Notatki na kolokwium z Historii Instytucji Politycznych mgr Joanna

Notatki na kolokwium z Historii Instytucji Politycznych mgr Joanna

Notatki na kolokwium z Historii Instytucji Politycznych
mgr Joanna Sanecka-Tyczyńska
opracowali: Joanna Ciesielka i Adam Górka
1. Państwo absolutne:
Istniało od II połowy wieku XVII do końca XVIII. Przykładami państw absolutnych z tego okresu są: Francja,
Rosja i Prusy. Cechy monarchii absolutnej zostaną omówione na przykładzie pierwszego z nich.
Zastanówmy się najpierw nad tym, co doprowadziło do takiej formy ustrojowej. Po pierwsze, w okresie tym
doszło do przemian społecznych w ramach stanów mieszczaństwa i szlachty. Monarcha był rozjemcą konfliktów
społecznych, które przy okazji narosły, co ugruntowały jego silną pozycję. Po drugie, odkrycia geograficzne
przyczyniły się do częstych wojen. Aby były one zwycięskie konieczna była silna władza wykonawcza. Trzecim
wreszcie powodem był zewnętrzny wróg – islam i jego ekspansja.
Pozycja monarchy była bardzo silna. Był on głównym prawodawcą, najwyższym sędzią, twórcą administracji,
gwarantem bezpieczeństwa, zwierzchnikiem armii, głową kościoła, a do tego uważany był za pomazańca bożego. Jego
władza legitymizowana była przez osiągnięcia w okresie koniunktury i argumentacją religijną w okresie dekoniunktury.
Dwie naczelne zasady państwa absolutnego to centralizm i biurokratyzm. W monarchii absolutnej można też znaleźć
takie instytucje, które osłabiały nieco władzę monarszą. Należały do nich m.in. prawa fundamentalne, które we Francji
głosiły, że król nie może się pozbyć domeny królewskiej, a na tron wstąpić może tylko mężczyzna katolik. Monarchę
wzmacniały natomiast dobra koniunktura gospodarcza, zwrócenie się ku ekspertom, fachowe szkolenie armii i rozwój
techniki wojennej, tworzenie pewnego rodzaju okręgów poborowych (zwłaszcza Prusy) oraz policja rozumiana jako
szeroka administracja ingerująca w życie prywatne.
Monarchia absolutna różniła się w wielu aspektach od poprzedzających ją monarchii: patrymonialnej i
stanowej. Po pierwsze, państwo w omawianym przez nas okresie przybrało charakter instytucji publicznej – przestało
być własnością monarchy. Po drugie, pojawiło się pojęcie racji stanu i dobra publicznego. Rozwinął się aparat
urzędniczy, który sprawował kontrolę nad społeczeństwem. Wykształcił się jako taki zawód urzędnika. Następowała
wśród nich specjalizacja i podział na quasi-ministerstwa. Zacierać zaczęły się różnice stanowe do tego stopnia, że już
tylko jednego kroku brakowało do wprowadzenia zasady równości wobec prawa, co zrobiła rewolucja francuska. W
dziedzinie polityki zagranicznej zaczęto odchodzić od posłów rozumianych jako posłańców na rzecz ambasadorów
będących stałymi przedstawicielami i pełniących jednocześnie rolę wywiadowczą. Wreszcie, absolutyzm dążył do
podporządkowania sobie struktury kościelnej. Wyróżniamy tutaj dwa charakterystyczne modele: cezaropapizm
(Bizancjum) i józefinizm (Austria).
W dziedzinie polityki gospodarczej i skarbowej dominującą doktryną był merkantylizm (wprowadzony przez
Colberta). Przewidywał on minimalizację importu przy maksymalizacji eksportu co generować miało zbieranie dużej
ilości twardego pieniądza (kruszcu – złoto, srebro, eurogąbki). Poza tym, głównymi sektorami gospodarki miały być
handel i przemysł, a nie jak wcześniej rolnictwo. Państwo absolutne ściągało z poddanych wysokie podatki potrzebne
głównie na utrzymanie armii. Miało to określony skutek społeczny: mieszczanie zniechęcenie do działalności
gospodarczej inwestowali swój kapitał w kupowanie urzędów. Należy pamiętać, że gospodarka państwa absolutnego
podporządkowana była celom politycznym.
Późną formą (występującą w II poł. XVIII w.) monarchii absolutnej był absolutyzm oświecony. W jego
ramach król sprawował mecenat nad kulturą, sztuką, nauką. Upowszechnione i zreformowane zostało szkolnictwo.
Umacniało się poszanowanie wolności gospodarczych, co w rezultacie osłabiało stosunki poddańcze. Co więcej, w
ramach humanitaryzmu łagodzone były normy prawa karnego (za kradzież nie obcinano już dwóch rąk, a tylko jedną).
Cechami pruskiego absolutyzmu oświeconego były: ingerencja w język i świadomość narodową, tolerancja religijna,
militaryzacja życia społecznego oraz przekonanie o konieczności opieki monarchy nad niezbyt rozgarniętym ludem. Ta
forma ustroju państwa sprzyjała rozwojowi samorządu. W Austrii był to samorząd miejski natomiast w Rosji
szlachecki.
W państwach absolutystycznych tworzono nowy podział administracyjny (zgodnie z zasadą centralizmu i
biurokratyzmu). W Rosji powstały gubernie, prowincje i dystrykty, natomiast w Austrii gubernie, cyrkuły, dominia i
miasta z samorządem miejskim. Austriacki absolutyzm oświecony dał początek trzem istotnym instytucjom:
Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej (coś a'la rząd), Kancelarii Stanu (MSZ) i Najwyższej Izbie Sprawiedliwości (SN).
Rosyjski absolutyzm narodził się po wygranej przez to państwo Wojnie Północnej ze Szwecją. Piotr I
mianował się Cesarzem Wszechrosji, który nie był związany żadnym prawem, nawet sukcesji tronu. Stał on na czele
kościoła prawosławnego (na czele instytucji zwanej Świętym Synodem). Wśród centralnych organów władzy wymienić
można Senat Rządzący, który de facto był jedynie organem doradczym, oraz kolegia pełniące funkcje ministerstw.
PODSUMOWANIE: monarchia absolutna opierała się na nieograniczonej i niekontrolowanej władzy
monarchy, który był jednocześnie głową kościoła. Jej powstanie wiązało się z ograniczeniem uprawnień politycznych
nabytych przez stany w okresie monarchii stanowej. Legitymizacja władzy wynikała z sojuszu króla z mieszczanami i
drobną szlachtą przeciwko możnowładcom, ale jednocześnie można zauważyć, że oprócz tradycyjnie przyjmowanej już
legitymizacji religijnej (monarcha jako wysłannik boga), zaczęła występować legitymizacja racjonalna(za określone
1
osiągnięcia, np. w dziedzinie gospodarczej).W omawianym okresie państwo stało się dobrem wspólnym – instytucją
publiczną. Monarchia absolutna dążyła do całkowitego podporządkowania sobie spraw wyznaniowych.
2. Rzeczpospolita Obojga Narodów w dobie demokracji szlacheckiej.
Rzeczpospolita Obojga Narodów, uznawana za państwo demokratyczne, była ewenementem w swoich
czasach. Było to jedno z największych państw w Europie. Było ono stosunkowo bezpieczne. Chociaż toczono wiele
wojen, walki miały miejsce na obrzeżach kraju. Udało się też uniknąć wojen religijnych, co zapewniło bezpieczeństwo
wewnętrzne.
Rzeczpospolita była odmianą monarchii stanowej. Stanem uprzywilejowanym była szlachta, która określała
siebie samą mianem narodu politycznego. Polska szlachta była niezwykle liczna w porównaniu ze swoimi
odpowiednikami w innych państwach europejskich. Stanowiła aż około 10% społeczeństwa. Teoretycznie, wszyscy
szlachcice byli sobie równi, niezależnie od narodowości, majątku czy wyznania. W praktyce istniał jednak podział ze
względu na kryterium majątkowe. Stan szlachecki miał prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa. Wśród
uprawnień szlachty możemy wymienić:
• podleganie sądownictwu szlacheckiemu
• monopol na uczestnictwo w sejmikach
• obsadzanie urzędów państwowych
• wybór monarchy
• zakaz aresztowania bez wyroku sądowego
• ochrona miru domowego
• generalnie zwolnienie z podatków od posiadanych gruntów
Stan szlachecki nabył swoje uprawnienia na przestrzeni lat kosztem monarchy przez przywileje stanowe (np.
przywilej koszycki, przywilej czerwiński czy przywilej piotrkowski).
Narzędziem służącym szlachcie do wypowiadania się były sejmiki ziemskie. Możemy wyróżnić kilka ich
typów: przedsejmowe (wybierały posłów na sejm i dawały im instrukcje), relacyjne (wysłuchiwały relacji posłów z
sejmów i podejmowały związane z nimi uchwały), elekcyjne (wyłaniały kandydatów na urząd sędziowski do
przedłożenia królowi), kapturowe (działały w czasie bezkrólewia na zasadzie konfederacji w celu zapewnienia państwu
stabilności), deputackie (wybierały deputatów do Trybunału Koronnego) oraz gospodarcze (zajmowały się głównie
polityką fiskalną).
Zwróćmy teraz uwagę na dwa dokumenty regulujące wzajemne uprawnienia monarchy i szlachty w
Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Pierwszym z nich jest konstytucja Nihil novi. Została ona uchwalona w 1505 roku
na sejmie radomskim, w kościele pod wezwaniem św. Jana
Chrzciciela (zdjęcie po prawej). Dokument ten zabraniał
królowi wydawania ustaw bez zgody szlachty (reprezentowanej
przez senat i izbę poselską). Należy jednak zwrócić uwagę, że
dotyczyło to jedynie ustaw zmieniających pozycję szlachty.
Mieszczanami czy Żydami monarcha mógł sobie pomiatać jak
chciał. Konstytucja wywarła ogromny wpływ na kształt ustroju
państwowego. Szlachta urosła w siłę i utworzył się
trójelementowy sejm złożony z senatu, izby poselskiej i króla.
Często rok 1505 traktowany jest jako data powstania
demokracji szlacheckiej.
Drugim dokumentem, na który chcemy zwrócić uwagę
są Artykuły henrykowskie. Można je uznać za swoisty
pierwowzór jednolitej, spisanej konstytucji państwowej. Zostały sformułowane 20 maja 1573 roku, w okresie
bezkrólewia, po śmierci Zygmunta II Augusta i miały być zbiorem reguł, którymi kieruje się państwo. Szlachta stała
przed wyzwaniem wyboru obcego szlachcica na króla. Chciała więc zabezpieczyć się przedkładając kandydatom
zasady ustrojowe Rzeczpospolitej i zmuszając do ich zaakceptowania. Artykuły henrykowskie gwarantowały szlachcie
zachowanie przywilejów, obligowały monarchę do zwoływania sejmu walnego co dwa lata, podkreślały wagę tolerancji
religijnej i zezwalały na wypowiedzenie posłuszeństwa monarsze łamiącemu przywileje szlacheckie.
Ważną zasadą Rzeczpospolitej Obojga Narodów była elekcyjność tronu. Początkowo występowała w ramach
dynastii Jagiellonów, jednak po śmierci Zygmunta II Augusta pojawiła się w formie wolnej elekcji. O tron mógł ubiegać
się każdy szlachetnie urodzony, niezależnie od tego, z jakiego państwa pochodził. Monarchę wybierano w trzech
fazach. Pierwszą był sejm konwokacyjny, który po śmierci poprzedniego króla zabezpieczał państwo na okres
przejściowy i rozsyłał wieści o nadchodzącej elekcji. Drugim etapem był sejm elekcyjny, w czasie którego dochodziło
do bezpośredniej elekcji króla. Wziąć w nim udział mógł każdy szlachcic. Proces elekcji kończył się w Krakowie
sejmem konwokacyjnym, w czasie którego król składał przysięgę.
Między śmiercią jednego monarchy a wyborem kolejnego następował niebezpieczny okres bezkrólewia.
Stabilność w państwie zapewniały wówczas konfederacje kapturowe, czyli związki szlachty. Ich tworzenie nie
wynikało oczywiście z patriotyzmu ale z konieczności ochrony własnych interesów. Do organów konfederacji należały,
2
omówione wcześniej, sejmiki kapturowe i sądy kapturowe. Sądy w Rzeczypospolitej działały zasadniczo w imieniu
monarchy więc kiedy nie było kogo reprezentować, zawieszały swoją działalność. Ich rolę przejmowały sądy
kapturowe, powoływane przez sejmiki kapturowe. Sądziły one przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu, porządkowi
publicznemu i Rzeczypospolitej. Kończyły działalność na trzy tygodnie przed koronacją nowego króla, który
zobowiązany był zatwierdzić wydane przez nie wyroki. Sądy kapturowe prowadziły postępowania w trybie
przyspieszonym.
Specyficzną odmianą konfederacji szlachty był rokosz. Było to zbrojne powstanie przeciwko królowi w celach
politycznych. Rokosz był wyrazem omawianego wcześniej prawa szlachty do buntu przeciwko władcy łamiącemu jej
przywileje.
Ciekawą zasadą ustrojową Rzeczpospolitej Obojga Narodów było podpisywanie na sejmie koronacyjnym
przez monarchę – elekta dokumentu zwanego pacta conventa. Był to załącznik do Artykułów henrykowskich i swoista
platforma wyborcza kandydatów na króla. Były to osobiste zobowiązania każdego kolejnego króla, które obiecywał on
spełnić po objęciu urzędu. Dobrym zwyczajem stało się stałe zobowiązanie do spłacenia długów swojego poprzednika.
Na treść pacta conventa wpływ miała oczywiście szlachta, która sugerowała kandydatom na jaką kiełbasę wyborczą ma
akurat apetyt i czy chce do niej frytki.
Pozycja monarchy w Rzeczpospolitej Obojga Narodów była słaba. Składały się na nią omówione już
wcześniej Artykuły henrykowskie i pacta conventa a także zależność od sejmu (po konstytucji Nihil novi), obecność
senatorów – rezydentów, których radą musiał kierować się król, niezależność sądownictwa szlacheckiego oraz
nieusuwalność raz powołanych urzędników. Co więcej, ograniczone były nawet prawa prywatne monarchy. Nie mógł
on na przykład wyjeżdżać zagranicę, nie mówiąc nawet o zawieraniu związku małżeńskiego bez zgody sejmu.
PODSUMOWANIE: Rzeczpospolita Obojga Narodów była wyjątkiem na politycznej mapie Europy, jako
państwo demokratyczne. Rządziła nią de facto szlachta przez system sejmików, pozycja monarchy była słaba. Taki stan
prawny wywodził się z szeregu dokumentów jak konstytucja Nihil novi czy Artykuły henrykowskie. Polsko – litewski
tron nie był dziedziczny ale oddawany przez szlachtę w drodze elekcji. Istniały instytucje zapewniające państwu
stabilność w czasie bezkrólewia (które występowało znacznie częściej niż w monarchiach dziedzicznych) i
zabezpieczające przed wprowadzeniem rządów absolutnych.
3. Państwo liberalne.
Państwem liberalnym, które będziemy omawiać są Stany Zjednoczone Ameryki. Analizę tegoż państwa należy
rozpocząć od zwrócenia uwagi na jego genezę. W 1595 roku rozpoczęło się osadnictwo hiszpańskie w Ameryce
Północnej. W 1607 założono James Town (koloniści angielscy), a w 1620 roku rozpoczęła się tzw. kolonizacja
właściwa wraz z dobiciem statku Mayflower. Wtedy ludność rdzenna zaczęła być wypierana w głąb kontynentu. Na
przełomie XVII i XVIII wieku istniało już 13 kolonii, które nie stanowiły jednej całości. Były one w pełni zależne od
Korony, a na czele każdej stał gubernator przy czym nie miały one przedstawicielstwa w Izbie Gmin. Prowadzono
wobec nich niekorzystną politykę podatkową i celną, co wywoływało niechęć kolonistów w stosunku do dawnej
ojczyzny. W 1773 roku miało miejsce tzw. bostońskie picie herbaty, które było początkiem buntu kolonii przeciwko
polityce metropolii. Rok później zebrał się I Kongres Kontynentalny, który postulował prawo do równości, wolności i
przedstawicielstwa dla kolonistów. Korona jednak odrzuciła te postulaty. W związku z tym w 1776 roku II Kongres
Kontynentalny wydał Deklarację Niepodległości. Według niej kolonie miały oddzielić się od metropolii i odrzucić
zwierzchnictwo Jerzego III. Deklaracja składała się z trzech części: pierwsza mówiła o prawach przyrodzonych
człowieka (pojawia się tu po raz pierwszy pojęcie suwerenności ludu), druga wskazywała na nadużycia metropolii, a
trzecia była właściwą deklaracją zerwania wszelkich stosunków z metropolią. Wśród twórców deklaracji wymienia się
trzy nazwiska: Adams, Jefferson i Franklin. Podstaw ideowych można szukać u Tomasza Morusa, Hobbesa, Locke'a i
Rousseau oraz w dziele T. Paina Zdrowy rozsądek, w którym autor zawierał prawo społeczeństwa do buntu przeciwko
złej władzy. Na czym polegała doniosłość tego dokumentu:
• pojawienie się suwerenności ludu,
• pojawienie się prawo do buntu,
• koncepcja władzy od ludu i dla ludu,
• ochrona praw jednostki,
• nowe kategorie praw naturalnych jak prawo do dążenia do szczęścia.
Wielka Brytania uznała niepodległość kolonii w 1783 roku po wojnie o niepodległość USA.
W 1787 roku nowopowstałe państwo uchwaliło swoją Konstytucję, w której zawarte były wszystkie cechy
nowoczesnego państwa liberalnego. Była ona nadrzędna wobec wszystkich innych aktów prawnych, był to pierwszy
akt tego typu i na taką skalę. Konstytucja USA jest niezwykle sztywna, do jej zmiany potrzeba 2/3 głosów obu Izb
parlamentu i zgody organów legislacyjnych ¾ stanów. Jednocześnie trzeba pamiętać, że w Stanach Zjednoczonych
obowiązuje anglosaska kultura prawna oparta na niepisanych normach prawnych i precedensach.
Konstytucja składała się pierwotnie ze wstępu i siedmiu artykułów. Na przestrzeni lat dopisano do niej jeszcze
27 poprawek. Pierwsze dziesięć z nich zwane jest Kartą Praw Stanów Zjednoczonych Ameryki (ang. United States Bill
of Rights). Weszły one w życie już w 1791 roku. Ostatnia jak dotąd poprawka weszła w życie w 1992 roku, chociaż co
ciekawe zaproponowana została wraz z Kartą Praw, przeszło 200 lat wcześniej. Dwie najważniejsze zasady systemu
3
politycznego USA to zasada podziału władzy i zasada federalizmu. Poza tym konstytucja wprowadza inne zasady jak:
zasada suwerenności narodu, demokracji, równoważenia władz, kontroli sądowej, rządu reprezentacyjnego, rządów
prawa, republikanizmu, etc. Zasada podziału władzy nie jest zapisana w Konstytucji bezpośrednio ale wynika z jej
przepisów. Istnieć mają w Stanach Zjednoczonych: władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Sprawowane
mają być one przez różne organy. Co więcej, stanowiska w różnych rodzajach władz nie mogą być piastowane przez te
same osoby. Zasada federalizmu także zapisana w Konstytucji bezpośrednio nie jest ale wynika z obecności przepisów
dotyczących relacji na linii federacja – stany (art. IV).
Amerykański parlament, zwany Kongresem, składa się z dwóch izb: Izby Reprezentantów i Senatu. Izba
wyższa to Senat składający się ze 100 senatorów. Izba niższa nosi natomiast nazwę Izby Reprezentantów. W jej skład
wchodzi 435 deputowanych. Każdy stan reprezentowany jest przez 2 senatorów i 1 deputowanego do Izby
Reprezentantów. Pozostałe 385 miejsc w Izbie Reprezentantów przyznawane jest poszczególnym stanom
proporcjonalnie do ich populacji. Kadencja Kongresu jest liczona według kadencji Izby Reprezentantów i wynosi
formalnie 2 lata. Należy jednak zauważyć, że w Senacie po każdych wyborach wymieniana jest jedynie 1/3 składu a
więc pojedynczy senator otrzymuje mandat na 6 lat. Wybory parlamentarne odbywają się w pierwszy wtorek po
pierwszym poniedziałku miesiąca listopada w latach parzystych (ostatnie miały miejsce 2 listopada ubiegłego roku).
Głosy przeliczane są na mandaty według systemu większości względnej. W wyborach do Senatu okręgiem wyborczym
jest cały stan, w wyborach do Izby Reprezentantów natomiast obowiązują jednomandatowe okręgi wyborcze. Bierne
prawo wyborcze obarczone jest cenzusem wieku (30 lat do Senatu, 21 do Izby Reprezentantów), obywatelstwa (od co
najmniej 9 lat do Senatu i 7 do Izby Reprezentantów) i domicylu. Można wymienić kilka funkcji Kongresu:
ustrojodawczą (wprowadzanie zmian do Konstytucji) ustawodawczą (stanowienie prawa), kontrolną (wobec organów
administracji, w tym Prezydenta m.in. za pomocą instytucji (impeachmentu) i kreacyjną (w pewnych okolicznościach
wybór Prezydenta, a także wyrażanie zgody na prezydenckie nominacje wysokich urzędników).
Prezydent USA jest jedynym organem władzy wykonawczej w państwie, co daje mu niezwykle istotną
pozycję w systemie politycznym. Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki wybierany jest w wyborach pośrednich i
powszechnych. Oznacza to, że naród nie wybiera samego Prezydenta a jedynie elektorów, którzy dopiero tego wyboru
dokonają za nich. Bierne prawo wyborcze przysługuje jedynie obywatelom amerykańskim, którzy są nimi od urodzenia.
Co więcej występuje cenzus wieku (35 lat) i domicylu (co najmniej 14 lat ciągłego zamieszkiwania na terytorium
państwa). Głosowanie powszechne, poprzedzone kampanią wyborczą, odbywa się w pierwszy wtorek po pierwszym
poniedziałku miesiąca listopada (ostatnie 4 listopada 2008). Wtedy wyborcy wybierają elektorów. Każdy stan wybiera
tylu elektorów ile ma w sumie deputowanych w obu izbach Kongresu. Dodatkowo, wybiera się 3 elektorów w
Dystrykcie Columbii, który nie jest bezpośrednio reprezentowany w Kongresie. Obowiązuje zasada zwycięzca bierze
wszystko, zgodnie z którą kandydat na prezydenta, którego elektorzy wygrają w danym stanie, otrzymuje głosy
wszystkich elektorów z tego stanu. Aby zwyciężyć, kandydat na prezydenta musi uzyskać bezwzględną większość
głosów elektorskich. Elektorzy dokonują formalnego wyboru Prezydenta w pierwszy poniedziałek po drugiej środzie
grudnia. Prawo wyborcze USA przewiduje rozwiązanie sytuacji, w której byłby remis między kandydatami. Wyboru
dokonuje wtedy Izba Reprezentantów spośród trzech kandydatów, którzy otrzymali najwięcej głosów elektorskich.
Razem z Prezydentem wybierany jest Wiceprezydent. Kadencja Prezydenta trwa 4 lata. Jedna osoba może sprawować
urząd maksymalnie przez dwie kadencje. Prezydent USA pełni kilka funkcji. Jest głową państwa, szefem administracji
federalnej, szefem rządu, wykonawcą ustaw Kongresu, kreatorem polityki zagranicznej państwa i naczelnym dowódcą
Sił Zbrojnych Stanów Zjednoczonych, a także szefem swojej partii politycznej.
Władza sądownicza w USA jest sprawowana przez sądy federalne i stanowe. Sądy federalne zajmują się
sprawami dotyczącymi Konstytucji, ustaw federalnych, umów międzynarodowych a także sporami między stanami i
między mieszkańcami różnych stanów. Pozostałe sprawy leżą w kompetencji sądów stanowych. Istnieją trzy rodzaje
sądów federalnych: sądy dystryktowe (pierwsza instancja), sądy apelacyjne (instancja odwoławcza w stosunku do
sądów dystryktowych) i Sąd Najwyższy (najwyższa instancja odwoławcza a w sporach, których stroną jest stan
instancja pierwsza i ostateczna). Sędziowie sądów federalnych mianowani są przez Prezydenta za radą i zgodą Senatu.
O silnej władzy sądowniczej w USA decydują jej trzy funkcje: kreacyjna (sądy federalne mogą tworzyć nowe
precedensy, które stają się prawem powszechnie obowiązującym), interpretacyjna (dokonują wykładni aktów prawa) i
ustrojodawcza (sądy mają prawo do badania zgodności innych aktów prawa z Konstytucją).
W USA występuje ustrój zrównoważony (zasada check and balances). Każda z władz kontroluje i jest
ograniczana przez inną. Parlament kontroluje Prezydenta za pomocą impeachmentu. Co więcej zadaniem Senatu jest
czuwanie nad poprawnością prezydenckich nominacji. Prezydent posiada prawo veta wobec ustaw, Sąd Najwyższy
sprawdza konstytucyjność stanowionego prawa.
Stany Zjednoczone są przykładem państwa federacyjnego. Każdy stan jest suwerenną jednostką ustrojową.
Występują w nim organy analogiczne do tych, na szczeblu federacji, jak gubernator, zgromadzenie ogólne i niezawisłe
sądy. Każdy stan ma również swoją konstytucję. Wszystkie stany są równe wobec prawa.
PODSUMOWANIE: państwo liberalne narodziło się na kontynencie amerykańskim wraz z buntem dawnych
kolonii brytyjskich. W ramach tego typu państwa skonstruowany został katalog praw obywatelskich i praw człowieka
(nie było mowy o równości, bo Amerykanie już wtedy wiedzieli gdzie jest miejsce „Czarnucha”). Państwo było
traktowane jak firma – ten, kto posiadał, czegoś się dorobił, miał prawo głosu. Ograniczenia w prawach wyborczych
4
wynikały ze stosowania cenzusów: majątkowego, płci, domicylu, wykształcenia i rasy. Charakterystyczne dla państwa
liberalnego było także działanie partii politycznych. To, co niewątpliwie zawdzięczamy Amerykanom, to oprócz
McDonalda, również konstytualizm oparty na nadrzędności ustawy zasadniczej, szerokich prawach obywatelskich,
służebnej roli władzy państwowej wobec obywateli. Konstytucja z jednej strony gwarantowała ochronę praw jednostce,
a z drugiej ograniczała możliwość ingerencji władzy.
4. Rozwój instytucji politycznych w okresie rewolucji francuskiej (1789-1799).
Omawiając instytucje polityczne Francji doby rewolucyjnej należy zauważyć, że w ciągu tych 25 lat można
wyróżnić 5 podstawowych okresów:
1. monarchii ograniczonej (1789-1792),
2. Konwentu (1792-1793),
3. dyktatury jakobińskiej (1793-1794),
4. Dyrektoriatu (1795-1799)
5. dyktatury napoleońskiej (1799-1814/1815).
Wśród przyczyn wybuchu Wielkiej Rewolucji można spotkać się z różnymi klasyfikacjami ujęcia tego
problemu. Niewątpliwie jedną grupę stanowiły przyczyny ideologiczne – w XVIII w bardzo rozwinęła się
racjonalistyczna filozofia i doktryna praw natury, która mówiła o tym, że człowiek jest stworzony po to, by być
szczęśliwym, a rząd powinien mu zagwarantować prawa naturalne. W tym okresie również bardzo popularne stały się
poglądy Rousseau na koncepcję umowy społecznej, zgodnie z którą suwerenność należy do ludu. Jeśli chodzi o
przyczyny gospodarcze, to z pewnością kryzys ekonomiczny, jaki dotknął Francję w latach 70 XVIII wieku, bardzo
przyspieszył rozwój dalszych wydarzeń. Społeczeństwo zaczęło się buntować stałemu spadkowi cen, po 1786 roku
produkcja przemysłowa spadła o 50%, a rolnictwo przeżywało katastrofalny nieurodzaj. Wszystko to wywołało
konflikty społeczne – wszyscy występowali zarówno przeciwko władzy, jak i przeciwko sobie nawzajem.
Aby zrozumieć to, co działo się w czasie kształtowania się monarchii ograniczonej, trzeba przeanalizować
sytuację społeczną jaka w tym okresie funkcjonowała we Francji. Mamy w niej do czynienia z trzema stanami: szlachtą,
duchowieństwem i stanem trzecim (składającym się z mieszczaństwa i chłopów), który sam w sobie był bardzo
zróżnicowany pod względem majątkowym. Lata 80 XVIII wieku przyniosły bardzo dużo nieporozumień i braku
współpracy na linii król – Parlament. Doszło do tego, że parlamentarzyści sprzeciwiali się wszystkim propozycjom
króla i odmawiali zgody na rejestrację ustaw, nawet jeśli te poprawiałyby sytuację w kraju („nie, bo wyjdzie, że to on
nas uratował i będzie nami dalej rządził, a tego nie chcemy”).
W takich oto okolicznościach, po raz pierwszy od 175 lat, król zadecydował o zwołaniu na dzień 5 maja 1789
roku Stanów Generalnych. Do tej pory każdy stan powoływał taką samą liczbę przedstawicieli, ale Miłościwie Im
Panujący zadecydował o przyznaniu podwójnej reprezentacji stanowi trzeciemu. Dla prawomocności uchwał dawnych
Stanów Generalnych konieczna była zgoda każdego stanu oddzielnie (oddzielnie też obradowali), dlatego też stan trzeci
od samego początku wnosił o wprowadzenie zmian i wspólne obrady połączonych stanów. Liczyli oni na to, że do
posiadanej przez nich połowy głosów jeszcze ktoś się przyłączy. Nie mylili się. 9-tego lipca Stany Generalne ogłosiły
się Konstytuantą i zadecydowano o tym, że nie rozwiąże się ona do momentu uchwalenia nowej Konstytucji. 14 lipca,
na wieść o zamiarach usunięcia Konstytuanty siłą przez króla, doszło do zburzenia Bastylii – symbolu
absolutystycznego państwa i despotycznego króla.
Sierpień 1789 roku przyniósł dwie, bardzo ważne uchwały: Deklarację praw człowieka i obywatela oraz
uchwały w sprawie likwidacji feudalizmu. Wspomniana Deklaracja była najważniejszym, jak się później okazało,
dokumentem rewolucji, który legł u podstaw nowego, demokratycznego ustroju. Znajduje się w niej wiele
ogólnikowych zasad m.in. o suwerenności ludu i podziale władzy (zasady organizacji politycznej państwa), równości
wobec prawa, wolności, nietykalności osobistej, nienaruszalności prawa własności (są one niezbywalne i święte – tzw.
prawa obywatelskie). Deklaracja była programem rewolucyjnym, miała charakter manifestu mieszczaństwa.
Niewątpliwie, wpływ na jej treść wywarła amerykańska Deklaracja Niepodległości – obie korzystały z doktryny prawa
natury. Po raz pierwszy wprowadzona została kategoria podmiotowych praw publicznych – jednostka stała się dzięki
temu obywatelem, a państwo miało obowiązek zagwarantować obywatelowi ochronę nienaruszalnych i naturalnych
praw człowieka. Wprowadzono również nowe rozwiązania w sprawie istniejących stosunków feudalnych. Feudalizm
został podzielony na dominujący (narzucone chłopom: prawa związane z poddaństwem, sądownictwem
patrymonialnym, pańszczyzną) i kontraktujący (oparty na umowie: prawo do poboru czynszów i innych podobnych
świadczeń). Feudalizm dominujący został zdelegalizowany, natomiast o odniesieniu do kontraktującego, chłopi
uzyskali możliwość do wykupu. Przyjęte rozwiązanie nie poprawiło znacznie położenia materialnego chłopów, ale
uwolniło ich od najbardziej znienawidzonych świadczeń. Dalsze reformy w tym zakresie miały miejsce w 1792 roku,
kiedy to postanowiono, że chłopi będą zobowiązani do świadczenia czynszów tylko tam, gdzie panowie, za pomocą
pierwotnie istniejących kontraktów, będą mogli udowodnić swoje prawa. Ostatecznie dekret Konwentu z 1793 zniósł
wszelkie prawa feudalne bez odszkodowania.
Jeszcze 1789 roku przeprowadzono szereg bardzo istotnych reform. Jedną z nich była reforma administracyjna,
która wprowadzała prostą i jednolitą administrację. Nowy podział administracyjny obejmował 83 departamenty –
dystrykty – kantony – gminy. Kolejną nowością było nadanie każdej z tych jednostek obieralnego samorządu. To
5
obywatele wybierali skład rad (od dołu): municypalnych, dystryktowych i departamentalnych. Rady te, ze swego grona
wybierały natomiast merów w gminach i dyrektoriaty w dystryktach i departamentach. Kolejna reforma dotyczyła
systemu sądownictwa. Celem było stworzenie jednolitego i niezawisłego systemu jako wyrazu suwerenności ludu.
Wprowadzono równe dla wszystkich sądownictwo powszechne, a później ustanowiono odrębne instancje sądowe w
sprawach cywilnych i karnych. Na wzór angielski przyjęto również udział ław przysięgłych, jednak tylko w sprawach
karnych. Sądownictwu nadano charakter ludowy poprzez możliwość nie tylko uczestnictwa w orzekaniu (ławy), jak
również zapewniając możliwość obsadzania stanowisk sędziów w drodze wyborów. Najważniejszą jednak cechą
nowego systemu było wprowadzenie niezawisłości sądownictwa poprzez całkowite oddzielenie go od administracji.
Ostatnia już z dużych reform dotyczyła spraw wyznaniowych. W Deklaracji postulowano wolność sumienia i tolerancję
w związku z czym nadano obywatelstwo protestantom i Żydom. Szczególne trudności jednak nastręczało uregulowanie
stosunku państwa do Kościoła katolickiego. Podjęto więc decyzje o konfiskacie dóbr kościelnych i kasacie zakonów.
Nowością była Konstytucja cywilna kleru, która stanowiła, że król ma pełne prawo do regulowania stosunków
wewnętrznych Kościoła. Oznaczało to w praktyce zniesienie dotychczasowego podziału diecezjalnego i szkół
kościelnych (w ich miejsce wprowadzono rozbudowane szkolnictwo publiczne).
Kolejne zmiany w ustroju politycznych Francji przyniosła nowa Konstytucja z 3 września 1791 roku, w której
skład weszła wcześniejsza Deklaracja. Konstytucja podkreślała suwerenność ludu i podział władzy. Zgodnie z nim,
władzę wykonawczą sprawował król (król Francuzów), który mianował ministrów, był nietykalny i nieodpowiedzialny.
Jego akty wymagały kontrasygnaty właściwego ministra. Władza wykonawcza leżała w rękach jednoizbowego
Zgromadzenia Ustawodawczego, wybieranego w wyborach pośrednich na dwuletnią kadencję. Wybory jednak nie były
powszechne – prawa wyborcze przysługiwały jedynie obywatelom czynnym, czyli mężczyznom powyżej 25 roku życia
płacących odpowiednio wysoki podatek. Zgromadzenie posiadało wyłączną inicjatywę ustawodawczą, ale nie mogło
usunąć ani ministrów ani króla za ich politykę. Ministrowie byli odpowiedzialni prawnie (konstytucyjnie) co oznacza,
że mogli być postawieni w stan oskarżenia przed Najwyższy Trybunał Narodowy. Król nie miał inicjatywy
ustawodawczej i prawa sankcji wobec uchwał Zgromadzenia. Przysługiwało mu jednak prawo weta zawieszającego,
które mogło być uchylone w drodze uchwalenia tego samego projektu przez dwie następne legislatywy.
PODSUMOWANIE: Konstytucja z 1791 roku stwarzała podstawę do przewagi władzy ustawodawczej nad
wykonawczą. Nie zmieniała jednak faktycznie istniejącego od 1789 roku systemu. Cały okres od 5 maja 1789 do 10
sierpnia 1792 nazywany jest okresem monarchii ograniczonej.
Wkrótce po uchwaleniu Konstytucji, Konstytuanta rozwiązała się i dokonano wyborów do Zgromadzenia
Ustawodawczego. Przewagę w nim uzyskali przedstawiciele bogatego mieszczaństwa, a główną rolę zaczęli odgrywać
tzw. żyrondyści. 10 sierpnia 1792 roku król Ludwik XVI został aresztowany, a Francja stała się de facto republiką
(formalnie ustanowiono ją 22 września). Zgromadzenie Ustawodawcze wybrało ze swego grono nawy organ –
Tymczasową Radę Wykonawczą, a potem samo ustąpiło miejsca nowemu kolegium – Konwentowi. Wybory do niego
były powszechne – zniesiono bowiem cenzus majątkowy, a prawo wyborcze przyznano mężczyznom powyżej 21 roku
życia. Osiągnięciem Konwentu było m.in. wprowadzenie nowego kalendarza rewolucyjnego, którego rok I rozpoczynał
się w 1792 roku. Konwent formalnie sprawował władzę do 1975 roku, ale w rzeczywistości do czasu przejęcia jej przez
jakobinów w 1793 roku. W okresie tym bardzo niekorzystnie przedstawiała się sytuacja polityczna Francji, która była
zagrożona od zewnątrz przez, podsycaną przez rojalistów, interwencję obcą. Na początku 1793 roku zawiązała się
pierwsza koalicja mocarstw i Francja musiała radzić sobie z obroną swych granic i niepokojami społecznymi
spowodowanymi inflacją i nastrojami kontrrewolucyjnymi. W między czasie król został ścięty na gilotynie, a w
Konwencie toczyła się walka o wpływy, którą wygrali jakobini. W czerwcu doszło do aresztowań żyrondystów, a
jakobini wzięli się za ratowanie rewolucji.
Sposobem na to miała być nowa konstytucja, która została uchwalona 24 czerwca 1793 roku. Wprawdzie
nigdy nie weszła w życie, ale instytucją polityczną była, więc musimy „coś” o niej wiedzieć. Nowym elementem była
Deklaracja praw człowieka istotnie różniąca się od tej z 1789 roku. Jej fundamentalną zasadą była równość wszystkich
obywateli nie tylko wobec prawa. Gwarantowała także prawo do pracy, opieki publicznej i wykształcenia, natomiast
prawo własności, nie było już święte i nienaruszalne, a przysługujące każdemu obywatelowi, określane jako „prawo do
korzystania i swobodnego dysponowania swoimi rzeczami i dochodami, trudem swojej pracy i swej
przedsiębiorczości”. Ludowi przyznano także prawo do oporu. Cała władza miała spoczywać w rękach Ciała
Ustawodawczego wybieranego na 1 rok, w demokratycznych, powszechnych, równych i bezpośrednich wyborach w
głosowaniu jawnym. Funkcje wykonawcze miała sprawować Rada Wykonawcza podporządkowana Ciału
Ustawodawczemu, złożona z 24 członków powołanych przez Ciało na okres 2 lat (rotacja ½ składu co rok). Szerokie
uprawnienia przewidywano dla zgromadzeń pierwiastkowych, które miały m.in. wybierać członków Ciała, urzędników
i sędziów, brać udział w tworzeniu ustaw (samodzielnie Ciało mogło wydawać jedynie dekrety). Po raz pierwszy
pojawiły się także referenda ludowe.
Wobec niekorzystnej sytuacji politycznej i wzrastającego zagrożenia zewnętrznego rosły tendencje do
koncentrowania władzy, wprowadzenia rządów terroru i dyktatury. Władza przeszła w ręce dziewięcioosobowego
Komitetu Ocalenia Publicznego, który sprawował nadzór nad Komitetem Bezpieczeństwa Powszechnego, który
walczyć miał z przejawami kontrrewolucji. Powołano do życia także Trybunał Rewolucyjny, którego zadaniem miało
być sądzenie w sprawach o przestępstwa kontrrewolucyjne. Faktycznie władze sprawował Robespierre (członek KOP),
6
ale jego jakobińscy zwolennicy popierali dyktatorskie rządy. Stworzona została wtedy koncepcja rządu rewolucyjnego,
który dopuszcza stosowanie wszelkich możliwych metod w obliczu niebezpieczeństwa i w sytuacji konieczności
ocalenia narodu. W związku z tym rząd miał prawo do stosowania terroru, aż do czasu, kiedy zawarty zostanie „pokój”.
27 lipca (9 termidora) 1794 roku Robespierre i jego współpracownicy zostali aresztowani i dzień później
straceni., a w historii Francji otworzył się nowy rozdział: okres Dyrektoriatu. Po usunięciu jakobinów, przewagę w
Konwencie zyskali bogaci mieszczanie, którzy dążyli do bardziej konserwatywnych rozwiązań. Znalazło to odbicie w
kolejnej rewolucyjnej Konstytucji uchwalonej w 1795 roku. Po jej przyjęciu (październik 1795 rok Konwent się
rozwiązał). Na czele państwa zgodnie z nową ustawą zasadniczą stać miał Dyrektoriat i dlatego dokument ten określa
się mianem konstytucji dyrektorialnej. Po raz kolejny wprowadzono Deklarację praw jednak jej treść znacznie
odbiegała od poprzednich. Z katalogu równości pozostała jedynie równość wobec prawa, znikło również prawo do
pracy czy prawo oporu. Wprowadzono zaś szereg obowiązków. Po raz pierwszy w dziejach Francji, władza
ustawodawcza spoczywać miała w rękach dwuizbowego Parlamentu złożonego z dwóch Rad: Rady Pięciuset i Rady
Starszych (250 członków), których kadencja trwała 3 lata (rotacja 1/3 składu co rok). System wyborczy ponownie stał
się niedemokratyczny – powrócono do cenzusów majątkowego i podniesienia cenzusu wieku. Inicjatywa ustawodawcza
należała jedynie do Rady Pięciuset, która następnie przekazywała projekt ustawy do Rady Starszych, która mogła go
tylko przyjąć lub odrzucić, bez możliwości wprowadzania poprawek. Dyrektoriat sprawować miał władzę wykonawczą,
składał się on z 5 dyrektorów wybieranych na okres 5 lat (zmieniali się: co roku 1 rządził). Wyboru dokonywała Rada
Starszych spośród kandydatów przedstawionych przez Radę Pięciuset.
PODSUMOWANIE: ustrój Dyrektoriatu funkcjonował wadliwie, społeczeństwo było niezadowolone,
obawiano się powrotu do monarchii i utraty majątków przez burżuazję. Dyrektoriat znajdował za to oparcie w armii,
która miała duży wpływ na prowadzoną w państwie politykę. Sprzyjało to wprowadzeniu dyktatury wojskowej, która
potrzebowała jednego, silnego przywódcy. Znaleziono, więc młodego zdolnego Napoleona Bonapartego (człowiek nie
czuje kiedy rymuje), który przejął władzę w wyniku zamachu stanu 9 listopada (18 brumaire'a) 1799 roku.
6. Reżimy autorytarne w XIX wieku.
Ten okres będziemy omawiać na przykładzie francuskiego bonapartyzmu. Dzieli się on na dwa podokresy:
konsulat i cesarstwo. Należy jednak zauważyć, że różnią się one jedynie tytułem jaki nosił władca, nie nastąpiły w
między czasie żadne zmiany ustrojowe. Napoleon przejął władzę w wyniku zamachu stanu dokonanego w listopadzie
1799 roku. Sprzyjała mu: sytuacja we Francji, która bez wojennych sukcesów młodego dowódcy – Napoleona już
dawno by upadła, zmęczenie społeczeństwa ciągłymi zmianami i tworzeniem na siłę nowego ładu.
Podstawą prawną bonapartyzmu była konstytucja konsularna z grudnia z 1799 roku, która tworzyła system
fikcji i pozorów ustrojowych. Legitymizowała ona autorytarną dyktaturę pod przykrywką demokracji. Rzeczywistą
podporą ustroju były: zaczerpnięte z monarchii absolutnej zasady centralizmu i biurokratyzmu, armia i kościół. Poza
tym istniała wąska grupa tzw. notabli, która była wierna władcy. W państwie Napoleona rozwinięta była także
propaganda (o czym z pewnością wie dr Kate Perry) realizowana poprzez kulturę. Jej celem było pokazanie, że
bonapartyzm cieszy się szerokim, dobrowolnym poparciem społecznym – chłopi wspierali antyfeudalizm, a
mieszczanie łaknęli szybkiego awansu społecznego, który był możliwy szczególnie przez karierę w armii (każdy
żołnierz nosi buławę w plecaku). Napoleon nie dopuszczał swobody zrzeszania się., ale pozwolił tworzyć zrzeszenia
robotnicze bardzo silnie kontrolowane przez państwo. Społeczeństwo było kontrolowane przez policję, co sprzyjało
donosicielstwu.
Opisując bonapartyzm należy wspomnieć o trzech fikcjach:
• fikcja trójpodziału władzy (na którą składa się fikcja parlamentaryzmu i kolegialności) – w praktyce prawo
stanowił Napoleon, chociaż teoretycznie istniała ścieżka legislacyjna: I Konsul (inicjatywa) -> Rada Stanu,
która pełniła także funkcje sądu administracyjnego, składająca się z członków nominowanych przez I Konsula,
-> Trybunat – 100 członków, miał dyskutować nad ustawą, instytucja sztuczna, zlikwidowana w 1807 roku ->
Ciało Ustawodawcze – 300 członków, „ciało nieme”, głosowało tylko nad przyjęciem lub odrzuceniem ustawy
bez prawa do dyskusji -> Senat – 80 dożywotnich członków, badało zgodność ustaw z konstytucją, mógł ją
zmienić wydając tzw. senatus consulte, do najważniejszych z nich należą:
◦ senatus consulte z 1802 roku, dzięki któremu Napoleon został konsulem dożywotnio,
◦ senatus consulte z 1804 roku, dzięki któremu Napoleon został Cesarzem Francuzów,
◦ senatus consulte z 1807 roku, dzięki któremu zniesiono Trybunat.
• fikcja wyborów powszechnych – tworzenie trzech list na poszczególnych szczeblach administracyjnych:
okręgowej, departamentalnej i narodowej;
• fikcja suwerenności ludu – Konstytucja weszła w życie 24 grudnia 1799 roku, a wyniki plebiscytu ogłoszono
dopiero w lutym 1800 roku.
Za rządów Napoleona doszło do zmian w armii. Po pierwsze, awans zależał od zdolności żołnierza, a nie jego
statusu majątkowego – Napoleon sam wywodził się z ludu. Po drugie, występował powszechny pobór, jednak można
się było od niego wykupić płacąc podatek na armię. Tworzyła się również nowa szlachta, która swe tytuły uzyskiwała
dzięki zasługom wojskowym albo cywilnym. Nie była to jednak szlachta z jaką mieliśmy do czynienia w czasach
7
monarchii stanowej, bowiem nie posiadała ona charakterystycznych dla tego okresu przywilejów podatkowych czy
sądowych.
Różne gałęzie gospodarki państwa prowadzone były na różnych zasadach. Jeżeli chodzi o rolnictwo to opierało
się ono na liberalizmie. Przemysł i handel wewnętrzny podlegały nadzorowi, zaś handel zewnętrzny dyktatorskiej
władzy Napoleona. Co więcej, rozpoczęto walkę z kartelizacją wśród pracodawców, nie mogli oni się już dogadywać w
sprawie obniżania pensji pracowniczych, co zapobiegało niepokojom pracowniczym.
W latach 1804 – 1810 wprowadzono we Francji szereg reform. Pierwsza z nich to reforma podziału
administracyjnego. Państwo zostało zcentralizowane, nastąpiło odejście od kolegialności. Zaczęto kształcić bardziej
fachowych urzędników. Nowy podział administracyjny (na departamenty – okręgi – gminy) był bardziej funkcjonalny –
likwidował uprzednio istniejące nadmierne rozdrobnienie. Kolejna reforma dotyczyła sądownictwa. Dostosowane
zostało ono do podziału administracyjnego i oddzielone od egzekutywy i legislatywy. Zniesiono obieralność sędziów i
wprowadzono zasadę ich niezawisłości. Następna reforma to zmiany w prawie. Wprowadzono w sumie 5 kodeksów:
KC (jasny zwięzły, wzorcowy dla innych państw, dosyć liberalny), KPC, KH, KPK (odejście od tajności, prawo głosu
oskarżonego, ława przysięgłych) i KK (zastąpienie kar cielesnych więzieniem, surowe kary za naruszenie własności
prywatnej). Napoleon zreformował również system edukacji. Wprowadzono nowy rodzaj szkół: licea napoleońskie
(trenujące kadrę urzędniczą i nauczające przedsiębiorczości) oraz Uniwersytet Cesarski na czele z Wielkim Mistrzem.
Państwo miało monopol na edukację, system miał tworzyć nowego człowiek. Istniał system kontroli jego działania.
W 1801 roku zawarto konkordat. Na jego mocy państwo zostało podzielone na diecezje. Ugruntowano
konfiskatę dóbr kościelnych z doby WRF, pojawiła się w nim teoria gallikanizmu czyli prymatu państwa nad kościołem.
Państwo miało być neutralne światopoglądowo, a biskupi stać się jego urzędnikami. Konkordat stwierdzał, jednak bez
żadnych praktycznych konsekwencji, że katolicyzm jest religią większości Francuzów.
System napoleoński adaptowany był także w innych państwach. Bezpośrednio do niego nawiązywała m.in.
Polska w wersji Księstwa Warszawskiego i konstytucji z 22 lipca 1807 roku (konstytucja oktrojowana).
7. 8. Państwo demokratyczne do 1918 roku.
Temat nie został omówiony.
9. Państwo autorytarne w okresie międzywojennym.
Autorytaryzm to system sprawowania władzy odbiegający od standardów państwa demokratycznego. Władza
autorytarna oparta może być na osobie charyzmatycznego przywódcy, aparacie biurokratycznym czy armii. Istotne jest,
że tego rodzaju władza nie jest związana normami prawnymi w procesie podejmowania decyzji. Państwa autorytarne
istniały głównie w okresie międzywojennym (Józef Piłsudski w Polsce, Kemal Pasza w Turcji) ale także w latach
późniejszych (Juan Peron w Argentynie, Francisco Franco w Hiszpanii, Augusto Pinochet w Chile).
Można wymienić szereg przyczyn powstania państw autorytarnych:
 kryzys demokracji – w przypadku Polski chodziło o niestabilność megaparlamentarnego ustroju
wprowadzonego przez Konstytucję Marcową
 zewnętrzne zagrożenia bezpieczeństwa – kwestie granic po I wojnie światowej nie były do końca
uregulowane, pojawił się ekspansywny totalitaryzm
 wzmacnianie, a w niektórych przypadkach narodziny świadomości narodowej
 kryzysy ekonomiczne
Interesujące są powiązania ideologii autorytarnej z nacjonalistyczną. W niektórych państwach, autorytaryzm
oddzielał się od tendencji nacjonalistycznych. W innych jednak te dwa prądy współpracowały, na przykład: w Grecji, w
Rumunii, na Węgrzech, w krajach nadbałtyckich, Turcji i Argentynie. Ciekawa jest również ewolucja autorytaryzmu
polskiego na tym polu. Po śmierci Józefa Piłsudskiego, jego obóz wykonał ostry skręt w prawo. Pamiętajmy jednak, że
już wcześniej mieścił w sobie najróżniejsze grupy, od ultrakonserwatystów po organizacje wręcz komunizujące.
Możemy wyróżnić zespół wspólnych cech reżimów autorytarnych. Po pierwsze, podstawową instytucją
władzy państwowej jest suweren. Ogólnie trudno jest mówić o systemie instytucjonalnym państwa autorytarnego,
ponieważ różniły się one w wielu aspektach. Niektóre były republikami (Polska), inne monarchiami (Hiszpania). W
niektórych wojsko odgrywało bardzo istotną rolę (Turcja), inne miały charakter czysto cywilny (Portugalia po 1932
roku). Większość państw, w tym Polska, znajduje się pośrodku tej klasyfikacji. Chociaż Piłsudski był żołnierzem a
korpus oficerski odgrywał istotną rolę, nie była to zdecydowanie junta wojskowa.
Drugą cechą autorytaryzmów jest sposób ich powstania. Zwykle rodziły się one w ogniu zbrojnego zamachu
stanu. Nie jest to jednak reguła. W Hiszpanii autorytaryzm powstał w porozumieniu z monarchą, a na Półwyspie
bałkańskim z jego inicjatywy. Dochodziło też do uzyskania przez głowę państwa uprawnień charakterystycznych dla
państwa autorytarnego na drodze przemian demokratycznych, jak to miało miejsce choćby w Estonii. Ciekawa była
historia autorytaryzmu portugalskiego, gdzie dwa lata po przejęciu władzy wojsko przekazało ją cywilom i grzecznie
wróciło do koszar.
Trzecia wspólna cecha autorytaryzmów to sposób w jaki legitymizowano władzę. Podstawą legitymacji był
autorytet przywódcy politycznego. Mogą nasunąć się tu porównania z monarchią absolutną jednak władca autorytarny
odróżniał się od pomazańca Bożego. Zazwyczaj opierał się on na swoich zasługach historycznych, przedstawiał siebie
8
jako zbawcę ojczyzny. Co istotne, władca autorytarny nie wymagał entuzjazmu społeczeństwa i ślepego oddania
każdego jego członka. Wystarczyło mu, że jego decyzje są akceptowane. Represje dotykały jedynie aktywnych
przeciwników. Chociaż wokół osoby przywódcy wytwarzały się ugrupowania polityczne, nie pozwalał on na
przekształcenie ich w monopartię. Władza autorytarna nie opierała się na wynikach wyborczych. Zamiast tego,
wskazywano na niezwykłe cechy przywódcy (legitymacja charyzmatyczna), jego umiejętności w zakresie rządzenia
(legitymacja technokratyczna), bronione przez niego wartości podstawowe (legitymacja aksjologiczna) czy oparcie ładu
politycznego na jego decyzjach (legitymacja decyzjonistyczna).
W państwie autorytarnym odchodzono od trójpodziału władzy na rzecz jednolitej władzy państwowej.
Niezwykle silna była egzekutywa, przez co autorytaryzm możemy określać w zasadzie jako rządy silnej ręki.
Legislatywa była natomiast osłabiana, głównie przez odebranie jej narzędzi kontroli rządu. Zjawisko to nazywamy
konsolidacją władzy.
Władza autorytarna odwoływała się do tradycyjnych wartości. Podstawowe z nich to naród i państwo. Poza
tym wskazywano na mocno zakorzenione wartości chrześcijańskie oraz odwoływano się do historii i mitologii
narodowej.
PODSUMOWANIE: Państwa autorytarne pojawiały się najczęściej w dwudziestoleciu międzywojennym jako
odpowiedź na słabą demokrację i zagrożenia zewnętrzne. Opierały się one na niedemokratycznej władzy autorytetu –
jednostki bądź grupy, która objęła w władzę zazwyczaj w drodze przewrotu zbrojnego. Reżimy autorytarne nie dążyły
do kontroli każdego aspektu życia każdego obywatela a jedynie pilnowały aby nikt im się nie przeciwstawiał w sposób
bezpośredni. Państwo autorytarne dążyło do ujednolicenia władzy i wzmocnienia egzekutywy. Władza autorytarna
odwoływała się do wartości tradycyjnych aby zapewnić ład wewnątrz państwa. Zapleczem osobowym władzy
autorytarnej była nie silna monopartia ale zróżnicowany zewnętrznie obóz skupiony wokół autorytetu.
10. Państwo totalitarne w XX wieku.
Ustroje państw totalitarnych omawiać będziemy na przykładzie III Rzeszy i ZSRR. Na wstępie należy
zauważyć, że taka forma ustroju jest charakterystyczna dla XX-lecia międzywojennego, kiedy społeczeństwo,
zmęczone wojną chciało zmian. Wielu badaczy decydowało się w historii na próbę zdefiniowania pojęcia totalitaryzm.
Uznali oni, że najlepiej będzie wyliczyć cechy, które niewątpliwie występowały w każdym z totalitarnych państw.
Najpopularniejszą taką wyliczanką, jest dzieło Zbigniewa Brzezińskiego i Carla Friedricha, którzy definiują syndrom
totalitaryzmu określając go jako ustrój, w którym występuje:
• oficjalna ideologia;
• masowa partia pozostająca pod kontrolą oligarchii;
• monopol rządu na broń;
• rządowy monopol dysponowania środkami masowego przekazu;
• terrorystyczny system policyjny
• scentralizowane zarządzanie.
W Niemczech, gdzie niezadowolenie z powojennego porządku na arenie międzynarodowej doprowadziło do
szerokiego poparcia dla rodzącej się nowej siły politycznej jaką była DAP, a później NSDAP. Niemieckie
społeczeństwo potrzebowało silnej jednostki, obdarzonej niezwykłymi umiejętnościami, talentem, charyzmą, zdolnej do
pokierowania nimi i przywrócenia dawnej świetności państwu. Adolf Hitler jawił się właśnie jako taka osoba. Doszedł
on do władzy w sposób „legalny” stając się kanclerzem Rzeszy 30 stycznia 1933 roku. Następnie, stopniowo
likwidował swoją opozycję i powiększał swoje uprawnienia poprzez kolejne ustawy. W lipcu 1933, NSDAP stało się
jedyną, legalnie działającą partią polityczną. Omówię teraz krótko najważniejsze instytucje polityczne państwa
hitlerowskiego.
Zacząć zależy od tego, że III Rzesza jest doskonałym przykładem państwa typu wodzowskiego.
Charakterystyczną jego cechą jest sposób rządzenia państwem bardzo zbliżony do zasad rządzenia partią polityczną.
Państwo utożsamiane było z partią, a ta z wolą Hitlera. Prawo było wyrazem woli wielkiego wodza, który był
traktowany jako nieomylny w swoim działaniu. Sprawowaniu całości władzy przez wodza sprzyjało podporządkowanie
mu sił zbrojnych a także silny centralizm. W całym kraju istniały lokalne oddziały partii, których przywódcy byli
osobami specjalnie do tego wybranymi spośród najwierniejszych obywateli Rzeszy. Istotą hitlerowskiej zasady
wodzostwa była synteza dwóch idei: idei Rzeszy jako wspólnoty narodowej wszystkich Niemców oraz idei państwa
jako struktury opartej na wzorach wojskowych, hierarchicznej i trwającej w nieustannej gotowości do walki.
Kolejną, bardzo rzucającą się w oczy cechą państwa niemieckiego z tego okresu jest kult wodza. Hitler
traktowany był jako jedyny człowiek, który zdolny jest do przeprowadzenia niezbędnych zmian. Był nieomylny, miał
nieograniczoną władzę, wszyscy musieli być mu posłuszni i lojalni wobec niego. Stał on na straży
narodowosocjalistycznego porządku, był postacią magiczną, deifikowaną, stworzył coś na kształt religii, w której był
najwyższym bogiem. Była to postać niezwykle charyzmatyczna i przekonująca. Nie miał problemów z uzyskaniem
poparcia, wygłaszał świetne przemowy, wiedział, jak poderwać tłumy. Kogoś takiego potrzebowały właśnie Niemcy, a
Hitler jedynie wykorzystał sprzyjający mu okres w dziejach.
Totalitarne państwo z pewnością nie mogłoby właściwie funkcjonować bez skutecznie działającej policji
politycznej. W przypadku totalitaryzmu w wersji niemieckiej było to Gestapo, którego początki sięgają już 1933 roku.
9
Na jego czele stał niepodzielnie Heinrich Himmler, który dbał o to, by cały czas podtrzymywać wśród obywateli
atmosferę strachu i niepewności. Mieli oni permanentnie bać się – stworzono kategorię obiektywnego wroga i
potencjalnego przestępcy. Wszystko po to, aby społeczeństwo samo się kontrolowało. Występował tzw. nakaz
zachowań pozytywnych – władzy nie wystarczała bierność obywateli tak jak w systemie autorytarnym, wzorcowy
obywatel miał być lojalny wobec partii i wodza i donosić. Bardzo dobrze rozwinęła się w tamtym okresie sieć tajnych
współpracowników, którzy swoim działaniem, mieli przyczynić się do odbudowy państwa. Warto również dodać w tym
miejscu, że to Gestapo było odpowiedzialne za utrzymywanie systemu obozów koncentracyjnych.
Ostatnią instytucją, którą tutaj opiszę jest NSDAP (w zasadzie chyba najważniejsza, ale można polemizować).
Partia ta miała bardzo rozbudowaną strukturę wewnętrzną. Na jej czele stał oczywiście Hitler, a poszczególni jej
członkowie osiągali kolejne stopnie wtajemniczenia wraz ze wzrostem zasług na rzecz państwa. Oparta była ona na
wzorcach wojskowych – w ogóle struktura wojskowa bardzo imponowała Adolfowi. Stopniowo, wraz z poszerzaniem
uprawnień wodza i realnym wzrostem jego możliwości oddziaływania na system, NSDAP stała się partią masową, z
wyspecjalizowanymi komórkami wewnętrznymi np. ds. Propagandy (na czele Józef Goebbels). Jeśli chodzi zaś o
program polityczny to partia ta głosiła skrajny oportunizm, rasizm, odrzucenie demokracji i wprowadzenie rządów
jednostki, daleko posunięty interwencjonizm państwowy i szeroko rozbudowany system pomocy społecznej. Z punktu
widzenia kolokwium, bardzo ważne wydaje się wspomnieć o poglądach na gospodarkę. Otóż w III Rzeszy dopuszczano
własność prywatną i gospodarkę rynkową w przeciwieństwie do ZSRR. Wprowadzono również centralne planowanie,
którego celem było podporządkowanie wszystkiego przygotowaniem gospodarki do wojny. Główną zasadą panującą
nie tylko w gospodarce, ale w całym życiu niemieckiego obywatela, było podporządkowanie wszystkiego celom ogółu
– partii=państwa=Hitlera.
W ramach tematu o państwie totalitarnym, należy jeszcze zapoznać się z systemem komunistycznym w
ZSRR. Zainteresowanych autorzy odsyłają do pracy Aleksandry Piaseckiej, która udostępniona jest w Internecie.
10