Administracja Lis – sprytny, szybki, fałszywy Lis – musi być przebiegły, chytry, wytrzymały Zając – boi się podjąć ryzyko; Myszka – ciężko, pracuje, zbiera zapasy, wszędzie znajdzie coś dla siebie Tab. 2. Zestawienie wybranych odpowiedzi osób badanych w teście metafor. Źródło: opracowanie własne. 5. Zakończenie Przedstawione wyniki badań jakościowych i ilościowych potwierdzają, że osoby planujące założenie własnej firmy mają odmienne treści zawarte w ich zawodowych mapach poznawczych niż niebiorące pod uwagę pracy na własny rachunek. Stanowi to wskazówkę do wykorzystania teorii rozwoju zawodowego, odnoszących się do społecznego funkcjonowania poznawczego jednostek, w celu określania barier rozwoju przedsiębiorczości i poszukiwania sposobów ich pokonywania. Dzięki temu formy wsparcia tej sfery gospodarki będą efektywniej wykorzystane, gdyż lepiej będą odpowiadać na potrzeby beneficjentów, zwłaszcza będących u progu kariery zawodowej. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 141 Anna Pawłowska W artykule potwierdzono też, że badanie i uczenie przedsiębiorczości nie mogą koncentrować się wyłącznie na wiedzy formalnej. Wskazane jest też prowadzenie badań i analiz zarówno jakościowych, jak i ilościowych, gdyż daje to poznawczo szerszy obraz zjawiska, jakim jest przedsiębiorczość. Informacje o autorce Dr Anna Pawłowska – Katedra Teorii Organizacji, Zakład Socjologii Organizacji, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. E-mail: [email protected]. Bibliografia Bajcar, B., Borkowska, A., Czerw, A., Gąsiorowska, A. i C.S. Nosal 2006. Psychologia preferencji i zainteresowań zawodowych. Przegląd teorii i metod, Warszawa: Departament Rynku Pracy MPiPS. Caliendo, M., Fossen, F. i A. Kritikos 2011. Trust, positive reciprocity, and negative reciprocity. Do these traits impact entrepreneurial dynamics? Journal of Economic Psychology, January, s. 1–16. Fairlie, R.W. i W. Holleran 2011. Entrepreneurship training, risk aversion and other personality traits: evidence from a random experiment. Journal of Economic Psychology, February, s. 1–37. Hansemark, O.C. 2002. Reed for achievement, locus of control and the prediction of business start-ups: A longitudinal study. Journal of Economic Psychology, nr 24, s. 301–319. Koellinger, P., Minniti, M. i Ch. Schade 2007. “I think I can, I think I can”: Overconfidence and entrepreneurial behavior. Journal of Economic Psychology, nr 28, s. 502–527. Lent, R.W., Brown, S.D. i G. Hackett 1994. Toward a unifying social cognitive theory of career and academic interest, choice, and performance. Journal of Vocational Behavior, nr 1 (45), s. 79–122. Littunen, H. i E. Storhammar 2000. The indicators of locus of control in the small business context. Journal of Enterprising Culture, nr 4 (8), s. 343–360. Maison, D. 2001. Zogniskowane wywiady grupowe: jakościowa metoda badań marketingowych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Morgan, G. 1997. Obrazy organizacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Obschonka, M., Silbereisen, R.K. i E. Schmidt-Rodermund 2010. Entrepreneurial intention as developmental outcome. Journal of Vocational Behavior, nr 77, s. 63–72. Pawłowska, A. 2006. Badanie relacji społecznych w organizacji z wykorzystaniem metod projekcyjnych. Studia i materiały, nr 1 (3), Warszawa: Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, s. 7–17. Schmitt-Rodermund, E. 2004. Pathways to successful entrepreneurship: Parenting, personality, entrepreneurial competence, and interests. Journal of Vocational Behavior, nr 65, s. 498−518. Schmitt-Rodermund, E. 2007. The long way to entrepreneurship: Personality, parenting, early interests, and competencies as precursors for entrepreneurial activity among the ‘Termites’, w: R.K. Silbereisen i R.M. Lerner (red.) Approaches to positive youth development, s. 205−224. London: Sage. Tyszka, T. 1997. Psychologia zachowań ekonomicznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. 142 Problemy Zarządzania Młodzi w biznesie z perspektywy teorii rozwoju zawodowego. Wyniki badań własnych Wesołowska, E. 2001. Adaptacja do zmian w okresie transformacji własnościowej. Psychologiczny punkt widzenia, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Wong, W., Hong-Man, Ch. i P.K. Venuvinod 2005. Individual entrepreneurial characteristics and entrepreneurial success potential. International Journal of Innovation and Technology Management, nr 3 (2), s. 277–292. Zaleśkiewicz, T. 2004. Przedsiębiorczość i podejmowanie ryzyka, w: T. Tyszka (red.) Psychologia ekonomiczna, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 143 Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 144 – 160 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.9 Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich uczelni wyższych – wyniki badań Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska Celem artykułu jest analiza i ocena postaw oraz zachowań przedsiębiorczych studentów studiów dziennych sześciu wrocławskich uczelni wyższych. Artykuł ma charakter empiryczny, zawarta w nim analiza dotyczy materiału zgromadzonego podczas badań ankietowych na grupie losowo dobranych studentów. Przeprowadzone badania miały na celu ustalić czynniki warunkujące przedsiębiorczość studentów studiów dziennych. Ponadto uwaga autorek skupia się na ocenie klimatu wobec przedsiębiorczości. Autorki próbują wysunąć wnioski, jak studenci studiów dziennych postrzegają system edukacji w odniesieniu do kreowania postaw przedsiębiorczych oraz jak oceniają swoje szanse jako młodych przedsiębiorców na rynku pracy. W końcowej części artykułu autorki umieszczają odniesienie do wyników badań przeprowadzonych na ten sam temat w roku 2010. 1. Wprowadzenie Liczba definicji przedsiębiorczości, które można znaleźć w literaturze przedmiotu, jest duża. Jedną z głównych przyczyn rozbieżności jest odmienność dyscyplin naukowych zajmujących się tym zagadnieniem. W praktyce może to oznaczać, że psychologia zaakcentuje wątki motywacyjne czy osobowościowe podejmujących inicjatywy gospodarcze, a nauka o przedsiębiorstwie szczególny nacisk położy na aspekt efektywności (Lech 2010). Pierwsze sformułowania dotyczące przedsiębiorczości są wyprowadzane z funkcji realizowanych przez przedsiębiorcę. Za twórcę podwalin rozwoju wiedzy o przedsiębiorczości uznaje się J. Schumpetera, który – powołując się na J.B. Saya – stwierdził, że funkcją przedsiębiorcy jest kombinowanie czynników produkcji (Lichtarski 2007: 59). Przedsiębiorczość jest rozumiana nie tylko jako pewien potencjał wewnętrzny, lecz także, bardziej jednoznacznie, jako zakładanie i prowadzenie działalności gospodarczej. Zakres rozumienia pojęcia przedsiębiorczość może być różny, np. (Safin 2010: 4): – aktywność, zaradność, rzutkość, życiowy spryt i dynamizm – ujęcie szerokie; – uczestniczenie w procesie tworzenia prywatnych przedsięwzięć biznesowych; 144 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich uczelni wyższych – wyniki badań – zbiór cech zawierający w sobie gotowość i zdolność do podejmowania i rozwiązywania problemów – ujęcie atrybutowe; – prowadzenie własnej działalności gospodarczej – ujęcie wąskie. Niezależnie od przyjętego punktu widzenia, uwagę zwraca fakt, że w ostatnich latach przedsiębiorczości przypisuje się bardzo dużą rolę w rozwoju gospodarki czy w odniesieniu do łagodzenia zjawiska bezrobocia. 2. Charakterystyka przeprowadzonych badań Na przełomie marca i kwietnia 2011 r. na grupie losowo dobranych studentów studiów dziennych sześciu wrocławskich uczelni wyższych (Politechniki Wrocławskiej, Uniwersytetu Ekonomicznego, Uniwersytetu Wrocławskiego, Akademii Wychowania Fizycznego, Wyższej Szkoły Bankowej i Dolnośląskiej Szkoły Wyższej) przeprowadzone zostały badania, które miały na celu ustalić czynniki warunkujące przedsiębiorczość studentów. Metodą badań empirycznych poszukiwano odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki wpływają na postawy przedsiębiorcze wśród studiujących młodych ludzi we Wrocławiu. Kwestionariusz, którym posługiwały się badaczki, został opracowany w ramach Międzynarodowych Badań Studentów Studiów Dziennych – SES 2006. Inicjatorem projektu był Zespół Naukowo-Badawczy „Przedsiębiorczość” składający się z pracowników naukowych Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, którego koordynatorem był dr Tomasz Bernet. Za zgodą autorów kwestionariusz ankiety pozyskany został z ogólnie dostępnej strony internetowej. Wspomniany kwestionariusz ankiety składał się z pięciu części: metryczka studenta, postawy wobec przedsiębiorczości, zachowania przedsiębiorcze, ocena rynku pracy i klimatu wobec przedsiębiorczości, ocena systemu edukacji w odniesieniu do kreowania postaw przedsiębiorczych. Zadawane pytania miały charakter zamknięty z możliwością wyboru więcej niż jednej odpowiedzi. Nie było możliwości formułowania własnych odpowiedzi. W sumie badaniom poddanych zostało 600 studentów. Przebadana populacja składała się w 60% z kobiet i w 40% z mężczyzn. Wśród badanych znaleźli się studenci pierwszego stopnia edukacji o charakterze licencjackim, przede wszystkim trzeciego roku, oraz studenci pięcioletnich studiów magisterskich – czwartego i przede wszystkim piątego roku. Badani studenci reprezentowali zarówno kierunki ekonomiczne, jak i inne: techniczne, humanistyczne, sportowe. 3. Politechnika Wrocławska – wyniki badań Podczas przeprowadzonych badań empirycznych studenci Politechniki Wrocławskiej zostali podzieleni na dwie grupy: studenci kierunku zarządzavol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 145 Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska nie (50 osób) oraz pozostali, będący na kierunkach nieekonomicznych, których studia mają charakter inżynierski (50 osób). W pierwszej kolejności uwaga zostanie skoncentrowana na drugiej grupie studentów, wśród których znalazło się 30 mężczyzn i 20 kobiet. W tej populacji do całkowitej niezależności finansowej przyznało się 7 osób (3 kobiety i 4 mężczyźni). Większość badanych osób (26 osób) jest na pełnym utrzymaniu rodziców. Siedemnaście osób wskazuje na częściową zależność od rodziców. Na pytanie, czy studenci uważają siebie za osoby przedsiębiorcze, większość zaznacza, że „tak”, z tym że o takim rozkładzie odpowiedzi decydują w znaczącym stopniu głosy kobiet, wśród tej płci tylko 5 studentek nie uważa siebie za osoby przedsiębiorcze, wśród mężczyzn głosy rozkładają się po równo. Mimo powyższych deklaracji, do podejmowania pracy podczas studiów nie przyznaje się tak dużo kobiet, chociaż w porównaniu z mężczyznami jest to i tak większa liczba. Na 30 studentów połowa nie miała kontaktu z pracą zarobkową. Zdaniem studentów osobę przedsiębiorczą charakteryzują przede wszystkim: umiejętność przewidywania i kalkulacji ryzyka oraz adaptacja do zmieniających się warunków. W dalszej kolejności studenci wskazywali na: chęć do szukania nowych rozwiązań, pracowitość, komunikatywność oraz przebojowość i kreatywność. Tylko 2 osoby na 50 poddanych badaniom wśród cech osób przedsiębiorczych widziało praktyczne wykształcenie. Jeśli chodzi o pomysł na założenie własnej działalności, można stwierdzić, że nieznacznie ponad połowa studentów nie ma takiej koncepcji. Podobnie jak wcześniej w grupie kobiet, widać wyraźną różnicę w tym obszarze, bowiem większość studentek taką wizję posiada. Wśród wszystkich studentów mających pomysł na otwarcie swojej działalności gospodarczej panuje przekonanie, że założenie własnego przedsiębiorstwa daje „szansę zarobienia większych pieniędzy niż praca w innym przedsiębiorstwie”. Ten pogląd dominuje również w grupie studentów, którzy nie mają pomysłu na samodzielną działalność. Spośród wszystkich badanych studentów tylko 4 osoby są innego zdania. Wśród studentów mających pomysł na prowadzenie działalności gospodarczej zdecydowana większość nie zna wszystkich formalności związanych z zakładaniem własnego przedsiębiorstwa. Zdecydowanie lepiej przedstawia się wiedza w odniesieniu do wymaganych środków finansowych, które potrzebne są do uruchomienia własnej działalności. Prawie wszyscy badani przyznają się do tego, że takich środków nie posiadają, ale wiedzą, w jaki sposób można je pozyskać. Poddani badaniom młodzi ludzie szansę na pozyskanie kapitału potrzebnego na rozpoczęcie działalności gospodarczej widzą głównie w funduszach unijnych. Małą rolę przypisują kredytom bankowym czy pomocy ze strony rodziny lub znajomych. Zdecydowana większość mających pomysł na własną działalność (a wśród kobiet wszystkie) twierdzi, że wie, w jaki sposób funkcjonuje rynek, na którym ma być prowadzona działalność gospodarcza. W tej grupie studentów większego wpływu na chęć prowadzenia własnej działalności nie 146 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich uczelni wyższych – wyniki badań miał fakt, czy rodzice kiedykolwiek prowadzili lub czy prowadzą własną działalność. Swoje przedsiębiorstwa studenci planują zakładać za kilka lat, po uzyskaniu określonej pozycji zawodowej i większego doświadczenia. Tylko 3 studenci na 50 badanych przyznaje się do prowadzenia własnej działalności. Mimo że studenci posiadają pomysł na własną działalność, jednakże po zakończeniu studiów taka sama liczba osób młodych chce założyć własne przedsiębiorstwo, głównie w sektorze usług, jak również taka sama liczba młodych ludzi planuje zatrudnienie w przedsiębiorstwie prywatnym. Zdecydowanie mężczyźni mocniej oscylują wokół zakładania własnych przedsiębiorstw. W podsumowaniu całościowym więcej niż połowa badanych planuje zatrudnienie w prywatnych przedsiębiorstwach. O takich planach w pierwszej kolejności decydują wyższe zarobki, następnie pewność zatrudnienia i płacy, na trzecim miejscu studenci podawali możliwość samorealizacji i satysfakcji z wykonywanej pracy. W dalszej kolejności wskazywano na możliwości podnoszenia swoich kwalifikacji i wyższy prestiż miejsca pracy. Przyszli inżynierowie bardzo optymistycznie oceniają swoje możliwości znalezienia pracy po skończeniu studiów, 42 osoby na 50 jest zdania, że ukończenie studiów na wybranym kierunku daje szansę znalezienia pracy. Więcej niż połowa ankietowanych twierdzi, że sytuacja na krajowym rynku pracy nie zachęca do podejmowania działalności gospodarczej. Za największe przeszkody w prowadzeniu działalności gospodarczej studenci uznają: wysokie podatki, dużą konkurencję oraz biurokratyczne przepisy dotyczące prowadzenia działalności. Ponadto studenci negatywnie oceniają związek systemu edukacji z kreowaniem postaw przedsiębiorczych wśród młodzieży i studentów. Umiejętności, jakie nabywają przyszli inżynierowie, w ocenie studentów w niewielkim stopniu przydadzą się w prowadzeniu własnej działalności – tak odpowiedziała połowa spośród badanych. Największy niedosyt wiedzy z zakresu przedsiębiorczości przyszli inżynierowie sygnalizują w obszarze samych zasad prowadzenia działalności gospodarczej oraz w tematyce prowadzenia analiz rynkowych. Bardzo mocno wskazują na potrzebę wprowadzenia przedmiotów przygotowujących do założenia własnego przedsiębiorstwa (35 badanych osób). Wśród studentów Politechniki Wrocławskiej o kierunku zarządzanie znalazły się 32 kobiety i 18 mężczyzn. Były to osoby znajdujące się albo na trzecim roku studiów licencjackich, albo na piątym roku studiów magisterskich. W tej grupie badanych tylko 8 osób, po równo 4 kobiety i 4 mężczyzn, nie uważa siebie za osobę przedsiębiorczą. Prawie taka sama liczba badanych młodych osób jest całkowicie zależna finansowo od swoich rodziców, jak i deklaruje częściową zależność, tylko jeden mężczyzna przedstawił siebie jako osobę całkowicie niezależną finansowo. Około 2/3 badanych studentów podczas studiów podejmowało pracę zarobkową, ale w niewielkim stopniu na własny rachunek. Studenci ci pracowali zarówno podczas vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 147 Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska trwania roku akademickiego, jak i w czasie wakacji, głównie w sektorze usług. Studenci zarządzania najczęściej postrzegają siebie jako stojących twardo na ziemi, w minimalnej części (4 mężczyzn) określają siebie jako ryzykantów. Jeśli chodzi o pomysł na własną działalność, to 31 osób na 50 badanych twierdzi, że taki posiada. Ponadto wśród badanych panuje przekonanie, że założenie własnego przedsiębiorstwa daje szansę zarobienia większych pieniędzy niż praca w innej firmie. Zdaniem badanych studentów w najlepszy sposób osobę przedsiębiorczą opisują następujące cechy: umiejętność adaptacji do zmieniających się warunków, umiejętność przewidywania i kalkulacji ryzyka oraz przebojowość i kreatywność. Zdecydowana większość badanej populacji (41 na 50 osób) zgadza się z twierdzeniem, że założenie własnej firmy daje szansę zarobienia większych pieniędzy niż inny rodzaj zatrudnienia. Wśród studentów, którzy mają pomysł na własną działalność, połowa twierdzi, że zna wszelkie formalności związane z założeniem własnej firmy. Większość z tych osób twierdzi, że zdaje sobie sprawę, jakimi środkami finansowymi musi dysponować, aby uruchomić własną działalność, i wie w jaki sposób zdobyć te środki. Młodzi ludzie stawiają przede wszystkim na pozyskanie środków finansowych z funduszy unijnych, niemałą rolę odegrać tu mają własne oszczędności i kredyty bankowe. Większość studentów mająca pomysł na swoją działalność wyraża pogląd, że wie, jak funkcjonuje rynek, na którym chce prowadzić swoją działalność. To, co charakterystyczne i różniące studentów kierunku zarządzanie od studentów kierunków technicznych, to fakt, że prawie tyle samo studentów po ukończeniu studiów docelowo zamierza otworzyć własną działalność, co zatrudnić się w spółce prywatnej. O takim rozkładzie wyboru decydują przede wszystkim: możliwość samorealizacji i satysfakcji z wykonywanej pracy, nienormowany czas pracy, wysokie zarobki oraz możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji. Studentki nastawiają się przede wszystkim na działalność w sektorze usług, natomiast w grupie mężczyzn plany w obszarze usług dzielą się z sektorem finansowym. Trzy osoby spośród badanych prowadzi własną działalność, większość jednak podjęcie działalności na własną rękę odkłada na za kilka lat, po uzyskaniu określonej pozycji zawodowej i doświadczenia. Wśród badanych kobiet można jednakże zaobserwować większą chęć do założenia własnego przedsiębiorstwa zaraz po zakończeniu studiów. Największe przeszkody w prowadzeniu działalności gospodarczej badani studenci widzą w biurokratycznych przepisach dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej i wysokich podatkach. Do prowadzenia własnej działalności nie zachęca też duża konkurencja na rynku, trudności ze zdobyciem kapitału oraz trudności w znalezieniu odpowiedniej niszy rynkowej. W ocenie badanych studentów działania samorządów, państwa i innych instytucji nie sprzyjają rozwojowi przedsiębiorczości – takich odpowiedzi udzieliło 2/3 badanych. 148 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich uczelni wyższych – wyniki badań Jeśli chodzi o pytanie o to, czy sytuacja na rynku pracy zachęca do podejmowania działalności gospodarczej, prawie tyle samo badanych studentów odpowiedziało twierdząco, jak i przecząco. Zdecydowana większość badanych młodych ludzi z kierunku zarządzania Politechniki Wrocławskiej jest zdania, że ukończenie studiów na wybranym kierunku daje szansę znalezienia pracy (twierdząco odpowiedziało 37 na 50 osób). Połowa z badanych osób stoi na stanowisku, że umiejętności nabywane na studiach w niewielkim stopniu są przydatne w prowadzeniu własnej działalności. Jeśli chodzi o zakres wiedzy z zakresu przedsiębiorczości, na pierwszym miejscu studenci kierunku zarządzania, podobnie jak przyszli inżynierowie, wskazują na niedobór w zakresie znajomości przeprowadzania analiz rynkowych, na drugim miejscu znajdują się potrzeby szczegółowego doinformowania o możliwościach wsparcia finansowego. Zdaniem respondentów, aby lepiej przygotować studentów do podjęcia własnej działalności, uczelnia powinna w równych proporcjach: zapewnić więcej praktyk, organizować szkolenia dokształcające, wprowadzić przedmioty przygotowujące do założenia własnego przedsiębiorstwa. Żadna z badanych osób nie zaznaczyła, że uczelnia nie musi podejmować żadnych dodatkowych działań. 4. Uniwersytet Wrocławski – wyniki badań Wśród badanych Uniwersytetu Wrocławskiego znalazło się 75 studentek i 25 studentów. Wszyscy reprezentowali nieekonomiczne kierunki studiów i znajdowali się na końcowym etapie studiów licencjackich lub pięcioletnich magisterskich. Większość badanych – 62 osoby – postrzega siebie jako osobę przedsiębiorczą. Koresponduje to z częściową niezależnością finansową młodych ludzi – na taką wskazało 60 spośród 100 badanych; 14 osób, w tym 10 kobiet, wskazywało na całkowitą niezależność od rodziców. Prawie 80 spośród badanych osób podczas studiów podejmowała pracę zarobkową zarówno na własny rachunek, jak i w firmie; 26 osób nie podjęło takiej inicjatywy. Charakterystyczne w tej grupie osób jest bardzo duża liczba osób pracujących poprzez samozatrudnienie – 34 osoby. Młodzi ludzie pracują zarówno podczas trwania roku akademickiego, jak i w czasie wakacji, w zdecydowanej większości w sektorze usług. Większego wpływu na fakt podejmowania własnej inicjatywy zarobkowej nie ma to, czy rodzice studentów prowadzili, prowadzą czy też nigdy nie mieli do czynienia z pracą na własny rachunek, bowiem 51 osób twierdzi, że żaden z rodziców nigdy nie prowadził przedsiębiorstwa, 26 osób, że w przeszłości prowadzili, a 23 osoby, że prowadzą obecnie działalność gospodarczą. Zdaniem badanych osobę przedsiębiorczą cechuje: na pierwszym miejscu umiejętność przewidywania i kalkulacji ryzyka, następnie przebojowość i kreatywność, adaptacja do zmieniających się warunków, pracowitość, gotowość do ponoszenia odpowiedzialności i chęć do szukania nowych możliwości. Na ostatnim miejscu wymieniona została intuicja. 55 badanych twiervol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 149 Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska dzi, że ma pomysł na założenie własnego przedsiębiorstwa, o 10 mniej, że nie ma. Mocno przeważająca część badanych osób (80) zgadza się ze stwierdzeniem, że założenie własnego przedsiębiorstwa daje szansę zarobienia większych pieniędzy niż praca w innej formie. Jednakże tylko 10 osób przyznaje się do tego, że zna wszystkie niezbędne formalności związane z założeniem własnej działalności. Trochę lepiej sytuacja wygląda w odniesieniu do wiedzy o środkach finansowych potrzebnych na rozpoczęcie działalności finansowej; 25 osób deklaruje, że takie rozeznanie posiada, 41 osób, że nie. Prawie tyle samo badanych osób wie, jak i nie wie, jak pozyskać kapitał początkowy na rozpoczęcie swojej działalności. Zdecydowanie młodzi ludzie stawiają na pozyskanie środków finansowych z funduszy unijnych – 45 wskazań, w drugiej kolejności myślą o własnych oszczędnościach i systemie bankowym. Większość, z tych osób, które mają pomysł na własne przedsiębiorstwo (38 wskazań), wyraża opinię, że wie, jak funkcjonuje rynek, na którym chce prowadzić swoją działalność, 17 osób takiej pewności nie ma. Jak zatem wyglądają plany zawodowe badanych studentów? Wybrany kierunek studiów zdaniem większości studentów daje możliwości znalezienia pracy, odpowiedziało tak 60 badanych osób. Połowa respondentów po ukończeniu studiów docelowo zamierza zatrudnić się w firmie prywatnej, ¼ badanych osób wskazuje na plany otwarcia własnej działalności. O takich wyborach zadecydowały: możliwości samorealizacji i poczucia satysfakcji z pracy, na drugim miejscu pewność zatrudnienia i płacy i na trzecim miejscu wysokość zarobków. Żadna z badanych osób nie wskazała na fakt posiadania własnego przedsiębiorstwa. Na 41 osób, które chcą założyć własną działalność, 25 chce to uczynić za kilka lat, po uzyskaniu określonej pozycji zawodowej i doświadczenia, a 16 zaraz po zakończeniu studiów. Największe przeszkody w prowadzeniu działalności gospodarczej na własną rękę młodzi ludzie widzą w: biurokratycznych przepisach dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej, dużej konkurencji na rynku, trudnościach ze zdobyciem potrzebnego kapitału. W opinii większości badanych (72 na 100 badanych) działania państwa, samorządów i innych instytucji nie sprzyjają rozwojowi przedsiębiorczości, a sytuacja na rynku pracy raczej nie zachęca do podejmowania działalności gospodarczej. Tak stwierdziło 59 badanych osób. Ponadto ¾ respondentów przeprowadzanej ankiety twierdzi, że system edukacji nie wpływa pozytywnie na kreowanie postaw przedsiębiorczych ani młodzieży, ani studentów. Studentom Uniwersytetu Wrocławskiego brakuje wiedzy z zakresu przedsiębiorczości, głównie na temat procedur zakładania własnej działalności oraz zasad prowadzenia działalności gospodarczej. Ich zdaniem uczelnia, aby lepiej przygotować studentów do podjęcia własnej działalności, powinna podjąć następujące działania: przede wszystkim zapewnić więcej praktyk, organizować szkolenia dokształcające i wprowadzić przedmioty przygotowujące do założenia własnej działalności. 150 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich uczelni wyższych – wyniki badań 5. Wyższa Szkoła Bankowa – wyniki badań Wśród studentów Wyższej Szkoły Bankowej, która ma profil ekonomiczny, znalazło się 59 kobiet i 41 mężczyzn. Wszyscy badani to studenci ostatniego roku studiów licencjackich. Większość badanych studentów (68 osób) uważa siebie za osobę przedsiębiorczą, połowa deklaruje częściową zależność finansową od rodziców, 8 osób uznaje siebie za całkowicie niezależnych finansowo. Badani studenci Wyższej Szkoły Bankowej podejmują pracę zarobkową zarówno na własny rachunek, jak i w innych przedsiębiorstwach. Czynią to zarówno podczas trwania roku akademickiego, jak i w czasie wakacji; pracują głównie w sektorze usług. Ich zdaniem osobę przedsiębiorczą cechują: umiejętność przewidywania i kalkulacji ryzyka, sumienność, dokładność i staranność oraz pracowitość. Najmniejsze znaczenie przypisywane jest praktycznemu wykształceniu. Zdecydowana większość badanych zgadza się ze stwierdzeniem, że „założenie własnego przedsiębiorstwa daje szansę zarobienia większych pieniędzy niż praca w innym przedsiębiorstwie”. Tyle samo badanych osób ma pomysł na własną działalność, co tego pomysłu nie ma. Spośród tych, którzy mają pomysł na własną działalność, większość nie zna niezbędnych formalności związanych z założeniem własnego przedsiębiorstwa oraz większość nie wie, jakimi środkami finansowymi musi dysponować, aby uruchomić własną działalność. Jeśli chodzi o źródła pozyskania potrzebnego na uruchomienie działalności kapitału finansowego, badani młodzi ludzi stawiają przede wszystkim na środki z funduszy unijnych, w dużo mniejszym stopniu na kredyty bankowe czy inne możliwości. Większość badanych studentów deklaruje, że zna rynek, na którym chce rozpocząć swoją działalność gospodarczą. Trochę ponad połowa badanych po ukończeniu studiów planuje zatrudnienie w prywatnych przedsiębiorstwach, 27 osób myśli o własnym przedsięwzięciu. O takich wyborach zadecydowały: pewność zatrudnienia i płacy oraz wysokość zarobków. Badani studenci w ¾ twierdzi, że ukończenie studiów w wybranym kierunku daje szansę znalezienia pracy. Spośród chcących pracować na własny rachunek tyle samo osób deklaruje rozpocząć działalność tuż po skończeniu studiów, jak i za kilka lat, po nabyciu większego doświadczenia. Żadna z badanych osób nie prowadzi działalności gospodarczej. Największych przeszkód w prowadzeniu własnej działalności młodzi ludzie upatrują przede wszystkim w trudnościach w pozyskaniu potrzebnego kapitału, dużej konkurencji na rynku oraz w wysokich podatkach. Zdaniem badanych studentów sytuacja na rynku pracy nie zachęca do podejmowania działalności gospodarczej – takiej odpowiedzi udzieliło 59 osób. Również działania państwa, samorządów i innych instytucji w opinii badanych nie sprzyjają rozwojowi przedsiębiorczości – takiej odpowiedzi udzieliło 61 osób. Jeśli chodzi natomiast o ocenę systemu edukacji z perspektywy pozytywnego oddziaływania na postawy przedsiębiorcze młodzieży i studentów, vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 151 Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska to zaobserwować można dość proporcjonalny podział opinii. Tyle samo studentów na zadane w tym obszarze pytanie odpowiedziało „tak” i „nie”, chociaż w gronie studentek więcej było opinii negatywnych, a w gronie mężczyzn więcej pozytywnych. W ocenie badanych studentów umiejętności, które nabywają na studiach, w niewielkim stopniu przydadzą się w prowadzeniu własnej działalności – takich odpowiedzi udzieliła połowa młodych ludzi. Badani wskazują, że w obszarze przedsiębiorczości najbardziej przydatna byłaby dla nich wiedza w zakresie procedur zakładania własnego przedsiębiorstwa, zasad prowadzenia działalności gospodarczej oraz sposobów finansowania działalności. Odpowiadając na pytanie, jakie działania powinna podjąć uczelnia, aby lepiej przygotować studentów do podjęcia własnej działalności gospodarczej, studenci Wyższej Szkoły Bankowej wskazują na wprowadzenie przedmiotów przygotowujących do założenia własnej działalności, organizowanie szkoleń dokształcających. Mocno sygnalizowana była też potrzeba zapewnienia większej ilości praktyk. 6. Uniwersytet Ekonomiczny – wyniki badań Przebadana populacja studentów składała się z 52 kobiet i 48 mężczyzn. Większość studentów objętych badaniem znajdowała się w środku edukacji akademickiej, były to studia magisterskie W tej grupie osób słowo „przedsiębiorczy” kojarzy się przede wszystkim z chęcią do szukania nowych rozwiązań, na drugim miejscu studenci wskazują adaptację do zmieniających się warunków oraz umiejętność przewidywania i kalkulacji ryzyka. Praktyczne wykształcenie i sumienność, dokładność oraz staranność nie kojarzą się studentom z osobami przedsiębiorczymi. Mówiąc o niezależności finansowej od rodziców, to 59 osób jest częściowo zależna od rodziców, 36 – całkowicie zależna, a zaledwie 5 osób to studenci całkowicie niezależni od rodziców. Na tym tle warto przyjrzeć się, jak wygląda podejmowanie pracy zarobkowej. Pracę podczas studiów podejmuje 77 osób, natomiast 23 osób nic nie robi w tym zakresie. Należy jednak zwrócić uwagę na rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy uważasz się za osobę przedsiębiorczą?” – 81 studentów stwierdziło, że tak, a zaledwie 19 osób nie przyznaje się do postaw przedsiębiorczych. Aktywni zarobkowo studenci pracę podejmują zarówno podczas roku akademickiego, jak i podczas wakacji. Spośród badanych studentów na 100 osób 36 deklaruje chęć otwarcia swojej firmy, 5 osób chce podjąć pracę w firmie państwowej, a 59 osób w firmie prywatnej. O wyborze pracy na własną rękę zadecydowały głównie samorealizacja i satysfakcja z pracy, następnie wysokie zarobki oraz możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji. Badana grupa studentów planuje podjąć działalność głównie w obszarze usług, 3 osoby już posiadają swoje firmy, 15 osób ma zamiar rozpocząć działalność tuż po zakończeniu studiów, a 18 osób decyzję tę odkłada na za kilka lat. Wszyscy w tej grupie uważają 152 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich uczelni wyższych – wyniki badań się za osoby przedsiębiorcze i podejmują prace zarobkowe zarówno podczas roku akademickiego, jak i podczas wakacji. Są to już dzisiaj osoby częściowo zależne finansowo od rodziców. Środki pieniężne na rozpoczęcie działalności planują pozyskać głównie z funduszy europejskich oraz własnych oszczędności. Niemało osób wskazuje też na system bankowy. Podsumowując, można powiedzieć, że studenci Uniwersytetu Ekonomicznego w małym stopniu są zainteresowani zakładaniem własnej działalności, przyszłą pracę wiążą raczej z instytucjami prywatnymi. Przeszkód w prowadzeniu własnej działalności upatrują w biurokratycznych przepisach dotyczących prowadzenia działalności, wysokich podatkach, trudnościach znalezienia odpowiedniej niszy na rynku oraz w trudnościach ze zdobyciem kapitału. Na uwagę zasługuje podkreślenie, że 65 osób uważa, że umiejętności nabywane na studiach w niewielkim stopniu przydadzą się w prowadzeniu własnej działalności gospodarczej, a zaledwie 7 osób oceniło, że umiejętności te będę mogli wykorzystać przy prowadzeniu własnej firmy. Ocena ta wzbudza duże zaniepokojenie, gdyż badana populacja to studenci studiów dziennych Uniwersytetu Ekonomicznego, w dużej części kierunku zarządzanie. Natomiast studenci bardzo optymistycznie oceniają swoje szanse znalezienia pracy po zakończeniu studiów – 66 osób twierdzi, że ukończenie studiów na wybranym kierunku daje bardzo duże szanse znalezienia pracy. Kolejnym zagadnienie wartym podkreślenia są oczekiwania studentów UE wobec uczelni. Na miejscu pierwszym studenci wskazują na zapewnienie większej liczby praktyk i wprowadzenie przedmiotów przygotowujących do założenia własnej firmy. W małym stopniu badani wskazują na potrzebę organizowania spotkań z pracodawcami. W odpowiedzi na pytanie: „Jaka wiedza z zakresu przedsiębiorczości byłaby dla ciebie najbardziej przydatna?” studenci zaznaczyli możliwości wsparcia finansowego, zasady prowadzenia działalności gospodarczej, procedury zakładania własnej firmy, prowadzenie analiz rynku, natomiast na samym końcu pojawiła się umiejętność sporządzania biznesplanów. 7. Dolnośląska Szkoła Wyższa – wyniki badań W badaniu wzięły udział osoby z różnych wydziałów Dolnośląskiej Szkoły Wyższej. Większość studentów znajdowała się w środku edukacji akademickiej, z tym że były to jedynie studia licencjackie. Jeśli chodzi o płeć, to badaniem objętych było 70 pań oraz 30 panów. Słowo przedsiębiorczy kojarzy się tej grupie studentów przede wszystkim z umiejętnościami przewidywania i kalkulacji ryzyka, komunikatywnością i adaptacją do zmieniających się warunków. Praktyczne wykształcenie i intuicja nie kojarzy się studentom z osobami przedsiębiorczymi. Jeśli chodzi o niezależność finansową od rodziców, to wart odnotowania jest fakt, że nikt z badanej populacji nie vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 153 Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska wskazał odpowiedzi „całkowicie niezależny”. Pracę podczas studiów podejmuje 56 osób, a 44 osoby nic nie robią w tym zakresie. Natomiast na pytanie: „Czy uważasz się za osobę przedsiębiorczą?” 66 osób twierdzi, że tak, 34 osoby nie przyznaje się do postaw przedsiębiorczych. Aktywni zarobkowo studenci pracę podejmują zarówno podczas roku akademickiego, jak i podczas wakacji. Spośród badanych studentów na 100 osób 24 deklaruje chęć otwarcia swojej firmy, 28 osób chce podjąć pracę w firmie państwowej, a 48 osób w firmie prywatnej. O wyborze pracy na własną rękę zadecydowały głównie możliwość samorealizacji i satysfakcja z pracy, pewność zatrudnienia i płacy, możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji oraz wyższe zarobki. Prezentowani studenci planują podjąć działalność głównie w obszarze usług, żadna osoba nie posiada swojej firmy, 4 osoby mają zamiar rozpocząć działalność tuż po zakończeniu studiów, a 20 osób decyzję tę odkłada na za kilka lat. Wszyscy w tej grupie uważają się za osoby przedsiębiorcze i podejmują prace zarobkowe zarówno podczas roku akademickiego, jak i podczas wakacji. Środki pieniężne na rozpoczęcie działalności planują pozyskać głównie z funduszy europejskich oraz systemu bankowego. Duża liczba osób objętych badaniem wskazuje także na pomoc rodziny/znajomych. Podsumowując, można powiedzieć, że studenci Dolnośląskiej Szkoły Wyższej są zainteresowani przede wszystkim podjęciem pracy w instytucjach prywatnych (48 wskazań) oraz w instytucjach państwowych (28 wskazań). Zakładaniem własnej działalności zainteresowane są zaledwie 24 osoby objęte badaniem. Przeszkód w prowadzeniu własnej działalności upatrują w wysokich podatkach, biurokratycznych przepisach dotyczących prowadzenia działalności oraz dużej konkurencyjności. Ich zdaniem działania samorządów, państwa i innych instytucji nie sprzyjają rozwoju przedsiębiorczości, a do sytuacji na rynku pracy podchodzą zarówno pesymistycznie (48 wskazań), jak i optymistycznie (52 wskazań). Równie krytycznie oceniany jest system edukacji; 64 na 100 osób twierdzi, że system edukacji nie wpływa pozytywnie na kreowanie postaw przedsiębiorczych wśród młodych ludzi. Studenci studiów dziennych Dolnośląskiej Szkoły Wyższej raczej pesymistycznie oceniają swoje szanse znalezienia pracy po zakończeniu studiów (44 osób twierdzi, że ukończenie studiów na wybranym kierunku daje szanse znalezienia pracy). Na pytanie, czy umiejętności nabywane na studiach przydadzą się w prowadzeniu własnej działalności gospodarczej, 40 osób odpowiedziało, że w niewielkim stopniu. Jeżeli chodzi o oczekiwania studentów wobec uczelni z punktu widzenia przedsięwzięć lepiej przygotowujących do podjęcia własnej działalności gospodarczej, na pierwszym miejscu wskazywane było wprowadzenie przedmiotów przygotowujących do założenia własnej firmy, następnie akcentowana była potrzeba organizacji spotkań z pracodawcami oraz organizacja szkoleń dokształcających. W odpowiedzi na pytanie: „Jaka wiedza z zakresu przedsiębiorczości byłaby dla ciebie najbardziej przydatna?” studenci zaznaczyli: procedury 154 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich uczelni wyższych – wyniki badań zakładania własnej firmy, prowadzenie analizy rynku oraz zasady prowadzenia działalności gospodarczej. 8. Akademia Wychowania Fizycznego – wyniki badań Większość badanych studentów z tej uczelni to również osoby w połowie drogi edukacji wyższej. W grupie tej przeważają kobiety – na 100 osób 48 to mężczyźni. Znaczna część spośród badanych to osoby częściowo lub zupełnie zależne finansowo od rodziców. Na zupełną niezależność wskazuje 12 na 100 badanych osób. Dla przyszłych absolwentów AWF osoba przedsiębiorcza to ktoś, kto przede wszystkim umiejętnie przewiduje i kalkuluje ryzyko, adaptuje się do zmieniających warunków, jest przebojowy i kreatywny oraz wykazuje chęć do szukania nowych rozwiązań. 74 osoby uważają się za przedsiębiorcze, 56 osób już dzisiaj podejmuje pracę zarobkową, głównie w różnego rodzaju firmach i większego znaczenia nie odgrywa tutaj fakt, czy to jest podczas trwania roku akademickiego, czy w czasie wakacji. Jeśli chodzi o plany zatrudnieniowe, to najwięcej z tej grupy chce podjąć pracę w firmie prywatnej (60 wskazań), otworzyć własną działalność głównie w sektorze usług chcą 32 osoby, a 8 osób myśli o zatrudnieniu w instytucji państwowej. Wśród tych, którzy wybrali własną firmę, o wyborze zadecydowała przede wszystkim samorealizacja i satysfakcja z pracy, wyższe zarobki, możliwość podnoszenia swoich kwalifikacji, a daleko za nimi uplasowały się pewność zatrudnienia i płacy. Żaden z badanych studentów nie prowadzi własnej firmy. W zdecydowanej liczbie plany te studenci chcą wprowadzić w życie tuż po zakończeniu studiów (20 osób); 12 osób zadeklarowało chęć otwarcia działalności za kilka lat, po uzyskaniu pozycji zawodowej i doświadczenia. Jeśli chodzi o rozeznanie, skąd miałyby pochodzić środki finansowe na rozpoczęcie działalności, to w przeciwieństwie do poprzednich obserwacji, dominują w tej grupie studentów oszczędności własne oraz pomoc rodziny i znajomych. W następnej kolejności pojawiły się fundusze unijne i, z dość dużym odstępem punktowym, pojawia się system bankowy. Studenci z tej grupy twierdzą, że znają specyfikę rynku, na którym chcą prowadzić swoją działalność. Jak analizowani studenci oceniają rynek pracy i klimat wobec przedsiębiorczości? Wśród największych przeszkód w prowadzeniu działalności gospodarczej wymieniają głównie biurokratyczne przepisy dotyczące prowadzenia działalności, wysokie podatki, dużą konkurencję oraz trudności ze zdobyciem kapitału. W tej grupie zdecydowanie negatywnie oceniane są działania samorządów, państwa i innych instytucji, które mają sprzyjać rozwojowi przedsiębiorczości. Zdaniem badanych studentów sytuacja na rynku pracy sprzyja podejmowaniu działalności gospodarczej. W odniesieniu do systemu edukacyjnego, zdaniem studentów AWF system edukacji nie wpływa pozytywnie na kreowanie postaw przedsiębiorczych vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 155 Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska młodych ludzi – odpowiedzi negatywnych udzieliło tu 80 badanych. Negatywnie oceniane są także szanse znalezienia pracy po zakończeniu studiów, 72 osoby twierdzą, że z tym będą mieć problem. W odniesieniu do umiejętności nabywanych na studiach i ich przydatności w prowadzeniu własnej działalności ocena ta też jest negatywna – 48 osób udzieliło odpowiedzi, że w niewielkim stopniu nabywana wiedza może być zdyskontowana przy zakładaniu własnej firmy. W opinii studentów uczelnia powinna podjąć działania w kierunku wprowadzenia przedmiotów przygotowujących do założenia własnej firmy, zapewnienia większej ilości praktyk oraz zwiększenia liczby organizowanych szkoleń dokształcających. Ponadto studenci sugerują, że najbardziej przydatna byłaby dla nich wiedza z zakresu zasad prowadzenia działalności gospodarczej, procedur zakładania własnej firmy oraz źródeł finansowania działalności. 9. Podsumowanie przeprowadzonych badań empirycznych Spośród wszystkich badanych studentów po skończeniu studiów 177 deklaruje chęć rozpoczęcia działalności gospodarczej – jest to 29,5% badanej populacji. Większość, bo 318 osób, planuje zatrudnienie w firmie prywatnej, 92 osoby swoje plany wiążą z pracą w firmie państwowej. Na tę decyzję największy wpływ miały: – możliwości samorealizacji i satysfakcja z pracy – 44,5% wskazań, – wyższe zarobki w porównaniu z inną formą zatrudnienia – 43% wskazań, – możliwości podnoszenia swoich kwalifikacji – 27,3% wskazań, – możliwości szybkiego awansu – 27,3% wskazań, – dobra atmosfera w miejscu pracy – 27,3% wskazań, – nienormowany czas pracy – 19,3% wskazań. Najbardziej przedsiębiorczy studenci swoje firmy chcą otwierać głównie w sektorze usług, co zgodne jest z obecną tendencją, jeśli chodzi o rozwój gospodarki w ogóle. Nieliczni myślą o pracy w przemyśle i w finansach. Niewiele spośród badanych ma już założone przedsiębiorstwa (11 na 600 badanych), najwięcej osób myśli o otwarciu firmy za parę lat, po nabyciu większych kwalifikacji i doświadczenia zawodowego (129 osób). Trochę mniej osób ma plany rozpocząć działalność gospodarczą od razu, po zakończeniu studiów (89 badanych). Prawie wszystkie badane osoby uważają się za osoby przedsiębiorcze. Większość badanych studentów (497 osób) zgadza się ze stwierdzeniem, że założenie własnej firmy i praca na własny rachunek daje szansę zarobienia większych pieniędzy niż praca w innej firmie. W badanej grupie studentów 248 studentów jest w pełni zależnych finansowo od rodziców, 303 osoby deklarują częściową zależność od rodziców, tylko 47 osób zalicza siebie do zupełnie niezależnych finansowo. Studenci niezależni, jak i częściowo zależni finansowo od rodziców podejmują pracę 156 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich uczelni wyższych – wyniki badań zarobkową na własny rachunek – 127 zakreśleń oraz w prywatnych przedsiębiorstwach – 279 zaznaczeń. Pracują zarówno w trakcie trwania roku akademickiego, jak i w czasie wakacji – 207 wskazań, tylko w czasie wakacji – 149 wskazań, tylko podczas roku akademickiego – 54. Ponadto należy podkreślić, że na przyjmowane postawy przedsiębiorcze większego wpływu nie miał rodzaj pracy wykonywanej przez rodziców badanych studentów. (W ankiecie pytano, czy rodzice prowadzili lub prowadzą obecnie działalność gospodarczą). Warte przedstawienia są też bariery, które zdaniem badanych studentów przeszkadzają w zakładaniu i prowadzeniu własnej działalności. Najczęściej wymieniane przeszkody to (studenci mogli zakreślić 3 odpowiedzi): – biurokratyczne przepisy dotyczące prowadzenia działalności – 53% wskazań, – duża konkurencja – 48% wskazań, – wysokie podatki – 46,3% wskazań, – trudności ze zdobyciem kapitału – 39,5% wskazań, – trudności w znalezieniu niszy rynkowej – 25,3% wskazań, – wysokie koszty pracy – 22,3% wskazań, – nieelastyczne prawo pracy – 13,8% wskazań, – często zmieniające się prawo – 13,5% wskazań, – ty sam – 8,3% wskazań, – niski prestiż zawodu przedsiębiorcy – 4,8% wskazań. W przeprowadzonym badaniu ankietowym studenci wskazywali również działania, jakie powinny podjąć uczelnie, aby lepiej przygotować swoich słuchaczy do podjęcia własnej działalności gospodarczej. Rozkład odpowiedzi na to pytanie przedstawiał się następująco (studenci mogli zakreślić 2 odpowiedzi): – wprowadzenie przedmiotów przygotowujących do założenia własnej firmy – 54% wskazań, – zapewnienie więcej praktyk – 51% wskazań, – organizowanie szkoleń dokształcających – 43% wskazań, – organizowanie spotkań z pracodawcami – 27% wskazań. Warto podkreślić, że wprowadzenie przedmiotów przygotowujących do założenia własnej firmy akcentowane było zarówno przez studentów studiów ekonomicznych, jak i nieekonomicznych. Z punktu widzenia zakładania własnych przedsiębiorstw studenci oczekują od uczelni wyższych nauczania przedmiotów ukierunkowanych na podniesienie poziomu ich wiedzy z zakresu prowadzenia własnej firmy oraz zapewnienia większej ilości praktyk. Wynika z tego, że studenci studiów dziennych wrocławskich wyższych uczelni czują niedosyt w obszarze oferowanych im zajęć i bloków tematycznych, które dotyczą bezpośrednio zakładania i funkcjonowania własnych firm. Z punktu widzenia przedsiębiorczości na uwagę zasługuje także pytanie dotyczące najbardziej przydatnej wiedzy z zakresu przedsiębiorczości. Stuvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 157 Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska denci mogli zaznaczyć maksymalnie 2 odpowiedzi. Rozkład odpowiedzi przedstawiał się następująco: – zasady prowadzenia działalności gospodarczej – 45% wskazań, – procedury zakładania własnej firmy – 44% wskazań, – możliwości wsparcia finansowego – 35% wskazań, – prowadzenie analiz rynku – 33% wskazań, – sporządzanie biznesplanu – 26% wskazań. Patrząc na powyższe wyniki, można zauważyć, że studenci oczekują od swoich uczelni wiedzy przede wszystkim na temat zasad prowadzenia i zakładania własnej działalności gospodarczej oraz oczekują informacji, w jaki sposób uzyskać wsparcie finansowe na założenie własnej firmy. Natomiast w najmniejszym zakresie oczekują wiedzy z zakresu tworzenia biznesplanu. Koresponduje to z wcześniejszymi odpowiedziami respondentów, bowiem na pytanie, jak zdobyć kapitał na uruchomienie własnej działalności, większość badanych twierdziła, że potencjalne źródła finansowania działalności gospodarczej są znane, ale bardzo powierzchownie. Studentom brakuje dokładniejszych informacji odnoszących się chociażby o możliwościach pozyskania kapitału z funduszy unijnych, a to źródło jest bardzo często wskazywane. Odnosząc się natomiast do pytania: „Czy umiejętności, jakie nabywasz na studiach przydadzą się w prowadzeniu własnej działalności?”, tylko 60 na 600 badanych osób udzieliło na to pytanie odpowiedzi twierdzącej, połowa poddanych badaniu (292 wskazania) stwierdziła, że w stopniu niewielkim, a 124 osoby, że w dużej części, i prawie tyle samo osób jest zdania, że nie przydadzą się zupełnie. Można zatem próbować wysunąć wniosek, że zakres i formy nauczania w zakresie przedsiębiorczości, zarówno na uczelniach o charakterze ekonomicznym, jak i nieekonomicznym, wymagają rozszerzenia i udoskonalenia. Biorąc pod uwagę rozważania zaprezentowane powyżej, można stwierdzić, że młodzi ludzie studiujący w systemie dziennym na uczelniach wrocławskich mają predyspozycje do zakładania i prowadzenia własnych firm (293 osoby mają pomysł na własną działalność), ale procent młodych ludzi chcących dzisiaj prowadzić własne przedsiębiorstwa nie jest znaczny. Przyczyn takiego stanu można upatrywać w wielu czynnikach. Studenci wskazują przede wszystkim na: biurokratyczne przepisy dotyczące prowadzenia własnej działalności, dużą konkurencję, wysokie podatki i trudności w zdobyciu kapitału. Ponadto w opinii badanych studentów działania państwa i innych instytucji publicznych nie sprzyjają rozwojowi przedsiębiorczości. Również sytuacja na rynku pracy nie zachęca młodych ludzi do podejmowania działalności gospodarczej. Równocześnie na uwagę zasługuje fakt, że nie widać wyraźnej przewagi w zachowaniach przedsiębiorczych wśród studentów kierunków ekonomicznych nad pozostałymi. Co prawda największe inicjatywy związane z uruchamianiem własnej działalności gospodarczej deklarują studenci Uniwersytetu 158 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze studentów wrocławskich uczelni wyższych – wyniki badań Ekonomicznego, ale tuż za nimi są studenci Akademii Wychowania Fizycznego. Wśród studentów Politechniki Wrocławskiej studenci kierunku zarządzanie również mają nieznaczną przewagę nad planami zawodowymi przyszłych inżynierów. Na zakończenie warto podkreślić, że przeprowadzone badania nie miały charakteru powszechnego, dobrana próba nie jest zatem reprezentatywna i z tego powodu sformułowane wnioski odnoszą się tylko do badanej zbiorowości. 10. Porównanie wyników badań z roku 2011 z wynikami badań przeprowadzonych w roku 2010 Nawiązując do wyników badań uzyskanych w roku 2010, można dokonać krótkiej analizy porównawczej. Różnice można zaobserwować przede wszystkim w odpowiedziach dotyczących planów po zakończonej edukacji studentów poszczególnych uczelni. W 2010 r. w firmach państwowych pracę chcieli podjąć przede wszystkim studenci Uniwersytetu Wrocławskiego i Akademii Wychowania Fizycznego. Podjęcie pracy w firmach prywatnych deklarowali studenci Uniwersytetu Ekonomicznego i Wyższej Szkoły Bankowej, a własną firmę założyć chcieli przede wszystkim studenci Uniwersytetu Ekonomicznego, Wyższej Szkoły Bankowej i Dolnośląskiej Szkoły Wyższej. Natomiast w 2011 r. sytuacja ta uległa zmianie. W firmach państwowych pracę chcą podjąć studenci Uniwersytetu Wrocławskiego i Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, w firmach prywatnych studenci Uniwersytetu Ekonomicznego i Akademii Wychowania Fizycznego, natomiast własną firmę założyć chcą przede wszystkim studenci Uniwersytetu Ekonomicznego i Akademii Wychowania Fizycznego Jak pokazuje to porównanie, jedynie studenci Uniwersytetu Ekonomicznego i Uniwersytetu Wrocławskiego nie zmienili swojego podejścia do zakładania własnej firmy. Na pozostałych uczelniach zmiany te są istotne. Różnice można zaobserwować także w odpowiedziach związanych z przeszkodami w działalności gospodarczej. W 2010 r. rozkład ten przedstawiał się zupełnie inaczej. Rozbieżności te zostały zaprezentowane w tabeli 1. W pozostałych obszarach przeprowadzonych badań nie zauważa się aż takich rozbieżności w uzyskanych odpowiedziach. Niewielkie różnice można zaobserwować w obszarze oczekiwań studentów wobec uczelni. W 2010 r. studenci wskazywali na to, że uczelnie powinny organizować więcej praktyk, a w 2011 r. wskazali, że więcej szkoleń. Nieznacznie zmianie uległa też kolejność odpowiedzi dotycząca rodzaju oczekiwanej wiedzy z zakresu przedsiębiorczości. W 2010 r. dominowały potrzeby związane z pozyskaniem większej ilości informacji o możliwościach pozyskiwania środków finansowych na prowadzenie własnej działalności, a w 2011 r. z pozyskiwaniem wiedzy na temat procedur zakładania własnej vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 159 Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska Czynniki ograniczające prowadzenie działalności gospodarczej Kolejność odpowiedzi Kolejność w 2011 r. odpowiedzi w 2010 r. Biurokratyczne przepisy dotyczące prowadzenia działalności 1 6 Duża konkurencja 2 5 Wysokie podatki 3 4 Trudności ze zdobyciem kapitału 4 7 Trudności ze znalezieniem niszy rynkowej 5 3 Wysokie koszty pracy 6 2 Nieelastyczne prawo pracy 7 8 Często zmieniająca się prawo 8 1 Ty sam 9 10 10 9 Niski prestiż zawodu przedsiębiorcy Tab. 1. Różnice w odpowiedziach na temat czynników ograniczających prowadzenie działalności gospodarczej. Źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. firmy. Jednakże w roku 2011 studenci bardzo mocno akcentują, że potencjalne sposoby finansowania działania gospodarczej znane są im bardzo powierzchownie. Oczekują od swoich macierzystych uczelni szczegółowych informacji zarówno o tym, jak zakładać własne przedsiębiorstwo, jak i o tym, jak zdobyć na to potrzebne fundusze. Ponadto młodzi ludzie z wrocławskiego środowiska akademickiego czują niedosyt zarówno w zakresie oferowanych im zajęć, bloków tematycznych jak i form nauczania. Reasumując, warto zaznaczyć, że zarówno w roku 2010, jak i w roku 2011 studenci bardzo optymistycznie podchodzą do swoich szans znalezienia się w przyszłości na rynku pracy. Dominuje pogląd, że wybrany kierunek studiów daje perspektywy czy to na znalezienie pracy, czy to na podjęcie własnej działalności gospodarczej. Informacje o autorkach Dr Renata Brajer-Marczak – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu. E-mail: [email protected]. Dr Anna Marciszewska – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu. E-mail: [email protected]. Bibliografia Lech, K. 2010. Przedsiębiorczość społeczna. Zarządzanie zmianami, nr 2. Lichtarski, J. (red.) 2007. Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Safin, K. 2010. Przedsiębiorczość akademicka – pojęcie i istota, uwarunkowania, Wrocław: DPPPA. 160 Problemy Zarządzania Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 161 – 175 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.10 Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych i pobudzania aktywności ludzi młodych Dorota Ogrzyńska W dzisiejszych czasach założenie własnej firmy staje się wyborem drogi życiowej i ścieżki kariery zawodowej, która stanowi alternatywę dla pracy na etacie. Jest to droga, którą coraz chętniej podążają w Polsce młodzi, najczęściej dobrze wykształceni ludzie. Chcą oni bowiem wprowadzać w życie własne pomysły oraz mieć swobodę w podejmowaniu decyzji. W przypadku gdy stworzenie firmy jest spełnieniem marzeń, wówczas droga do sukcesu nie wydaje się już taka żmudna. W dzisiejszej rzeczywistości przedsiębiorcy pasjonaci mogą wpływać na socjalizację przedsiębiorczą młodego pokolenia. Stanowią dobry wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych i aktywności gospodarczej młodzieży. Ich sukcesy na rynku uczą, że zaangażowanie i pasja są kluczem do kariery. Jednocześnie tworzą warunki dla postępu społecznego przez wychowanie jednostek aktywnych, wykazujących inicjatywę. Poprzez kontakty z przedsiębiorcami pasjonatami młodzi ludzie mogą ukierunkować swoją wizję, a także znaleźć przyszłych partnerów w biznesie. Celem niniejszego opracowania jest analiza wpływu przedsiębiorczych działań z pasją na pobudzanie aktywności ludzi młodych. W pracy autorka koncentruje się na pasji jako podstawowym czynniku, który motywuje jednostki do zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej i sprzyja angażowaniu się w ambitne przedsięwzięcia. Autorka opiera się w pracy na literaturze, raportach dotyczących przedsiębiorczości oraz własnych projektach badawczych. 1. Wstęp W ostatnich latach można obserwować ewolucję poglądów wobec sektora mikro- i małych przedsiębiorstw, które najczęściej kojarzone są z szeroko rozumianą przedsiębiorczością. Uruchomienie własnego biznesu stało się atrakcyjnym kierunkiem realizacji własnych ambicji i kariery zawodowej. Identyfikowanie szans, pozyskiwanie niezbędnych zasobów i kompetencji, wykorzystywanie okazji pojawiających się w czasie szybkiego rozwoju, podtrzymywanie zachowań przedsiębiorczych – to bez wątpienia istotne obszary tworzenia bogactwa organizacji, a w tym jej przewagi strategicznej. Współvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 161 Dorota Ogrzyńska cześnie, dla zwiększenia konkurencyjności gospodarki i podniesienia poziomu zarządzania przedsiębiorstwami, a także rozwoju nauk o zarządzaniu konieczne jest poznanie istoty zjawiska przedsiębiorczości oraz motywów, które prowadzą do uruchomienia i rozwoju nowych przedsięwzięć. Ważne w nauczaniu przedsiębiorczości jest przedstawienie koncepcji teoretycznych oraz wyników empirycznych poszukiwań dotyczących przedsiębiorczych kompetencji, z uwzględnieniem pasji jako głównego i najważniejszego źródła inspiracji dynamicznych działań przedsiębiorczych. Analiza zjawiska przedsiębiorczości z uwzględnieniem przede wszystkim czynników niematerialnych jest istotna do zrozumienia motywów działania przedsiębiorców pasjonatów i ich sposobów osiągania sukcesów na rynku. Pasja jest tutaj rozumiana jako pewna postawa życiowa, która skłania do zaangażowania się w jakąś ideę całym sobą. Z obserwacji autorki wynika, że dążenie do niezależności, samorealizacja, pasja czy wdrażanie własnych wynalazków to motywy, które kierują przedsiębiorcami nastawionymi na tworzenie przede wszystkim wartości, a nie czyste gromadzenie zysku. Tacy przedsiębiorcy zwykle odnoszą sukcesy, a porażka jest jedynie nowym doświadczeniem na drodze do realizacji wyznaczonego celu. Posiadają tak silną motywację, że wygrywa ona z lękiem przed podjęciem nowego wyzwania. 2. Istota przedsiębiorczości Przedsiębiorczość jest istotnym tematem badawczym zarówno ze względu na swoją złożoność teoretyczną, jak i doniosłość praktyczną. Należy przyjąć, że przedsiębiorczość jest zjawiskiem społeczno-gospodarczym odnoszącym się do pewnego typu aktywnych zachowań podejmowanych przez jednostki, których istotą jest innowacyjność. Sukces tych gospodarek, którym udało się odnotować znaczący wzrost, ma swoje podłoże w rozwoju przedsiębiorczości, w umiejętności generowania talentów przedsiębiorczych i mechanizmu, który te talenty napędza. Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia przedsiębiorczości nastręcza wielu problemów. Jeden z najwybitniejszych twórców teorii przedsiębiorczości, J. Schumpeter, definiował przedsiębiorczość jako „proces twórczej destrukcji, w wyniku której powstają nowe kombinacje w sferze wytwarzania, będące zalążkiem działań przedsiębiorczych” (Schumpeter 1990: 104). Tak więc, istota przedsiębiorczości polega na zrywaniu z rutyną i demontowaniu istniejących struktur. Z kolei na gruncie teorii organizacji J. Timmons określa przedsiębiorczość jako „sposób myślenia, rozumowania oraz działania, nakierowany na wyszukiwanie szans” (Glinka 2008: 15). W. Gartner, podobnie jak J. Schumpeter, rozumie przedsiębiorczość jako „akt kreacji, innowacyjność, tworzenie nowego bytu”. Uważa, że nowe przedsięwzięcia powstają w obszarze czterech współzależnych wymiarów: jednostki, otoczenia, organizacji i procesów, które sprawiają, że każde nowe przedsięwzięcie 162 Problemy Zarządzania Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych... jest niepowtarzalne i odmienne od innych (Gartner 1992). Szkoła harwardzka, której głównymi przedstawicielami są J. Timmons i H. Stevenson, definiuje przedsiębiorczość jako „proces tworzenia lub rozpoznawania szans oraz wykorzystywania ich bez względu na posiadane aktualnie zasoby. Jest ona aktem twórczym przedsiębiorcy, który znajduje w sobie i poświęca dość energii, aby zainicjować i zbudować przedsiębiorstwo lub organizację, zamiast tylko obserwować, analizować i opisywać” (Timmons 1999: 218). Przedsiębiorczość można więc traktować jako proces kreowania czegoś odmiennego z uwagi na jego wartość. W procesie tym poświęca się konieczny do realizacji tego celu czas i wysiłek, zakładając towarzyszące mu finansowe, psychiczne i społeczne ryzyko oraz oczekując uzyskania nagrody finansowej, a także osobistej satysfakcji. Dane empiryczne wskazują, że badając przedsiębiorczość, mamy do czynienia z połączeniem wielu cech, spośród których każda ma swoje znaczenie. Według P. Druckera przedsiębiorczość „jest cechą danej osoby czy instytucji, ale nie jest cechą osobowości. Jest ona sposobem zachowania, a jej podstawami są raczej koncepcja i teoria niż intuicja” (Drucker 1992: 30). Wynika z tego, że może ona być także umiejętnością, której można się nauczyć. Podsumowując rozważania na temat określenia istoty przedsiębiorczości, można przyjąć, że współcześnie „przedsiębiorczość jest rozumiana jako szczególny typ aktywności ludzi działających indywidualnie lub wewnątrz organizacji, polegającej na poszukiwaniu i wykorzystywaniu szans oraz tworzeniu innowacyjnych rozwiązań”. Innowacja jest szczególnym narzędziem przedsiębiorców, jak mówi P. Drucker, „można ją przedstawić jako dyscyplinę, można się jej nauczyć, można ją praktykować. Przedsiębiorcy powinni w celowy sposób szukać źródeł innowacji, szukać zmian i ich objawów, wskazujących na okazje do skutecznej innowacji” (Drucker 1992: 29). We wszystkich sądach przeważa opinia, że przedsiębiorczość oznacza budowanie czegoś nowego, odmiennego, tworzenie lub przekształcanie wartości. Narasta przekonanie, że przedsiębiorczość jest zjawiskiem o dużej złożoności, co sprawia, że uwarunkowana jest szeregiem czynników ekonomicznych, społecznych i kulturowych. Przedsiębiorczość, którą należy rozwijać w procesie socjalizacji młodego pokolenia Polaków, wiąże się z działaniem przedsiębiorczym, a nie z przedsiębiorstwem jako instytucją, która jest zaledwie kontekstem dla działania przedsiębiorczego i interakcji przedsiębiorcy z innymi podmiotami. 3. Funkcje przedsiębiorcy i jego rola w otoczeniu społeczno-gospodarczym Przedsiębiorczość nie istnieje bez przedsiębiorców. Ze wszystkich czynników determinujących osiągnięcie sukcesu w działalności przedsiębiorczej sam przedsiębiorca jest najbardziej kluczowym podmiotem. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 163 Dorota Ogrzyńska Według J. Shumpetera przedsiębiorca dynamizuje gospodarkę przez ciągłe wprowadzanie innowacji, które są siłą napędową poruszającą mechanizm gospodarczy. Jego zdaniem przedsiębiorczość jest charakterystyczna dla działalności ludzi pełnych pomysłów, inicjatyw i wytrwałości w pokonywaniu barier, łamaniu stereotypów, uodpornionych na stresy i porażki (Schumpeter 1990: 105). Twierdzi, że istnieją trzy główne czynniki motywujące przedsiębiorców do działania. Są to: marzenie o ustanowieniu mocarstwa, potrzeba współzawodnictwa, udowodnienia, że jest się lepszym, sukcesu oraz radość tworzenia, kreatywnego wykorzystania własnej energii i możliwości. Schumpeter traktuje przedsiębiorcę jako głównego sprawcę postępu i rozwoju, twórczego destruktora, wytrącającego gospodarkę z pewnego stanu równowagi. To przekonanie o szczególnej roli przedsiębiorcy w gospodarce obecne jest w rozważaniach o przedsiębiorczości do dziś. Jak zauważa S. Kwiatkowski, przedsiębiorca wykorzystując w procesie kreowania czegoś nowego swoją niewidoczną dla innych wiedzę, może być postrzegany jako tworzący coś z niczego (Kwiatkowski 2001: 447). Odmienny pogląd na rolę przedsiębiorcy wyraził wybitny ekonomista I. Kirzner, który uważa, że przedsiębiorca to ten, który dostrzega istniejącą na rynku szansę, osiąga swój zysk i jednocześnie doprowadza rynek do równowagi. By móc działać skutecznie, reagować na pojawiające się możliwości, przedsiębiorca musi być otwarty, wrażliwy i wyczulony na nowe informacje (Kirzner 2001: 74). Należy zaznaczyć, że podejścia Schumpetera i Kirznera są komplementarne, a różnica polega bardziej na kwestii rozłożenia akcentów niż fundamentalnej niezgodzie. Przedsiębiorca pełni najważniejsze funkcje w przedsiębiorstwie. Skupiając pełnię władzy oraz realizując wytyczone przez siebie cele, podejmuje strategiczne decyzje, jak również aktywnie angażuje się w bieżącą działalność organizacji. Przedsiębiorca jest głównym motorem przedsięwzięcia, którego przetrwanie oraz rozwój są uzależnione od jego zdolności do skutecznego dostrzegania, oceny oraz realizacji szans pojawiających się w otoczeniu. J. Saya podkreśla, że przedsiębiorca umiejętnie łączy czynniki produkcji, przenosząc zasoby ekonomiczne z obszaru niższej do obszaru wyższej efektywności (Stankiewicz 2006: 153). Przedsiębiorcą jest osoba zdolna do stworzenia idei i do jej realizacji, spełnia zatem wiele ról wymagających różnorodnych cech. Powinien być wizjonerem, liderem, projektodawcą, podejmującym ryzyko, zdobywającym środki, elastycznie dostosowującym się do sytuacji, tworzącym sieci społeczne. W celu poznania mechanizmów rozwoju gospodarczego konieczne jest zrozumienie funkcji przedsiębiorcy i jego roli w gospodarce. Nowoczesny przedsiębiorca, ukształtowany przez bardzo różne demograficzne, prawne, techniczne, materialne i kulturowe czynniki, staje sie nową siłą społeczną. Jeżeli przyjąć, że prawdziwe jest stwierdzenie, że to ludzie zmieniają świat, to najbardziej aktywnymi inicjatorami tych zmian i odkrywcami nowych możliwości są przedsiębiorcy. 164 Problemy Zarządzania Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych... 4. Znaczenie pasji w odnoszeniu sukcesów w działaniach przedsiębiorczych Pracować z pasją to marzenie wielu ludzi, głównie młodych, będących na początku kariery zawodowej. Tam, gdzie biznes spotyka się z pasją, można liczyć na długofalowy sukces gospodarczy i osobisty. Iskierki przedsiębiorczości zyskują przestrzeń i rozpalają prawdziwy ogień innowacyjnych działań, przynoszący wymierny zysk ekonomiczny oraz wartość dodaną w postaci unikatowej propozycji rynkowej, poczucia samorealizacji i samospełnienia. Pasja to odpowiedź na pytanie: „Dlaczego niektórzy przedsiębiorcy, szczególnie właściciele małych firm, na swój indywidualny sposób szybciej osiągają sukces niż pozostali i potrafią ten sukces trwale utrzymać?”. Dostrzeżenie tej szczególnej pasji, rozumianej jako specjalistyczna wiedza, kompetencje, zainteresowania, twórcze działanie, doskonałe wykonanie dzieła, powoduje wzrost społecznej akceptacji dla tego sposobu prowadzenia działalności gospodarczej. Stanowi podstawę dla nowego sposobu życia – przedsiębiorczego. Przedsiębiorczość ta wymaga twórczej wyobraźni, trafnej oceny przyszłych nakładów i zysków oraz umiejętności rozeznawania złożonych sytuacji społecznych. Pasja jest więc tym, co się uprawia, angażuje w to całe serce, wszystkie myśli i dużo czasu. Kocha się to i dopieszcza, chce się temu poświęcić, podzielić z innymi. Pasja jest jedną z sił, które sprawiają, że mimo trudności, warto iść dalej swoją drogą i dążyć do wyznaczonych celów. Pasja pozwala wyrazić samego siebie, jest spełnieniem odwiecznej potrzeby wolności, niezależności i swobody. W przedsiębiorczości pasja może być rozumiana jako pasja tworzenia, skupiająca całą uwagę przedsiębiorcy na jakości produktów i usług, ale może też być to pasja do rozwijania firmy czy robienia biznesu (pieniędzy). Na pewno pasja polega na bardzo intensywnym, emocjonalnym zaangażowaniu się w daną sprawę. Jest siłą sprawczą każdego twórczego działania. K. Obłój udowadnia na podstawie badań i obserwacji, że z marzeń i decyzji można zbudować sukces firmy. Na pytanie, co jest najważniejsze dziś w globalnym biznesie, odpowiada: „Pasja!” (Obłój 2010: 21). Stąd wniosek, że pasja jest najważniejszym motywem dla uruchamiania i dynamicznego rozwoju firmy. Bez tego żaden biznes nie ma szans na przetrwanie w dłuższym okresie w świecie morderczego tempa, niepewności i globalnej konkurencji. Historia przedsiębiorczości w Polsce zna takie przypadki, gdy o sukcesie rynkowym zdecydowała pasja i głęboka wiara we własny pomysł. Pan Marian Piasecki urodził się w Karpaczu. Przez 27 lat mieszkał i pracował w Niemczech jako specjalista od zabezpieczania reaktorów atomowych w zakładach Simens. Po redukcji etatu przeszedł na wcześniejszą emeryturę. Wrócił do Polski ze sporą odprawą i oszczędnościami. Miał wtedy 58 lat. Gdy zaczął interesować się możliwością stworzenia Parku Miniatur Zabytków Dolnego vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 165 Dorota Ogrzyńska Śląska, nikt nie wierzył, że pomysł może się udać, a tym bardziej, że można na nim zarobić. Pytany o motywy swojej decyzji mówi: „Po kilku miesiącach zrozumiałem, że bezczynność nie smakuje tak dobrze jak działanie z pasją. Wpadłem na pomysł stworzenia miniatur obiektów leżących w Kotlinie Jeleniogórskiej (…). Motywem nie był sentyment, ale biznes (…). Chciałem też co dzień spoglądać na moje dzieła i moją małą ojczyznę. Dla takich rzeczy warto podjąć każdy wysiłek”. Przedsiębiorca nie mógł znaleźć żadnego funduszu, który wsparłby jego przedsięwzięcie. W końcu sfinansował je sam. Dzisiaj park jest odwiedzany nawet przez 900 osób dziennie. Tu mogą zobaczyć odwzorowane z niesamowitą dokładnością, w skali 1:25 zabytki, które w rzeczywistości są od siebie oddalone nawet o sto kilometrów. Po pięciu latach biznes zbudowany na sentymencie zaczął przynosić wymierne zyski. Przytoczony przykład dowodzi, że przedsiębiorcy mogą budować silne przedsiębiorstwa z marzeń. Z jednej strony są zaangażowanymi pasjonatami, a z drugiej strony skutecznymi biznesmenami. W każdym przedsięwzięciu połączenie pasji ze zrozumieniem reguł rządzących rynkiem daje gwarancję sukcesu. Połączenie pomysłu z determinacją i odpowiednimi kompetencjami jest drogą do dynamicznego rozwoju przedsiębiorstwa. Doświadczenie uczy, że biznes musi być rentowny i innowacyjny, przy czym innowacyjność należy w przedsiębiorczości traktować bardzo szeroko. Założyciele firmy powinni mieć unikalną wiedzę, która pozwala na uniknięcie wszelkich przeciwności. Muszą być ludźmi sukcesu, chociaż niekoniecznie na polu biznesu, i muszą głęboko wierzyć w pomysł, być uczciwi i pracowici. Jerzy Zbyszewski, znany miłośnikom polskich koni arabskich w kraju i za granicą, założyciel ośrodka George Z Training Center, a przede wszystkim promotor wielu polskich koni za Oceanem, o motywach założenia własnej firmy mówi: „Konie były moją pasją od dziecka. Choć urodziłem się w Bielsku-Białej, to zawsze marzyłem o tym, by mieszkać na wsi i jeździć konno. Swoją pasję zmieniłem w biznes, z którego żyję. To jest dla mnie przyjemność i z radością wstaję każdego dnia, by robić to, co kocham”. Każda pasja, jak w tym przypadku, może przekształcić się w biznes przynoszący duże pieniądze. W Polsce do grona znanych przedsiębiorców pasjonatów, którzy odnieśli sukces na rynku, można zaliczyć I. Eris, W. Kruka, M. Dudę czy M. Łukasiewicza. Oczywiście lista przedsiębiorców, którzy odnieśli spektakularny sukces rynkowy, mogłaby być o wiele dłuższa. Ważne jest, że osoby te łączy ten sam scenariusz zdobywania najwyższych pozycji w branży – przedsiębiorca chciał wyrazić swoją pasję! To właśnie spowodowało, że te przedsięwzięcia powiodły się, podczas gdy tak wiele innych zakończyło się klęską. Oczywiście, aby osiągnąć sukces, nie wystarczy tylko pasja. Potrzebna jest doskonała organizacja, innowacja, umiejętność pozyskiwania źródeł finansowania ambitnych przedsięwzięć, dobry marketing. Jednak wszystko zaczyna się od pasji. Każdy z twórców powyższych przedsięwzięć kochał to, 166 Problemy Zarządzania Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych... co tworzył. Angażował w swoje przedsięwzięcie pieniądze, czas, wiedzę, emocje, aż stało się ono nieodłączną częścią jego życia. Przedsiębiorcy działający z pasją wyróżniają się wiarą we własne możliwości, poczuciem sprawstwa i pewnością siebie. Właśnie pewność siebie jest często podawana jako ważny czynnik działań przedsiębiorczych (Gudkova 2006: 166). Konsekwencją działalności przedsiębiorczej zmotywowanej pasją jest także dominujące występowanie perspektywy przyszłościowej. Jest to wewnętrzny przymus, aby ciągle chcieć lepiej i więcej. To z kolei wiąże się z podtrzymywaniem poczucia własnej wartości. Sukces zawdzięcza się traktowaniu pracy jako pasji, otwartości, wytrwałości w realizacji celów, autorskiemu stylowi zarządzania, zaufaniu w stosunku do klientów i pracowników, umiejętnościom komunikacyjnym i pracy zespołowej oraz umiejętności wykorzystywania wiedzy (Koładkiewicz 2004: 42). K. Obłój podkreśla, że pasja buduje motywację i zaangażowanie, które nadają firmie sens istnienia, daje także przedsiębiorcom i ich pracownikom szansę na prawdziwe zaangażowanie i ogrom zwyczajnej radości. Dopiero połączenie pasji i dyscypliny tworzy prawdziwie wygrywające strategie. Firmy nie tylko są skuteczne w dynamicznym działaniu, ale także tworzą świat wartości, marzeń i nadziei (Obłój 2010: 93). Badania empiryczne wykazują (własny projekt badawczy: „Analiza działań przedsiębiorczych, których inspiracją jest pasja” przeprowadzony w latach 2009–2011), iż przedsiębiorcy z pasją uruchamiają swój ambitny biznes i dynamicznie rozwijają go z sukcesem niezależnie od regionu, w jakim działają, poziomu bezrobocia oraz polityki społeczno-gospodarczej. Należy przypuszczać, że przedsiębiorstwa, których powstanie zdeterminowane jest pasją i potrzebą samorealizacji, pojawiłyby się na rynku bez względu na utrudnienia. Pasja to element przedsiębiorczości, który obejmuje coś więcej niż wyczulenie na nowe możliwości rynkowe. Ludzie z pasją prędzej czy później zaczynają robić to, co najbardziej lubią, nawet jeśli jest to bardzo trudne. Na konferencji poświęconej rozwojowi małych i średnich przedsiębiorstw premier Polski, Donald Tusk, powiedział: „Myślę, że ludzie z pasją zawsze wygrywają. Pasjonat, który ma w sobie żar, zrobi karierę jako historyk, kowal artystyczny czy prywatny przedsiębiorca. Pasjonat nie wybiera między tym, co kocha, a tym, co się opłaca.” 5. Przedsiębiorcy z pasją Pasja wychodzi od określenia spraw, na których rzeczywiście ludziom zależy i które służą ich najwyższym aspiracjom. Oznacza to, że nie tyle cechy osobowości, ile motywy odgrywają szczególnie istotną rolę w procesie uruchamiania przedsięwzięć i osiągania wysokiej dynamiki wzrostu. Przedsiębiorcy z pasją w życiu prywatnym i zawodowym stają się autorytetem, ludźmi odpowiedzialnymi za siebie i innych. Ludzie o wysokim poziomie osobistego mistrzostwa swoje wizje zmieniają w życiowe cele, vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 167 Dorota Ogrzyńska świadomie i konsekwentnie się do nich zbliżają i osiągają je. Biorą życie w swoje ręce, skupiają wokół siebie doskonałe zespoły pracowników, pogłębiają kompetencje w dziedzinie stosunków międzyludzkich, nawiązują trwałe związki z klientami, czym budują swoją przewagę konkurencyjną (Tracy i Scheelen 2001: 9). Kieruje nimi wewnętrzna potrzeba uczenia się przez całe życie. Mistrzostwo osobiste jest dyscypliną ciągłego wyjaśniania i pogłębiania osobistej wizji przyszłości, koncentrowania energii, kształcenia cierpliwości i obiektywnego obserwowania rzeczywistości. Kiedy ludzie się naprawdę o coś troszczą, stają się również w naturalny sposób zaangażowani. Są pełni energii i entuzjazmu, działają optymalnie, wykorzystując wszelkie dostępne zasoby. Nie poddają się nawet wtedy, gdy doświadczają frustracji i niepowodzeń. Mistrzowską osobowość charakteryzuje pozytywna reakcja na stres, niepowodzenia i nieszczęścia. Cechą osobowości lidera jest skłonność do wyszukiwania pozytywnych stron każdej sytuacji. Próbuje on w każdym przykrym przeżyciu, w każdym niepowodzeniu znaleźć coś pozytywnego, potraktować je jak naukę na przyszłość, a każdą porażkę przekuć w doświadczenie (Senge 2002: 134). Wiara we własne siły i duma z osiągnięć buduje pewność siebie. Tym samym korzystnie wpływa na otoczenie. Autorka na podstawie wywiadów z przedsiębiorcami, którzy podjęli ryzyko pracy „na swoim” i odnieśli sukces na konkurencyjnym rynku, przyjmuje założenie, że aby osiągnąć wysoki pułap przedsiębiorczości, potrzebna jest pasja. Takie założenia skłoniły autorkę pracy do przyjęcia głównie jakościowych metod badawczych, w tym elementów teorii ugruntowanej z wykorzystaniem wywiadów i obserwacji, analizy tekstów i metod narracyjnych. Celem badań było uzyskanie indywidualnej historii (narracji) dochodzenia do działalności gospodarczej oraz maksymalnej wiedzy na temat pasji badanych przedsiębiorców. Badania jakościowe prowadzone były w terenie. Celem badań było poznanie, jaki wpływ mają działania z pasją na kształtowanie kultury przedsiębiorczości i odniesienie sukcesu społeczno-gospodarczego przez badane przedsiębiorstwa. Łącznie w latach 2009–2011 przeprowadzono 27 częściowo strukturalizowanych wywiadów z przedsiębiorcami. Były to wywiady swobodne, gdzie prowadzący wywiad pracował bez ustalonej z góry dokładnej listy pytań do respondentów. Grupa ta była zróżnicowana pod względem rodzaju prowadzonej działalności, regionu oraz długości okresu funkcjonowania firmy na rynku. Wywiady przeprowadzono z celowo dobraną grupą osób prowadzących zarejestrowaną działalność gospodarczą. Najważniejszym kryterium doboru próby była pasja jako motyw uruchomienia i dynamicznego rozwoju przedsięwzięć gospodarczych. Zgromadzony materiał empiryczny został poddany analizie jakościowej z wykorzystaniem procedur metodologii ugruntowanej (Konecki 2000: 39). W badaniach uczestniczyli przedsiębiorcy stojący na czele swoich firm, którzy te firmy zakładali i od początku nimi zarządzają. Przeprowadzone badania miały charakter otwarty, dynamiczny, nakierowany na poznanie 168 Problemy Zarządzania Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych... motywów kierujących przedsiębiorcami przy zakładaniu działalności gospodarczej oraz zachodzących zależności pomiędzy podawanymi motywami a rozwojem badanych firm na rynku. Szczególnie ważne w nich było dostrzeganie nieoczekiwanych zależności przyczynowo-skutkowych. Siłą rzeczy, jest to jednak badanie wycinkowe, a jego celem nie jest i nie może być generalizacja wyników na całą populację. Na podstawie analizy literatury tematu i własnych badań autorki można postawić tezę, że przedsiębiorca, który działa z pasją, rozwija i realizuje swoje zamiłowania, spełnia marzenia, tworzy kulturę, która z ogromną siłą przenika do społeczeństwa, kształtując nowy wizerunek polskiego przedsiębiorcy. Przedsiębiorcy pasjonaci są źródłem informacji i stanowią dobry wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych i aktywności gospodarczej młodzieży. Ich sukcesy na rynku uczą, że aktywność i pasja są kluczem do kariery. 6. Nauczanie przedsiębiorczości przez modelowanie Badania nad przedsiębiorczością jako odrębna dziedzina akademicka są stosunkowo młodą dyscypliną, posiadającą jednak już znaczny dorobek i ustabilizowane miejsce na akademickiej mapie. Powstają też inicjatywy popularyzujące przedsiębiorczość, organizowane są konferencje, sympozja, projekty badawcze poświęcone samej problematyce przedsiębiorczości. Stale poszukuje się najlepszych metod rozwijania aktywności przedsiębiorczej ludzi młodych. Rozwój działań przedsiębiorczych nakierowanych na tworzenie, odkrywanie i wykorzystanie szans, uwarunkowanych zespołem materialnych i niematerialnych czynników związany jest z jednostką i jej kompetencjami oraz środowiskiem, w którym ona działa. Do niematerialnych uwarunkowań powstawania i rozwoju przedsiębiorstw należy zaliczyć: kompetencje przedsiębiorcze, proces uczenia się oraz sieć osobistych powiązań przedsiębiorcy. Koncepcja kompetencji przedsiębiorczych dostarcza odpowiedzi na jedno z fundamentalnych pytań stawianych przez badaczy na gruncie przedsiębiorczości. Co decyduje o tym, że tylko niektórzy dostrzegają oraz realizują szanse pojawiające się w otoczeniu? Jako jedną z najbardziej całościowych koncepcji w tej dziedzinie S. Gudkova uznaje model zaproponowany przez R. Boyatzisa. Skuteczność działań jest w tym modelu definiowana jako stopień realizacji podejmowanych zadań oraz stawianych celów. Boyatzis przyjął, że kompetencja przedsiębiorcza to „określona charakterystyka osoby, której wynikiem jest wysoka oraz nadzwyczajna efektywność podejmowanych działań”. Szerszą definicję kompetencji przedsiębiorczych podaje B. Bird, określając je jako „charakterystyki, takie jak ogólna oraz specjalistyczna wiedza, motywy, cechy osobowości, postrzeganie siebie, rola społeczna oraz umiejętności, które prowadzą do stworzenia, przetrwania i rozwoju przedsięwzięcia” (Gudkova 2008: 16). vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 169 Dorota Ogrzyńska Oznacza to, że skłonność do inicjatyw przedsiębiorczych może być nie tylko efektem naturalnych cech osobowych – może także wynikać z czynników społeczno-kulturowych i demograficznych lub też być pochodną przebytej ścieżki edukacyjnej oraz kumulacji doświadczeń praktycznych. Wiedza ta może być niezwykle przydatna do nauczania przedsiębiorczości. Może pomóc nauczycielom akademickim w dostosowaniu ich kursów i programów w celu lepszego przygotowania słuchaczy do podejmowania działań przedsiębiorczych. Powstają jednak pytania. Jak skutecznie nauczać przedsiębiorczości? Jak pobudzać aktywność ludzi młodych? Jak ich inspirować do zakładania własnej firmy? Autorka, opierając się na własnych doświadczeniach, proponuje wykorzystanie technik i strategii NLP (programowania neurolingwistycznego), która znana jest jako dyscyplina, najczęściej definiowana jako studium doskonałości, gdzie najlepszym wzorem dla rozwijania postaw przedsiębiorczych i pobudzania aktywności ludzi młodych są przedsiębiorcy pasjonaci. Studium doskonałości ich osiągnięć pozwala poznać motywy założenia własnej firmy, sposoby działania, osiągania celów, budowania sieci osobistych powiązań. Odkrywanie pewnych podstawowych wzorców myślenia i postępowania przedsiębiorców, którzy z sukcesem prowadzą swój biznes, pozwala na wykorzystanie tej wiedzy w celu opracowania schematów i technik pomagających młodym ludziom w podejmowaniu decyzji o uruchomieniu własnego przedsięwzięcia. Sama metoda NLP bazuje na tym, co się sprawdza. Zakłada, że można poznać własne pragnienia oraz je zrealizować, pod warunkiem że podejmuje się właściwe działania i posiada odpowiednie zasoby (McDermott i Jago 2003: 23). Dlatego tak łatwo zaadaptować tę metodę do nauczania przedsiębiorczości. Określanie czyjegoś sposobu działania (w tym wypadku przedsiębiorców) w NLP nazywane jest modelowaniem. Modelowanie to szczegółowe poznawanie sposobu postępowania innych: realizowania zadań, wykorzystywania jakiejś umiejętności, wchodzenia w konkretny stan (McDermott i Jago 2003: 27). Im więcej wiemy na temat przedsiębiorcy, który odnosi sukcesy rynkowe, którego chcemy naśladować, tym łatwiej nam przyjąć sposób jego postępowania. Jeżeli można to opisać, to można też się tego nauczyć i można to sobie przyswoić. Modelowanie w przedsiębiorczości pozwala stworzyć wzorzec przedsiębiorcy, który poprzez innowacje jest głównym sprawcą postępu i rozwoju, ma wizję i odwagę, racjonalnie potrafi skalkulować koszty i korzyści. Wymaga to poznania sposobu ich działania, określenia ich nastawienia do tego, co robią; co na ten temat sądzą, o czym myślą, kiedy działają, jak sobie radzą z problemami i własnymi błędami. Modelowanie to pewna postawa, która wywodzi się od pytania: „Jak oni to robią?”. Pozwala wejść w skórę modelowanego przedsiębiorcy i zrozumieć, dlaczego on tak, a nie inaczej postępuje. Zakłada, że możemy nauczyć się działać równie skutecznie jak inni, pod warunkiem że wiemy, jak oni to 170 Problemy Zarządzania Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych... robią, oraz mamy wystarczająco szczegółowe informacje. Analiza konkretnych przypadków przedsiębiorców pasjonatów może mieć ogromne zasługi w wyjaśnianiu działań przedsiębiorczych, poczynając od rozumienia postrzegania pojawiających się możliwości i intencji towarzyszących ich podjęciu poprzez postawy podtrzymujące te intencje oraz głębsze struktury poznania, leżące u ich podstaw, które stwarzają możliwość wejrzenia w proces uczenia się jednostek przedsiębiorczych (Krueger 2003: 105). K. Konecki uważa, że działalność przedsiębiorcza ma charakter procesualny, a warunkami podjęcia działalności gospodarczej są punkty zwrotne w biografii jednostki oraz motywacja, pozostające w interakcji z tożsamością (Konecki 2007: 75). Wpływ procesu modelowania na podejmowanie działań przedsiębiorczych przebiega poprzez proces internalizacji postaw i wartości sprzyjających i afirmujących tego typu działania. Proces ten może zachodzić przez powielanie wzorów ról zawodowych, pełnionych przez przedsiębiorców pasjonatów. Jednocześnie ten sposób socjalizacji polega na kształtowaniu takich postaw społecznych, które sprzyjają przedsiębiorczości. Gdy kształtowanie postaw przedsiębiorczych wsparte jest takimi kulturowymi charakterystykami społeczeństwa, jak wysoki prestiż przedsiębiorcy, afirmacja pracy i bogacenia się, to liczba młodych ludzi podejmujących działalność przedsiębiorczą stale wzrasta. Teza o kluczowej roli wiary we własne siły w kształtowaniu skłonności do podejmowania konkretnych działań została zaczerpnięta przez autorkę z metody NLP do interpretacji zachowań przedsiębiorczych. Zgodnie z nią, osoby o pozytywnym przekonaniu o własnych możliwościach mają większą skłonność do uruchomienia własnych przedsięwzięć, ponieważ wiara we własne siły sprawia, że decyzje o wyborze przedsiębiorczej ścieżki kariery zawodowej zapadają stosunkowo wcześnie, a zdobyte pozytywne doświadczenia wzmacniają przekonanie o możliwości osiągania sukcesu w kolejnych przedsięwzięciach. D. Shepherd i J. Wiklund dowodzą, że aspiracje wzrostowe małych firm stanowią pochodną wiary we własne siły, kontroli nad realizacją przedsięwzięcia oraz dostępu do kluczowych zasobów, niezbędnych do rozpoczęcia i prowadzenia działalności gospodarczej (Cieślik 2008: 62). Z kolei koncepcja poczucia własnej skuteczności zaproponowana przez Bandurę odnosi się do opinii człowieka na temat własnych możliwości w konkretnych sytuacjach. Poczucie własnej skuteczności zależy od takich czynników, jak rzeczywiste osiągnięcia, oceniane na podstawie własnych doświadczeń; doświadczenia związane z obserwacją sukcesów i porażek innych; społeczna perswazja oraz pobudzenie emocjonalne (Gudkova 2008: 22). Jednostki charakteryzujące się wysokim poczuciem własnej skuteczności mają większe aspiracje, są skłonne do wytyczania bardziej ambitnych długofalowych celów, a także z większym zaangażowaniem podchodzą do ich realizacji. Koncepcje te odgrywają znaczącą rolę w wyjaśnieniu mechanizmu inicjowania przedsięwzięć biznesowych i mogą być wykorzystywane do modevol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 171 Dorota Ogrzyńska lowania. Potwierdzają, że łatwiej osiągają sukces rynkowy ci przedsiębiorcy, którzy otwierają swoje firmy z potrzeby samorealizacji, pasji, myślą o nieustannym rozwoju swojej firmy, są wykształceni i posiadają pewne doświadczenie biznesowe. Bardzo istotną rolę odgrywa umiejętność obiektywnej oceny własnego potencjału i bezwarunkowe uznanie, że kwalifikacje, kompetencje i gruntowna, często specjalistyczna wiedza wymagają stałego doskonalenia i pracy nad sobą. 7. Dydaktyka oparta na rodzimych wzorcach Rozpoznanie istoty przedsiębiorczości i jej kulturowych aspektów ma istotne znaczenie zarówno dla tych, którzy konstruują programy jej rozwoju, jak też dla samych przedsiębiorców. W analizie przedsiębiorczości ważny jest nie tylko jej główny aktor – przedsiębiorca, ale też uwarunkowania społeczne, w których żyje i działa. Przedsiębiorstwo jest uzależnione od otoczenia, w którym funkcjonuje, a równocześnie samo wywiera na nie wpływ ze względu na różnorodne, wielopłaszczyznowe i wielokierunkowe powiązania z innymi podmiotami. Wzajemne relacje między przedsiębiorczością a różnymi wymiarami społecznego świata są postrzegane jako coraz bardziej złożone (Granovetter 1985). Legitymizacja przedsiębiorczości w środowisku kulturowym składa się z jednej strony z moralnej akceptacji odwołującej się do zgodności z normami i wartościami społecznymi, a z drugiej strony z urzędowej akceptacji, odwołującej się do zgodności z istniejącymi uregulowaniami prawnymi. Występowanie i zakres takich zjawisk pozostają w ścisłej korelacji z kulturowym profilem danego społeczeństwa. Znajomość kulturowego kontekstu jest więc dla małych przedsiębiorców kluczowa, podobnie jak umiejętność dostrzegania w nim zarówno zagrożeń, jak i szans na rozwój oraz innowacje (Glinka 2008: 260). Patrząc z tej perspektywy, nauczanie przedsiębiorczości nie może pomijać jej związków z otoczeniem, musi uwzględniać jej kulturowy kontekst oraz dynamikę zmian w tym zakresie, dlatego, zdaniem autorki, modelowanie powinno opierać się na rodzimych wzorcach. Badania nad przedsiębiorczością pokazują, że jej pojawienie się, natężenie, wzorce są w dużym stopniu zdeterminowane lokalnie. Powstanie i przetrwanie firmy zależy od efektywności indywidualnego przedsiębiorcy, ale również od sprzyjającego mu środowiska. Przedsiębiorcą można się stać w długim procesie interakcji pomiędzy daną jednostką a jej środowiskiem. Procesy te mają charakter wewnętrzny i składają się ze społecznego poznania, atrybucji, postaw i samooceny, podczas których ludzie analizują swoje zachowania, zachowania innych oraz zachodzące wokół nich zdarzenia (Shaver 2003). Mimo że, jak pisze B. Glinka, przedsiębiorcy postrzegają gospodarkę polską jako niesprzyjającą 172 Problemy Zarządzania Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych... przedsiębiorczości, w dużej mierze opartą na nieuczciwości i chęci wykorzystania innych podmiotów (Glinka 2008: 215), to cechy osobowości i postawa pojedynczych osób, umiejętności współdziałania z innymi ludźmi i otoczeniem, wywierają istotny wpływ na poziom przedsiębiorczości, rozumiany nie tylko w sensie indywidualnym, ale także ogólnospołecznym, i dają podstawę do odmitologizowania negatywnego obrazu polskiego przedsiębiorcy. Sukcesy indywidualne odnoszone przez poszczególnych przedsiębiorców pasjonatów zachęcają do podejmowania działań przedsiębiorczych. Kontakt z tymi przedsiębiorcami ma wymiar większy niż tylko wymiana gospodarcza. Jest w nich coś niematerialnego, autentycznego, budzącego powszechny szacunek dla ich działalności i podziw. Łukasz Osowski i Michał Kaszczuk są najlepszym przykładem na to, że mała firma z Trójmiasta może podbić świat. Kierowana przez nich spółka IVO Software to obecnie świetnie rozpoznawana marka na rynku. Jest to firma, która stworzyła najlepszy na świecie syntezator mowy ludzkiej IVONA. Obaj panowie poznali się jeszcze podczas studiów na Politechnice Gdańskiej. Szybko udało im się znaleźć wspólne zainteresowania i postawić sobie ambitne cele, zbudować firmę, wprowadzić na rynek rewolucyjny produkt i oczywiście zarabiać pieniądze. Marcin Iwiński i Michał Kiciński, przedsiębiorcy roku 2008, pasjonaci gier komputerowych, w ciągu zaledwie kilku lat od ukończenia liceum zbudowali firmę, która stała się największym wydawcą i dystrybutorem gier komputerowych w Europie Środkowo-Wschodniej. Stworzyli wielokrotnie nagradzaną grę „Wiedźmin”, której sprzedaż na świecie przekroczyła 1,7 mln sztuk, wprowadzili CD Projekt do światowej czołówki producentów gier, stworzyli platformę cyfrowej dystrybucji GOG.com. Dzisiaj są jednymi z najmłodszych polskich milionerów. Coraz częściej własne przedsiębiorstwa prowadzą ludzie młodzi, starannie wykształceni, aktywnie włączający się w życie społeczne. Do bogactwa częściej dochodzą dzięki ciężkiej pracy, innowacyjnym pomysłom i determinacji w działaniu, niż lekceważeniu i omijaniu prawa. Mozolnie budują swój autorytet. Ludzie przedsiębiorczy uważają, że klucz do przyszłości i sukcesu tkwi przede wszystkim w ich własnych decyzjach i działaniach. Przedsiębiorcami zostają znani aktorzy, muzycy, piosenkarze i sportowcy. Marek Kondrat, aktor, pasjonat win, ostatecznie kilka lat temu porzucił scenę i założył ogólnopolską sieć sklepów winiarskich Winarium Marek Kondrat i Syn. Sonia Bohosiewicz, popularna aktorka, pasjonatka sushi i kultury azjatyckiej, niedawno zrealizowała swoje marzenie i otworzyła na warszawskim Mokotowie małą restaurację Sushibu. Z kolei znany muzyk, lider zespołu Formacja Nieżywych Schabuff, prowadzi w Częstochowie Artystyczne Przedszkole Olka Klepacza. Podobnych przykładów jest bardzo wiele. Przyczynia się to do nowego sposobu postrzegania polskiego przedsiębiorcy, gdyż obraz całości składa się z odwołań do indywidualnej przedsiębiorczości. Wynikałoby stąd, iż vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 173 Dorota Ogrzyńska przedsiębiorca cieszy się coraz większym społecznym zaufaniem, a prywatni przedsiębiorcy generalnie przestali być w Polsce postrzegani negatywnie. Stawianie osób znanych, ogólnie cenionych i szanowanych, które prowadzą swój biznes z pasją za wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych, może stanowić inspirację do podjęcia decyzji o założeniu własnej działalności gospodarczej. 8. Zakończenie Modelowanie, gdzie wzorem jest przedsiębiorca pasjonat, który wyróżnia się doskonałością w uprawianej przez siebie dziedzinie, może być skuteczną metodą nauczania przedsiębiorczości. Obserwacja przedsiębiorców pasjonatów uczy, że każdy udany biznes rozpoczynał się w ten sam sposób – przedsiębiorca chciał wyrazić swoją pasję. Do uzyskania właściwych rezultatów niezbędna okazała się inicjatywa, aktywność, innowacyjność, inteligencja oraz wytrwała praca. Przykłady działalności przedsiębiorców pasjonatów mogą przyczynić się do innego, nowego spojrzenia na przedsiębiorczość jako alternatywę dla pracy na etacie. Cywilizacja potrzebuje przedsiębiorców pasjonatów, podobnie jak potrzebuje mądrych polityków, odpowiedzialnych przywódców religijnych, artystów, naukowców i techników, nauczycieli i prawników, którzy zabezpieczają wzrastanie człowieka i rozwój społeczeństwa poprzez wychowanie i dydaktykę. Jeżeli młodzi ludzie akceptują i starają się naśladować postępowanie ludzi sukcesu w każdej dziedzinie swojego życia, to umożliwiają sobie osiągnięcie tych samych celów (Tracy i Scheelen 2001: 12). Reasumując, można postawić wniosek, że przedsiębiorcy, którzy własną pasję potrafią przełożyć na działania biznesowe, działają na rynku małych przedsiębiorstw lepiej i skuteczniej od innych. Potrafią podejmować większe ryzyko w imię sukcesu firmy. Są skoncentrowani na realizacji własnych ambitnych celów, oddani, zakochani w tym, co robią i tym samym zarażają swoja pasją wszystkich wokół. Pasjonaci tworzą w Polsce nową kulturę przedsiębiorczości. Ich osobowość, postawa i wartości, które wyznają, budzą szacunek i sprawiają, że przedsiębiorca kojarzy się z człowiekiem sukcesu, kreatorem nowej przedsiębiorczej rzeczywistości. Trudno nie zauważyć, że przedsiębiorcy pasjonaci żyją i tworzą z pasją, realizują swoje marzenia, odnoszą sukcesy w biznesie i tworzą nowe normy, wartości w kulturze nowego wieku przedsiębiorczości. Oddziaływanie pasji na tle innych czynników motywacyjnych ma bowiem istotny charakter: wzmacniający, komplementarny i ukierunkowujący. Informacje o autorce Mgr Dorota Ogrzyńska – Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie. E-mail: [email protected] 174 Problemy Zarządzania Przedsiębiorcy pasjonaci jako wzór dla rozwijania postaw przedsiębiorczych... Bibliografia Cieślik, J. 2006. Przedsiębiorczość dla ambitnych. Jak uruchomić własny biznes, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Drucker, P. 1992. Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Gartner, W. 1992. A Conceptual Framework for Decsrubing the Phenomenon of New Venture Creation, Academy of Management Review, nr 4. Glinka, B. 2008. Kulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości w Polsce, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Granovetter, M.S. 1985. Economic action, social structure and embeddedness. American Journal of Sociology, nr 91, s. 481–510. Gudkova, S. 2006. Rola doświadczenia w procesie uczenia się przedsiębiorców. Problemy Zarządzania, nr 1, s. 163–176. Gudkova, S. 2008. Rozwój małych przedsiębiorstw. Wiedza, sieci osobistych powiązań, proces uczenia się, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Kirzner, I.A. 2001/1973. Competition and Entrepreneurship, Chicago–London: The University of Chicago Press. Koładkiewicz, I. 2004. Co decyduje o sukcesie? Doświadczenia menedżerów – założycieli przedsiębiorstw – liderów, w: S. Borkowska (red.) Zarządzanie talentami, Warszawa: IPiSS. Konecki, K. 2000. Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Konecki, K. 2007. Działanie przedsiębiorcze. Auto-praca nad tożsamością a społeczny proces konstruowania motywacji do działania przedsiębiorczego, w: J. Leoński i U. Kozłowska (red.) W kręgu socjologii interpretatywnej. Badania jakościowe nad tożsamością, Szczecin: Economicus. Krueger, N.F. Jr. 2003. The Cognitive Psychology of Entrepreneurship, w: Z.J. Acs i D.B. Audretsch (red.) Handbook of Entrepreneurship Research, Boston–Dordrecht– London: Kulwer Academic Publishers, s. 105–140. Kwiatkowski, S. 2001. Organizacja i przedsiębiorczość w świetle metafory mózgu. Prakseologia, nr 141. McDermott, I. i W. Jago 2003. Trening NLP, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. Obłój, K. 2010. Pasja i dyscyplina strategii. Jak z marzeń i decyzji zbudować sukces firmy, Warszawa: Poltext. Schumpeter, J.A. 1990. Teoria rozwoju gospodarczego, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Senge, P.M. 2002. Piata dyscyplina, Kraków: Oficyna Ekonomiczna. Shaver, K.G. 2003. The Social Psychology of Entrepreneurial Behavior, w: Z.J. Acs i D.B. Audretsch (red.) Handbook of Entrepreneurship Research, Boston–Dordrecht– –London: Kulwer Academic Publishers, s. 331–357. Stankiewicz, W. 2006. Historia myśli ekonomicznej, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomczne. Timmons, J.A. 1999. New Venture Creation, Irvin/McGraw-Hill. Tracy, B. i F.M. Scheelen 2001. Osobowość lidera, Warszawa: Wydawnictwo Studio Emka. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 175 Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 176 – 193 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.11 Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań Jarosław Korpysa Przedsiębiorczość, która jest odzwierciedlona m.in. w postawach i cechach człowieka, tj. w jego kreatywności, dynamiczności, a także skłonności do działania, jest zdeterminowana przez szereg czynników o charakterze ekonomicznym i pozaekonomicznym. Mając na uwadze uwarunkowania procesu aktywności przedsiębiorczej młodzieży wiejskiej, należy zauważyć, iż zwłaszcza wśród rodzin byłych pracowników Państwowych Gospodarstw Rolnych tzw. wyuczona bezradność zdecydowanie utrudnia i hamuje rozwój „pierwiastka przedsiębiorczości” wśród społeczności lokalnej. Jednocześnie społeczność ta odczuwa potrzebę podejmowania wszelkich inicjatyw zmierzających do poprawy własnej sytuacji społeczno-materialnej. Celem niniejszego opracowania jest analiza postaw przedsiębiorczych młodzieży wsi popegeerowskiej. Na wstępie artykułu zostanie przedstawiona istota przedsiębiorczości. W dalszej kolejności będzie podjęta próba oceny potencjału przedsiębiorczego młodzieży wiejskiej na podstawie rezultatów własnych badań przeprowadzonych wśród analizowanej populacji w 2009 r. w województwie zachodniopomorskim. 1. Wprowadzenie Ewolucja teorii przedsiębiorczości wykształciła przez kolejne lata różne jej definicje i znaczenie. Współcześnie postrzegana jest jako umiejętność i zdolność jednostki ludzkiej do dostrzeżenia i wykorzystania istniejących szans rynkowych. Proces ten jest odzwierciedlony w kreowaniu nowych ekonomicznych możliwości w powiązaniu z podejmowaniem przez jednostkę przedsiębiorczą decyzji o lokowaniu i stosowaniu poszczególnych zasobów oraz czynników znajdujących się w środowisku. Możliwe jest to dzięki kreowaniu wśród społeczeństwa postaw przedsiębiorczych, które determinują procesy przedsiębiorcze uwidocznione w działaniach wpływających na poprawę jakości życia otoczenia przedsiębiorczej jednostki (Bjornskov i Foss 2009: 207). W takim znaczeniu przejawy postaw przedsiębiorczych niezbędne są zwłaszcza wśród młodzieży pochodzącej z terenów popegeerowskich, gdzie tzw. wyuczona bezradność zdecydowanie utrudnia i hamuje rozwój „pierwiastka przedsiębiorczości” pośród społeczności lokalnej (Kisiel i MarksBielska 2003: 63). Jednocześnie społeczność ta odczuwa potrzebę podej176 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań mowania wszelkich inicjatyw zmierzających do poprawy własnej sytuacji społeczno-materialnej (Psyk-Piotrowska 2003: 76). Powstaje zatem pytanie, czy młodzież wiejska pochodząca z obszarów popegeerowskich dziedziczy ukształtowane wzorce kulturowo-społeczne i wyuczoną bezradność, czy też może charakteryzuje się determinacją do podejmowania działań przedsiębiorczych, których efekty stwarzają szansę niwelowania postępującego procesu marginalizacji i wykluczenia społecznego. W obliczu tych wątpliwości zasadne jest zbadanie postaw przedsiębiorczych młodzieży wiejskiej pochodzącej z dawnych PGR-ów. Analiza powyższego problemu zostanie oparta w niniejszym opracowaniu na prezentacji wyników własnych badań przeprowadzonych wśród młodzieży wsi popegeerowskiej, które zostaną poprzedzone rozważaniami teoretycznymi dotyczącymi prezentowanego zagadnienia. 2. Istota przedsiębiorczości Współczesne badania dotyczące przedsiębiorczości opierają się głównie na trzech teoriach ekonomicznych tj. teorii Schumpetera, Knighta oraz austriackiej szkoły procesów rynkowych (Wennekers, Uhlaner i Thurik, 2002: 28; Gaweł 2008: 12). Pierwsza z nich przedstawia osobę przedsiębiorczą jako kreatora innowacji rynkowych, która odznacza się posiadaniem niezbędnej wiedzy i motywacji potrzebnej do przeprowadzenie owych działań (Bjornskov i Foss 2009: 206). Jednocześnie Schumpeter charakteryzuje przedsiębiorczość jako dostrzeganie lepszych szans i metod wykorzystania istniejących zasobów w taki sposób, aby wytworzyć ich nową rynkową kombinację przy tworzeniu możliwości do dalszego rozwoju jednostek rynkowych. F. Knighta kontynuuje zapoczątkowany w literaturze przez Cantillona analizę problemu niepewności i ryzyka w działaniach przedsiębiorczych. W rozprawie zatytułowanej „Ryzyko, niepewność i zysk” dowodzi, iż zachowania przedsiębiorcze uwarunkowane są swego rodzaju niepewnością i ryzykiem realizacji wytyczonych celów (Klein 2010: 118). Spowodowane jest to przez środowisko, które jest zdeterminowane wieloma czynnikami odznaczającymi się wysoką nieprzewidywalnością zmian. Zgodnie z analizowaną teorią w dynamicznie zmieniającym się środowisku to wiedza ma znaczenie strategiczne dla działań osoby przedsiębiorczej, gdyż zwiększa szanse jednostek na odniesienie sukcesu. Staje się najbardziej twórczym zasobem, decydującym nie tylko o powodzeniu lub porażce podejmowanych działań, ale także minimalizującym ryzyko i niepewność (Kwiatkowski 2000: 46). Dzięki posiadaniu owej wiedzy osoba przedsiębiorcza: oszacowuje zapotrzebowanie społeczeństwa na dany towar i usługę, który w pełni zaspokoi potrzeby ludności; prognozuje działania zmierzające do realizacji zapotrzebowań zgłaszanych przez jednostki; ocenia prawdopodobieństwo osiągnięcia celu za pomocą wcześniej ustalonych działań; wybiera najlepsze działania zapewniające osiągniecie sukcesu. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 177 Jarosław Korpysa Austriacka szkoła procesów rynkowych tworzona była na podstawie przekonania, iż jednostki przedsiębiorcze angażują się w działanie poprzez świadome wykorzystanie wiedzy, zdolności i umiejętności. W głównej mierze jej twórcy bazowali na egzystencji subiektywnych wartości jednostki ludzkiej i dokonywanych przez nią wyborach (Klien 2010: 119). Jednym z jej głównych przedstawicieli był I. Kirzner, który w swoim dorobku wykorzystał założenia metodologiczne stworzone przez L. von Misesa, dotyczące subiektywnego działania ludzkiego human action oraz hipotezy teorii spontanicznego ładu, której twórcą był F. Hayek. Kirzner teorię przedsiębiorczości opierał na wykorzystaniu przez istotę ludzką percepcji zmysłowych, tzw. wyczulenia jednostki na nadarzające się okazje przy istniejących regułach (Rębacz 2000: 82). Owa czujność nie była elementem procesu decyzyjnego, lecz cechą niezwykłą i niewytłumaczalną dla danej jednostki. Tym samym przedsiębiorca był opisywany przez Kirznera jako osoba, która odkrywa nieznane dotąd szanse i możliwości rynkowe dzięki posiadaniu wspomnianej już wcześniej czujności (Landstrom 2009: 14). Jego aktywność określana była mianem pierwiastka przedsiębiorczości (entrepreneurial element), który wyrażał istotę podejmowania decyzji (Landstrom 2009: 16). Pierwiastek ten przyczyniał się do stworzenia logicznie powiązanych ze sobą sekwencji decyzyjnych. Każda podjęta decyzja była początkiem następnej, co następowało wskutek zmysłowości danej jednostki. Przedsiębiorca, decydując o wyborze takiej, a nie innej alternatywy, zdobywał doświadczenie, wiedzę i informacje o otoczeniu. W dalszej kolejności przyczyniało się to do dostrzeżenia przez niego niewykorzystanych szans w środowisku, a tym samym do kreowania nowych sposobów działania. Jednocześnie przedsiębiorczość według Kirznera była kreatorem ludzkiego myślenia w dostrzeganiu pojawiających się okazji w każdym rodzaju aktywności człowieka. Wyznaczała kierunki działań przedsiębiorcy, tworząc dla niego wartość dodaną w postaci przyszłych zysków. Powyższe teorie stały się podstawą do utożsamiania przedsiębiorczości nie tylko z działaniami przedsiębiorcy, którego misją jest organizowanie i zarządzanie przedsiębiorstwem w celu osiągnięcia jak największego zysku, lecz także z osobą dynamiczną i aktywnie podejmującą działania, skłonną do zmian, o silnej potrzebie niezależności i wolności (Kukowska 2005: 242). Tym samym, współczesna nauka analizuje przedsiębiorczość z punktu widzenia procesu oraz postawy danej jednostki (Bjornskov i Foss 2009: 207). Jako proces opiera się na tworzeniu i rozwoju przez jednostkę działalności gospodarczej, jako postawa jest identyfikowana z cechą człowieka. W pierwszym ujęciu przedsiębiorczość traktowana jest jako kontynuacja teorii stworzonej przez klasyków i neoklasyków. Analizowana jest na podstawie powstawania i rozwijania własnej działalności gospodarczej, a także wprowadzania innowacji służących do wytworzenia nowych produktów i usług. Zorientowana jest na działania mające na celu wprowadzenie zmian, dokonywanie analizy pojawiających się szans i zagrożeń dla realizacji przedsięwzięcia oraz 178 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań określenie efektów po ich zastosowaniu. Drugi rodzaj związany jest z zespołem cech i funkcji ludzkich warunkujących działania jednostek w celu zmieniania i ulepszania rzeczywistości. Jednym z modeli przedsiębiorczości, w którym analizowano badane zagadnienie z punktu widzenia procesu, jest model stworzony przez B. Kraśnicką. Model ten został oparty na dwóch aspektach: decyzyjnym i organizacyjnym (Kraśnicka 2002: 96). Aspekt decyzyjny determinuje działanie jednostki przez uwarunkowania wynikające z podejmowania decyzji, drugi zaś poprzez istnienie zasad organizacji. Aspekt decyzyjny analizuje przedsiębiorczość jako proces podejmowania decyzji, który musi odznaczać się racjonalnością oraz zaangażowaniem jednostki w jej wdrożenie. Każda decyzja determinowana jest przez trzy elementy, tj. cele, możliwości i istniejące ryzyko (Walker 1994: 351). Przedsiębiorca powinien wiedzieć, co chce osiągnąć, w jaki sposób może urzeczywistnić plany przy jednoczesnym ograniczeniu ryzyka i niepewności. Owe właściwości w procesie przedsiębiorczym uwarunkowane są przez dwa czynniki: jeden o charakterze podmiotowym, tzw. subiektywnym, drugi o charakterze przedmiotowym, tzw. obiektywnym (Kraśnicka 2002: 99). Pierwszy oparty jest na postępowaniu jednostki w niepewnej sytuacji i jej skłonności do ponoszenia ryzyka. O sukcesie lub niepowodzeniu konkretnego działania decydują cechy człowieka, a szczególnie motywacja do działania, wiedza, skłonność do innowacji, kreatywność. Drugi czynnik warunkuje proces przedsiębiorczy głównie przez determinanty związane z zewnętrznym otoczeniem, w tym: z sytuacją na rynkach kapitałowych, konsumpcyjnych i pracy, polityką rządu oraz płynnością finansową danego przedsiębiorstwa. Stała analiza otoczenia zewnętrznego, polegająca na dostrzeżeniu trendów, pojawiających się nowych szans i możliwości rynkowych, jak również cechy osobowościowe człowieka wpływają na kształt tworzenia i realizacji procesu przedsiębiorczości. Wyjaśniają również zachowanie przedsiębiorcy w podejmowaniu różnorodnych ryzykownych działań. Aspekt organizacyjny dotyczy głównie zasad i charakterystyki działania przedsiębiorcy w obrębie danej jednostki. Proces przedsiębiorczy w tym ujęciu rozpoczyna się od dostrzeżenia przez jednostkę szans i możliwości rynkowych. Następnie w celu ich urzeczywistnienia jednostka przedsiębiorcza winna opracować koncepcję wykorzystania okazji na podstawie źródeł inspiracji, tj. pomysłów innych osób, zdobytej wiedzy i doświadczenia, licznych kontaktów społecznych, naśladownictwa zachowań innych przedsiębiorców (Kraśnicka 2002: 102). Po określeniu możliwości urealnienia rozwiązań należy wybrać te, które w świetle określonych celów pozwolą osiągnąć największe korzyści, a następnie zgromadzić niezbędne do formalizacji i realizacji przedsięwzięć zasoby rzeczowe i ludzkie. Niezmiernie istotne w tym względzie jest wykorzystanie kapitału ludzkiego, który jest podstawą efektywności przedsiębiorczości, a także informacji służącej do analizy istniejącego ryzyka. Najczęstszą formą działania jest przede wszystvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 179 Jarosław Korpysa kim stworzenie ram organizacyjnych oraz produkcja nowych wyrobów i usług. Jednak nie należy utożsamiać stworzenia ram organizacyjnych tylko i wyłącznie z powstaniem nowej jednostki działalności gospodarczej, gdyż mogą być one wyrażone w postaci wewnętrznych zmian organizacji, polegających w głównej mierze na poprawie kultury organizacyjnej, wizerunku przedsiębiorstwa, innowacyjności firmy. Obok utożsamiania istoty przedsiębiorczości z procesem polegającym na powstaniu i rozwoju działalności gospodarczej, a także zachodzącymi zmianami wewnątrz organizacji w literaturze przedmiotu przedsiębiorczość analizuje się również z punktu widzenia postawy ludzkiej (DuczkowskaPiasecka 1998: 634). W tym ujęciu przedsiębiorczość odzwierciedlona jest jako cecha człowieka determinująca do podejmowania nowych wyzwań i działań ukierunkowanych na zmianę obecnej sytuacji. Taki sposób zachowania jednostki sprowadza się do nieustannego poszukiwania nowych możliwości i szans istniejących na rynku, które mają charakter celowy i zorganizowany. J.A. Timmons stworzył 6 fundamentalnych właściwości opisujących osoby przedsiębiorcze, tj. (Byers, Kist i Sutton 1999: 5): – dynamizm działaniowy, – zdolność przewodzenia, – umiejętność dostrzegania szans, – umiejętność działania w warunkach ryzyka i niepewności, – kreatywność, samodzielność i zdolność przystosowania jednostki do warunków, – wewnętrzna motywacja. Pierwsza cecha charakteryzuje jednostkę przedsiębiorczą jako aktywnie działającego człowieka, który wykazuje się inicjatywą, poszukiwaniem nowych rozwiązań w sposobach usprawniania metod lub procesów. Ponadto ważne jest także posiadanie przez jednostkę ludzką zdolności przewodzenia i współpracy z innymi ludźmi. Kolejną właściwością, którą wyróżnił Timmons, jest umiejętności dostrzegania szans. Odzwierciedlone są one w nieustannym poszukiwaniu przez jednostkę nowych możliwości w otoczeniu w celu zmiany obecnej sytuacji na lepszą. Ponadto istotna jest również zdolność człowieka do działania, a szczególnie do przezwyciężenia ryzyka i niepewności związanych z każdą aktywnością jednostki, jak również jej adaptacją do zmieniającego się środowiska i otoczenia. Ostatnia z analizowanych cech – wewnętrzna motywacja, niezbędna jest przedsiębiorcy do ustawicznego i skutecznego działania w celu osiągnięcia korzyści. Zaprezentowane cechy jednostki przedsiębiorczej są odzwierciedlone w modelu podejmowaniu decyzji przedsiębiorczych opracowanym – rysunek 1. Przedstawiony schemat jest oparty głównie na czynnikach zewnętrznych, warunkujących funkcjonowanie danej jednostki w otoczeniu, jej cechach osobowościowych oraz zdolnościach i umiejętnościach oceny stopnia wykonalności przedsięwzięcia. 180 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań Czynniki zewnętrzne – wzrost gospodarczy – dostęp do pełnej informacji – społeczna akceptacja działań Cechy osobowościowe – kreatywność – nastawienie na sukces – chęć podejmowania nowych wyzwań – skłonność do ryzyka – gotowość do działania – otwartość Decyzja o podjęciu działań przedsiębiorczych Ocena wykonalności – konkurencyjność – doświadczenie – zastosowanie innowacji – dochodowość – czas realizacji Rys. 1. Model podejmowania decyzji przedsiębiorczych. Źródło: opracowanie własne na podstawie R.J. Pech i A. Cameron 2006. An entrepreneurial decision process model describing opportunity recognition. European Journal Innovation Management, nr 1 (9), s. 71; N.F. Kruger Jr. 2000. The Cognitive Infrastructure of Opportunity Emergence. Entrepreneur Theory and Practice, nr 24, s. 5–23. Pierwszy istotny czynnik analizowanego modelu jest określony przez siły zewnętrze, które w dalszych etapach procesu decyzyjnego wpływają na cechy osobowościowe i ocenę wykonalności przedsięwzięcia. Do najważniejszych determinant należą: wzrost gospodarczy, dostęp do informacji rynkowej oraz społeczna akceptacja działań. Stopień rozwoju gospodarki, warunkujący podejmowanie działań przez człowieka, odzwierciedlony jest we wzroście gospodarczym. Zgodnie z założeniami modelu wzrost gospodarczy, wpływa dwuznacznie na podejmowanie działań przedsiębiorczych przez jednostkę ludzką. Z jednej strony rozwojowi gospodarczemu towarzyszy wzrost płac oraz poprawa systemu ubezpieczeń społecznych, co przyczynia się w dużej mierze do ograniczenia aktywności przedsiębiorczej człowieka (Audretsch, Grilo i Thurik 2007: 6). Z drugiej zaś strony wzrastający poziom dochodu odzwierciedlony jest na rynku we wzroście potrzeb konsumentów na różnego rodzaju towary i usługi (Audretsch, Caree i Thurik 2001: 21). Prowadzi to do powstawania nowych gałęzi i branż przemysłu, rozwoju technologii, a w konsekwencji do kreowania nowych możliwości i szans rynkowych, co w dłuższej perspektywie przyczynia się do wzrostu poziomu przedsiębiorczości w danym kraju (Wennekers 2006: 76). Dostęp do pełnej informacji to wiedza, która może wyróżnić jednostkę spośród reszty społeczeństwa, stwarzając tym samym przewagę nad pozostałymi jednostkami funkcjonującymi na rynku. Jednak proces absorpcji informacji rynkowej jest związany z poniesieniem przez jednostkę odpowiednich kosztów. Wynikają one głównie z nawiązywania licznych kontaktów z innymi podmiotami, tworzenia odpowiedniego wizerunku – zarówno vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 181 Jarosław Korpysa samego przedsiębiorcy, jak i przedsiębiorstwa – oraz zdobywania nowych informacji o rynku, a zwłaszcza o istniejących niszach i zapotrzebowaniach konsumentów. Otrzymana w ten sposób wiedza pozwala przedsiębiorczej jednostce ocenić realność i szanse powodzenia danego przedsięwzięcia (Tyszka 2004: 318). Oprócz wzrostu gospodarczego oraz dostępności do pełnej informacji istotna jest także społeczna akceptacji działań, która jest tworzona przez zespół czynników związanych z ukształtowanymi wzorcami współżycia społecznego, wzorcami postępowań, a także systemami wartości i przekonań. Uzyskana aprobata pozwala jednostce ludzkiej urzeczywistnić jego cele i zamierzenia. W przypadku braku akceptacji widoczne jest zmniejszenie aktywności przedsiębiorczej jednostki (Piecuch 2007: 30). Kolejną niezmiernie istotną determinantą w procesie podejmowania decyzji przez człowieka są cechy osobowości, które są podstawą twórczego myślenia i działania. Posiadanie kreatywności, otwartości, gotowości do działania, skłonności do ryzyka, chęci podejmowania nowych wyzwań gwarantuje przedsiębiorczemu człowiekowi efektywność podejmowanych przedsięwzięć. Pomaga również rozwiązać pojawiające się problemy w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości (Proctor 2002: 62). Ostatnim z aspektów analizowanego modelu jest ocena stopnia wykonalności. Bardzo ważną kwestią przy podejmowaniu decyzji jest wiara we własne umiejętności, zdolności, a także przekonanie o osiągnięciu sukcesu. Determinantą owych zachowań jest posiadanie doświadczenia, a także czas realizacji, zastosowanie innowacji oraz dochodowość danego przedsięwzięcia. Współistnienie wszystkich wymienionych czynników wpływa na osiągnięcie przez jednostkę ludzką wspomnianej już pewności o realności danego działania. Reasumując dotychczasowe rozważania, należy stwierdzić, iż zaprezentowane w modelu podejmowania decyzji przedsiębiorczych determinanty wpływają na indywidualny poziom przedsiębiorczości danej jednostki. Tym samym oddziałują na istniejący u każdego człowieka pierwiastek przedsiębiorczości, który warunkuje postrzeganie przez przedsiębiorczą jednostkę istniejącego ryzyka i korzyści, jakie są związane z aktywnością przedsiębiorczą. Ostatecznie wpływają na kształtowanie postaw przedsiębiorczych wśród danej społeczności, które są odzwierciedlone w procesach i aktywności przedsiębiorczej danej jednostki. 3. Przedsiębiorczość Analiza powyższego zagadnienie badawczego jest szczególnie istotna z punktu widzenia aktywności przedsiębiorczej młodzieży popegeerowskiej, która boryka się problemami związanymi z brakiem miejsc pracy poza wsią, zbyt małym rozwojem drobnej przedsiębiorczości, powszechną nieufnością do wspólnych przedsięwzięć gospodarczych, dysparytetem edukacyjnym mię182 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań dzy wsią a miastem (Psyk 2003: 76). Pojawia się zatem pytanie, w jaki sposób młodzież wsi popegeerowskiej, od której zależy przyszły rozwój gospodarczy i cywilizacyjny terenów po byłych PGR-ach, będzie próbowała znaleźć sobie miejsce w zmieniającej się rzeczywistości, jakie stawia sobie cele zawodowe i jak ocenia możliwości ich realizacji. W celu znalezienia odpowiedzi na te pytania postanowiono przeprowadzić badania potencjału przedsiębiorczości młodzieży wsi popegeerowskiej. 3.1. Metodologia badań Podejmując się próby zbadania potencjału proprzedsiębiorczego młodzieży wiejskiej pochodzącej z dawnych obszarów popegeerowskich, na wstępie należy podkreślić, iż badania te były badaniami pierwotnymi, przeprowadzonymi samodzielne przez autora, dlatego też z uwagi na brak wcześniejszych kompleksowych opracowań dotyczących rozważanego problemu, a także wielowątkowość teorii przedsiębiorczości w niniejszych badaniach wykorzystano podejście ilościowe. W celu prawidłowego przeprowadzenia procesu badawczego zastosowano następujące elementy badania: faza przygotowania badania statystycznego, realizacja badania i zakończenie badania (Młynarski 2000: 11). Pierwszy etap opierał się na określeniu problemu badawczego, określeniu próby badawczej, a także wyznaczeniu metod i sposobów pomiaru zebranych informacji. Druga faza ukierunkowana była na pozyskaniu danych pierwotnych. Ostatni etap tego procesu to zakończenie badania, które bazowało na analizie otrzymanych wyników. Jednym z celów badania było określenie potencjału młodzieży wsi popegeerowskiej województwa zachodniopomorskiego. Tym samym zbiorowość statystyczną stanowiły osoby w wieku między 15. a 24. rokiem życia mieszkające w województwie zachodniopomorskim. Wybór obszaru badawczego był podyktowany przede wszystkim faktem, iż w województwie zachodniopomorskim pod koniec lat 90. XX w. istniało blisko 64% państwowych użytków rolnych, przy średniej krajowej wynoszącej 23%, i do dziś jest to drugi w Polsce (po województwie warmińsko-mazurskim) największy obszar skupiający byłe tereny popegeerowskie. Realizacja przedstawionego problemu badawczego wymagała przeprowadzenia badania bezpośredniego. W tym celu zastosowano badania ankietowe, które umożliwiły pozyskanie materiału pierwotnego. Badanie te przeprowadzono w roku 2009 wśród 678 młodych osób zamieszkujących tereny wiejskie, w tym 232 stanowiły osoby zamieszkujące tereny popegeerowskie. W trakcie badań wyodrębniono tereny, wśród wszystkich powiatów województwa zachodniopomorskiego, które charakteryzowały się największą liczbą PGR-ów i zatrudnionych w nich pracowników. Do tej grupy zaliczono następujące powiaty: białogardzki, choszczeński, drawski, koszaliński, łobeski, świdwiński i szczecinecki. Na tych obszarach udział powierzchni PGR w powierzchni ogółem danego powiatu wynosił ponad 70%, zaś udział pravol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 183 Jarosław Korpysa cującej w tych jednostkach społeczności lokalnej wynosił przeszło 30% ogółu (Bank Danych Regionalnych GUS). W tym miejscu należy odnotować fakt, iż wśród wszystkich powiatów, jakie istnieją w Polsce, powiat łobeski w 2009 r. znalazł się na 5. miejscu pod względem najwyższej stopy bezrobocia, choszczeński na 9., białogardzki na 10., a drawski na 11. miejscu. Tendencji tej towarzyszył utrzymujący się na tych obszarach, jak również w całym regionie, wysoki wskaźnik (40,47%) osób bezrobotnych mieszkających na wsi, którzy nie posiadali żadnych kwalifikacji. W celu przejrzystego zobrazowania otrzymanych rezultatów badań porównano je, w wybranych wariantach, z wynikami badań przeprowadzonych równolegle wśród młodzieży wsi Pomorza Zachodniego. 3.2. Potencjał przedsiębiorczy W pierwszej części analizy przedsiębiorczości młodzieży wsi popegeerowskiej skoncentrowano się na problematyce potencjału aktywności przedsiębiorczej, w tym głównie na postrzeganiu własnego potencjału przedsiębiorczości, cechach charakteryzujących osobę przedsiębiorczą oraz skłonności ankietowanych do założenia własnego przedsiębiorstwa. W celu realizacji powyższych zagadnień badawczych na wstępie poproszono respondentów o udzielnie odpowiedzi na pytanie: „Czy jest Pan(i) osobą przedsiębiorczą?”. Tak 23,47% Nie wiem 44,08% Nie 32,45% Rys. 2. Struktura odpowiedzi młodzieży wsi popegeerowskich na pytanie: „Czy jest Pa(i) osobą przedsiębiorczą?”. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Z rysunku 2 wynika, iż niespełna 25% ogółu badanych uważa się za osoby przedsiębiorcze. Ponad 30% badanych zdecydowanie określiło się jako nieprzedsiębiorczy, zaś prawie połowa ankietowanych (44,08%) nie była w stanie określić, czy posiada czy też nie potencjał przedsiębiorczy. Porównując otrzymane rezultaty do wyników dla ogółu badanej populacji, należy zauważyć, iż młodzież ta w 37% stwierdziła, iż jest przedsiębiorcza, 17% ankietowanych było przeciwnego zdania, a 46% nie było w stanie odpowiedzieć na to pytanie. Powyższa struktura odpowiedzi świadczy, iż 184 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań młodzież pochodząca ze wsi popegeerowskiej w większym stopniu niż pozostali respondenci uważa się za nieprzedsiębiorczą. Niska ocena potencjału przedsiębiorczości młodzieży popegeerowskiej zdeterminowała również strukturę odpowiedzi na pytania dotyczące posiadania cech przedsiębiorczych. Większość (98,34%) ankietowanych potrafiła wskazać cechy, jakie opisują osobę przedsiębiorczą. Podobnie jak ogół młodzieży, respondenci stwierdzili, iż pracowitość (67,23%), łatwość nawiązywania kontaktów (53,48%), odpowiedzialność (49,38%), a także kreatywność (48,88%) są właściwościami osoby przedsiębiorczej. Jednak ponad 70% zdecydowanie określiła, iż nie posiada tych cech, a tylko 15% badanych przyznało, że posiada słabo rozwinięte wspomniane właściwości. Porównując uzyskane deklaracje z wynikami dla ogółu, należy stwierdzić, iż młodzież wsi popegeerowskiej w większym stopniu aniżeli cała badana populacja zadeklarowała brak cech przedsiębiorczych. Wobec uzyskanych rezultatów zasadne było także zbadanie skłonności młodzieży pochodzącej z terenów popegeerowskich do założenia własnego przedsiębiorstwa. Strukturę odpowiedzi na to pytanie przedstawia rysunek 3. Z danych zaprezentowanych na rysunku 3 wynika jednoznacznie, iż osoby ankietowane pochodzące ze wsi popegeerowskiej są mniej chętne do założenia własnego przedsiębiorstwa niż ogół młodzieży wiejskiej. Ponad 65% respondentów mieszkających na obszarach dawnych PGR-ów w ogóle nie rozważała takiej możliwości, wobec 49,77% ogółu. 31,77% młodych mieszkańców wsi popegeerowskiej myśli o stworzeniu własnego biznesu, podczas gdy wskaźnik procentowy dla całej populacji wynosi 43,32% badanych. Tylko 2,30% ankietowanych prowadzi obecnie działalność gospodarczą przy 6,91% ogółu. 70 60 50 % 65,93 49,77 43,32 40 30 31,77 20 10 2,30 6,91 0 Nie Tak, myślę o tym młodzież PGR Obecnie prowadzę działalność ogółem Rys. 3. Struktura odpowiedzi młodzieży wsi popegeerowskich w relacji do ogółu badanych na pytanie: „Czy rozważał(a) Pan(i) możliwość podjęcia własnej działalności gospodarczej?”. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. W świetle powyższych rezultatów ciekawym i interesującym zagadnieniem było wyróżnienie determinant stymulujących oraz hamujących rozwój przedvol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 185 Jarosław Korpysa siębiorczości. W tym celu młodzież wsi popegeerowskiej, która myśli o założeniu własnego przedsiębiorstwa, została poproszona o określenie czynników, które są najistotniejsze oraz najmniej istotne z punktu tworzenia własnej działalności gospodarczej. Analiza obliczonych dla badanej zbiorowości wartości średniej pozycji w rankingu (tabela 1) pozwala stwierdzić, iż najistotniejszą rolę w tworzeniu własnego przedsiębiorstwa, według otrzymanych rezultatów, odgrywały następujące czynniki: większa możliwość samorealizacji i niezależność (w obu przypadkach średnia pozycja w rankingu wyniosła 4,45) potrzeba godziwych zarobków (4,33 średnia pozycja w rankingu), dążenie do samodzielności (4,32), wyższe zarobki (4,10) oraz pewność zatrudnienia (4,04). Wśród czynników o umiarkowanym znaczeniu młodzież wskazała: możliwość podnoszenia własnych kwalifikacji (3,98), nienormowany czas pracy (3,79) czy też wyższy prestiż miejsca pracy (3,76). Do najmniej istotnych czynników respondenci zaliczyli konieczność (2,84) oraz wymóg pracodawcy (2,40). Szanse na założenie własnego przedsiębiorstwa Średnia ranga Większa możliwość samorealizacji i satysfakcji z pracy 4,45 Niezależność 4,45 Potrzeba godziwych zarobków 4,33 Dążenie do samodzielności 4,32 Wyższe zarobki 4,10 Pewność zatrudnienia 4,04 Możliwość podnoszenia własnych kwalifikacji 3,98 Nienormowany czas pracy 3,79 Wyższy prestiż miejsca pracy 3,76 Konieczność 2,84 Wymóg pracodawcy 2,40 Tab. 1. Szanse na założenie własnego przedsiębiorstwa. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Przedstawione deklaracje wskazują jednoznacznie, iż młodzież wsi popegeerowskiej, myśląc o założeniu własnej działalności gospodarczej, kieruje się przede wszystkim możliwością osiągnięcia większej niezależności oraz zarobienia godziwych pieniędzy. Świadczy to zapewne o postrzeganiu prowadzenia własnego przedsiębiorstwa przez analizowaną populację jako alternatywę dla pracy w gospodarstwie rolnym lub też w czyjejś firmie. Niepokojącym zjawiskiem może być fakt, iż co piąty ankietowany myśli o tym pod wpływem wymogu stawianego przez pracodawcę. Taka sytuacja tworzenia czegoś z przymusu może w przyszłości doprowadzić do mniejszego zaangażowania właściciela w działalność i rozwój własnego przedsiębiorstwa, a w konsekwencji doprowadzić do jego upadku. 186 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań Oprócz wyróżnienia szans założenia przedsiębiorstwa w dalszym etapie procesu badawczego podjęto próbę analizy barier tworzenia własnej firmy, wyróżnioną przez młodzież wsi pegeerowskiej (rysunek 4). Wśród determinant, które najbardziej hamują tworzenie własnego przedsiębiorstwa, należy wyróżnić: brak kapitału, brak odpowiedniej wiedzy i kwalifikacji, brak pomysłu, brak lokum, wysokie podatki oraz niechęć do zaciągania i spłaty kredytu. W dalszej kolejności respondenci wskazywali: ryzyko utraty własnych kapitałów, długi czas załatwiania procedur, a także niejasności procedur związanych z rejestracją własnego przedsiębiorstwa. Do czynników, które w bardzo małym stopniu wpływają na ograniczenie procesu tworzenia własnego biznesu, ankietowani zaliczyli: problemy rodzinne, brak możliwości podnoszenia własnych kwalifikacji, brak czasu czy też brak odwagi. Niechęć do zaciągania i spłaty kredytu Brak możliwości podnoszenia własnych kwalifikacji 6,76 Problemy rodzinne 6,31 Ryzyko utraty własnych kapitałów 5,41 18,92 13,51 34,68 39,64 18,47 19,82 10,81 9,46 12,16 11,71 16,22 10,81 23,42 22,07 10,36 18,92 7,66 Brak lokum Zbyt duża konkurencja Brak odwagi Brak czasu Brak odpowiedniej wiedzy i kwalifikacji Wysokie podatki Brak kapitału 30,63 5,41 17,57 12,16 14,41 9,46 21,17 12,61 Długi czas załatwiania procedur Niejasność procedur związanych rejestracją firmy Brak pomysłu 0 10 najbardziej istotny czynnik 20 30 40 50% czynnik nieistotny Rys. 4. Uwarunkowania ograniczające rozwój przedsiębiorczości – odsetek ocen skrajnych. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Analiza istotności odpowiedzi, przy wykorzystaniu metody średnich rang, potwierdza powyższe zależności (tabela 2). Spośród najwyżej ocenionych przez młodzież przeszkód, dwie okazały się najbardziej istotne i były to: brak kapitału (4,41 średnia pozycja w rankingu) oraz wysokie podatki (4,24 średnia pozycja w rankingu). Wśród determinant o umiarkowanym znaczeniu przeważały: ryzyko utraty własnych kapitałów, brak odpowiedniej wiedzy i kwalifikacji oraz brak lokum. Najmniejszą przeszkodę stanowią: brak możliwości podnoszenia własnych kwalifikacji i problemy rodzinne. Tym wariantom respondenci nadali najmniejsze rangi. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 187 Jarosław Korpysa Wyszczególnienie Średnia ranga Brak kapitału 4,41 Wysokie podatki 4,24 Ryzyko utraty własnych kapitałów 3,22 Brak odpowiedniej wiedzy i kwalifikacji 3,03 Brak lokum 3,02 Brak możliwości podnoszenia własnych kwalifikacji 1,66 Problemy rodzinne 1,51 Tab. 2. Bariery prowadzenia własnego przedsiębiorstwa w opinii młodzieży wiejskiej w wieku 18–24 lat. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Z przedstawionych dotąd wyników badań można wywnioskować, iż młodzież wsi popegeerowskiej nie zakładała własnej działalności gospodarczej głównie z powodu braku kapitału, wiedzy i kwalifikacji oraz pomysłu. Szczególnie brak ostatniej determinanty, jaką jest pomysł, wydaje się kluczową kwestią z punktu tworzenia i rozwoju indywidualnej przedsiębiorczości. 3.3. Aktywność przedsiębiorcza W dalszym etapie badawczym zweryfikowano przedsiębiorczość respondentów odzwierciedloną w skłonności do poszukiwaniu pracy, a także oceny własnych szans na rynku. Kluczowe znaczenie dla rozważań prowadzonych na tym etapie badań miały deklaracje osób ankietowanych w odpowiedzi na pytania dotyczące szans znalezienia zatrudnienia. W celu przejrzystego zobrazowania różnic między strukturą odpowiedzi młodzieży pochodzącej ze wsi popegeerowskiej a ogólnie badaną populacją w tabeli 3 przedstawiono rezultaty osobno dla wspomnianych dwóch grup badawczych. Wyszczególnienie * Odpowiedzi w % młodzież PGR* ogół młodzieży Trudno powiedzieć 10,78 23,27 Mam bardzo małe szanse 20,04 11,06 Mam małe szanse 60,34 45,62 Mam duże szanse 6,56 17,05 Mam bardzo duże szanse 2,28 3,00 Młodzież pochodząca z dawnych terenów popegeerowskich. Tab. 3. Struktura odpowiedzi na pytanie: „Jak ocenia Pan(i) swoje szanse na znalezienie pracy?”. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Analizując dane zawarte w tabeli 3. należy zauważyć, iż młodzież pochodząca ze wsi popegeerowskiej w większym stopniu (60,34%) niż ogół (45,62%) ocenia, iż ma małe szanse na znalezienie zatrudnienia. Ponadto prawie dwa razy więcej ankietowanych (20,04%), w relacji do wszystkich 188 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań badanych osób (11,06%), stwierdziło, iż ma bardzo małe szanse na znalezienie zatrudnienia, a tylko 6% osób mieszkających na dawnych obszarach wiejskiej gospodarki uspołecznionej uznało, iż ma duże szanse (wobec 17% wszystkich badanych). W świetle otrzymanych rezultatów interesującą kwestią jest przedstawienie struktury odpowiedzi młodzieży wsi popegeerowskiej na pytanie: „Czy obecnie poszukuje Pan(i) pracy?” (rysunek 5). Tak 13,66% Nie 86,34% Rys. 5. Struktura odpowiedzi na pytanie: „Czy obecnie poszukuje Pan(i) pracy?”. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Jak wynika z deklaracji młodzieży wiejskiej mieszkającej na dawnych terenach popegeerowskich, zilustrowanych na rysunku 5, zdecydowana większość respondentów nie szukała pracy, a tylko około 13,7% odpowiedziało, iż obecnie stara się znaleźć zatrudnienie. W tym kontekście niezmierne istotne jest poznanie powodów, dla których respondenci nie podejmują działań związanych z poszukiwaniem pracy. Struktura odpowiedzi została przedstawiona w tabeli 4. Wyszczególnienie Odpowiedzi w% Nie chcę pracować 5,32 Nie pracuję ze względów rodzinnych 2,37 Nie pracuję ze względów zdrowotnych 1,49 Pracuję i nie chcę zmieniać obecnej pracy 15,32 Wiem, że i tak nie znajdę pracy 23,43 Uczę się i nie wiem, co dalej będę robić 49,32 Obecnie prowadzę działalność i nie ma potrzeby z niej rezygnować 2,30 Inne 0,45 Tab. 4. Powody nieposzukiwania pracy przez młodzież pochodząca z dawnych terenów popegeerowskich. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 189 Jarosław Korpysa Głównym powodem braku aktywności w poszukiwaniu pracy przez młodzież popegeerowską jest to, iż prawie połowa ankietowanych (49,32%) uczyła się i nie wiedziała, co dalej będzie robić. Jednak ciekawą kwestią jest fakt, iż drugim powodem braku podejmowania działań stymulujących znalezienie zatrudnienia wśród ludzi młodych mieszkających na obszarach popegeerowskich jest przeświadczenie o niemożności jej znalezienia (23,42%). Dokonując dalszej analizy uwarunkowań braku aktywności młodzieży wsi popegeerowskiej w poszukiwaniu pracy, należy stwierdzić, iż młodzież wskazała następujące powody: pracuję i nie chcę zmieniać obecnej pracy (15,32%), nie chcę pracować (5,32%), obecnie prowadzę działalność i nie ma potrzeby z niej rezygnować (2,30%), nie mogę podjąć pracy ze względów rodzinnych (2,37%) bądź też zdrowotnych (1,49%). Ankietowani również mieli okazję przedstawić inne przyczyny, które wpłynęły na decyzję o niepodejmowaniu działań ukierunkowanych na poszukiwanie zatrudnienia. Wśród najczęściej powtarzających się powodów były następujące: „obecnie przygotowuję się do założenia własnego przedsiębiorstwa”, „jestem w ciąży”, „wychowuję dziecko” oraz „otrzymałem wezwanie do wojska”. Oprócz badania przyczyn warunkujących brak aktywności w poszukiwaniu pracy przez młodzież wiejską warto dokonać analizy struktury odpowiedzi respondentów, którzy podczas badania poszukiwali zatrudnienia. W tym celu poproszono ankietowanych o określenie miejsca, gdzie poszukują pracy (tabela 5). Miejsce poszukiwania W miejscu zamieszkania i okolicach Odpowiedzi w % 83,52 Na terenie całej Polski 7,75 Poza granicami kraju 6,23 Inne 2,50 Tab. 5. Miejsca poszukiwania pracy. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Większość respondentów (83,52%) zadeklarowała, iż szuka zatrudnienia w miejscu zamieszkania i jego okolicach, 7,75% młodzieży odpowiedziało, iż poszukuje zatrudnienia na terenie całej Polski, zaś 6,23% szuka pracy poza granicami kraju. W tym miejscu należy dodać, iż młodzież wiejska pochodząca z terenów popegeerowskich charakteryzuje się mniejszą (55,28%) skłonnością do podejmowania działań zwiększających szanse na znalezienie zatrudnienia (podwyższanie posiadanych kwalifikacji na kursach specjalistycznych, studiach podyplomowych itp.) niż ogół badanej populacji (71,34%). Ponadto niepokoi fakt, iż prawie 25% ankietowanych, wobec 8,77% dla całej populacji, nie mogła podjąć żadnych działań z powodu braku pieniędzy. Ostatnią częścią badań była ocena stopnia działalności instytucji państwowych odpowiedzialnych za tworzenie nowych miejsc pracy. Jak wynika 190 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań z rysunku 6, najwięcej respondentów (25,52%) zadeklarowało, iż państwo powinno wspierać tworzenie nowych miejsc pracy, głównie poprzez wypłacanie wszystkim bezrobotnym zasiłków, bez względu na czas pozostawania danej osoby bez pracy. Spośród ankietowanych 23,7% oczekuje pomocy od państwa odzwierciedlonej w tworzeniu programów stymulujących powstawanie i rozwój nowych przedsiębiorstw, 19,93% badanych za takie działania uważało obniżenie podatków dla przedsiębiorców i ludności. W dalszej kolejności badana populacja wskazała na wprowadzenie nowych ulg podatkowych, a także podwyższenie zasiłków. Ankietowani również w tym pytaniu mieli możliwość wskazania własnych opinii dotyczący działalności prozatrudnieniowej instytucji państwowych. Niespełna 3% osób odpowiedziało, iż oczekuje od państwa wskazania konkretnego miejsca pracy. 25,52 Wypłacać wszystkim bezrobotnym zasiłki Wspierać rozwój nowych przedsiębiorstw 23,70 Obniżyć podatki dla przedsiębiorstw i ludności 19,93 Wprowadzić nowe ulgi podatkowe 12,31 Podwyższyć zasiłki 8,75 Trudno powiedzieć 7,10 2,69 Inne 0 10 20 30% Rys. 6. Oczekiwane rodzaje pomocy od państwa w znalezieniu pracy w opinii respondentów. Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Odnosząc uzyskane rezultaty do deklaracji ogółu, należy zauważyć, iż ponad 40% ankietowanych zadeklarowało, iż państwo powinno wspierać tworzenie nowych miejsc pracy, głównie poprzez programy stymulujące rozwój i funkcjonowanie przedsiębiorstw, a także obniżyć podatki dla przedsiębiorców i ludności (22,11%). Tylko nieliczna grupa (5%) uznała wypłacanie przez państwo zasiłków dla wszystkich bezrobotnych za główną determinantę aktywizacji zawodowej mieszkańców wsi. 4. Zakończenie Reasumując, należy stwierdzić, iż młodzież pochodząca z terenów popegeerowskich charakteryzuje się znacznie mniejszą skłonnością do podejmowania działań przedsiębiorczych niż ogół młodzieży wiejskiej. Większość respondentów nie chce zakładać własnej działalności gospodarczej. Uważa, iż ma nikłe szanse na znalezienie zatrudnienia, a także posiada niski poziom potencjału aktywności proprzedsiębiorczej. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 191 Jarosław Korpysa Powyższe preferencje i przekonania młodzieży wsi popegeerowskiej dotyczące braku szans na znalezienie zatrudnienia, niechęci do założenia własnego przedsiębiorstwa, niskiej oceny posiadanych cech i wartości proprzedsiębiorczych mogą świadczyć o dziedziczeniu w pewnym stopniu tzw. wyuczonej bezradności, która w dalszej konsekwencji może przyczynić się do braku podejmowania jakiejkolwiek aktywności przedsiębiorczej i prowadzić do marginalizacji społeczno-ekonomicznej badanej populacji. Informacje o autorze Dr inż. Jarosław Korpysa – Katedra Mikroekonomii, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Uniwersytet Szczeciński. E-mail: [email protected]. Bibliografia Audretsch, D.B., Caree, M.A. i A.R. Thurik 2001. Does entrepreneurship reduce unemployment? Rotterdam: Tinbergen Institute Discussion Paper, Erasmuss University TI01 – 074/3. Audretsch, D.B., Grilo, I. i A.R. Thurik 2007. Handbook of Research on Entrepreneurship Policy, Northampton: Edward Elgar Publishing. Bjornskov, C. i N. Foss 2009. Economic freedom and entrepreneurial activity: some cross-coutry evidence, w: A. Freytag, i A.R. Thurik (red.) Entrepreneurship and Culture, s. 206–207. Lund: Springer. Byers, T., Kist, H. i R.I. Sutton 1999. Characteristic of the entrepreneur: Social creatures, not solo heros, w: Technology Manager and Modern Context, R.C. Dorf (red.) Boca Raton: CRC and IEEE Press. Duczkowska-Piasecka, M. 1998. Przedsiębiorczość na wsi, w: Encyklopedia agrobiznesu, Warszawa: Fundacja Innowacja, WSS-E. Gaweł, A. 2008. Entrepreneurship – a theoretical approach, w: M. Rekowski (red.) Entrepreneurship Tissue and Regional Economy, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu. Kisiel, R. i R. Marks-Bielska 2003. Problemy aktywizacji gospodarczej społeczności popegeerowskich, w: W. Dzun i M. Kłodziński (red.) Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych, Warszawa: IRWiR PAN. Klien, P.G. 2010. The Capitalist & The Entrepreneur, Aubur: Ludwig von Mises Institute. Kraśnicka, T. 2002. Koncepcje rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomicznej, Katowice: Akademia Ekonomiczna w Katowicach. Kruger, N.F. Jr. 2000. The Cognitive Infrastructure of Opportunity Emergence. Entrepreneur Theory and Practice, nr 24. Kukowska, K. 2005. Kapitał społeczny a przedsiębiorczość, w: H. Januszek (red.) Kapitał społeczny we wspólnotach, Poznań: Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, nr 58. Kwiatkowski, S. 2000. Przedsiębiorczość intelektualna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Landstrom, H. 2009. Pioneers in Entrepreneurship and Small Business Research, Lund: Springer. Młynarski, S. 2000. Praktyczne metody analizy danych rynkowych i marketingowych, Kantor Wydawniczy Zakamycze. Pech, R.J. i A. Cameron 2006. An entrepreneurial decision process model describing opportunity recognition. European Journal Innovation Management, nr 1 (9). 192 Problemy Zarządzania Postawy przedsiębiorcze młodzieży wsi popegeerowskiej – wyniki badań Piecuch, T. 2007. Społeczno-kulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości w województwie podkarpackim. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw, nr 2 (685). Proctor, T. 2002. Twórcze rozwiązywanie problemów, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Psyk-Piotrowska, E. 2003. Aktywizacja i przedsiębiorczość na obszarach popegeerowskich, w: W. Dzun i M. Kłodziński (red.) Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych, Warszawa: IRWiR PAN. Rębacz, H. 2000. Przedsiębiorczość we współczesnej gospodarce i społeczeństwie. Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów, nr 12. Warszawa: Wydawnictwo SGH. Tyszka, T. 2004. Psychologia ekonomiczna, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Walker, P. 1994. Podejmowanie decyzji i rozwiązywanie problemów, w: D. Stewart (red.) Praktyka kierowania, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Wennekers, S. 2006. Entrepreneurship at country level economic and non-economic determinants. ERIM Ph. D. Series Research in Management, nr 81. Rotterdam: Erasmus University. Wennekers, A.R.M., Uhlaner, L. i A.R. Thurik 2002. Entrepreneurship and its conditions: A macro perspective. International Journal of Entrepreneurship Education, nr 1 (2). vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 193 Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 194 – 219 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW DOI 10.7172.1644-9584.36.12 Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji społeczno-gospodarczej na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II Grzegorz Kida W artykule zostanie przedstawiona analiza psychologiczna przedsiębiorczości i kreowania postaw przedsiębiorczych, zwłaszcza wśród ludzi młodych. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na społeczno-ekonomiczne znaczenie przedsiębiorczości w naszym kraju w kontekście ogólnoświatowego kryzysu z uwzględnieniem szans jej rozwoju oraz napotykanych barier. Scharakteryzowana zostanie również specyfika nauczania przedsiębiorczości, zwłaszcza w kontekście przedsiębiorczości akademickiej. Na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych wśród wskazanej grupy studentów zostanie przedstawiony, jako przykładowy, model dydaktyczny nauczania przedsiębiorczości zaocznych studentów zarządzania na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II. Na podstawie analiz badań ankietowych i literatury przedmiotu oraz znajomości tematu zostaną przeprowadzone rozważania na temat poszukiwania właściwych modeli nauczania przedsiębiorczości. 1. Wprowadzenie Codziennie docierają do nas informacje o kolejnych objawach i etapach światowego kryzysu gospodarczego. Niektórzy odtrąbili już nawet jego koniec. Jedno jest pewne – to, że przyszłość jest niepewna. Jedynie to stwierdzenie wyłania się z mętnego obrazu kryzysowej rzeczywistości. Również Polska, którą ominęły na razie finansowe perturbacje, nie może czuć się „wyspą szczęśliwości”. Widzimy próby zmniejszania wydatków publicznych, co ma oddalić wizję negatywnego scenariusza, który realizuje się w tzw. krajach określanych mianem PIIGS czyli (Portugalii, Włoszech, Irlandii, Grecji i Hiszpanii). Śledząc doniesienia medialne, obserwujemy, że w krajach tych dochodzi do gwałtownych manifestacji przeciwko nadmiernemu cięciu wydatków budżetowych, nędzy i bezrobociu. Dodatkowo nie mamy pewności, czy nie pojawią się jakieś nowe okoliczności, które ten ogólnoświatowy marazm globalnego kryzysu mogą pogłębić. 194 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... Zauważa się zwłaszcza głębokie rozczarowania ludzi młodych. W niektórych wymienianych wcześniej krajach, np. Hiszpanii, bezrobocie ludzi młodych, do 25. roku życia sięga prawie 50%. Dlatego to właśnie bezrobocie młodzieży może stanowić jeden z poważniejszych problemów socjalnych, który pozostawiony sam sobie może generować w najbliższej przyszłości trudne do przewidzenia negatywne skutki społeczne, gospodarcze i demograficzne. Pozostawanie przez młodych, często zdolnych, ambitnych, dobrze wykształconych ludzi poza rynkiem pracy może skutkować nie tylko niewykorzystaniem potencjału zasobów pracy w procesach gospodarczych w Polsce, ale również przyczynić się do wielu innych negatywnych zjawisk społecznych (Prochowicz 2005). Bezrobocie młodzieży może na przykład przyczyniać się do odkładania w czasie decyzji o usamodzielnieniu się, założeniu rodziny, samodzielnym prowadzeniu gospodarstwa domowego; może też prowadzić do ubóstwa, marginalizacji, a w skrajnych przypadkach nawet do zjawiska wykluczenia społecznego. Bezrobocie może również skutkować licznymi patologiami społecznymi, takimi jak przestępczość, alkoholizm, narkomania, prostytucja. Może także powodować masowe migracje zagraniczne, co w perspektywie czasu spowoduje negatywne skutki demograficzne. W końcu może wpływać na dezintegrację więzi społecznych i alienację społeczną. Skutkiem tego wszystkiego może być konflikt międzypokoleniowy, jak również wewnątrzpokoleniowy, skierowany zarówno do dorosłych, jak i tych młodych ludzi, którym udało się wejść na ścieżki zawodowej kariery i sukcesu. Objawy takiego stanu rzeczy dało się jednak zauważyć wcześniej. Już w 1997 r. została uchwalona Europejska Strategia Zatrudnienia (Dziesięć lat… 2007) na specjalnym posiedzeniu Rady Europejskiej poświęconym zwalczaniu bezrobocia. Już wtedy było to ściśle związane z ówczesną sytuacją na unijnym rynku pracy. ESZ została oparta na czterech filarach, którymi są: 1. Zdolność do uzyskania zatrudnienia – głównym celem tego filaru jest zapobieganie bezrobociu długoterminowemu, strukturalnemu oraz bezrobociu wśród osób młodych. Założenia te realizowane są poprzez rozmaite programy szkoleniowe, kształcenie ustawiczne oraz doradztwo zawodowe. 2. Przedsiębiorczość – w tym przypadku celem jest maksymalne ułatwienie zakładania i prowadzenia firm oraz zatrudniania innych osób przez obywateli UE. Wprowadzono zmiany dotyczące zakładania działalności gospodarczej. Prowadzane są również specjalne programy, które zmierzają do pobudzenia przedsiębiorczości oraz zachęcają do samozatrudnienia. 3. Zdolność adaptacyjna – jej celem jest wypracowanie specjalnych mechanizmów ułatwiających zarówno pracownikom, jak i pracodawcom dostosowanie się do zmieniającej się sytuacji na rynku pracy. Promowane są elastyczne formy zatrudnienia, modernizacja organizacji pracy oraz nowoczesne formy zarządzania firmą. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 195 Grzegorz Kida 4. Równość szans – w ramach tego filaru UE zmierza do zapewnienia równego traktowania kobiet i mężczyzn na rynku pracy. W tym przypadku ważna jest również aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Zastanawiając się nad wpływem przedsiębiorczości na gospodarkę, a co za tym idzie poziomem zatrudnienia należy powołać się na dane empiryczne, np. ze Szwecji. Analizy tam przeprowadzone wskazywały, że wzrost samozatrudnienia o 1% oznacza w perspektywie krótkoterminowej powiększenie ogólnego poziomu zatrudnienia o 0,5%. W perspektywie długoterminowej ten sam wzrost odsetka osób samozatrudnionych przynosi wzrost ogólnego poziomu zatrudnienia nawet o 1,3%, ponieważ nowe firmy, rozwijając się, dają dalsze miejsca pracy w charakterze pracowników najemnych (Wesołowska 2008. Cyt. za Folster 2000). Szacuje się, że tylko w Europie istnieją 23 miliony małych i średnich przedsiębiorstw, które generują 67% zatrudnienia w sektorze prywatnym, co odpowiada 75 milionom miejsc pracy. Działalność przedsiębiorcza ma więc duży wpływ na kondycję całej gospodarki. Jednak Europa nie wykorzystuje w pełni swojego potencjału przedsiębiorczego. Chociaż według danych Eurobarometru 47% respondentów twierdzi, że chciałoby założyć własną firmę, to tylko 17% faktycznie realizuje ten zamiar (European Commission 2004). W porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi mniej Europejczyków angażuje się w tworzenie własnej firmy. Za oceanem małe (w tym wypadku zatrudniające do 500 osób) firmy stanowią 99,7% wszystkich firm tam działających (Small Business Economic Indicators… 2004) i tworzą ponad 2/3 nowych miejsc pracy. Dlatego stymulowanie działalności przedsiębiorczej poprzez wspieranie postaw przedsiębiorczych oraz tworzenie warunków korzystnych dla rozwijania małych i średnich firm stanowi jeden z ważnych celów polityki europejskiej (European Commission 2004). 2. Uwarunkowania nauczania przedsiębiorczości Pojęcie przedsiębiorczości należałoby definiować jako skłonność do podejmowania działań, a także jako zespół cech warunkujących bycie dobrym przedsiębiorcą. W kontekście przedsiębiorczości bardzo ważna jest współpraca z biznesem, edukacja w zakresie funkcjonowania rynku, prowadzenia działalności gospodarczej, jak również wsparcie finansowe projektów innowacyjnych. Istotne jest, aby szeroko rozumiana przedsiębiorczość akademicka, która stała się w ostatnich latach modnym hasłem, była utożsamiana nie tylko z biznesowym wykorzystaniem wyników projektów badawczych, ale także ze wspieraniem indywidualnych przedsięwzięć studentów (Plawgo 2011). Nauka przedsiębiorczości powinna zaczynać się zatem jak najwcześniej, aby jej efekty były widoczne w późniejszych działaniach w realnym świecie. Uczniowie kończący średni stopień nauczania powinni być na tyle wyeduko196 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... wani „przedsiębiorczo”, aby podczas studiów umieć wykorzystać i rozwijać swoje umiejętności w tym zakresie. W tym też powinny pomagać programy studiów, zwłaszcza szeroko rozumianych kierunków ekonomicznych, w tym zarządzania. Jest to tym ważniejsze, że przecież studenci stanowią grupę edukacyjną, która po zakończeniu ostatniego etapu edukacji powinna już raczej ostatecznie szukać swojego miejsca na rynku pracy. W kanonowym programie studiów, niezależnie od kierunku nauczania, powinny znaleźć się godziny przeznaczone na wspieranie przedsiębiorczości. Przedsiębiorczość powinna przy tym być stymulowana poprzez konieczność nauki zagadnień niespotykanych w programach szkół ponadgimnazjalnych – ekonomii w ujęciu mikro i makro, finansów, zarządzania, przedsiębiorczości. Młode osoby studiujące takie tematy zapoznają się z podstawowymi zagadnieniami związanymi z funkcjonowaniem gospodarki i podmiotów w niej uczestniczących (między innymi gospodarstw domowych), uczą się podstawowych zasad efektywności ekonomicznej, niezbędnych przecież w dorosłym życiu. Co więcej, zapoznając się z przykładami ilustrującymi działanie przedsiębiorstw, mogą przekonać się, że „wilk nie jest taki straszny”, i także ich własne pomysły mogą się kiedyś urzeczywistnić. To wszystko wpływać będzie nie tylko na same młode osoby, ale także na całą gospodarkę i społeczeństwo. Rozwój gospodarek na świecie uwarunkowany jest ponadto wieloma innymi determinantami. Każdy z nich może w określony sposób wpłynąć na wzrost lub zahamowanie gospodarki. Ostatnie lata XX wieku i początek nowego tysiąclecia to dynamiczny rozwój gospodarek opartych na wiedzy. Jak mówi sama nazwa, ich głównym motorem rozwoju jest szeroko pojęta wiedza we wszelkiego rodzaju aspektach. Gospodarki oparte na wiedzy to coś więcej niż tylko system powiązanych ze sobą ogniw gospodarczych, działających w określonym celu i na podstawie określonych zasad. Ich zasadniczym spoiwem jest nauka i wiedza, jaka z niej płynie, niezbędna do trwania i rozwoju. Występuje przy tym ogromna liczba mierników tak pojętej gospodarki; mierników, które pokazują, w jakim stopniu wiedza zaangażowana jest do wpływania na jej rozwój. Zaliczyć do nich można choćby liczbę osób w kraju z wyższym wykształceniem, poziom nakładów budżetowych na naukę, wydatki przedsiębiorstw na badania i rozwój, liczbę wdrażanych rocznie patentów i wynalazków i wiele innych. Do tych miar dopisać można jeszcze jedną: wzrost przedsiębiorczości mierzony liczbą zakładanych nowych przedsiębiorstw. Taka aktywność społeczna może świadczyć o dążeniu społeczeństwa, a w tym młodego i bardzo młodego pokolenia, do wpisania się w szeroko pojęty rozwój gospodarki poprzez aktywne wykorzystanie zdobytej (i zdobywanej) wiedzy. Wzrost przedsiębiorczości wśród studentów jest bardzo dobrym przykładem, wpisania się w rozwój gospodarki opartej wiedzy (Prochowicz 2009: 65–74). Wyróżnić tu można działania związane z nauką, praktyką i gospodarką: 1. Następuje przesunięcie wiedzy, która jest w posiadaniu nauki do osób nią zainteresowanych. Studenci mając dostęp do wyselekcjonowanych, vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 197 Grzegorz Kida najważniejszych elementów tej wiedzy, uczestnicząc aktywnie w zajęciach związanych z przedsiębiorczością, nabywają ją i praktykują, by w przyszłości wykorzystać ją w życiu prywatnym i zawodowym. 2. Uwidacznia się aktywny charakter wykorzystywania zdobytej wiedzy. Wykorzystanie wiedzy może mieć charakter aktywny lub pasywny. Pasywnie wykorzystywana jest wówczas, gdy podmiot będący w jej posiadaniu używa jej wyłącznie z przymusu, dla wypełnienia swoich potrzeb związanych z wykonywanym zawodem, czynnościami. Służy ona jedynie do przetrwania i nie jest związana z dalszym rozwojem. Aktywne wykorzystanie wiedzy – praktyka – charakteryzuje się natomiast tym, iż jest ona w sposób kreatywny wykorzystywana do osiągnięcia własnych celów (na przykład założenia własnego przedsiębiorstwa). Jedynie aktywne działanie, przy wykorzystaniu zdobytej wiedzy i umiejętności pozwala na osiągnięcie założonych celów. Jest to w pełni zgodne z założeniami gospodarki opartej na wiedzy. 3. Następuje pośredni wpływ na rozwój gospodarczy Polski i Europy. Zasadniczym celem funkcjonowania każdej gospodarki jest jej rozwój. Istnieje wiele naukowo i praktycznie potwierdzonych stymulatorów wzrostu gospodarczego. Ważną metodą, działającą jednak dopiero w dłuższym horyzoncie czasowym, jest sprzyjanie przedsiębiorczości. Jak wiadomo, ta z kolei związana jest z kilkoma czynnikami, takimi jak: możliwość swobodnego wyboru (wolność gospodarcza i polityczna), posiadanie określonego zasobu wiedzy, posiadanie praktycznych umiejętności wdrażania swoich pomysłów, chęć działania pomimo występującego ryzyka itp. Wszystkie te czynniki wśród młodych ludzi rozwija uczestnictwo w zajęciach proprzedsiębiorczych. Idea przedsiębiorczości (Zbaraszewski 2009: 97–102) jest bardzo ważną kwestią związaną z rozwojem każdego państwa i gospodarki, w tym Polski. Studia nie tylko uczą i wychowują młode pokolenie, jak żyć w otaczającym i burzliwie zmieniającym się otoczeniu. Oddziaływają one także w znacznym stopniu na postawy ekonomiczne i przedsiębiorcze. Dlatego też doświadczenie studentów wynikłe z tych zachowań i działań, bezpośrednio może przełożyć się na ich aktywność gospodarczą po ukończeniu nauki, co w efekcie powinno przyczynić się do wzrostu gospodarczego, podniesienia dobrobytu itp. Oczywiste jest, że każdy z przedsiębiorców w wyborze celu i strategii działania kieruje się nie tylko pasją i chęcią rozwoju, ale także osadza swój biznes z myślą o rozwoju finansowym. Działalność związana z komercyjnym użyczaniem wiedzy stwarza szansę na redukcję wybranych kosztów stałych (np. redukcję kosztów związanych z zakupem nowoczesnego sprzętu laboratoryjnego dzięki wydzierżawianiu tego sprzętu od uniwersytetu). Stwarza także możliwość – w większym stopniu niż w innego typu przedsiębiorstwach – elastycznego zarządzania kapitałem ludzkim lub procesami (np. poprzez preferowanie elastycznych form zatrudniania pracowników, takich jak choćby umowa o dzieło lub samozatrudnienie, zamiast o wiele bardziej kosztownego 198 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, jakie jest typowe dla tradycyjnych struktur akademickich). Profesjonalne, biznesowe ukierunkowanie na komercjalizację wiedzy stwarza więc przedsiębiorcy wywodzącemu się z naukowego świata akademickiego subiektywne poczucie nieograniczoności, wolności i bezkresu możliwości. Produkt, jaki oferuje na rynku, łączy bowiem w sobie atrybuty mierzalnych parametrów (np. opisywane przez wskaźniki pomiaru wytrzymałości użytego materiału, składu chemicznego zastosowanego stopu, parametrów technicznych opracowanego narzędzia diagnostycznego) z nieograniczonym żadnymi wymiarami światem kreacji, innowacji i talentu badacza. Ważne staje się poczucie wolności, powiązane ze zwiększeniem elastyczności pracy oraz zwiększeniem mobilności przedsiębiorców, którzy sami nakreślają rozmiar przestrzeni, w jakiej chcą się poruszać i współpracować z partnerami biznesowymi. Często jest to nieograniczona przestrzeń Internetu i innych narzędzi multimedialnych, pozwalających szybciej, dokładniej i taniej realizować zadania ukierunkowane na realizacje celu poznawczego i biznesowego (Bernat i in 2004). Taka sytuacja byłaby bliska ideału. W praktyce często wygląda to inaczej. Przyjrzyjmy się przykładowemu modelowi dydaktycznemu nauczania przedsiębiorczości na studiach. Przygotowanie do prowadzenia działalności gospodarczej zaocznych studentów zarządzania KUL odbywa się w ramach forum integracji społeczno-gospodarczej. Zajęcia te prowadzone są w ramach konserwatorium od kilkunastu lat, od chwili rozpoczęcia prowadzenia nauki w ramach kierunku zarządzania na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Zajęcia te są prowadzone przez cały 3-letni okres trwania zaocznych studiów licencjackich na tym kierunku. W ich trakcie studenci zdobywają wiedzę, jak przygotować się do założenia firmy począwszy od analizy społecznogospodarczej regionu, w którym mieszkają, wyboru odpowiedniego pomysłu na działalność, następnie poprzez szczegółową jego analizę opartą na wskaźnikach finansowych i działalności marketingowej konstruują biznes plan z uwzględnieniem rozwiązań alternatywnych – negatywnych i pozytywnych. Studenci opracowują także wnioski o zdobycie środków na prowadzoną działalność gospodarczą z innych źródeł niż tylko kredyty i pożyczki bankowe, tj. z funduszu pracy i programów operacyjnych. Od niedawna studenci mają za zadanie przygotowanie wybranej działalności również w formie przedsiębiorstwa społecznego, tj. spółdzielni socjalnej. Na podstawie informacji uzyskanych z różnych źródeł warto zaznaczyć, że wielu studentów po skończeniu studiów z powodzeniem prowadzi wybraną działalność do chwili obecnej. 3. Psychologiczna analiza przedsiębiorczości Mówiąc o przedsiębiorczości, warto najpierw zdefiniować samo zjawisko, gdyż bywa ono bardzo różnie rozumiane. We wprowadzeniu zarysowane vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 199 Grzegorz Kida zostało szerokie ujęcie, które tutaj zostanie doprecyzowane i zawężone. Ponieważ przedsiębiorczość stanowi częściej przedmiot zainteresowania ekonomii niż psychologii, a jednocześnie jest to stosunkowo nowy obszar badawczy, potrzebne jest nieco szersze wprowadzenie w tę problematykę. Dlatego przedstawione zostaną nie tylko różne sposoby rozumienia przedsiębiorczości, ale także jej rola w życiu spoleczno-ekonomicznym. Wykracza to poza obszar analiz psychologicznych, jest jednak istotne dla zrozumienia zjawiska. W czasie prowadzenia badań na styku dwu dyscyplin: psychologii i ekonomii, konieczne stają się odwołania do obu, mimo że prezentowane tu analizy mają charakter psychologiczny. Połączenie zainteresowań ekonomicznych z psychologicznymi widoczne jest od początku rozwoju badań nad przedsiębiorczością. Analiza ekonomiczna przyczyn wzrostu gospodarczego przeprowadzona przez Josepha Schumpetera (1960), wskazująca, że to działania przedsiębiorców stanowią jedną z przyczyn rozwoju, dała początek zainteresowaniu tym obszarem. Przedsiębiorcy wprowadzający innowacje stanowią, zdaniem Schumpetera, podstawę procesu zmian zachodzących w życiu gospodarczym. Badacz ten podkreślał silnie rolę, jaką ma do spełnienia w tym procesie przedsiębiorca, opisując go z pewnym podziwem. Docenienie czynników psychologicznych i sfery wyznawanych wartości dla rozwoju kapitalizmu znaleźć można także w pracach Maksa Webera (1994). Wskazuje on na rolę etyki protestanckiej, właściwego dla niej szacunku dla wytężonej pracy, inwestowania zarobionych pieniędzy zamiast ich wydawania, przestrzegania norm moralnych, uczciwości w interesach, pożytecznego wykorzystania czasu. Wartości te, charakterystyczne dla tradycji religii protestanckiej, określane jako „duch kapitalizmu”, mają, jak się okazuje, jednak charakter niezależny od konkretnej religii. Mogą one sprzyjać aktywności przedsiębiorczej niezależnie od kraju oraz dominującego w nim wyznania. Z kolei psycholog David C. McClelland podjął się wyjaśnienia zjawiska wzrostu ekonomicznego, przypisując je w dużym stopniu potrzebie osiągnięć, która tkwi w człowieku. Przyjmując, że przedsiębiorczość stanowi jedną z kluczowych sil rozwoju ekonomicznego, starał się on wyjaśnić, dlaczego niektórzy ludzie koncentrują się na aktywności ekonomicznej i odnoszą w niej sukcesy. Stawiając retoryczne pytanie: „Cóż może być bardziej oczywistego niż to, że wielkie osiągnięcia są motywowane przez silne potrzeby osiągnięć przynajmniej u części osób w danej kulturze?” (McClelland 1985: 36), wskazywał na powiązania potrzeby osiągnięć z rozwojem ekonomicznym społeczeństw. Zapoczątkował on w ten sposób psychologiczną analizę zjawisk gospodarczych. Badania McClellanda nad motywacją osiągnięć wskazały także, jak można wspierać potencjalnych przedsiębiorców, co stało się podstawą tworzenia akademickich programów nauczania przedsiębiorczości. Aż do lat 80. ubiegłego wieku badania nad przedsiębiorczością stanowiły jednak domenę ekonomistów. 200 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... Określeniami „przedsiębiorca”, „być przedsiębiorczym” posługujemy się często w mowie potocznej. Intuicyjnie rozumiemy ich znaczenie, potrafimy wskazać przykłady osób i zachowań, które dobrze oddają ich sens. O ile więc przedsiębiorczość traktowana jest jako jedna z charakterystyk osoby, o tyle działanie przedsiębiorcze zawężone jest do pewnej grupy ludzi. Jak wyrazili to uczestnicy jednej z dyskusji w ramach konferencji poświęconej rozwojowi przedsiębiorczości, nie każdy musi być przedsiębiorcą, ale każdy może być przedsiębiorczy. Co jednak stanowi o odrębności przedsiębiorczości od innych form działania? Jedna z pierwszych analiz tego, czym jest przedsiębiorczość, zaproponowana została przez Schumpetera (1960). Wskazuje on, że z przedsiębiorczością mamy do czynienia, gdy spełniony jest co najmniej jeden z pięciu warunków nowości, czyli gdy powstają: 1) nowe dobra, towary, 2) nowe metody produkcji, 3) nowe rynki, 4) nowe źródła surowców lub 5) nowe organizacje. Innowacyjność wskazywana jest tu jako podstawowy wyznacznik przedsiębiorczości. Analizując te wszystkie definicje trudno nie zadać sobie pytania, czy każdy może zostać przedsiębiorcą, czy też „takim” trzeba się urodzić? Wśród ekonomistów, socjologów czy psychologów jest wielu sceptyków, którzy nie wierzą w możliwość wyodrębnienia wzorcowej osobowości typowego przedsiębiorcy. Trudno więc jednoznacznie określić cechy decydujące o aktywności zawodowej przedsiębiorców, jednak można wyodrębnić te, które dominują i są charakterystyczne dla większości ludzi podejmujących przedsiębiorcze działania. Są to cechy związane z osobowością dynamiczną, nieschematyczną i nonkonformistyczną. Można założyć, że przedsiębiorcy charakteryzują się pewnymi cechami, które sprzyjają „byciu przedsiębiorcą”. Kirk i Belovics (2006) przywołują badania poświęcone typowaniu czynników, warunkujących decyzje o podjęciu działalności gospodarczej przez młodych przedsiębiorców, często wywodzących się ze środowiska akademickiego. Jednym z najczęściej występujących motywów jest zamiłowanie do swobodnego zarządzania samym sobą. Towarzyszą mu: silna potrzeba osiągnięć oraz wysoka tolerancja na nieznane, na nieoznaczoność przyszłości, a także przekonanie o osobistej odpowiedzialności za działania, czyli tzw. wewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli. Oczywiście ważnym czynnikiem jest także motyw oczekiwanych korzyści finansowych. Młodzi przedsiębiorcy mają także, nieco wyższe niż dojrzali biznesmeni, zapotrzebowanie na stymulację poprzez uczestniczenie w działaniach ryzykownych. Badania prowadzone wśród polskich przedsiębiorców potwierdzają powyższe spostrzeżenia, wskazując jednocześnie na istnienie wielu innych czynników warunkujących sukces w podejmowaniu działalności gospodarczej (Łaguna 2005; Mazurek-Kucharska 2009; Łaguna 2010). Psychologiczne uwarunkowania przedsiębiorczości są na ogół kojarzone z wieloma wymiarami kompetencji, preferencji w zakresie własnej aktywności oraz istnieniem silnej wewnętrznej motywacji i konsekwencji w dążeniu do celu. Warto vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 201 Grzegorz Kida wspomnieć, iż psychologowie przychylają się na ogół do akceptacji tych definicji przedsiębiorczości, które podkreślają, że przedsiębiorczość jest procesem (od powstania pomysłu aż do momentu rozkwitu lub upadłości przedsięwzięcia), a nie zdarzeniem związanym z podjęciem decyzji o założeniu działalności gospodarczej. Jakie więc czynniki należy brać pod uwagę, kiedy chcemy scharakteryzować przedsiębiorczość jako rodzaj aktywności lub meta kompetencję młodego przedsiębiorcy? Można przyjąć, iż składają się na nią wielowymiarowe interakcje między różnymi czynnikami, powiązanymi z systemem poznania (wiedzą, inteligencją, myśleniem, spostrzeganiem, emocjami), systemem motywacji (zarówno automotywacji, jak i motywacji stymulowanej przez otoczenie) i systemem wartości oraz osobistych preferencji danego człowieka (postawy, przekonania, preferencje). Jednym z ważniejszych czynników przedsiębiorczości jest motywacja do działania, do bycia przedsiębiorczym, do wyboru wariantu rozwoju zawodowego poprzez utworzenie i prowadzenie przedsiębiorstwa, dbanie o jego harmonijny rozwój i stały wzrost konkurencyjności. To właśnie motywacja kierunkuje i podtrzymuje te zachowania wybrane spośród alternatywnych form aktywności, które prowadzą do osiągnięcia pożądanego celu. Motywy działania leżą u podłoża podejmowanych decyzji, stanowią ważny element kształtowania się postaw wobec przedsiębiorczości i konkurencji w biznesie. Warunkują kształtujące się style komunikowania i warianty efektywnego zarządzania relacjami między poszczególnymi uczestnikami rynku, np. między właścicielami przedsiębiorstw i ich pracownikami, między liderami projektów a członkami zespołów projektowych, między usługodawcą a klientem, między interesariuszami i akcjonariuszami. W przedsiębiorstwach – zwłaszcza mikro i małych – to właśnie często motywacja, zaangażowanie, entuzjazm, pasja i determinacja właściciela i (zarazem) głównego menedżera decyduje o pozycji firmy na rynku. Od poziomu osobistego zaangażowania i postawy determinacji, przesyconej pasją i wizją celu zależy nie tyle przetrwanie firmy, ile jej rozwój, ekspansja i podbój rynku. Wśród motywów, które są zapewne charakterystyczne dla młodych przedsiębiorców, warto zwrócić uwagę na kilka najsilniej zaznaczających swą obecność, o których wspominają badacze, eksperci, a także często sami przedsiębiorcy. Motywacja osiągnięć jest rozumiana jako tendencja do osiągania i przekraczania wyznaczonych przez środowisko i konkretną jednostkę standardów w dążeniu do doskonałości. W psychologii została przedstawiona w ramach teorii pokonywanie barier w osiąganiu celu, którym może być np. wprowadzanie nowego produktu czy usługi, związane z odczuwaniem pozytywnych, stymulujących do działania emocji, które same w sobie są silnym stymulatorem w pokonywaniu przeszkód w dążeniu do celu. Motywacja osiągnięć jest bowiem traktowana jako tendencja do ujmowania rzeczywistości w kategoriach: sukces – niepowodzenie, polega na stawaniu sobie coraz wyższych wymagań po to, aby osiągnąć zamierzony cel. Ważne przy tym jest przeję202 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... cie inicjatywy, otwarte dążenie do realizacji zamierzonego celu, pokonywanie barier, niwelowanie przeszkód i branie odpowiedzialności za siebie, własne działania i ich skutki (Mazurek-Kucharska 2009). Bardzo ważną rolę w tym procesie odgrywają mechanizmy samopobudzania się i automotywowania, wyzwalające zachowania ukierunkowane na zdrowe rywalizowanie nie tylko z konkurentami, ale także z samym sobą. Warto podkreślić, że motywacja osiągnięć jest jednym z kluczowych wymiarów powstawania i rozwoju działań innowacyjnych, tworzenia nowatorskich rozwiązań, poszukiwania alternatywnych, efektywnych strategii rozwiązywania problemów. Ukierunkowanie na realizację zadań związanych z postawionymi sobie ambitnymi i niekonwencjonalnymi celami jest jednym z charakterystycznych motywów przedsiębiorców, szczególnie kreatywnych i innowacyjnych, takich, których przedsiębiorstwa znajdują się na wysokich pozycjach w rankingu najbardziej innowacyjnych przedsięwzięć w Polsce. Motywacja osiągnięć prowokuje bowiem zachowania proaktywne, których celem jest inicjowanie zmian i poszukiwanie nowych możliwości rozwiązania problemów. Motywacja osiągnięć wiąże się bezpośrednio z wymiarem, który w psychologii jest określany mianem motywu potrzeby kontroli nad światem, sobą samym i własnym rozwojem. Jest on silnie powiązany z mechanizmem znanym jako wewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli. Osoby, które charakteryzuje zewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli, uważają, że mają niewielki wpływ na wybór różnych wariantów działania, własny proces decyzyjny i skutki podejmowanych działań. Twierdzą, że zmiany zachodzące w otaczającej ich rzeczywistości nie zależą od nich, a ich życie i obecna sytuacja życiowa w niewielkim stopniu zależą od nich samych, są w dużej mierze efektem oddziaływania losu, przypadku, innych ludzi oraz sytuacji, na które nie mają wpływu. Osoby o wewnętrznym umiejscowieniu poczucia kontroli mają poczucie sprawczości działania, zdają sobie sprawę, że to od ich decyzji zależą skutki działań, dopuszczają świadomość własnej omylności, ale wiedzą, że to one ponoszą skutki podjętych przez siebie decyzji, w związku z czym aktywnie uczestniczą w zmianach i świadomie podejmują ryzyko związane z różnymi wyborami decyzyjnymi. Są więc o wiele bardziej dojrzałe od osób zewnątrzsterownych, a sama cecha wewnątrzsterowności jest wskazywana jako niezbędna dyspozycja m.in. menedżerów i przedsiębiorców. Menedżerowie i przedsiębiorcy przejawiają bowiem silną potrzebę osobistego sprawowania kontroli nad swoim życiem, rozwojem zawodowym i własną przyszłością. Na ogół nie interesuje ich umowa o pracę, często rezygnują z takiej formy zarobkowania, pracując nawet w dużych, rozwojowych korporacjach. Pragną sami kreować rzeczywistość i realizować własne pomysły na rozwój, sukces i sposób zarabiania pieniędzy, choćby ta droga rozwoju była obarczona większymi niebezpieczeństwami, wieloma niewiadomymi i piętrzącymi się problemami, przed jakimi w rzeczywistości stają wszyscy przedsiębiorcy, zwłaszcza ci, którzy dopiero rozpoczynają włavol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 203 Grzegorz Kida sną działalność. Można więc zaryzykować twierdzenie, że młodzi przedsiębiorcy wywodzący się ze środowiska akademickiego to osoby, które mają najsilniejszą potrzebę odczuwania własnej sprawczości działania, niezależności i autonomii, dla których proces podejmowania decyzji biznesowych jest stymulującym wyzwaniem, aktywnością, w której chcą sprawdzić własne możliwości, przetestować pomysły i nowe rozwiązania (Łaguna 2011). Motywacja synergiczna związana jest z założeniem, że złożone systemy (np. społeczeństwo, organizacje, zrzeszenia, przedsiębiorstwa) składają się z różnorodnych elementów, pozostających we wzajemnych interakcjach. Siła oddziaływania tych wzajemnych, wielowymiarowych interakcji jest o wiele silniejsza niż suma działań poszczególnych elementów tego synergistycznego układu. Motyw synergistycznego współdziałania jest silnie powiązany z motywem potrzeby kontroli nad swoim rozwojem, który dopuszcza porzucanie niesatysfakcjonujących zadań i podejmowanie nowych wyzwań. Warto pamiętać, że jedną z ważniejszych potrzeb indywidualnych przedsiębiorcy jest urzeczywistnianie pasji, otwartość na nowe doświadczenia, bardzo rozbudzona potrzeba intelektualna (por. Ahmed i in. 2010). Motywatorami są nie tyle potrzeby braku (ang. D-needs), jak określa je D. McGregor (1960) (np. brak pieniędzy, brak możliwości zaciągnięcia kredytu, brak lokalu itd.), ile raczej tzw. metapotrzeby (ang. B-needs), związane z samorealizacją i rozwojem. Cecha ta stanowi o sile i determinacji przedsiębiorców, którzy podejmując się prowadzenia działalności w sferze komercjalizacji wiedzy, widzą w tych działaniach nie tylko biznes, ale realizację własnych marzeń i urealnianie pomysłów, które zrodziły się najpierw w ich wyobraźni, a potem przybrały realny kształt działań biznesowych. Być może właśnie ten motyw tłumaczy zjawisko podejmowania tego typu działalności także przez osoby, które nie mają doświadczenia biznesowego, a niekiedy nie mają nawet niezbędnej podstawowej wiedzy biznesowej. Zapotrzebowanie na ryzyko jest potrzebą psychiczną, która powiązana jest z odwagą, niekiedy nawet brawurą. Umożliwia jednak szybkie podejmowanie decyzji w warunkach nieoznaczoności sytuacji i przy takich jej parametrach, które nie pozwalają na długotrwałe analizowanie wszystkich wariantów decyzyjnych. W sytuacji, kiedy zmiany w otoczeniu biznesowym następują gwałtownie i skokowo, zdolność do działań ryzykownych jest preferowana, nie powinna ona jednak przekroczyć bezpiecznej granicy racjonalnego szacowania prawdopodobieństwa osiągnięcia celu i jego użyteczności. Podejmowanie ryzyka jest immanentnie związane z przedsiębiorczością, gdzie presja czasu, kaskadowe zmiany i natłok informacji wymagają natychmiastowych reakcji i trafnych, ale szybkich decyzji podejmowanych przez właścicieli i menedżerów przedsiębiorstw. Na kreowanie zachowań przedsiębiorczych należałoby popatrzeć nie tylko pod kątem stanowiska przyjmującego perspektywę cech osobowości i różnic indywidualnych, ponieważ przedsiębiorczość wymaga zbyt różnych zachowań, 204 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... by można je było ująć tylko w kategoriach cech. Zarzuca się , że cechy osobowości nie są dostatecznie mocno powiązane z przedsiębiorczością, by warto je było dalej badać, a w związku z tym lepiej skoncentrować się raczej na czynnikach środowiskowych (Rauch i Frese 2007). Rolę czynników sytuacyjnych podkreślają następującego modele zakładania firmy. W ujęciu zaproponowanym przez Christophera L. Shooka, Richarda L. Priema i Jeffreya E. McGee (2003) powstanie nowej firmy jest bezpośrednim efektem intencji i konsekwentnych działań osoby przedsiębiorcy. Jest procesem, który prowadzi poprzez uświadomienie sobie intencji założenia firmy, poszukiwanie i odkrywanie szans aż do decyzji, by je wykorzystywać oraz podjąć działania zmierzające do dokonania pierwszej transakcji. Autorzy przyjmują definicję przedsiębiorczości zaproponowaną przez Shane’a i Venkatramana (2000), a nową firmę uznają za utworzoną, gdy dokonana zostanie pierwsza sprzedaż. Swój model odnoszą do samego procesu tworzenia firmy, nie zajmując się dalszym jej rozwojem. Pomijają jednocześnie kontekst środowiskowy, otoczenie, w którym powstaje nowa firma, koncentrując się na roli przedsiębiorcy. Omawiają kolejne kroki procesu zakładania firmy, wskazując na znaczenie jego osoby na każdym z etapów. Zaznaczają przy tym, że zachowania przedsiębiorcy zmieniają się, także on sam może zmieniać się pod wpływem doświadczeń związanych z podejmowaniem tej działalności. Z kolei Scott Shane, Edwin A. Locke i Christopher J. Collins (2003) proponują model analizujący motywację osób podejmujących decyzję o założeniu własnej firmy. Punktem wyjścia jest tu stwierdzenie, że decyzja ta zależy od osoby, a różnice indywidualne w zakresie motywacji mają wpływ na to, kto odkryje możliwości podjęcia nowej działalności, kto zgromadzi potrzebne zasoby oraz w jaki sposób dana osoba będzie angażowała się w ten proces. Zdaniem wspomnianych autorów, gdyby czynniki zewnętrzne zachowywały stały poziom, to właśnie motywacja odgrywałaby zasadniczą rolę w działaniach przedsiębiorczych. Autorzy tego modelu także przyjmują omówioną wcześniej definicję zaproponowaną przez Shane’a i Venkataramana (2000). Używając wyników dotychczasowych badań bardziej jako ilustracji niż ostatecznych rozstrzygnięć, wskazują na sposoby oddziaływania motywacji na różne etapy procesu przedsiębiorczego. Proces ten rozpoczyna się rozpoznaniem szans i oceną możliwości ich wykorzystania, po czym następuje rozwój produktu czy usługi oraz dostarczenie go klientom, co wymaga zgromadzenia odpowiednich zasobów, stworzenia organizacji, zdobycia klientów i dalszego rozwoju produktu. Shane, Locke i Collins proponują, aby nie patrzeć na przedsiębiorcę jako na swego rodzaju zawód, który wybierają specyficzni ludzie, ale jako na osobę inicjującą pewien proces rozciągnięty w czasie – można wtedy rozważać wpływ motywacji na poszczególne etapy tego procesu. Opierając się na wcześniejszych analizach procesu przedsiębiorczego i próbując je podsumować, Robert A. Baron (2007) zaproponował własny vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 205 Grzegorz Kida model tworzenia nowej firmy. Podkreśla on przy tym, że proces przedsiębiorczy nie ma wyraźnego początku. Pomysł, by założyć własną firmę, może rozwijać się stopniowo w umyśle przyszłego przedsiębiorcy, zanim przekształci się w wyraźną intencję. Także model zaproponowany przez Andreasa Raucha i Michaela Fresego (2007) skoncentrowany jest na osobie przedsiębiorcy. Autorzy starają się wyjaśnić, w jaki sposób cechy indywidualne mogą przyczyniać się do założenia nowej firmy i osiągnięcia sukcesu przedsiębiorczego. Analizują nie tyle sam proces, ile zmienne związane z osobą zakładającą firmę. Rauch i Frese uważają, że krytyka badań nad cechami osobowości nie do końca jest słuszna. Brak dobrego modelu teoretycznego, który uwzględniałby także zmienne pośredniczące pomiędzy osobowością a efektami działania, stanowił ich zdaniem przeszkodę w poszukiwaniu faktycznych zależności. Dlatego zaproponowali własny model starający się wyjaśnić rolę cech osobowości i ich pośredni wpływ na działania przedsiębiorcze. Rauch i Frese rozróżniają tak zwane zmienne bliższe i odlegle w stosunku do konkretnego zachowania. Zmienne odległe to cechy osobowości i inne uogólnione charakterystyki, które nie są bezpośrednio powiązane z danym zachowaniem. Zmienne bliższe to te, które bardziej bezpośrednio odnoszą się do zachowań w danej dziedzinie, są bardziej specyficzne dla przedsiębiorczości. Cechy osobowości ujmowane są tu według klasyfikacji zaproponowanej w pięcioczynnikowej koncepcji osobowości (McCrae i Costa 2005) i traktowane jako uogólnione właściwości, niespecyficzne dla żadnego konkretnego obszaru działania. Zgodnie z modelem Raucha i Fresego. nie mają one bezpośredniego wpływu na powstanie nowej firmy i jej powodzenie. Wpływają jednak na właściwości, które są bardziej specyficzne dla przedsiębiorczości, bliżej związane z działaniem w tej dziedzinie. Wspomniani autorzy wymieniają tu takie charakterystyki przedsiębiorcy, jak potrzeba osiągnięć, podejmowanie ryzyka, innowacyjność, autonomia, wewnętrzne umiejscowienie kontroli oraz przekonanie o własnej skuteczności. Odwołując się do wyników wcześniejszych badań, uzasadniają oni wybranie tych, a nie innych właściwości, uznanych za istotne dla procesu przedsiębiorczego. Oprócz tych ogólnych i specyficznych cech osobowości za ważny element modelu uznane zostały ustanawiane przez osobę cele, w tym głównie cele nastawione na rozwój firmy oraz wizje tego rozwoju. Do tej samej kategorii zmiennych zaliczone zostały także strategie działania służące urzeczywistnianiu tych celów. Cechy przedsiębiorcy określane jako bliższe, bardziej specyficzne mają wpływ na ustanawiane przez niego cele oraz na wybór strategii działania. Pośrednio w ten sposób oddziałują na faktyczne podjęcie działań przedsiębiorczych i sukces w tej dziedzinie. Na wybór celów i strategii oraz później na podejmowanie działania mają wpływ także czynniki środowiskowe, otoczenie, w którym to działanie przebiega. W końcu, propozycja Roberta P. Vecchio (2003) opiera się na zakwestionowaniu dotychczasowego rozdzielania problematyki przedsiębiorczości 206 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... i przywództwa. Autor ten stawia pytanie, czy proces wpływu społecznego jest na tyle różny w obu tych zjawiskach, że uzasadnia to oddzielanie zagadnień przywództwa i zakładania nowej firmy. Stwierdza on także, że można traktować przedsiębiorczość jako specyficzny typ przywództwa, do którego odnoszą się prawidłowości tego procesu. Określenie „przedsiębiorca” jest w tym modelu zarezerwowane dla osób, które założyły własną firmę. Jednym z elementów modelu zaproponowanego przez Vecchio jest – nazwana analogicznie do przyjmowanego dość powszechnie modelu Wielkiej Piątki w badaniach nad osobowością (por. McCrea i Costa 2005) – Wielka Piątka Przedsiębiorcy. Na podstawie dotychczasowych badań oraz obserwacji zostało wskazanych pięć atrybutów charakterystycznych dla osób podejmujących własną działalność gospodarczą. Są to, zdaniem Vecchio: skłonność do podejmowania ryzyka, potrzeba osiągnięć, potrzeba autonomii, przekonanie o własnej skuteczności oraz wewnętrzne umiejscowienie kontroli. Oprócz tych najważniejszych w opinii Vecchio pięciu wymiarów dodane zostały także czynniki demograficzne, wzajemne dopasowanie osoby i systemu oraz zmienne poznawcze. Do istotnych czynników demograficznych autor zalicza: poziom wykształcenia, wiek, płeć, uprzednie doświadczenie w prowadzeniu firmy lub w danej branży, a w przypadku imigrantów – czas pozostawania w danym kraju i uzyskany status prawny. Nieco zaskakujące jest jednak, że w grupie zmiennych demograficznych umieszcza także na przykład zdyscyplinowanie, poziom inteligencji, zdolności przywódcze czy wsparcie ze strony współmałżonka. 4. Charakterystyka przeprowadzonych badań Do przeprowadzenia szczegółowych badań wybrano w sposób celowy studentów zaocznego kierunku zarządzanie KUL w Lublinie. Badania miały na celu zidentyfikowanie czynników przyczyniających się do rozwoju przedsiębiorczości wśród wybranej grupy w świetle przedstawionych wyżej uwarunkowań. Celowość przeprowadzania badań wśród tej grupy wynika z faktu, że właśnie studenci tego kierunku w szczególny sposób powinni być przygotowani do prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej. Zastosowano anonimową metodę ankietową nazwaną „Ocena postaw przedsiębiorczych wśród studentów zarządzania”. Studentom przekazano kwestionariusz z pytaniami, które były głównie pytaniami zamkniętymi. Pytania dotyczyły m.in. czynników wpływających na motywację do podejmowania działalności gospodarczej, barier uniemożliwiających i utrudniających prowadzenie działalności gospodarczej. Pytano również o przygotowanie samej/samego siebie i innych instytucji do prowadzenia działalności gospodarczej, także o chęć uzupełniania kwalifikacji z określonych zakresów oraz poszukiwania wiedzy i znajomości pojęć związanych z przedsiębiorczością, w tym przedsiębiorczością akademicką. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 207 Grzegorz Kida Do opracowania materiałów zastosowano metodę opisową. Wyniki przedstawiono w postaci tabel i wykresów. Na pytania odpowiadało 45 studentów, w tym 27 kobiet i 18 mężczyzn – studentów zaocznych II i III roku zarządzania, z którymi autor artykułu prowadził zajęcia. Jeśli chodzi o pozostałą charakterystykę demograficzną, to 36 osób to osoby do 25. roku życia, co stanowi 80% ogółu badanych, 7 osób to osoby pomiędzy 26. a 30. rokiem życia, co wynosi 15%, pozostałe 5%, tj. 2 osoby mają powyżej 40 lat. Na wsi mieszka 31 osób, tj. 68%, w mieście zaś 14 osób, czyli 32% badanej grupy. 18 Inna Osoba prowadząca działalność gospodarczą 7 Osoba pracująca 29 Osoba niepracująca niezarejestrowana w PUP 18 Osoba bezrobotna dłużej niż 12 miesięcy 7 Osoba bezrobotna od 6 do 12 miesięcy 4 18 Osoba bezrobotna do 6 miesięcy 0 10 20 30% Rys. 1. Status na rynku pracy. Źródło: opracowanie własne. Na rysunku 1 przedstawiono charakterystykę badanej grupy ze względu na status na rynku pracy. Jak widać, najliczniejszą grupą stanowią osoby pracujące – jest ich 29%, tyle samo jest osób bezrobotnych, 7% z nich prowadzi już działalność gospodarczą. Opisując pozostałe dane, tj. doświadczenie zawodowe, należy zwrócić uwagę, że aż 51% badanych nie ma w ogóle doświadczenia zawodowego, 49% ma doświadczenie zawodowe, w tym 1 rok – 30%, 2 lata – 13%, więcej – 57%. Pracować w urzędzie administracji państwowej/samorządowej Pracować jako pracownik najemny w dużej korporacji Pracować jako pracownik najemny w małej/średniej firmie Pracować w rodzinnym przedsiębiorstwie 42 18 18 11 49 Prowadzić samodzielną działalność gospodarczą 0 10 20 30 40 50% Rys. 2. Miejsce pracy wskazywane przez studentów po studiach. Źródło: opracowanie własne. 208 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... W kolejnym pytaniu próbowano uzyskać odpowiedź na pytanie, gdzie studenci chcieliby pracować po ukończeniu studiów. Szczegółowe wyniki zostały przedstawione na rysunku 2. Analizując szczegółowo przedstawione dane, za pocieszający fakt należy uznać, że aż 49% ma w planach samodzielnie prowadzenie działalności gospodarczej, 11% zamierza pracować w rodzinnym przedsiębiorstwie. Po 17% wskazań dostały odpowiedzi „pracować jako pracownik najemny w dużej korporacji” oraz „w małej lub średniej firmie”. Niestety, aż 42% chciałoby pracować w urzędzie administracji państwowej lub samorządowej. Należy jednak zwrócić uwagę, że odpowiadający mogli wskazać więcej niż jedną odpowiedź. W kolejnym pytaniu chciano sprawdzić, w jakim stopniu studenci są przygotowani do prowadzenia działalności gospodarczej. Szczegółowa analiza przedstawiona jest na rysunku 3. I tak, 44% ankietowanych uważa, że jest przeciętnie przygotowana do prowadzenia działalności gospodarczej, 36%, że dobrze, po 7% wskazań otrzymały odpowiedzi, że są przygotowani bardzo dobrze oraz źle i że nie potrafią ocenić, jakim stopniu. Nie wiem 7% Źle 7% Bardzo dobrze 7% Dobrze 36% Przeciętnie 44% Rys. 3. Stopień przygotowania do prowadzenia działalności gospodarczej. Źródło: opracowanie własne. Następnie zapytano ankietowanych, co motywowałoby ich do podjęcia działalności gospodarczej. Poszczególne czynniki motywacyjne przedstawia rysunek 4 (trzeba podkreślić, że można było zaznaczyć kilka odpowiedzi). Ponad 64% jako główny motyw do podjęcia działalności gospodarczej podało brak zatrudnienia lub utratę pracy, niewiele mniej, bo 60%, jako powód podało możliwość doskonalenia i samorealizacji oraz chęć podejmowania samodzielnych decyzji i działań. Około 49% zadeklarowało, że motywem podjęcia działalności gospodarczej byłaby chęć zarobienia lub podniesienia swojego statusu. Około 36% stwierdziło, że do tego zmotywowałoby ich bezpieczeństwo finansowe, możliwość skorzystania z dotacji i programów oraz 24% – możliwość kierowani innymi ludźmi. Tylko 7% odpowiedziało, vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 209 Grzegorz Kida że do podjęcia działalności gospodarczej skłoniłoby ich wychowanie i tradycja rodzinna. Inne Możliwość skorzystania z dotacji i programów wspierających działalność gospodarczą Chęć podejmowania samodzielnych decyzji i działań Możliwość kierowania innymi ludźmi 9 42 60 24 49 Chęć zarobienia, podniesienia swojego statusu materialnego Wychowanie, tradycja rodzinna 7 60 Możliwość doskonalenia, samorealizacji Bezpieczeństwo finansowe Brak zatrudnienia, utrata pracy 36 64 0 10 20 30 40 50 60 70% Rys. 4. Motywacja do podjęcia działalności gospodarczej. Źródło: opracowanie własne. Zadano też pytanie, czy w opinii badanych występują problemy i bariery w zakresie zakładania i prowadzenia własnej działalności gospodarczej. Tylko 16% odpowiedziało, że nie widzi żadnych barier w prowadzeniu działalności gospodarczej, a aż 84%, że te bariery występują. Poszczególne bariery pokazuje szczegółowo rysunek 5. 60 53 53 50 40 % 30 20 10 47 39 34 32 29 13 8 zakła Brak księg dania w wiedzy n t. owoś łasne ci, sp j dzia systemu ła rozlicraw kadr lności, zeń z owyc Brak ZUS h, wied i US spos zy nt. g ób m d ożna zie i w ja w ki s o parc Utrud ie fin trzymać nio anso finan ny dostę w e sow pd finan ych – ko o środkó sowa niecz w z wła nia na ność snyc s Częs h śro tarcie te ko dków urzęd ntrole n u ska p. ze s rbow ego, trony ZUS Z składbyt wyso k ki ub ezpieie podatk i, czen iowe kwali Brak od p fikac ji pra owiednic cown h ików wsze chwła Biurokr dza u atyzac ja rzęd ników, Częs doty te zmia c n działa zących y przep lnośc prowa isów d i gos podazenia rczej Inne – nie zależ ność 0 Rys. 5. Bariery w prowadzeniu działalności gospodarczej. Źródło: opracowanie własne. 210 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... Najwięcej badanych, bo aż 53%, za najpoważniejszą barierę w prowadzeniu działalności gospodarczej uznało biurokratyzacje i wszechwładzę urzędników oraz utrudniony dostęp do środków finansowych i konieczność finansowania działalności z własnych środków. Z drugiej strony tylko 13% uznało za barierę częste kontrole ze strony urzędów. W kwestionariuszu padło też pytanie o podnoszenie poziomu wiedzy w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej. Pytano ankietowanych, z jakich szkoleń skorzystaliby. Szczegółowo przedstawia to rysunek 6. Należy tutaj zaznaczyć, że badani mogli wybierać więcej niż jedno ze wskazanych szkoleń, mając też możliwość dopisania innych. 70 62 58 60 50 % 42 42 42 36 27 29 30 20 42 40 40 18 24 33 36 42 27 29 29 33 10 4 Inne W za stępn Proc łożenia y szacu nek e ip z zak dury ładan forma rowadzenkosztów ia firm iem i lno-a Alter natyw prowaddzm. zwią y z e n n e ie fo m ane działa rmy lnośc prow firmy a i d g z o e s Twor zenie podarczneia j bizne s pla Płyn Księgow nu ność ość w finan Wyb ór fo sowafirmie. rmy O firmy opod kred cena zd a ytow o ych i lności fi tkowania n Korz r ystan ozwojowansowyc ych h, ie z p Prog u r z lg i p ysług firmy noza ożyc u ją sprze c zek d ych daży la firm towa rów i Zezw usług olenia n Poz skiw i konces Prow a działayln je a darc ość, nie środ ze adzen w k Zawiej w krajacie działaln tym z Uów E -praw ranie u h człon ości g osp ko nych mów i umó o pra wskich UoE w z k cę, cy ontra wilno hent Zarz ami ądza nie fi Mark rmą eting w ma łej fir mie Plan owan ie w fi rmie Tech Tech niki s niki i prze strat rozp d aży O e gie n ozna cena egoc nie in wła jacyjn dywid snych e ualny kwali ch p fikacji redy spozoraz ycji 0 Rys. 6. Szkolenia podnoszące kwalifikacje w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej. Źródło: opracowanie własne. I tak, 62% badanych przejawia chęć podniesienia kwalifikacji w zakresie prowadzenia księgowości w firmie i płynności finansowej firmy, 58% na temat pozyskiwania środków na działalność, w tym z funduszy UE, po 42% badanych chciałoby uczestniczyć w szkoleniach na temat wstępnego szacunku kosztów założenia i prowadzenia firmy oraz procedur formalno-administracyjnych związanych z zakładaniem i prowadzeniem firmy oraz zarządzaniem firmą oraz wiedzy na temat przysługujących ulg i pożyczek. Tyle samo osób oczekiwałoby szkoleń pomagających ocenić własne kwalifikacje oraz rozpovol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 211 Grzegorz Kida znać indywidualne predyspozycje pod kątem cech przedsiębiorczych. Z drugiej strony tylko 18% chciałoby wziąć udział w szkoleniach poświęconych alternatywnym formom prowadzenia działalności gospodarczej i tylko 24% osób chciałoby uczestniczyć w szkoleniach, na których zajmowaliby się tylko prognozą sprzedaży towarów i usług. Zadano też studentom pytanie, gdzie szukają informacji o prowadzeniu działalności gospodarczej. I tak, wszyscy ankietowani szukają informacji w Internecie, po około ¼ wskazań przypada na źródła informacji, tj.: gazety i czasopisma, urzędy, w tym: miasta, gminy, pracy i na uczelniach. Przedstawia to dokładnie rysunek 7. Inne odpowiedzi 9 24 Na uczelni W Internecie 100 Gazetach i czasopismach 29 W urzędach: miasta, gminy, pracy 22 0 40 20 60 100% 80 Rys. 7. Źródła informacji odnośnie prowadzenia działalności gospodarczej. Źródło: opracowanie własne. W jednym z ostatnich spytano ankietowanych, czy uważają, że uczelnie powinny być bardziej powiązane z gospodarką, a jeśli tak, to w jaki sposób. Dokładne odpowiedzi przedstawia rysunek 8. Udostępnianie infrastruktury uczelni np. poprzez tworzenie inkubatorów przedsiębiorczości 51 28 Tworzenie firm przy uczelni Zaangażowanie kadry naukowej przejawiające się w zakładaniu takich firm, wspieraniu itp. Dodatkowe zajęcia z przedsiębiorczości w ramach programu kierunku studiów Poprzez istnienie odpowiednich instytucji wspierających przedsiębiorczość 59 51 5 0 10 20 30 40 50 60% Rys. 8. Sposób powiązania uczelni z gospodarką. Źródło: opracowanie własne. Najwięcej osób, bo 59%, wskazało na zaangażowanie kadry naukowej przejawiające się w zakładaniu takich firm, wspieraniu przedsiębiorczości studentów, po 51% wskazań uzyskały takie działania, jak udostępnianie infrastruktury uczelni dla chcących założyć działalność gospodarczą, np. poprzez 212 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... tworzenie inkubatorów przedsiębiorczości, oraz dodatkowe zajęcia z przedsiębiorczości w ramach programu kierunku studiów. 28% odpowiedzi udzielonych przez ankietowanych studentów dotyczyło tworzenia firm przy uczelni i tylko 5% istnienia odpowiednich instytucji wspierających przedsiębiorczość. W ostatnim sformalizowanym pytaniu proszono badanych studentów, aby wybrali spośród podanych pojęcia związane z przedsiębiorczością akademicką i rozwinęli je. Z przedsiębiorczością akademicką, według badanych, związane są Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości. Te instytucje wskazało 20%, Centra Transferu Technologii 4% badanych, anioły biznesu 4%, firmy typu venture capital 7%. Po 16% określiło, że z przedsiębiorczością akademicką są związane firmy typu spin out i spin off, parki technologiczne – 9%, a 20% utożsamiło z przedsiębiorczością akademicką jednostki badawczo-rozwojowe. Jak widać, stosunkowo niewiele osób poprawnie zidentyfikowało z przedsiębiorczością akademicką powyższe pojęcia, jeszcze mniej poprawnie je opisało. Poniżej podane są przykładowe definicje powyższych pojęć spotykane w literaturze (Guliński i Zasiadły 2005; Banerski i in 2009; Głodek i Gołębiowski 2006). Anioł biznesu to prywatny inwestor, często z doświadczeniem w działalności gospodarczej, który inwestuje swoje własne pieniądze i doświadczenie w małe przedsiębiorcze firmy. Aniołowie biznesu są najstarszym, największym i najczęściej używanym źródłem zewnętrznego finansowania przedsiębiorczych firm. Gwałtowny rozwój działalności aniołów biznesu i upowszechnienie ich angielskiej nazwy na świecie nastąpiło na przełomie XX i XXI wieku. Centrum transferu technologii to jednostki doradcze i informacyjne zorientowane na wspieranie i asystowanie przy realizacji transferu technologii i wszystkich towarzyszących temu procesowi zadań. Inkubatory przedsiębiorczości to instytucje (o różnej formie prawnej), których celem jest wspieranie przedsiębiorczości. W zależności od grupy docelowej można wyróżnić kilka szczególnych rodzajów inkubatorów przedsiębiorczości, których oferta jest skierowana do: – początkujących przedsiębiorców z sektora małych i średnich przedsiębiorstw, rozpoczynających lub dopiero zamierzających rozpocząć działalność gospodarczą; – młodzieży i studentów (akademickie inkubatory przedsiębiorczości); – podmiotów ekonomii społecznej (inkubatory przedsiębiorczości społecznej). Tworzone w otoczeniu szkół wyższych akademickie inkubatory przedsiębiorczości (AIP) są ofertą wsparcia w praktycznych działaniach rynkowych. Wyraża się to przede wszystkim przez umożliwienie beneficjentom prowadzenia własnej działalności (pionu w AIP), korzystając z osobowości prawnej inkubatora. Pierwszeństwo w korzystaniu z tej pomocy mają studenci. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 213 Grzegorz Kida Jednostka badawczo-rozwojowa (JBR) to podmiot gospodarczy prowadzący przedsiębiorstwo, który stanowi równocześnie szczególny typ placówki naukowej, specjalizujący się we wdrażaniu nowych technologii i ulepszaniu ich. Jednostkami badawczo-rozwojowymi, w rozumieniu ustawy są państwowe jednostki organizacyjne wyodrębnione pod względem prawnym, organizacyjnym i ekonomiczno-finansowym, tworzone w celu prowadzenia badań naukowych i prac rozwojowych. Fundusze typu venture capital to fundusze inwestujące środki finansowe angażowane w młode, innowacyjne przedsiębiorstwa, kiedy ryzyko i potencjalne zyski są wysokie. Fundusze venture capital oferowane przez aniołów biznesu są zazwyczaj bardziej spekulacyjne i na wcześniejszym etapie niż dostarczane przez formalne firmy typu venture capital. Park technologiczny (naukowy, badawczy) to organizacja zarządzana przez wykwalifikowanych specjalistów, której celem jest podniesienie dobrobytu społeczności, w której działa, poprzez promowanie kultury innowacji i konkurencji wśród przedsiębiorców i instytucji opartych na wiedzy. Firma typu spin-out to początkująca firma, utworzona na bazie własności intelektualnej szkoły wyższej, w której zazwyczaj szkoła wyższa ma udziały. Spółka typu spin-out zwykle jest niezależna od organizacji macierzystej oraz ma niezależne źródło finansowania. Firma typu spin-off w ujęciu korporacyjnym to firma powstała poprzez wydzielenie się zespołu, departamentu, oddziału z innej organizacji. Procesy wydzielania spin-off są często elementem strategii firmy polegającej na skupianiu się przedsiębiorstwa na swojej kluczowej działalności bądź są elementem restrukturyzacji – podziału dużego przedsiębiorstwa na mniejsze firmy w celu zwiększenia elastyczności działania. Spółka spin-off to przedsiębiorstwo założone przez co najmniej jednego pracownika instytucji naukowej albo studenta bądź absolwenta w celu komercjalizacji innowacyjnych pomysłów. Spółka tego typu jest zależna organizacyjnie, formalnoprawnie i finansowo od organizacji macierzystej. Firmy typu spin-off/spin-out najczęściej pojawiają się w takich specjalnościach, jak: informatyka, biotechnologia, medycyna, elektronika, inżynieria. Osoby badane mogły też dodać swoje ewentualne uwagi do wypełnianego kwestionariusza. I tak, padły m.in. następujące ciekawe opinie odnoszące się do samej przedsiębiorczości: – „Przedsiębiorcy powinni szanować wykształconych ludzi”; – „Rezultaty badań są drogie dla przedsiębiorstw, brak koordynatorów”; – „Studia zabierają część czasu, 60% przedmiotów na zajęciach nie pomaga się w zdobywaniu wiedzy, jak założyć i profesjonalnie prowadzić firmę, na uczelni powinno się uczyć bardziej praktycznych rzeczy, umiejętność obliczania całek nie pomoże w prowadzeniu małego przedsiębiorstwa”. Ta krótka analiza przeprowadzonej ankiety zwraca nam uwagę na najpoważniejsze problemy, z którymi mogą borykać się studenci, którzy doce214 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... lowo chcieliby w najbliższym czasie stać się sami przedsiębiorcami. Trzeba mieć świadomość wycinkowości przeprowadzonej analiz, jednak daje nam to już pewno zobrazowanie problematyki związanej z kreowaniem działań przedsiębiorczych wśród studentów. 5. Podsumowanie Przesłanki, które decydują o zostaniu przedsiębiorcą, są różne i wynikają ze splotu wielu czynników: osobowościowych, rodzinnych i społecznych oraz ekonomicznych. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że nie zawsze głównym motywem działania przedsiębiorcy jest zysk. Przedsiębiorca decydujący się na podjęcie działalności gospodarczej tak naprawdę dokonuje wyboru pomiędzy pracą najemną (w czyjejś firmie), samozatrudnieniem (pracą we własnym przedsiębiorstwie) oraz byciem bezrobotnym. Decyzje przedsiębiorców o założeniu własnej firmy często wynikają z niechęci do pracy w dużej korporacji, w której praca ogranicza swobodę, a grupy społeczne, jakimi są kobiety czy mniejszości rasowe, w pracy na własny rachunek widzą szansę na rozwój, odniesienie sukcesu, a przede wszystkim niezależność. W Stanach Zjednoczonych można dostrzec zwrot kulturowy w stronę samozatrudnienia, a swoisty duch przedsiębiorczości coraz częściej decyduje o powoływaniu własnego przedsiębiorstwa. W literaturze tematu wyraźnie podkreśla się, że korzystne cechy przedsiębiorców mogą zostać wykształcone i wzmocnione przez naukę. Bardzo istotną rolę odgrywa umiejętność obiektywnej oceny własnego potencjału i uznanie, że kwalifikacje i gruntowna wiedza wymagają stałego doskonalenia się i pracy nad sobą. Na barkach każdego przedsiębiorcy spoczywa odpowiedzialność wobec pracowników, otoczenia, jak i samego siebie. W związku z tym istotne wydaje się uświadamianie i kształtowanie tych cech przedsiębiorców oraz sposobów działania, które z punktu widzenia specyfiki małej firmy są najistotniejsze. Właśnie uczelnie wydają się najlepszym, najbardziej bogatym i obfitym źródłem nowych idei, gdzie kształtują się myśli, gdzie przekazywana jest wiedza i prowadzone są badania. Tam też rodzą się nowe pomysły, które bardzo często mogą być wykorzystane do uruchomienia nowej działalności gospodarczej. Niewykorzystanie tych ogromnych możliwości świadczyłoby o utracie części potencjału rozwoju gospodarczego kraju. Tego rodzaju działania można realizować dzięki szeroko rozumianej edukacji skierowanej zarówno do młodych ludzi (dopiero wybierających ścieżkę kariery zawodowej), jak i osób, które dysponując praktyką zawodową, podejmują decyzję o złożeniu własnej firmy. Kierując się doświadczeniami krajów postrzeganych jako szczególnie sprzyjające rozwojowi przedsiębiorczości (np. Stany Zjednoczone) można uznać, że właśnie edukacja połączona ze społeczną akceptacją przedsiębiorczych postaw (a nawet uznaniem dla osób podejmujących przedsiębiorcze wyzwania) może stanowić istotny vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 215 Grzegorz Kida bodziec propagujący i stymulujący przedsiębiorczość. Podstawę edukacji przedsiębiorczości stanowi założenie, że programy te powinny traktować naukę w tym obszarze jako długotrwały proces, który wspomaga przedsiębiorcę na każdym etapie kariery w biznesie. Przedsiębiorczość akademicka jest jednym z elementów współpracy uczelni z gospodarką, komercyjnego wykorzystania wyników działalności naukowej, a przede wszystkim rozprzestrzeniania i transferu wiedzy, technologii i innowacji. Determinuje wzrost innowacyjności gospodarki, a zwłaszcza rozwój gospodarczy regionu, w której dana uczelnia funkcjonuje. Przedsiębiorczość powinna stanowić element aktywizacji ludności w obszarze ekonomicznym oraz społecznym. Podejmowanie przez człowieka aktywności powodowane są przez czynniki pochodzące zarówno ze świata zewnętrznego, jak i własne cechy. Dokonując analizy przeprowadzonych badań ankietowych, uwagę zwraca fakt stosunkowo innego podejścia do przedsiębiorczości niż się to przyjęło w kulturze innych krajów. Niestety nadal dużo osób, także studentów kierunków takiego kierunku jak zarządzanie, uważa za szczyt kariery pracę w urzędzie. Sprzyja temu, niestety, nasza sytuacja społeczno-gospodarcza. Wysokie obciążenia fiskalne, ciągłe zmiany prawa powodują, że bycie przedsiębiorcą odbierane jest jako „ciężki kawałek chleba”. W ten sposób wymarzoną pracą staje się często praca tej osoby, która często kontroluje i czasami w sposób świadomy lub nie utrudnia życie właśnie przedsiębiorcom. Aby osiągnąć sukces jako przedsiębiorca, nie wystarcza tylko osobista, wewnętrzna motywacja. Niestety na razie dominuje u nas selekcja negatywna do bycia przedsiębiorcą. Niektórzy stają się nim niejako z przymusu, dopiero wtedy, gdy utracą pracę i traktują własny biznes jako ostateczność. Nie rokuje to niestety dobrze na przyszłość i przyszłość takiego przedsiębiorcy nie zawsze należy widzieć w różowych barwach. Przyczyn tego stanu należy szukać w uwarunkowaniach kulturowych, między innymi w tradycji rodzinnej. Najczęściej nie boją się ryzyka osoby, które pochodzą z rodzin, które od lat pracują na własny rachunek. Niektórzy rodzice są dumni z przedsiębiorczych dzieci, inni woleliby jednak, żeby ich dzieci nie pracowały na własny rachunek, żeby znalazły sobie „normalną pracę”. Według nich praca w urzędzie lub wielkiej korporacji to pewny etat, świadczenia i bezpieczeństwo do końca życia. Panuje powszechne przekonanie, że żeby zarobić miliony, pierwszy trzeba ukraść, w lżejszej wersji – dostać w prezencie. Rzadko kiedy mamy do czynienia z mitem powszechnym w krajach kultury anglosaskiej i mitem „made-self mana”, osoby, która zawdzięcza sukces wyłącznie sobie i ciężkiej pracy. Wpływają też na to bariery i ograniczenia stawiane przedsiębiorczości, w tym akademickiej Niejasne przepisy prawa, nieuczciwa konkurencja i niestabilna sytuacja polityczna to tylko niektóre bariery występujące w otoczeniu małych i średnich przedsiębiorstw. Niemal 70% przedsiębiorców przyznaje, że najistotniejszym problemem jest zła jakość stanowionego prawa, 216 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... przejawiająca się niejasnymi i nieprecyzyjnymi ustawami. Wymieniano także: niestabilny system prawny i podatkowy (57% badanych), niedostosowanie prawa pracy do potrzeb rynku (53,9%), nieuczciwą konkurencję i pozapłacowe koszty pracy (46,7%) (Guliński 2009). Niewiele osób kojarzy instytucje, które zostały powołane, aby zajmować się przedsiębiorczością akademicką, takie jak: Centra Transferu Technologii, firmy typu spin off, spin out. W prowadzeniu własnej działalności gospodarczej brak stabilnych dochodów. Jeśli ktoś ma mentalność urzędnika, nie powinien prowadzić samodzielnej działalności gospodarczej. Młodzi uważają, że bycie pracodawcą i pracownikiem to plusy i minusy. Jest więcej pracy i obowiązków, ciągle trzeba myśleć o firmie, bo praca na własny rachunek wymaga ogromnej samodyscypliny. Trzeba mobilizować do pracy samego siebie. Właściwie nigdzie, w żadnej pracy nie ma pewności, że będzie się pracowało w tym samym miejscu do emerytury. Coraz więcej osób na całym świecie jest zatrudnianych na zlecenie, umowę o dzieło. Ludzie zmuszani są do coraz częstszych zmian pracy, a młodzi przedsiębiorcy zakładający dziś własną działalność gospodarczą przyzwyczają się do takiego trybu życia na następne kilkadziesiąt lat. Zwłaszcza gdy praca stanie się ich pasją. Jak widać z powyższego opracowania, mimo pewnych barier, najlepszym rozwiązaniem problemów związanych z kryzysem gospodarczym i wynikającym z niego bezrobociem jest mimo wszystko pobudzanie przedsiębiorczości, zwłaszcza wśród młodzieży. Nie można jednak zmuszać do takiej aktywności wszystkich. Brak inicjatywy gospodarczej i braki w wiedzy na ten temat powinny zrekompensować zajęcia z przedsiębiorczości prowadzone już w szkole podstawowej, a nawet w przedszkolu. Zajęcia na studiach powinny zaś jedynie ugruntować zdobytą wcześniej wiedzę. To właśnie głownie uczelnie powinny prowadzić zajęcia, które mają przygotować młodych ludzi do prowadzenia działalności gospodarczej. Warto jednak w tym kontekście byłoby poznać motywy rozpoczynania działalności gospodarczej wśród studentów i poznać mechanizmy jej kształtowania. W tym celu konieczna jest współpraca wszystkich jednostek i pracowników naukowych działających na rzecz kreowania mechanizmów przedsiębiorczych studentów. Konieczne jest przygotowanie zarówno infrastrukturalne, jak i merytoryczne pracowników uczelni. Idealny byłby model diagnozy predyspozycji zawodowych ze szczególnym uwzględnieniem skłonności przedsiębiorczych, właściwe ich kształtowanie, jak też przygotowanie odpowiednich warunków umożliwiających ich rozwijanie. Ważne, aby upowszechniać na większości polskich uczelni taki właśnie łańcuch współpracy pomiędzy Akademickimi Biurami Karier, Inkubatorami Przedsiębiorczości, Centrami Transferu Technologii i innymi tym podobnymi instytucjami. Warto zachęcać pracowników naukowych do bardziej chętnego zakładania firm, zwłaszcza typu spin off i spin out. Wtedy może się też zmieni patrzenie na naukowców, którzy podejmują działalność gospodarczą – nie jako na osoby dorabiające za wszelką cenę vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 217 Grzegorz Kida czy też nieszkodliwych fantastów, niezajmujących się nauką we właściwy sposób. Same zmiany w programie zajęć nie zrobią ze studentów przedsiębiorców, jeżeli nie mają oni ku temu wyraźnych inklinacji. Pewne działania ze strony samych uczelni mogą jednak pomóc te postawy ukształtować i właściwie ukierunkować. Jednak tylko ściśle powiązanie nauki i edukacji z gospodarką i zmiana sposobu myślenia nie tylko studentów, ale też kadry naukowej pozwoli na właściwe kreowanie zachowań przedsiębiorczych, zapobiegając produkcji bezrobotnych absolwentów, którzy czasem latami czekają na uzyskanie pracy, nie podejmując żadnej aktywności, chociażby w celu stworzenia jej sobie samemu. Informacje o autorze Dr Grzegorz Kida – Katedra Psychologii Organizacji i Zarządzania, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. E-mail: [email protected]. Bibliografia Ahmed, I., Nawaz, M.M., Ahmad, Z., Shaukat, M.Z., Usman, A. i A.N. Wasim-ul-Rehman 2010. Determinants of Students’ Entrepreneurial Career Intentions: Evidence from Business Graduates. European Journal of Social Science, nr 2 (15), s. 14–22. Banerski, G., Gryzik, A., Matusiak, K., Mażewska, M. i E. Stawasz 2009. Przedsiębiorczość akademicka (rozwój firm spin-off, spin-out) – zapotrzebowanie na szkolenia służące jej rozwojowi. Raport z badania, Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości. Baron, R.A. 2007. Entrepreneurship: A process perspective, w: J.R. Baum, M. Frese i R.A. Baron (red.) The Psychology of Entrepreneurship, s. 19–40. Mahwah, London: Lawrence Erblaum Assoc. Bernat, T, Korpysa, J., Kunasz, M. i J. Poteralski 2004. Postawy przedsiębiorcze studentów. Raport z badań ogólnopolskich, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego. Dziesięć lat europejskiej strategii zatrudnienia (ESZ) 2007. Wspólnoty Europejskie, http:// ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=2753&langId=pl, odczyt: 20.05.2011. European Commission 2004. European Commission Green Paper on Entrepreneurship and Action Plan, Bruksela: European Commission. Folster, S. 2000. Do entrepreneurs create jobs? Small Business Economics, nr 14, s. 137–148. Głodek, P. i M. Gołębiowski 2006. Transfer technologii w małych i średnich przedsiębiorstwach. Vademecum innowacyjnego przedsiębiorcy, t. I, Warszawa. Guliński, J. 2009. Bariery i ograniczenia przedsiębiorczości akademickiej, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu. Guliński, J. i K. Zasiadły 2005. Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka – światowe doświadczenia, Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości. Kirk, J. i R. Belovics 2006. Counseling would-be entrepreneur. Journal of Employment Counseling, nr 2 (43), s. 50–61. Łaguna, M. 2005. Od czego zależy sukces w prowadzeniu działalności gospodarczej? Przegląd propozycji teoretycznych. Czasopismo Psychologiczne, nr 2 (11), s. 142–155. Łaguna, M. 2010. Przekonania na własny temat i aktywność celowa. Badania nad przedsiębiorczością. Psychologia w monografiach naukowych, t. 12, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. 218 Problemy Zarządzania Kreowanie postaw przedsiębiorczych studentów w ramach zajęć z forum integracji... Mazurek-Kucharska, B. 2009. Motywy rozpoczęcia działalności w sferze e-usług – badania jakościowe, w: B. Mazurek-Kucharska, J. Kuciński i R. Flis (red.) Motywy rozpoczęcia działalności w sferze e-usług. Badanie zapotrzebowania na działania wspierające rozwój usług świadczonych elektronicznie (e-usług) przez przedsiębiorstwa mikro i małe, s. 5–17. Warszawa: Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości. McClelland, D. 1985. Human Motivation, Glanview: Scott, Foresman. McCrae, R.R. i P.T. Costa Jr 2005. Osobowość dorosłego człowieka, Kraków: Wydawnictwo WAM. McGregor, D. 1960. The Human Side of Enterprise, New York: Mc Graw Hill. Plawgo, B. 2011. Przedsiębiorczość Akademicka – stan, bariery i przesłanki rozwoju, Łomża: Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży. Prochorowicz, M. 2005. Przedsiębiorczość wśród młodzieży szansą na zmniejszenie bezrobocia, w: L. Pałasz (red) Przedsiębiorczość po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, Szczecin: AR. Prochorowicz, M. 2009. Czynniki kształtujące przedsiębiorczość akademicką. Wyniki badań. Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Oeconomica, nr 270 (55), s. 65–74. Rauch, A. i M. Frese 2007. Born to be entrepreneur? Revisiting the personality approach to entrepreneurship, w: J. Baum, M. Frese, R.A. Baron (red.) The Psychology of Entrepreneurship, s. 41–65. Mahwah, London: Lawrance Erlbaum Assoc. Schumpeter, J. 1960, Teoria rozwoju gospodarczego, Warszawa: PWN. Shane, S., Locke, E.A. i Ch.J. Collins 2003. Entrepreneurial motivation. Human Resource Managemenet Review, nr 13, s. 257–279. Shane, S. i S. Venkatraman 2000. The promise of entrepreneurship as a field of research. Academy of Management Review, nr 13, s. 257–279. Shook, Ch., Priem, R.L. i J.E. McGee 2003. Venture creation and the enterprising individual: A review and synthesis. Journal of Management, nr 29, s. 379–399. Small Business Economic Indicators for 2003 2004. Washington: US Small Business Administration, www.sba.gov/advo/stats/sbei03.pdf, odczyt: 20.05.2011. Vecchio, R.P. 2003. Entrepreneurship and leadership: Common trends and common threads. Human Resource Management Review, nr 13, s. 303–327. Weber, M. 1994. Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Lublin: Test. Wesołowska, E. 2003. Psychologiczny portret prywatnego przedsiębiorcy, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Zbaraszewski, Z. 2009. Bariery rozwoju przedsiębiorczości akademickiej w Polsce, Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Oeconomica, nr 270 (55), s. 97–102. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 219 Problemy Zarządzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 220 – 225 ISSN 1644-9584, © Wydział Zarządzania UW Contents and Abstracts Entrepreneurship as a complex category. How to develop it? Tadeusz Oleksyn Entrepreneurship is a complex and ambiguous category. It is the fourth factor of production, a complex personal competence, a process associated with entrepreneurial management. Enterprising should refer not be only to entrepreneurs and enterprises, but also to employees, culture and society. Also, the development of entrepreneurship should be performed in different places and at different levels. P.F. Drucker argued that in the times of crisis, a welfare state is likely to be replaced by a public enterprise. If so, this will imply a learning enterprise on a mass scale. Funding innovation activities in the conditions of economic downturn Adam Samborski Venture capital is the basic source of funding for enterprises based on the new technologies. It plays a key part in promoting crucial innovations and it determines the development of the entrepreneurship. The risk capital market is however very sensitive as far as the changes in the economic situation are concerned. Funding the innovation in the conditions of economic downturn becomes more difficult. Free funds which both investors and enterprises themselves have at their disposal are decreasing. Research and experimental development (R&D) expenditures are the most popular measures of the scale of the innovative efforts of enterprises and individual countries. They are connected directly with innovative products and processes and indirectly with investments in knowledge. The question should be asked about the sources of funding innovation activities in the conditions of economic downturn. 220 Problemy Zarządzania Contents and Abstracts Barriers to entrepreneurship development financing from EU funds Przemysław Dubel Small and Medium Enterprises (SME) have become one of the most significant factors of the economic development of the member states. High effectiveness, connected with low costs of undeveloped administration, service usage and high ability to adjust to new economic-administrative conditions makes this part of union economy to be considered as a dynamic development chain. Poland’s accession to the EU is a great chance but also a challenge for the Polish economy. All social groups including entrepreneurs facing the rising competition and barriers, created by the internal institutional system to the euro access, benefit from the EU accession. On the one hand, enterprises have a huge chance for a further development due to the union structural funds, but on the other hand, they have to cope with the too extensive accession system. However, investing in the Small and Medium Enterprises is conducive to creating the society based on knowledge, able to face demographic challenges and competition in a global economy. Developing virtual knowledge markets to support entrepreneurship Jacek Bendkowski One of the main problems faced by young entrepreneurs, both starting and continuing their economic activity is the lack of practice-relevant knowledge about the economic and legal aspects of their business as well as about the ways to solve current problems. The postulated solution is the concept of a Virtual Community of Practice, which refers to group of people who share ideas and insights, help each other solve problems and develop a common practice or approach to the field in virtual environment. The paper presents key structural determinants of the successful VCoPs as well as activities and tools to support the processes of their creation and development to support entrepreneurship. An interview with the entrepreneur as a tool for teaching entrepreneurship Svetlana Gudkova Interview with an entrepreneur is an effective tool in entrepreneurial education, which may be applied in different programs and on the different vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 221 Contents and Abstracts levels of education. It offers an opportunity for the students to gain unique experience-based knowledge from the entrepreneurs. Often truly inspirational interviews with entrepreneurs have a great impact on motivating young people to start an entrepreneurial venture and strengthen their self-efficacy. A direct contact with entrepreneurs in their natural settings provides students with a new insight into entrepreneurial process and often leads to interesting discoveries. It is also an opportunity to do the observation and conduct the interviews with other stakeholders. Such research experience contributes to the development of valuable skills in conducting qualitative research. The article presents the learning goals and objectives, which may be achieved through the use of interviews with entrepreneurs in the learning process, as well as practical aspects as well as instructions and guidelines for students. The use of metaphors in teaching entrepreneurship Magdalena Kubów The paper is devoted to the presentation of the role of metaphors in entrepreneurship education. In search of the desirable path of entrepreneurship education the author presents one of the methods, likely to be used in the learning process. Assuming that the major challenge the education is facing is to develop an entrepreneurial creative attitudes, the author proposes the use of metaphors. In the first part of this study based on analysis of the literature, the author has made an attempt to characterize the role of metaphors and metaphorical thinking in the sciences of management, with a particular emphasis on entrepreneurship. The second part of the article is devoted to the presentation of the possibilities and limitations of the use of metaphors in the development of entrepreneurial attitudes of students. The perception of Polish and Vietnamese business owners by Vietnamese entrepreneurs living in Poland Agnieszka Brzozowska This text is dedicated to the analysis of the perception of Polish and Vietnamese entrepreneurs among young Vietnamese entrepreneurs doing business in Poland. The Vietnamese are an interesting phenomenon as one of the biggest and most noticeable group of immigrants, with the greatest 222 Problemy Zarządzania Contents and Abstracts percentage of entrepreneurs. This publication is a part of the study on entrepreneurship of young Vietnamese in Poland. In this part of research the projection technique was used and then recorded material was analyzed. The obtained results provide guidance for further research. Conclusions will be very helpful to learn more about this group of immigrants, who successfully run their businesses on the Polish market. Young people doing business from the perspective of occupation development theories. The own research results. Anna Pawłowska In this article the entrepreneurship activity is analyzed from the individual psychological perspective. Deliberations concentrate on the process of making decision by a young individual to become an entrepreneur. The main goal is to find factors influencing that decision to optimize instruments and methods supporting entrepreneurship. At the beginning of this article the research results are presented, which question the popular assumptions about sources of young entrepreneurs effectiveness. They are mainly concerned with the effectiveness of entrepreneurship trainee and the role of personality factors. These results are presented in the context of current academic research achievements. Presented deliberations prove that it is reasonable to search for factors of entrepreneurs behavior with the usage of occupational development theories, which is the most important issue for young people, because establishing a firm is often the first working place for them and an opportunity to gain professional experience. This thesis is verified by the results of quantity and quality researches. Attitudes of Wroclaw university students towards enterprise Renata Brajer-Marczak, Anna Marciszewska The purpose of the article is analyzing and rating of entrepreneurship attitude of students of six Wroclaw universities. The paper is empirical and based on analysis of questionnaires. Researchers were trying to find factors which determines entrepreneurship attitude of students. Authors also focus on assessing the attitudes towards entrepreneurship. Conclusions have been drawn on how students perceive educational system in creating entrepreneurship attitude and how they evaluate their chances on a job vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 223 Contents and Abstracts market. In the final part of the article the authors refer to the results of research on entrepreneurship of young people from 2010. Entrepreneurship enthusiasts as a model for the development of entrepreneurship and stimulating young people activity Dorota Ogrzyńska Nowadays the foundation of a private company becomes a choice of the way of life and a professional career path. It makes one of the alternatives for a regular job. This path is more often chosen by young and usually well-educated people. They want to put their own ideas into practice. They also want to have freedom in the process of making decisions. In case the foundation of a private company is a dream-come true, the path to success seems to be not so laborious. In today’s reality the entrepreneurs who have a passion for business can influence the process of business socialization of a young generation. They present a good example for development of youth’s entrepreneur posture and economic activity. Their success on the market teaches that engagement and passion make a key to career prospects. They simultaneously create conditions for social progress through bringing up active individuals showing their initiative. Through contacts with the entrepreneurs the young people can orient their vision as well as find their future business partners. The purpose of this paper is to analyze the impact of entrepreneurial activities with a passion for stimulation of young people. In this paper the author focuses on the passion as the primary factor that motivates the individual to establish and run a business and promotes involvement in ambitious projects. In the paper, the author relies on the literature, business reports and own research projects. Entrepreneurial attitudes of young rural state farm – research results Jarosław Korpysa Entrepreneurship, connected with human attitudes is determined by several economic and non-economic factors. Considering the rural youth entrepreneurial activity, it should be noted that especially among the families of former employees of State Farms, the so-called “learned helplessness” definitely makes it more difficult and prevents the development of entrepreneurship. 224 Problemy Zarządzania Contents and Abstracts The main aim of this article is to analyze the rural youth state farm entrepreneurship. At the beginning the theory of entrepreneurship will be presented. Next, the results of research which was conducted in 2009 in West Pomerania will be described. Creating entrepreneurial attitudes of the students in the class of social-business forum of integration at the Catholic University of Lublin John Paul II Grzegorz Kida The article presents a psychological analysis of entrepreneurship and creation of entrepreneurship especially among young people. Particular attention will be paid to the socio-economic importance of entrepreneurship in our country in a global crisis, including its development opportunities and barriers encountered. A specific character of teaching entrepreneurship especially in the context of academic entrepreneurship will be also characterized. Based on surveys conducted among a specified group of students there will be presented as an example – a model of teaching business management to the students at the Catholic University of Lublin John Paul II. Based on the analysis of surveys and literature of the subject and knowledge about the subject, considerations will be carried out on the search for appropriate models of entrepreneurship education. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 225 INFORMACJE DLA AUTORÓW „Problemy Zarzadzania” to interdyscyplinarne pismo wydawane przez Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. Każdy z numerów kwartalnika ma wcześniej określony temat przewodni. W piśmie zamieszczane są materiały o charakterze naukowym, w tym szczególnie: a) artykuły prezentujące z różnych perspektyw badawczych wszelkie problemy zarządzania i ekonomii, b) komunikaty z badań, c) recenzje książek (polskich i zagranicznych) i omówienia artykułów zamieszczonych w periodykach naukowych i branżowych. SKŁADANIE TEKSTU DO PUBLIKACJI Teksty złożone w redakcji „Problemów Zarzadzania” nie mogą być w tym samym czasie rozpatrywane pod kątem ich publikacji w redakcji innych czasopism, nie mogą być również opublikowane gdzie indziej wcześniej niż w „Problemach Zarządzania”. Złożenie tekstu do publikacji oznacza zgodę na zamieszczenie artykułu w kwartalniku w postaci drukowanej i elektronicznej. Prosimy o nadsyłanie tekstów nawiązujących do określonych przez redakcję tematów przewodnich kolejnych numerów (lista dostępna na stronie głównej pisma: www.pz.wz.uw.edu.pl). Redakcja oświadcza, że wersja papierowa jest wersją pierwotną czasopisma „Problemy Zarządzania”. Artykuły należy nadsyłać na e-mail: [email protected] i na adres: „Problemy Zarządzania” – Redakcja Wydział Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego ul. Szturmowa 1/3, pok. B310 02-678 Warszawa Tekst należy przesłać na adres mailowy redakcji ([email protected]. uw.edu.pl lub [email protected]) w pliku MS Word lub zgodnym (rtf) i pdf oraz 1 egzemplarz w wersji papierowej (na adres redakcji) podpisany przez Autora wraz z pisemnym oświadczeniem o nienaruszaniu praw osób trzecich (formularz oświadczenia do pobrania ze strony www.pz.wz.uw.edu.pl – Informacje dla Autorów). O zgodność wydruku i wersji elektronicznej musi zadbać Autor. W przypadku tekstów współautorskich prosimy o wyraźne zaznaczenie procentowego udziału współautorów. Należy wyraźnie wskazać, na jaki adres redakcja ma przesyłać korespondencję (w przypadku tekstów współautorskich prosimy o wskazanie osoby, do której należy kierować korespondencję). Autorzy odpowiadają za uzyskanie niezbędnych zezwoleń na publikację materiałów, do których prawa autorskie są w posiadaniu osób trzecich. Redakcja informuje, że ghostwriting oraz plagiatorstwo są przejawem nierzetelności naukowej i wszystkie wykryte przypadki będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów. Wszelkie przejawy nierzetelności naukowej, zwłaszcza łamania i naruszania etyki obowiązującej w nauce będą w redakcji dokumentowane. 226 Problemy Zarządzania PROCEDURA RECENZOWANIA 1. Wszystkie nadesłane artykuły przechodzą na Kolegium przez procedurę preselekcji, do recenzji zaś zostają przesłane artykuły wyłonione w toku procedury. 2. Każdy (wyłoniony w toku preselekcji) artykuł jest recenzowany anonimowo przez dwóch niezależnych, anonimowych recenzentów. 3. Recenzja ma formę pisemną i kończy się wnioskiem recenzenta o odrzuceniu lub dopuszczeniu do publikacji (wzór arkusza recenzji na stronie: www. pz.wz.uw.edu.pl – Informacje dla Autorów). 4. Po otrzymaniu recenzji sekretarz redakcji informuje szczegółowo Autorów o uwagach recenzentów odnośnie jego artykułu oraz o ostatecznej decyzji co do publikacji. 5. Kryteria kwalifikacji lub odrzucenia tekstu: zgodność z tematem przewodnim numeru; oryginalność zastosowanej metody badawczej oraz ujęcia tematu; rzetelność przedstawienia dotychczasowych badań; jakość badań własnych (jeśli dotyczy); aktualność badań/rozważań teoretycznych; poprawność merytoryczna, metodologiczna i wnioskowania; wkład tekstu w rozwój dyscypliny; dobór literatury. 6. Redakcja nie zwraca prac, które nie zostały zakwalifikowane do druku. 7. Raz w roku redakcja umieszcza pełną listę recenzentów w numerze „4” danego roku oraz na stronach internetowych: www.pz.wz.uw.edu.pl – Strona główna. OPRACOWANIE TEKSTU A. Format tekstu Objętość tekstu nie powinna przekraczać 20 standardowych stron maszynopisu (1 strona = 1800 znaków; czcionka Times New Roman; wielkość czcionki 12; odstęp między wierszami 1,5; marginesy 2,5). W przypadku recenzji książek długość nadesłanego materiału to maksymalnie 6 stron. Wszelkie ilustracje prosimy wyraźnie oznaczać, przesyłać w osobnych plikach i zaznaczać w tekście, gdzie mają być umieszczone. Plik pdf prosimy przesyłać z zamieszczonymi w tekście ilustracjami. Prosimy o nadsyłanie tekstu w formacie MS Word lub zgodnym (rtf). Wykresy powinny być sporządzone w formacie Adobe Illustrator (ai) lub EPS, natomiast dane źródłowe do nich – w formacie Excel 3.0 (xls). Ilustracje prosimy przygotowywać w formacie Adobe Illustrator (ai) lub EPS. Wszelkie ilustracje powinny być czarno-białe. W przypadku, gdy tekst zawiera fotografie prosimy o nadesłanie ich oryginału. B. Układ tekstu Tekst powinien zawierać następujące elementy (w podanej kolejności): 1) tytuł (w języku polskim i angielskim); 2) streszczenie określające prezentowane w artykule tezy (100–200 słów) w języku polskim i angielskim; 3) podtytuły (w tym wstęp i wnioski); 4) informacje o autorze (stopień naukowy, afiliacja, e-mail); 5) przypisy; 6) bibliografia. vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012 227 C. Przypisy, bibliografia, cytaty Jeśli w tekście są przypisy autora, powinny być one w miarę możliwości nieliczne i krótkie. Prosimy o umieszczanie przypisów na końcu tekstu, przed bibliografią. Bibliografia powinna zawierać wyłącznie pozycje cytowane w tekście. W każdej pozycji w bibliografii autor obowiązany jest zamieścić przypisany jej nr DOI (jeżeli taki posiada). Redakcja prosi o alfabetyczne sporządzanie not bibliograficznych w następującym formacie: 1. Publikacje książkowe: Kowalski, J. 2000. Tytuł książki, Miejsce wydania: Wydawnictwo, DOI: …… . 2. Publikacje książkowe redagowane: Kowalski, J. (red.) 2000. Tytuł książki, Miejsce wydania: Wydawnictwo, DOI: …… 3. Rozdziały w publikacjach książkowych: Kowalski, J. 2002. Tytuł rozdziału, w: Nowak J. (red.) Tytuł książki, s. 1–5. Miejsce wydania: Wydawnictwo, DOI: …… . 4. Artykuły: Kowalski, J. 2001. Tytuł artykułu. Tytuł pisma, Numer pisma, DOI: ……, s. 1–5. 5. Artykuły – wielu autorów: Kowalski, J., Nowak, J. i A. Wiśniewski. 2001. Tytuł artykułu. Tytuł pisma, Numer pisma, DOI: …… , s. 1–15. Cytat w tekście, z odwołaniem do autora, powinien mieć następującą postać: (autor rok wydania: strona), np. (Kowalski 2000: 67). D. Poprawki W przypadku konieczności dokonania poprawek lub skrótów tekst będzie zwrócony autorowi, który zobowiązany jest nanieść poprawki w terminie wskazanym przez redakcję. Redakcja zastrzega sobie możliwość wprowadzenia do tekstu drobnych poprawek i skrótów. 228 Problemy Zarządzania