doc„zbawcze pi kno” w teorii estetycznej wiktorynów
download 
Reklamacja Transkrypt
„zbawcze pi kno” w teorii estetycznej wiktorynów
R O C Z N I K I KULTUROZNAWCZE Tom III – 2012 WANDA BAJOR * „ZBAWCZE PIKNO” W TEORII ESTETYCZNEJ WIKTORYNÓW Szkoa Wiktorynów, która rozwina si w XII wieku w opactwie w. Wiktora w Paryu, sw saw zawdzicza gównie dzieom dwóch ludzi: Niemca Hugona i Szkota Ryszarda. Obok wielu innych dziedzin zajmowali si oni take estetyk, któr czyli z teori mistyczn. Hugon ze w. Wiktora uwaany jest, po Janie Szkocie Eriugenie, za pierwszego estetyka redniowiecza. Zwany drugim Augustynem, nie zamyka on ascetycznie oczu na zmysowe pikno jak wspóczesny mu w. Bernard z Clairvaux, lecz celebrowa z namaszczeniem urod i okazao natury. By take niezmiernie wraliwy na sens alegoryczny rzeczy; kada z nich wyraa co z boskiego ideau. Teoria estetyczna Hugona i jego ucznia Ryszarda stanowi wspania syntez odczu i sdów na temat sztuki i pikna w XII wieku. Hugon jest pierwszym autorem, który powici kompletny traktat tematyce pikna. Nikt przed nim nie nada tak wielkiego znaczenia medytacjom nad piknem, a szczególnie na temat rónych gatunków, form i kategorii estetycznych. Teoria ta zawarta jest w VII ksidze jego encyklopedycznego dziea Didascalion de studio legendi. Dwa wstpne rozdziay ksigi omawiaj fundamenty ontologiczne i psychologiczne tej dyscypliny. Dr hab. WANDA BAJOR – dyrektor Instytutu Kulturoznawstwa i kierownik Katedry Historii Kultury Intelektualnej w Instytucie Kulturoznawstwa na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: ul. Droga Mczenników Majdanka 70/3, 20-325 Lublin; e-mail: [email protected] Artyku niniejszy jest rozbudowan wersj niewygoszonego wykadu habilitacyjnego Autorki. 68 WANDA BAJOR 1. FUNDAMENTY ONTOLOGICZNE ESTETYKI Komentujc Hierarchi niebiesk Pseudo-Dionizego, Hugon zaczerpn od niego fundamentaln ide plato sk. Wedle tej idei rzeczy materialne s znakami i obrazami rzeczy niewidzialnych. wiat jest teofani i jawi si jako ksiga napisana rk Bo. Bóg da wiatu nie tylko to, e istnieje, ale da mu te to, e jest pikny. Sowa Eriugeny, który opierajc si na Pseudo-Dionizym napisa: „Nie ma takiej rzeczy widzialnej i cielesnej, która by […], nie bya znakiem czego niecielesnego i umysowego”, prowadz Hugona do estetyki transparencji wiata niewidzialnego w wiecie zmysowym. Podj on eriugenia sk dialektyk tego, co jawne, i tego, co ukryte, chrystianizujc swoj teori pikna poprzez teori symbolizmu 1. Pikno rzeczy widzialnych ma niejako drugi wymiar: to nie tylko harmonia elementów, ale rzeczywisto, która bdc dzieem Boga, nabiera wymiaru sakralnego i pikne rzeczy s jego ladami; std wypywa funkcja metaforyczna i alegoryczna pikna. Cel ludzkiej aktywnoci na tym wiecie, jak uczy Hugon, jest podwójny: mamy stara si o to, co konieczne dla ycia, a su temu nauki wieckie i sztuki mechaniczne, oraz mamy dba o odbudowanie w nas obrazu Boga, do czego prowadzi mdro i akty moralne. Zdobywanie mdroci w jakiejkolwiek dziedzinie zakada potrójn drog ducha: mylenie, medytacj (rozmylanie) i kontemplacj2. Obejmuj one podziw natury, lektur Pisma witego i dowiadczenie moralne. Pikno Pisma jest pojmowane przez Hugona w trojaki sposób: jako pikno duchowe, wyraajce si w harmonii i gbi myli, jako pikno zmysowe, polegajce na wdziku kompozycji literackiej, a take w sensie czysto poetyckiego pikna ekspresji sowa, które promieniuje na zewntrz tajemniczym piknem ukrytego w nim ducha3. Jeli za chodzi o pikno widzialnej natury, to podobnie jak istniej dwa rodzaje sensów Pisma, tak te – jak sdzi Hugon – istniej dwa aspekty 1 Por. R. B a r o n. Hugues & Richard de Saint-Victor. Tournai: Bloud & Gay 1961 s. 32. Hugo wyróni trzy typy poznania duchowego: mylenie na poziomie wyobrani (cogitatio) to prosta myl, dajca przyjemno jej lunego wdrowania; rozmylanie, bdce aktywnoci rozumu (meditatio), które kieruje si ku jednemu przedmiotowi, poprzez dyskurs daje rado poszukiwania i odkrywania; kontemplacja jako czynno inteligencji (contemplatio), która ujmuje wielo w jednym spojrzeniu i osiga prawd. Kontemplacja ju ma w pewien sposób to, czego rozmylanie szuka. Por. E. d e B r u y n e. Études d’esthétique médiévale. T. 2: L’époque romane. Brugge: De Tempel 1946 s. 230. 3 Por. H u g o d e S. V i c t o r e. Didascalicon de studio legendi. PL 176, 790. 2 „ZBAWCZE PIKNO” W TEORII ESTETYCZNEJ WIKTORYNÓW 69 ontologiczne w naturze i konsekwentnie dwie postawy estetyczne. Opisuje to obrazowo: jak czowiek nieuczony, gdy otworzy ksig i oglda same tylko iluminacje, nie rozumiejc pisma, tak czowiek „cielesny” i nierozumny nie dostrzega rzeczy boskich i zauwaa w Biblii tylko poetyckie pikno „opowieci”. Podobnie w rzeczach stworzonych czowiek nierozumny (illiteratus) zachwyca si jedynie aspektem zewntrznym, czowiek za mdry (duchowy) podziwia w tym, co widzi, janiejac na zewntrz myl boskiego Artysty. Pierwszy docenia w ksidze jedynie kolory i formy obrazów, drugi wychwala w nich sens i gbokie znaczenia. Chwali Boga szczególnie ten, kto doznajc estetycznych emocji wobec zmysowego pikna, potrafi je przetworzy w przeycia religijne4. Chocia Hugon sw estetyk rozwija w nurcie neoplato skim, zapocztkowanym przez Jana Szkota Eriugen, to jednak uzdolniony by wiksz – rzec by mona – ni przystao na platonika, wraliwoci na pikno zmysowe. Stwierdziwszy znikomo wiata, z wielkim upodobaniem i znawstwem kontempluje jego urod. Niemniej podkrela przy tym, e szczytem estetyki jest odkrycie we wszystkich rzeczach zmysowych znaku rzeczywistoci wiecznej. Pikno symboliczne jest, wedug niego, piknem fundamentalnym. Kada forma ma warto estetyczn, o ile sprawia, e mylimy o Niesko czonym i Idealnym. A zatem ziemska, zmysowa przyjemno estetyczna jest symbolem niesko czonej radoci i jej doniosa warto ley w tym, e stanowi ona wstp do ycia mistycznego. To stwierdzenie stanowi fundament mistyki wiktorynów, rónej od mistyki w. Bernarda. Ten cysterski asceta nie ufa zmysowoci, zbytnio „filokosmicznej”, zakochanej w czystej rónorodnoci (jak mówi Adhelard z Bath). Nazwa j istotowo ciekawsk, chce ona bowiem wszystko widzie, wszystkiego dotkn, wszystko usysze i w ten sposób zatraca si w wiecznym przepywie 4 „Universus enim mundus iste sensibilis quasi quidam liber est scriptus digito Dei […] et singulae creaturae quasi figurae quaedam sunt non humano placito inventae, sed divino arbitrio institutae ad manifestandam invisibilium Dei sapientiam. Quemadmodum autem si illiteratus quis apertum librum videat, figuras aspicit, litteras non cognoscit: ita stultus et animalis homo, qui non percipit ea quae Dei sunt (I Cor. II), in visibilibus istis creaturis foris videt speciem, sed intus non intelligit rationem. Qui autem spiritualis est, et omnia diiudicare potest, in eo quidem quod foris considerat pulchritudinem operis, intus concipit quam miranda sit sapientia Creatoris. Et ideo nemo est cui opera Dei mirabilia non sint, dum insipiens in eis solam miratur speciem; sapiens autem per id quod foris videt profundam rimatur divinae sapientiae cogitationem, velut si in una eademque Scriptura alter colorem seu formationem figurarum commendet; alter vero laudet sensum et significationem. Bonum ergo est assidue contemplari et admirari opera divina […]” (PL 176, 814;por. d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 204-209). 70 WANDA BAJOR zewntrznego wiata, wiedziona najbardziej poniajcymi kaprysami i prónymi pragnieniami 5. Hugon by wiadom tych niebezpiecze stw, jednak nie potpia estetycznej przyjemnoci zmysowej jako takiej, ale jej si i atrakcyjno chcia wprzc w sub duchowej wspinaczki. Ostrzega jedynie przed sytuacjami, kiedy dochodzi do wypaczenia estetycznych przey: mio do pikna ziemskiego dla niego samego jest za, gdy schlebia jedynie czystej ciekawoci i gdy wzbudza ze podania6. Podobne zastrzeenie Hugon kieruje odnonie do studiów literackich; chocia nie przeczy przyjemnoci pyncej ze smakowania pikna literatury, jednak – jego zdaniem – skazane s one na dyletantyzm, gdy nie s umieszczone w odpowiednim miejscu hierarchii nauk i uzurpuj sobie, e same stanowi powane studia7. Z punktu widzenia ontologii Hugon przedstawia pikno na trzech pitrach. Pierwsze to pikno Boga, które jest pierwotne i twórcze, a przejawia si w sposób duchowy w duszach oraz w sposób zmysowy w rzeczach. Drugie pitro to pikno duszy, które jest proste i jednorodne. Trzeci za poziom stanowi pikno zmysowe, które jest wielorakie, skada si z rónych elementów, tworzcych proporcjonaln cao. Midzy piknem duchowym i piknem zmysowym istnieje gboka analogia. Dusza odkrywa pikno w rzeczach zmysowych i znajduje upodobanie w stworzeniach materialnych, poniewa odkrywa w nich odbicie wasnego z nimi wspóbrzmienia. Raduje si nie tylko wasnym piknem, ma take rado i przyjemno w delektowaniu si harmonijn kompozycj form rzeczy cielesnych. Chocia midzy nimi nie ma oczywistego podobie stwa, to jednak pikno kompozycji ma w sobie co z prostego pikna ducha8. W estetyce Hugon idzie za staroytnym obiektywizmem, zgodnie z którym pikno jest cech konstytutywn samej struktury rzeczy, jest wasnoci stricte obiektywn. Zaznacza, e pikno róni si od uytecznoci, która ukazuje si w relacji midzy rzeczami a czowiekiem. W piknie czysto przyjemnym wyrónia dwa jego rodzaje: cieszymy si nimi w porzdku 5 Por. E. G i l s o n. La Théologie mystique de S. Bernard. Paris: J. Vrin 1934 s. 181-182; d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 210. 6 „Podczas, gdy oko raduje si caym zewntrznym piknem zmysowym w sposób nieuporzdkowany, dusza wewntrz pokrywa si kurzem brudu niezliczonych wyobrae i uciech. Ucho take pozwala si deprawowa na liczne sposoby […] albo pochlebstwami, albo czczymi sowami, albo obscenicznymi piosenkami” (H u g o d e S. V i c t o r e. Sermo 21: De membris humanis. Przekad autorki za: d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 210). 7 Por. d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 210. 8 Por. tame s. 213-214. „ZBAWCZE PIKNO” W TEORII ESTETYCZNEJ WIKTORYNÓW 71 praktycznym, chocia ich dobro jest wycznie subiektywne (np. kaprysy mody), oraz cieszymy si samym widokiem rzeczy piknych, np. wielobarwnymi kwiatami czy ptakami9. Podczas gdy w wiecie zewntrznym mamy pikno wielorakich wrae zmysowych, to w wiecie niewidzialnym, w wewntrznym yciu ducha szukajcego Boga, istnieje inny rodzaj pikna – jest nim cnota. Mamy tu sodycz, jak jest mio Boga, mamy zapach obrazujcy pragnienie niesko czonoci, piew, który odzwierciedla rado duchowych przey duszy, a take przyjemno dotyku, jakiej odpowiada rado zjednoczenia z dobrem10. Wszystkie te dobra duchowe, które s w peni realne i prawdziwe, maj co wspólnego z dobrami zmysowymi, które s tylko pozorne, co Hugon wyraa, przywoujc analogi wiata duchowego ze wiatem sonecznym11. Kontemplacja pikna zmysowego powinna obudzi w nas niepowstrzymane pragnienie Niesko czonego – deklaruje Hugon na dugo przed Heglem, a po Hugonie powtórzy to Wincenty z Beauvais i inni mu wspóczeni12. Ta zasada dynamizmu metafizycznego pozwolia Hugonowi na symboliczne przewartociowanie brzydoty. Styka si on z tym problemem, idc za myl Pseudo-Dionizego, który pokazuje w wiecie zmysowym nie tylko podobie stwa, ale podkrela take rónice ze wiatem boskim. Niektóre rzeczy bowiem oddalaj si od boskiego ideau z powodu swej dysharmonii i brzydoty. Neoplatonizm chrzecija ski wprowadza tu paradoksaln tez, e brzydota jest pikniejsza od samego pikna, w ten sposób antycypujc metafizyczn ironi romantyzmu. Zgodnie z jej logik estetyka pikna bywa statyczna, natomiast estetyka brzydoty jest dynamiczna, poniewa kontemplujc brzydot, niemoliwe jest, by nad ni duej si zatrzyma. Pikno fizyczne de facto myli nas, poniewa daje iluzj posiadania doskonaoci, brzydota jest bardziej „prawdomówna”, poniewa zmusza nas do pragnienia Pikna niesko czonego. Std konkluzja, e lepiej odnajdujemy i chwalimy 9 „Et concipit tamen ipse qui invisibilis est, ex his quae visibilia sunt, gaudium et honorem et affectum. Et diligit ex his quaedam quasi similia et amica et cognata et praestat se illis voluntarie et exultat in ipsis […]” (H u g o d e S. V i c t o r e. Commentaria in Hierarchiam coelestem S. Dionysii Areopagitae. PL 175, 950). 10 Por. d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 214. 11 Por. H u g o d e S. V i c t o r e. Commentaria in Hierarchiam coelestem. PL 175, 950. 12 „Species rerum visibilium […] cum sensum nostrum atque affectum nostrum provocant, non quidem desiderium replent, sed ad inquirendum Conditoris speciem et eius pulchritudinem concupisciendam incitant” (V i n c e n t u s B e l l o v a c i e n s i s. Speculum naturale 1 XXIX cap. 27. Cyt. za: d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 215). 72 WANDA BAJOR Boga w brzydocie ni piknie; wraenie pikna jest ziemskie, gdy tymczasem wraenie brzydoty budzi tsknot pozawiatow13. 2. WARUNKI PSYCHOLOGICZNE ESTETYKI MISTYCZNEJ Czowiek zoony jest z podwójnej natury, duchowej i cielesnej, co wiktoryni w swej estetyce oddaj, mówic o czowieku wewntrznym i zewntrznym (homo interior, homo exterior). Wadze duchowe czowieka, inteligencja i rozum, kieruj si ku piknu najwyszemu, niewidzialnemu, natomiast wadze cielesne, zmysy i wyobrania, skaniaj si ku wiatu zmysowemu. Hugon w swej estetyce stara si pokona ten dualizm. Aeby wyjani wi metafizyczn ciaa i duszy, wskazuje na wadz, która czy zmysowo i rozum, znajduje si porodku tego, co czysto cielesne i czysto duchowe; wadz t nazywa affectio imaginaria. Jest to rodzaj syntetycznej wiadomoci, któr dzi moglibymy nazwa „intuicj uczuciow” lub „intuitywnym uczuciem towarzyszcym”. Wadza ta czy w sobie dwa aspekty przey estetycznych: jeden wyobraeniowy (reprezentatywny), drugi za uczuciowy (afektywny). Zmysowej percepcji wrae towarzysz emocje i uczuciowe poruszenia, sowo affectio immaginaria zatem czy w sobie idee uczucia i wiadomoci 14. Oczy postrzegaj jedynie rzeczy cielesne i czowieka widzimy jedynie poprzez ciao. Lecz w tym, co postrzegamy wzrokiem, poznajemy take to, co nie jest widoczne dla oczu; uchwytujemy w czowieku dwie natury: ciao i dusz, zjednoczone w sobie w ten sposób, e ciao jest znakiem i symbolem duszy 15. Co warto zaznaczy, Hugon podkrela gbok jedno duszy i ciaa, które tworz jedn osob. Wzorem Boecjusza wyjania on jedno psychofizyczn czowieka, przywoujc zasady estetyczne muzyki. Ciao i dusza, cho nale do dwu rónych porzdków bytowych, cz si w jedn, gbok harmoni na wzór dwu zestrojonych melodii i stanowi metafizyczne zestrojenie. W aktywnoci poznawczej oznacza to, e zmysy nie postrzegaj 13 Por. tame s. 215-216. Por. tame s. 222-223. 15 Wiktoryni, pod wpywem symbolizmu trynitarnego, mówili take o trzech rodzajach poznania, okrelajc je metaforycznie. Przy tym sensus seu oculus carnis obejmuje ca aktywno zmysow, natomiast aktywno na szczeblu intelektualnym i duchowym odnosi si do oculus rationis i oculus contemplationis. Por. tame s. 220; S. J a n e c z e k. Hugon ze witego Wiktora. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 4. Lublin: PTTA 2003 s. 622. 14 „ZBAWCZE PIKNO” W TEORII ESTETYCZNEJ WIKTORYNÓW 73 bez udziau wiadomej duszy ani wiadoma dusza nie moe tego uczyni bez ciaa, zgodnie z Arystotelesowsk tez o psychofizycznej jednoci czowieka 16. Z kolei Ryszard ze w. Wiktora w Beniamin Minor dodaje, e nie ma rozumienia ani wiedzy bez udziau wyobrani oraz aktów woli, ani mdroci bez zmysowych dozna (sensualitate). Powysze twierdzenia bd miay kapitalne znaczenie w opisie przey estetycznych17. Cae nasze upodobanie wzgldem wiata i wasnego ciaa – zdaniem Hugona – pochodzi ontologicznie z faktu, e dusza rozpoznaje w materii odbicie wasnej harmonii. Jest to zgodno ontyczna midzy struktur duszy a struktur rzeczywistoci materialnej, podobie stwo makrokosmosu i mikrokosmosu, jakby zwizanych jednym moduem matematycznym i estetycznym zarazem. Harmonia sama w sobie polega na tym, e dusza kocha w sposób naturalny harmoni, jaka jest na zewntrz niej, a na pierwszym miejscu harmoni przynalenego jej ciaa. Im pikniejsze s dusze, tym lepiej dostrzegaj pikno rzeczy widzialnych. Na paszczynie psycho-fizjologicznej powoduje to miosne i radosne stopienie si z kontemplowanymi rzeczami. Tam, gdzie pali si ogie mioci, tam otwieraj si oczy duszy: „Ubi amor ibi oculus: libenter aspicimus quem multum diligimus”18. Kontemplujemy chtnie to, co kochamy, wiadomo zakorzenia si w uczuciowoci. Duchowa rado pynca z podziwiania pikna i harmonii wiata zmysowego jest w gbi rzeczy naturalnym przedueniem przyjemnoci fizycznej, która konstytuuje podstaw emocjonalnego ycia czowieka. Roznieca w nim witalny ogie . Hugon i Ryszard sw estetyczn psychologi wpisuj si w dug plato sk tradycj, która od Plotyna, Augustyna i Boecjusza, rozwija si a do Herdera i teoretyków wspóczesnej koncepcji wczucia (Einfühlung)19. wiadomo rozumiana jako affectio imaginaria oscyluje pomidzy wiatem zewntrznym i wewntrznym, widzialnym i niewidzialnym, pomidzy niszym i wyszym. Mio duszy skania si ku wiatu zewntrznemu, który wydaje si jej tak zachwycajcy. Pikne formy – jak pisze Hugon – swym powabem rozpalaj pragnienia, by rozbysn zotem i drogocennymi kamieniami, by promienie piknymi ksztatami i kolorami. W tym kontekcie wiktoryni podejmuj refleksj nad aspektem moralnym przey este16 „[…] sensus hominis in homine vivente corpus et animam simul percipit, non animam per se, aut corpus per se, sed animam simul et corpus, personam dicere humanus sermo consuevit” (H u g o d e S. V i c t o r e. De Sacramentis Christianae fidei. PL 176, 408). 17 Por. d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 222-223, 225; por. A r y s t o t e l e s. O duszy. Prze. P. Siwek. Warszawa 1988 s. 132 (III 7, 431 a); s. 134 (III 8, 432 a). 18 Por. H u g o d e S. V i c t o r e. De Sacramentis Christianae fidei. PL 176, 951. 19 Por. d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 224. 74 WANDA BAJOR tycznych, kadc nacisk na waciwe uywanie natury. Chodzi o to, by w penej estetycznego zachwytu wiadomoci, gdzie spotykaj si dusza i ciao (wiadomo formalnie natury duchowej, lecz materialnie zanurzona w zmysowoci), odnale równowag i osign optimum dobrego samopoczucia. Hugon zaznacza, e w obecnej kondycji czowieka, po upadku na skutek grzechu pierworodnego, oko kontemplacji stao si przygaszone, a rozum uomny i niepewny. Jedynie oko cielesne zachowao sw pierwotn jasno i pewno. Problem polega na tym, gdzie zaangauje si czowiek. Czowiek wewntrzny nie moe sta si niewolnikiem czowieka zewntrznego, przeciwnie – zmysowo ma suy sile duchowej oraz mioci ku Bogu20. Gdy wyobrania chce panowa nad rozumem, zaciemnia go i zakrywa. Duch, zanurzajc si w obrazach, w nich znajduje upodobanie i do nich zbyt mocno si przywizuje; pokrywa si nimi jak skór, a przeniknity cielesnymi upodobaniami cignie za sob ciar rzeczy zmysowych i poddaje si deformacji przez subiektywne wyobraenia. Nie chodzi jednak o to, by cakowicie odwróci si od pikna zmysowego. Rozum moe korzysta z obrazów wyobrani, ale tak by nad nimi panowa i podporzdkowa uszczliwiajcej kontemplacji. Moe ubiera si w nie jak w ubranie, które te atwo powinien z siebie zdejmowa 21. Hugon jest przekonany o wartoci poznania caego wiata, niemniej jest take pewny, e takie poznanie dla niego samego niewarte byoby trudu caego ycia, i ostrzega, e cay wiat wystarczy ludzkiemu sercu nie wicej, ni ludzkie serce wystarczyoby wiatu 22. 3. DEFINICJE I KATEGORIE FORMALNE PIKNA Hugon powici wiele miejsca rónorodnym koncepcjom i definicjom pikna. Jedna z nich zasuguje na szczególn uwag. Jest to koncepcja Pseudo-Dionizego o tzw. woaniu Pikna, gdzie pikno definiowane jest poprzez jego fundamentaln funkcj. W terminologii greckiej (kalos) 20 „Imaginatio ancilla rationis, sensualitas affectionis” (R i c h a r d u s d e S. V i c t o r e, Beniamin Minor. PL 196, 3-5). 21 Por. H u g o d e S. V i c t o r e. De unione corporis et animae. PL 177, 287-288. 22 Por. B a r o n. Hugues & Richard s. 32; por. H u g o d e S. V i c t o r e. De arrha animae. W: B a r o n. Hugues & Richard s. 94-98. „Si anima vero delectatione (imaginationi) adhaeserit, quasi pellis fit ei imaginatio […] In quantum delectatione corporis afficitur, quasi quandam corpulentiam trahens in eadem phantasiis imaginationum corporalium deformatur” (H u g o d e S. V i c t o r e. De unione corporis et animae. PL 177, 287-288). „ZBAWCZE PIKNO” W TEORII ESTETYCZNEJ WIKTORYNÓW 75 znaczy ‘pikny’ i pochodzi od czasownika (kaleo) – ‘woa’. Pikno jest woaniem, poniewa jest to waciwo Przyczyny uniwersalnej i Pikna transcendentnego, by wzywa do jednoci z nim wszystko, co istnieje23. Pikno przedmiotu i mio podmiotu spotykaj si i cz, tworzc rodzaj witalnej asymilacji: jak wiato czyni rzecz owietlon, tak Pikno ozdabia tego, kto je kocha. Podmiot wchodzi w przedmiot, poniewa przedmiot jest utworzony z tej samej harmonii co on sam, w mioci ekstatycznej spenia si emocja estetyczna. Dla Hugona ta zasada ma generalne znaczenie, odnosi si ona równie dobrze do mioci cielesnej pikna fizycznego, jak i do mioci (caritas) Boga. Pikno ponadsubstancjalne przywouje do siebie wszystkie rzeczy. Teorii o „woaniu Pikna” odpowiada zatem teoria „mioci Pikna” 24. Kolejna definicja, jak rozpatruje Hugon, to ujcie eriugenia skie, okrelajce pikno od strony formalnej. Pikno form duchowych jest proste i jednorodne, natomiast pikno rzeczy zoonych definiuje si przez funkcj kompozycji, harmonii czci i zgodnoci elementów. Inna, brana pod uwag przez Hugona definicja rozpatruje pikno jako jedno w wieloci, ograniczonej do porzdku dziki proporcji. Ujmuje si w niej pikno jako identyczno najwyszego Ideau, odbijajcego si w niesko czonej rónorodnoci indywidualnych form niedoskonaych 25. Najbardziej oryginalna cz estetyki Hugona dotyczy wypracowanych przeze kategorii formalnych pikna. Wyróni ich cztery: harmonia formy (situs), ruch ycia (motus), ksztat i kolor (species) oraz wewntrzna struktura rzeczy (qualitas), czyli jakoci wewntrzne26. Mianem situs (‘pooenie, ustawienie’) Hugo nazywa ukad czci w caoci, czyli porzdek i kompozycj; obrazowo okrela t kategori jako przyja jednych elementów wobec drugich, a kad rzecz nazywa harmoni, która kocha sam siebie. Hugon wyróni dwa rodzaje harmonii. Jedna to compositio (‘zestawienie, poczenie’) rozumiana jako wewntrzna jedno czci w formie konstytuujcej dany byt (np. harmonijnie zespolenie czci ludz23 Por. H u g o d e S. V i c t o r e. Didascalicon de studio legendi. PL 176, 1007. Por. d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 217. 25 Por. tame s. 216. 26 „Decor creaturarum est in situ et motu et specie et qualitate. Situs est in compositione et ordine. Motus est quadripertitus: localis, naturalis, animalis, rationalis […] species est forma visibilis quae oculo discernitur sicut colores et figurae corporum. Qualitas est proprietas interior quae ceteris sensibus percipitur ut melos in sono auditu aurium etc.” (H u g o d e S. V i c t o r e. Didascalicon de studio legendi. PL 176, 812-813). Por. W. T a t a r k i e w i c z. Historia estetyki. T. 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2009 s. 210-211. 24 76 WANDA BAJOR kiego organizmu). Drugi rodzaj harmonii to dispositio (‘ukad, uporzdkowanie’), czyli zewntrzna harmonia, która adaptuje jedne byty wzgldem innych, nie tylko w wymiarze przestrzennym, ale take czasowym (secundum locum et tempus). Takimi bytami s to np. ptak w powietrzu, ryba w wodzie czy czworonogi na ziemi, w porzdku czasowym za to np. rytm pór dnia i roku z niezmiennym prawem nastpujcej po sobie rónorodnoci, natomiast w sztuce bdzie to np. paac, który harmonizuje z otaczajcym go pejzaem27. Druga kategoria estetyczna to ruch (motus), pojty w tym kontekcie jako prosta i intuicyjna jako, zasadniczo zwizana z yciem. Ruch ten ma, wedug Hugona, cztery odmiany: lokalny, naturalny, zwierzcy i umysowy. Pikno tych ruchów stanowi cztery róda przyjemnoci estetycznej. Ruch lokalny, czyli mechaniczny, to np. podziwiany przez nas ruch wiatru, falowanie zielonych pól czy przypywy i odpywy fal. Bardziej tajemnicze i godne podziwu pikno tkwi w ruchu naturalnym wzrostu i zanikania, gdy np. na wiosn obserwujemy rozwijanie si lici albo rozkwitanie kwiatów. Natomiast pikno ruchu zwierzcego tkwi we wzniosoci ycia uczuciowego czy poruszeniach zmysowych podajcych za wraeniami i doznaniami. Ponad wszystkimi ruchami znajduje si pikno ruchu obecnego w ludzkiej aktywnoci – zarówno w czynnociach fizycznych, jak i w myli. Jest to zarówno tworzenie konkretnych dzie, jak i teoretyczne rozwaanie, a wic myli czowieka i poruszenia jego woli, pikno ycia duchowego, wyraajce si poprzez ciao, które jest ekspresj ducha. Pikno ludzkie przewysza poziom pikna, polegajcego wycznie na doskonaej proporcji; posiada ono inny charakter, nieredukowalny do pierwszego i odnoszcy si do ycia, a w nadrzdnym stopniu do ycia duchowego28. Dwie ostatnie kategorie pikna to species i qualitas, które odnosz si do estetycznych przyjemnoci zwizanych z jakociami zmysowymi. Termin species oznacza wygld na tyle, na ile forma rzeczy jest przedmiotem 27 „Situs est in compositione et ordine, id est in compositione et dispositione. Compositio duo habere debet: aptitudinem et firmitatem, hoc est ut componenda apte et competenter coëant; et composita firmiter cohaereant: laudabilis est compositio talis. Aptitudo consideratur in quantitate et qualitate. In quantitate ne nimis tenuia et exilia grossis et corpulentis. In qualitate, ne nimis humida siccis, nimis calida frigidis, nimis levia ponderosis; et si qua sunt talia, inordinate conjungantur” (H u g o d e S. V i c t o r e. Didascalicon de studio legendi. PL 176, 815 B); „Sic omnis natura se diligit, et miro quodam modo plurium dissimilium et in unum redactorum concordia unam in omnibus harmoniam facit. Apta est ergo et conveniens rerum omnium compositio, sed quomodo est firma? Quis non videat? quis non miretur? Ecce coeli qui ambitu suo concludunt omnia, quomodo solidi sunt, et quasi ex aëre fusiles desuper circumquaque oppansi” (tame. PL 176, 815 D). 28 Por. d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 244-245, 247. „ZBAWCZE PIKNO” W TEORII ESTETYCZNEJ WIKTORYNÓW 77 percepcji wzrokowej. Tak ujte pikno to pikno form dostrzegalnych oczyma, wyraajce si w ksztacie i kolorach. Hugon, w przeciwie stwie do Bernarda z Clairvaux, podziwia pikno tego, co rzadkie, niezwyke, zabawne czy monstrualne i brzydkie, obok tego, co doskonale harmonijne i powtarzalne. W obu przypadkach rozbyska pikno Stwórcy: z jednej strony poprzez regularno, z drugiej – w ponadlogicznej grze kaprysu, obfitujcej w nadzwyczajno. Hugon uwaa, podobnie jak póniej Franciszek Bacon w eseju O piknie, e jedne rzeczy frapuj nas harmonijnym piknem, inne za niekoherencj, dziwacznoci i grotesk29. Czwarta kategoria estetyczna, czyli jako (qualitas), jest to wewntrzna waciwo rzeczy, postrzegana pozostaymi zmysami: to pikno dwików, dobro smaków, sodycz zapachów oraz gadko cia, pocigajca dotyk. Jeli oko ywi si piknem kolorów, a ucho delektuje wdzikiem kantyleny, to wch zapachami, smak sodycz poywienia, a dotyk doznaniami cielesnymi. Opatrzno Boa daa rzeczom tyle rónych jakoci – pisze Hugon – by kady zmys ludzki znajdowa sw wasn przyjemno. S tak liczne, e trudno je ogarn i wyliczy: przyjemno konwersacji, koncert ptaków, ludzki piew, zapach ywicy i balsamów, róanych ogrodów, k i lasów. Wszystko to zostao stworzone nie tylko dla uytecznoci, ale take dla czystej przyjemnoci estetycznej czowieka. Kady rodzaj pikna jest pikny na swój sposób, kade daje rozkosz, a kade inn30. 29 „Species est forma visibilis, quae continet duo, figuras et colores […] „Postremo super omne pulchrum viride, quomodo animos intuentium rapit; quando vere novo, nova quadam vita germina prodeunt, et erecta sursum in spiculis suis quasi deorsum morte calcata ad imaginem futurae resurrectionis in lucem pariter erumpunt. Sed quid de operibus Dei loquimur? cum etiam humanae industriae fucos adulterina quadam sapientia fallentes oculos tantopere miramur?” (H u g o d e S. V i c t o r e, Didaskalion de studio legendi. PL 176, 821 B). 30 „Quorum non solum efficacia utilis sed aspectus quoque mirabilis est […] providentia Creatoris tam diversas qualitates rebus indidit, ut omnis sensus hominis sua oblectamenta inveniat. Aliud percipit visus, aliud auditus, aliud odoratus, aliud gustus, aliud tactus” (tame); por. d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 242-246. Teksty Hugona oddaj jego intelektualn finezj i gbi emocji estetyczno-religijnej: „Có pikniejszego mona ujrze ni pogodne niebo rozwietlone jak szafir i pieszczce spojrzenie oywiajcym wraeniem swej jasnoci? Co powiedzie o piknie szlachetnych kamieni i pere, które nie tylko posiadaj warto uytecznoci, ale sam ich widok nas zachwyca. Oto ziemia rónobarwna kwiatami, co za zachwycajcy spektakl! Jaka rozkosz dla wzroku, jakie ródo przey. Ogldamy ponce róe, czyste lilie, purpurowe fioki, podziwiamy nie tylko ich pikno, lecz take zadziwiajce pochodzenie ich wspaniaoci: jak boska mdro zdoaa tyle pikna kolorów wydoby z prochu ziemi! Ponad wszystko ziele raduje dusz, kiedy na wiosn ziarna tworz nowe ycie i wznoszc nowe roliny ku niebu, rozkwitaj ku wiatu, jakby to by obraz naszego przyszego zmartwychwstania” (przekad autorki za: d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 249). 78 WANDA BAJOR Kontemplacja daje szczcie aktualnego posiadania i widzenia rzeczy takimi jakie s; czy uniesienie i podziw, rozkoszne przylgnicie do kontemplowanego widowiska. Hugon opisuje róne stopnie kontemplacji, ale najwicej uwagi powica pierwszemu, którego przedmiotem jest pikno stworzenia – decor creaturarum. Najwidoczniejszy znak Boej mdroci, vestigium Dei, którego kontemplacja powoduje interioryzacj, kieruje nas ku wasnemu wntrzu, gdzie odnajdujemy obraz Boga. Wspinaczka suponuje interioryzacj. Wielko, pikno i uyteczno niekiedy przeciwstawiaj si sobie w sztuce ludzkiej. Gdy czowiek chce stworzy dzieo zbyt wielkich rozmiarów, niekiedy traci ono na piknie, lub gdy np. ubranie chce uczyni zbyt eleganckim, czyni to kosztem wygody lub uytecznoci, a jeli przeciwnie chce go uczyni zbyt praktycznym, gubi jego pikno. W dzieach boskich nie widzimy takiej opozycji. Bóg nie zadowoli si tylko tym, co konieczne, doda rónorodno uytecznych rodków, rozla luksus wygody i czystego uroku. Chcia nie tylko, eby wiat istnia, ale by by pikny i wspaniay. Wielko bytów poczona z ich ogromn iloci nie umniejsza w niczym ich pikna (np. niesko czona ilo gwiazd nie przeciwstawia si ich wielkim rozmiarom). Wielo nie umniejsza w niczym piknoci i nie odbiera nic z wielopostaciowego dobra rzeczy 31. To wyznacza idea dla czowieka, by mnoy w niesko czono rzeczy pikne. W ten sposób Hugon wskaza wszystkim nastpnym teologom metafizyczn zasad, na mocy której tumaczy si niesko czona rónorodno sztuki redniowiecznej: mnócie rzeby w katedrach, jakkolwiek pikna byaby kada z nich, cay jej walor ukae si w niezliczonej caoci 32. 4. MISTYCZNA KONTEMPLACJA PIKNA W UJCIU RYSZARDA ZE W. WIKTORA Ryszard ze w. Wiktora, ucze Hugona, organizuje i systematyzuje mistyk, analizy ycia duchowego rozwija z wiksz dramaturgi, ciepem i ostroci psychologiczn. Bardziej ni teoretyczna spekulacja, interesuje go kontemplacja mistyczna, z wyraniejsz trosk o zaznaczenie poszczególnych jej etapów. Ryszard dzieli pikne formy zgodnie ze struktur mate- 31 32 Por. H u g o d e S. V i c t o r e. Didascalicon de studio legendi. PL 176, 821B. Por. d e B r u y n e. Études d’esthétique s. 217. „ZBAWCZE PIKNO” W TEORII ESTETYCZNEJ WIKTORYNÓW 79 rialn ich zawartoci. S to rzeczy fizyczne (res) rozpatrywane w ich formalnej strukturze, dziea sztuki i natury (opera) oraz urzdzenia, instytucje boskie i ludzkie (mores), gdzie duch wciela si w materi. Rzeczy, dziea i obyczaje ludzkie maj swe pikno formalne oraz symboliczne33. W Beniamin Maior Ryszard przedstawi precyzyjnie rozbudowan hierarchi przey kontemplacyjnych. Na poziomie kontemplacji samego pikna zmysowego wyróni siedem stopni: (1) Najpokorniejsza rado i podziw pochodzi z „intelektualnej” kontemplacji samej materii, jej ciaru gatunkowego czy solidnoci (inne jest pikno marmuru, a inne drzewa). (2) Potem przychodzi religijno-estetyczne rozwaanie form widzialnych w postaci ksztatów i barw. (3) Dalej umys wnika w gb natury, podziwiajc jakoci „gbsze” pozostaych zmysów, które objawiaj si w dwikach i zapachach. (4) Na wyszym szczeblu kontemplacji pikna ogldamy i podziwiamy dziaania i dziea natury, które podobaj si tak samo jak dziaania czowieka – jest to np. ruch i rytm ycia ziarna rozwijajcego si w rolin, w licie, kwiaty i owoce. (5) W dalszej kolejnoci podziwiamy dziaania i dziea ludzkie, wyraajce si szczególnie w dzieach sztuki oraz we wszelkich pozostaych dziedzinach ludzkiego tworzenia, nawet w formach zrealizowanych w rolnictwie. (6) Dalej rozwaamy i podziwiamy instytucje, obyczaje, prawa moralne, zwyczaje i wita wieckie. (7) Na szczycie kontemplacji pikna rzeczy Ryszard umieszcza ceremonie religijne, jak np. suba liturgiczna i sprawowanie sakramentów w Kociele. W uroczystych liturgiach spotykaj si wszystkie jakoci formalne pikna: zapach kadzide, melodia piewów, migotanie zota i wiate, ksztaty i barwy wity , szat liturgicznych. Do nich nale take najwysze poruszenia inteligencji i najwzniolejsze uczucia. W ceremoniach religijnych pikno nie jest ju czysto zmysowe i formalne: ma sens gbszy, poniewa to, co zmysy postrzegaj w sowie, gecie, barwie, podniesione przez rozum staje si znakiem ukrytej mocy 34. Ryszard kadzie nacisk na solidarno natury i sztuki, jakby ich pikno osigao peni tylko poprzez wzajemne przenikanie. Aktywno natury rozpala aktywno ludzk, tak samo jak przez interwencj sztuki zmienia si natura, rozwija i polepsza35. 33 Por. tame s. 252. Por. tame s. 251-254. 35 „Opus itaque naturale et opus artificiale sibi invicem cooperantur [...] Quia ex naturali operatione opus industriae initium sumit, consistit et convalescit, et operatio naturalis ex industria proficit ut melior sit” (cyt za: tame s. 253). 34 80 WANDA BAJOR Kontemplacja, zdaniem Ryszarda, ma trzy wymiary: rozszerzenie umysu (dilatatio mentis), kiedy dusza czuje si poszerzona i wzmocniona w swym naturalnym odczuwaniu; podniesienie umysu (sublevatio mentis), gdy dusza czuje si podniesiona za spraw aski oraz przez pikno, które wzywa j do mioci i radoci – tu ulega przemianie (transfiguratio) i wychodzi poza siebie, nastpuje wówczas oddzielenie umysu (alienatio mentis), wtedy dusza traci wiadomo i sw indywidualno, oglda „najwysze pikno”, yje cakowicie w przedmiocie. Dusza, gdy dotara do ko ca swej wspinaczki ku Bogu, jest ju wolna, moe ponownie zej do wiata, aby kocha go mioci, która ten wiat przekracza36. wiat, który móg wydawa si stracony podczas stopniowego odrywania si duszy, zostaje na nowo odnaleziony. Widzimy tu funkcj sztuki zgodn z ploty sk teori (epistrofe), czyli drogi powrotu duszy ludzkiej do boskiej Jedni i jej zbawienia poprzez pikno. Reasumujc przedstawiony powyej zarys zasadniczych elementów estetyki Hugona i Ryszarda, naley zaznaczy, e s oni przedstawicielami panestetyzmu i panartyzmu nie w sensie pankalii, goszcej, e wszystko jest w wiecie pikne, lecz w tym sensie, e wszystko moe sta si pikne. Najwybitniejsi scholastycy, tacy jak Robert Grosseteste, Albert Wielki, Aleksander z Hales i Bonawentura, rozwijali estetyczne idee neoplato skie. aden z nich jednak nie przewyszy wiktorynów gbi wykadu dionizyjsko-erugenia skiej teorii symbolizmu. W XII wieku estetyka wiktorynów stanowia najdoniolejszy dorobek w tej dziedzinie, z jej oryginaln tez, e pikno moe by zawarte w przeyciach wszystkich zmysów i odgrywa istotn rol w duchowej wspinaczce czowieka, wiodcej ku ostatecznemu zbawieniu. BIBLIOGRAFIA RÓDA A r y s t o t e l e s: O duszy. Prze. P. Siwek. W: Dziea wszystkie. T. 3. Warszawa: PWN 1988. H u g o d e S. V i c t o r e: Commentaria in Hierarchiam coelestem S. Dionysii Areopagitae. PL 175, 923-1154. — De arrha animae. W: R. B a r o n. Hugues & Richard de Saint-Victor. Tournai: Bloud & Gay 1961 s. 94-102. 36 Por. T a t a r k i e w i c z. Historia estetyki t. 2 s. 216. „ZBAWCZE PIKNO” W TEORII ESTETYCZNEJ WIKTORYNÓW 81 — De sacramentis christianae fidei. PL 176, 173-618. — Sermo 21: De membris humanis. PL 177, 984. — De unione corporis et animae. PL 177, 285-289. — Didascalion de studio legendi. PL 176, 739-812. R i c h a r d u s d e S. V i c t o r e: Beniamin Minor. PL 196, 1-64. V i n c e n t u s B e l l o v a c i e n s i s: Speculum naturale. W: E. d e B r u y n e. Études d’esthétique médiévale. T. 2: L’époque romane. Brugge: De Tempel 1946 s. 215. OPRACOWANIA B a r o n R.: Hugues & Richard de Saint-Victor. Tournai: Bloud & Gay 1961. B r u y n e E. de: Études d’esthétique médiévale. T. 2: L’époque romane. Brugge: De Tempel 1946. G i l s o n É.: La Théologie mystique de S. Bernard. Paris: J. Vrin 1934. J a n e c z e k S.: Hugon ze witego Wiktora. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 4. Lublin: PTTA 2003 s. 620-623. T a t a r k i e w i c z W.: Historia estetyki. T. 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2009. “REDEMPTIVE BEAUTY” IN THE VICTORINES’ THEORY OF AESTHETICS Summary The authors of the aesthetics in the Victorines’ school are its most famous members: Hugh and his disciple Richard. Hugh was the first one who devoted a substantial part of his work to theory of aesthetics, which he included in the seventh book of the encyclopaedic work Didascalion de studio legendi. He refers there to the Neoplatonic theory of aesthetics following the Dionysian-Eriugenian theory of symbolism. In the first two parts he develops ontological foundations of aesthetics and its psychological determinants. In the ontological aspect Hugh is an objectivist and treats beauty as a constitutive property of beings. In the part concerning psychological foundations of aesthetics he introduces a specific power which combines two aspects of aesthetic experiences — spiritual and sensual. It is the so called affectio imaginaria, incorporated into the theory of psychophysical unity of human being. The issues related to the role of beauty in human life and aesthetic experience as a path leading to mystical life Hugh supplements with ethical considerations. He devotes a large part of his work to discussion of the definition of beauty. The most original part of Hugh’s aesthetics is the one in which he distinguishes formal categories of beauty: placement (situs), motion (motus), quality grasped by sight (species) and qualities experienced by other senses (qualitas). The theory of mystical contemplation of beauty understood as a process of the soul’s climbing to God analogous to Plotinian conception of ‘epistrophe’ can be considered a peculiar crowning of Hugh’s aesthetics. Summarised and translated by Wanda Bajor Sowa kluczowe: pikno symboliczne, podstawy ontologiczne oraz psychologiczne estetyki, definicje pikna, estetyka brzydoty, kategorie formalne pikna, mistyczna kontemplacja pikna. Key words: symbolic beauty, ontological and psychological foundations of aesthetics, definitions of beauty, aesthetics of ugliness, formal categories of beauty, mystical contemplation of beauty.
