Lekarz w obliczu przestępstwa A doctor`s action within possible

Lekarz w obliczu przestępstwa A doctor`s action within possible

Wiadomości Lekarskie 2016, tom LXIX, nr 1
© Aluna
Lekarz w obliczu przestępstwa
A doctor’s action within possible crime scene
Joanna Sowizdraniuk
Krakowska Akademia im. A. Frycza-Modrzewskiego, Kraków, Szpital Św. Anny, Miechów
Streszczenie
Każdy lekarz niezależnie od specjalizacji, którą posiada, w swojej praktyce może napotkać na konieczność udzielenia pomocy ofiarom przestępstw. W artykule
poruszono zagadnienia związane z powiadamianiem organów ścigania o danym zdarzeniu, zapewnieniem sobie i otoczeniu bezpieczeństwa na miejscu
zdarzenia. Omówiono specyficzne elementy postępowania wobec ofiar oraz niezbędne działania, mające na celu zabezpieczenie śladów potencjalnego lub
dokonanego przestępstwa. Szczególną uwagę zwrócono na czynności medyczne i inne, niezbędne w przypadku niektórych grup przestępstw, w tym przeciwko:
wolności seksualnej i obyczajności, czci i nietykalności cielesnej, życiu i zdrowiu człowieka, wśród których szczególne miejsce zajmują: namowa lub pomoc
w samobójstwie, zabójstwo, dzieciobójstwo.
Słowa kluczowe: lekarz, przestępstwo, samobójstwo, zabójstwo, zgwałcenie, zespół maltretowanego dziecka
Abstract
Every doctor regardless of specialization in his practice may meet the need to provide assistance to victims of crime-related action. In this article there were
disscused the issues of informing the investigative authorities about the crime, ensuring the safety of themselves and the environment at the scene. It also shows
the specific elements of necessary procedures and practice to deal with the victims designed to securing any evidence present of potential or committed crime
in proper manner. Special attention has been given to medical operation and other, necessary in case of certain criminal groups, among the latter we need to
underline: actions against sexual freedom and decency, bodily integrity, life and well-being of human, and specially homicide, infanticide and suicide.
Key words: doctor, crime, suicide, homicide, rape, maltreatment child syndrom
Wiad Lek 2016, 69, 1 (cz. II), 99-104
WSTĘP
Każdy lekarz niezależnie od specjalizacji, którą posiada,
w swojej praktyce może napotkać konieczność udzielenia pomocy
pacjentowi znajdującemu się w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego z powodu działań noszących znamiona przestępstwa.
Nie można więc nie doceniać wagi świadomego i w pełni profesjonalnego działania, dążącego nie tylko do uratowania zdrowia
i życia, ale także optymalnego zabezpieczenia ewentualnych
śladów, dającego szansę na zidentyfikowanie, osądzenie i skazanie
prawomocnym wyrokiem sprawcy takiego zdarzenia.
Definicja przestępstwa wyłaniająca się z zapisów polskiego
kodeksu karnego może mieć następujące brzmienie – przestępstwem jest zbrodnia albo występek – zakładając, że występek jest
czynem zabronionym zagrożonym grzywną powyżej 30 stawek
dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia
wolności przekraczającą miesiąc, a zbrodnia jest czynem zabronionym zagrożonym karą pozbawienia wolności na czas nie
krótszy od 3 lat albo karą surowszą. Przestępstwo postrzegane
jest jako czyn zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie
jego popełnienia, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy
w stopniu wyższym niż znikomy [1].
Na potrzeby poniższego opracowania oraz kryteriów przeprowadzonego badania, za istotne uznano jedynie niektóre grupy
przestępstw, w tym przestępstwa przeciwko: wolności seksualnej
i obyczajności, czci i nietykalności cielesnej, życiu i zdrowiu
człowieka wśród których szczególne miejsce zajmują: namowa
lub pomoc w samobójstwie, zabójstwo i dzieciobójstwo.
CEL PRACY
Celem opracowania jest ukazanie wyselekcjonowanych przez
autorkę sytuacji, w których lekarz w ramach swoich obowiązków
zawodowych bądź udzielając pierwszej pomocy powinien podjąć
jak najefektywniejsze (wielopłaszczyznowo) działania wobec
poszkodowanych, u których rozstrój zdrowia jest skutkiem
popełnienia przestępstwa. Niniejszy materiał ma również za
zadanie przedstawienie najistotniejszych zasad postępowania
mających na celu zabezpieczenie śladów dowodowych na poczet
późniejszego postępowania prokuratorskiego czy sądowego.
99
Joanna Sowizdraniuk
POWIADOMIENIE ORGANÓW ŚCIGANIA
Istotnym elementem wykonywania obowiązków zawodowych przez lekarza w sytuacji popełnienia przestępstwa
wobec zaopatrywanego pacjenta jest powiadomienie organów
ścigania o podejrzeniu lub popełnieniu przestępstwa. Zgodnie
z art. 304 § 1 Kodeksu karnego (k.k.) ustawodawca nakłada
na każdego, kto dowiedział się o popełnieniu przestępstwa
ściganego z urzędu, społeczny obowiązek zawiadomienia
o tym prokuratora lub policję [1]. Obowiązek ten podlega
ograniczeniom przedmiotowym i obejmuje wyłącznie przestępstwa ścigane z urzędu, np.: przestępstwo spowodowania
uszczerbku na zdrowiu, innego uszkodzenia ciała, pobicia,
narażenia na niebezpieczeństwo, czyn lubieżny z osobą małoletnią poniżej lat 15 czy znęcania się, wyłączone są natomiast
przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego i na wniosek.
Należy zaznaczyć, że nie przewidziano wprost sankcji karnych
w wypadku zaniedbania tego obowiązku. Odmiennie wygląda sytuacja w zakresie prawnego obowiązku zawiadomienia
o przestępstwie, spoczywającego na instytucjach państwowych
i samorządowych, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu
[1]. Prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie ciąży
przede wszystkim na osobie pełniącej funkcję kierowniczą
w danej instytucji lub ponoszącej z innego tytułu szczególną
odpowiedzialność [2]. Pozostałe osoby pracujące w danej instytucji takiego obowiązku nie posiadają, chociaż powinny – co
wynika z obowiązku służbowego – zawiadomić przełożonego
o popełnieniu przestępstwa. W sytuacji nieprzekazania przez
podwładnego informacji o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, fakt ten rodzić może dla tejże osoby odpowiedzialność
dyscyplinarną. Lekarz będący jednocześnie funkcjonariuszem
publicznym (np. w przypadku pełnienia niektórych funkcji,
takich jak np. członek sądu dyscyplinarnego w ramach samorządu
lekarskiego lub dyrektor publicznego ZOZ) nie dopełniając
tego obowiązku popełnia przestępstwo określone w art.231 k.k.
(nadużycie uprawnień przez funkcjonariusza) oraz dodatkowo
podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej. Prawny obowiązek
informowania organów ścigania istnieje również w przypadku
posiadania wiarygodnej wiedzy o przestępstwach wskazanych
w art. 240 § 1 k.k.: eksterminacji, zamachu stanu, szpiegostwa,
zamachu na życie Prezydenta RP, dywersji, zabójstwa, sprowadzenia niebezpieczeństwa powszechnego, piractwa, wzięcia
zakładnika i mają go wszyscy obywatele będący w posiadaniu
wiarygodnej informacji na temat możliwości jego popełnienia
lub zamiaru jego dokonania. Obowiązek ten uchyla tajemnicę
lekarską i dziennikarską, nie dotyczy natomiast adwokata, który
uzyskał daną wiadomość w związku z udzielaniem pomocy
prawnej i duchownego, który dowiedział się o danym fakcie
w czasie spowiedzi. Niedopełnienie powyższego podlega karze
pozbawienia wolności do lat 3 [1].
BEZPIECZEŃSTWO NA MIEJSCU ZDARZENIA
Niezależnie od przyczyn, dla których lekarz na miejscu zdarzenia podejmuje działania, czy jest to pierwsza pomoc, bo jest
przypadkowym świadkiem wydarzeń, czy wizyta domowa albo
interwencja specjalistycznego zespołu ratownictwa medycznego,
priorytetem jest zapewnienie bezpieczeństwa sobie oraz ofiarom
zajścia. Niebezpieczni mogą okazać się nie tylko sprawcy, ale
100
również działający pod wpływem silnych emocji świadkowie.
W razie identyfikacji potencjalnego choćby niebezpieczeństwa
istnieje konieczność zadysponowania na miejsce wezwania
wyspecjalizowanych podmiotów i jednostek umożliwiających
jego oddalenie oraz podjęcie działań medycznych w najbardziej
optymalnych do uzyskania w danym miejscu i czasie warunkach.
Szczególną rolę odgrywa w takich wypadkach policja, która
w pierwszej kolejności zobowiązana jest zabezpieczyć miejsce
zdarzenia pod kątem możliwości udzielania pomocy, jak i podjęcia
czynności zmierzających do zabezpieczenia ujawnionych śladów
kryminalistycznych pod względem technicznym i procesowym
przed ich utratą lub zniekształceniem, w tym również przez
służby ratownicze i techniczne [3]. Powyższe czynności powinny
być podejmowane ze szczególną starannością, ze względu na
okoliczności i konsekwencje zdarzeń, które nie zawsze można
od razu jednoznacznie określić, choćby ze względu na fakt, że za
ofiarę śmiertelną wypadku uznaje się osobę zmarłą na miejscu
wypadku lub w ciągu 30 dni, licząc od dnia wypadku, na skutek
doznanych obrażeń ciała [4].
W ustawie o zawodzie lekarza w art. 30 zapisany jest
obowiązek udzielania pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować
niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała
lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki. Ustawodawca nie odnosi się
do sytuacji bezpośrednio zagrażającej lekarzowi wykonującemu swe obowiązki [5]. Także w regulującej działania
z zakresu ratownictwa medycznego ustawie o Państwowym
Ratownictwie Medycznym z 8 września 2006 roku brak jest
niestety zapisów regulujących sytuacje, w których możliwe
byłoby odstąpienie lub opóźnienie rozpoczęcia medycznych
czynności ratunkowych [6]. Jedynie k.k. w art. 162 nakazującym
udzielanie pomocy, zaznacza, iż działania te powinny nastąpić
bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo
utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, ale jednocześnie art. 210 kodeksu pracy nie przewiduje możliwości
powstrzymania się od wykonywania pracy przez osobę, której
obowiązkiem pracowniczym jest ratowanie życia ludzkiego
lub mienia, nawet wówczas gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają
bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika
albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom [1, 7]. Należy zaznaczyć, że
w każdej sytuacji, również w obliczu przestępstwa, lekarza
obowiązuje zasada obiektywizacji wszystkich czynników
mających wpływ na podejmowane decyzje i zachowania oraz
nie tyle samo wykonanie, ile dołożenie wszelkiej staranności
w celu wypełnienia kryteriów związanych z misją, etyką
zawodową i zadaniami do wykonania.
Wobec pojawiających się coraz częściej sytuacji, w których
prowadzenie czynności medycznych odbywa się w niebezpiecznych warunkach, lekarze, zwłaszcza pracujący w systemie
Państwowego Ratownictwa Medycznego, powinni dysponować
jasnymi wytycznymi dotyczącymi zabezpieczenia miejsca zdarzenia, a tym samym swojego zdrowia i życia. Chęć ratowania
i wewnętrzny brak akceptacji bierności uczestników zdarzenia
doprowadzić może do utraty zdrowia lub nawet życia osób,
którzy przybywają, by ratować innych ludzi.
Lekarz w obliczu przestępstwa
PRZEMIESZCZANIE CIAŁA
Nawiązując do dylematu, przed którym stają zarówno wszyscy
udzielający pierwszej pomocy, jak i lekarze w obliczu zachowań samobójczych i trudności w podjęciu decyzji o podjęciu
lub odstąpieniu od ratowania, należy przyjrzeć się kolejnemu
zagadnieniu działania na miejscu, w którym mogło dojść do
działania przestępczego – decyzji o przemieszczaniu ciała. Dla
pełnego zrozumienia priorytetów różnych służb współdziałających w miejscu, w którym znajdują się ofiary wypadków, ze
szczególnym uwzględnieniem zdarzeń mnogich i masowych,
należy pamiętać o kilku następujących zasadach. Zwłoki lub
szczątki ludzkie ujawnione na miejscu katastrofy w czasie czynności ratowniczych w fazie wykonywania segregacji medycznej
– co do zasady – są pozostawiane w miejscu ich ujawnienia, bez
dokonywania jakichkolwiek zmian w ich ułożeniu, (w wyjątkowych sytuacjach, w których jest to konieczne dla ratowania osób
żyjących, w czasie czynności ratowniczych można dokonywać
zmian w ułożeniu zwłok i szczątków ludzkich). Jest to ważny
element, gdyż odnajdywanie zwłok i szczątków ludzkich stanowi
część procesu ujawniania i zabezpieczania śladów i dowodów
rzeczowych w ramach oględzin miejsca zdarzenia. W przypadku
ujawnienia zwłok lub szczątków ludzkich w trakcie trwających
czynności ratowniczych, należy uzyskać zgodę kierującego tymi
czynnościami na rozpoczęcie oględzin zwłok lub szczątków
ludzkich w miejscu ich ujawnienia. Taka zgoda nie jest wymagana
po zakończeniu czynności ratowniczych i przekazaniu miejsca
zdarzenia do dyspozycji podmiotu prowadzącego czynności dochodzeniowo-śledcze, w szczególności prokuratora. [8] Powyższe
stanowisko zgodne jest z obowiązującymi aktami prawnymi w tym
zakresie, głównie art. 209 k.k., który zakłada, iż oględzin zwłok
dokonuje się na miejscu ich znalezienia, a do czasu przybycia
biegłego oraz prokuratora lub sądu przemieszczać lub poruszać
zwłoki można tylko w razie konieczności.[1]
W miejscu popełnienia przestępstwa w szczególności należy
zadbać o możliwie niewielkie zmiany zastanego układu elementów
wyposażenia pomieszczenia i znajdujących się w nim zwłok,
ograniczenie liczby osób biorących udział w ocenie ofiary do
niezbędnego minimum, pozostawienie na ciele ofiary wszelkich
śladów biologicznych mogących zawierać istotne ślady i materiał
DNA, a w przypadku obecności ciał obcych tkwiących w ciele poszkodowanego – pozostawienie ich w miarę możliwości
w miejscu ich zastania. Oczywiście ewakuacja ciała obcego
może okazać się konieczna do oceny funkcji życiowych lub
prób podjęcia resuscytacji – wówczas działanie ratownicze ma
zrozumiały priorytet przed zabezpieczaniem śladów procesowych. Warto jednak pamiętać, że zarówno przedmioty dotykane
w pomieszczeniu, jak i te tkwiące w ciele, powinny być dotykane
przez możliwie małą liczbę osób, optymalnie przez foliowy
worek lub inny materiał (rękawiczki) umożliwiający zachowanie śladów w postaci linii papilarnych, zapachu itp. W obliczu
morderstwa niezbędne okazać się może izolowanie dłoni osoby
poszkodowanej tak, by nie uległ zniszczeniu między innymi
materiał tkwiący pod paznokciami ofiary, mogący świadczyć
o elementach walki, a także o uszkodzeniu ciała napastnika,
dającego szansę na jego późniejszą identyfikację.
Lekarz winien myśleć o wezwaniu organów ścigania w przypadkach wątpliwości i podejrzeń, co do pozorowania innych
okoliczności zgonu niż nasuwające się „na pierwszy rzut oka”,
w sytuacjach nietypowych okoliczności, gdy zwłoki znajdują
się w pozycji trudnej do późniejszego precyzyjnego odtworzenia, w przypadku zwłok ukrytych lub zniszczonych. Sporego
doświadczenia wymagać może rozpoznanie urazów doznawanych zażyciowo, od tych które powstały już po ustaniu krążenia
krwi. Ułożenie ciała, zniszczenie odzieży, ślady krwi i wstępnie
rozpoznane obrażenia (także te diagnozowane na podstawie
mechanizmu urazu) istotne są także w odniesieniu do ofiar wypadków komunikacyjnych, w tym potrąceń, gdy obserwowane
są ślady mechanizmu powstawania zarysowań podeszwowych
powierzchni butów.[9]
Sytuacją wymagającą wyjątkowych umiejętności, wyczucia
i profesjonalizmu jest podejmowanie interwencji w obliczu
śmierci dziecka w wyniku wypadku, np. upadku z wysokości
przez otwór okienny. Szczególne trudności pojawiają się, gdy
na miejscu zdarzenia obecni są rodzice lub opiekunowie, a mechanizm zdarzenia nie jest jednoznaczny lub wymaga powzięcia podejrzenia udziału osób trzecich niejako z urzędu. O ile
psycholodzy, głównie w chorobach terminalnych, uważają, że
kiedy zbliża się moment przejścia, rodzina powinna pożegnać
się z umierającym dzieckiem w spokoju [10], a część ich obserwacji odnosi się także do zdarzeń nagłych, to umożliwienie
cielesnego kontaktu z ofiarą wypadku poczytywane może zostać
jako zacieranie śladów.
ZACHOWANIA SUICYDALNE
Jak wskazują dane statystyczne Komendy Głównej Policji
w 2014 roku odnotowano w Polsce 10207 zamachów samobójczych, z których 6165 zakończyło się zgonem. Wśród ofiar
śmiertelnych przeważającą większość stanowili mężczyźni –
było ich aż 5237. Wiodącym sposobem dokonania zamachu
na samego siebie było powieszenie się, gdyż dotyczyło aż 6582
wszystkich prób samobójczych, inne związane były z: rzuceniem się z wysokości, rzuceniem się pod pojazd, zatruciami
(gazem, truciznami, środkami farmakologicznymi), ranami
układu krwionośnego i postrzałami, procesem tonięcia lub
innego rodzaju samouszkodzeniami [11]. Jedną z najtrudniejszych decyzji w takiej sytuacji jest odstąpienie od udzielenia
pomocy. Medycyna sądowa opisuje szereg nieodwracalnych
oznak zatrzymania krążenia, które świadczą o tym, że śmierć
jest faktem dokonanym, nie wszystkie jednak łatwo daje się
odnaleźć i zbadać, szczególnie w przypadku powieszenia na
znacznej wysokości lub w ograniczonej przestrzeni. Podejmując
decyzję o odcięciu poszkodowanego dokonywanego w celu
oceny jego stanu lub podjęcia resuscytacji krążeniowo-oddechowej, powinno się mieć na uwadze fakt, że nie każda osoba
posiadająca pętlę na szyi założyła ją sobie sama, a napotkany widok może być jedynie próbą zatarcia śladów działania
przestępczego. Z punktu widzenia procesu śledczego ważne
znaczenie ma odległość pętli na szyi do punktu jej zaczepiania,
na tej podstawie można bowiem sprawdzić, czy domniemany samobójca mógł sam zawiązać pętlę. Pętla bardzo krótka
powinna nasuwać podejrzenie działań zbrodniczych, z tego
powodu zawsze należy dbać o jej prawidłowe zabezpieczenie,
w sposób uniemożliwiający uszkodzenie węzła umieszczonego
zarówno w miejscu zaczepienia, jak i na szyi. W tym celu pętlę,
na której powiesiła się dana osoba należy przeciąć w sposób
nie uszkadzający węzłów. W badaniu ogólnym powieszonego
101
Joanna Sowizdraniuk
szczególną uwagę skierować należy na tzw. bruzdę wisielczą,
czyli ślad, jaki zostaje na tkankach miękkich szyi w postaci pasmowatego zagłębienia, wywołany uciskiem pętli. Pomimo tego,
że jej wygląd w znacznej mierze zależy od materiału użytego do
wykonania pętli i jej założenia, to w typowym powieszeniu bruzda
przebiega zwykle na przedniej powierzchni szyi poprzecznie,
a następnie jej ramiona na bocznej powierzchni szyi unoszą się
ku górze, przebiegają poza małżowinami usznymi i łączą się ze
z sobą na karku lub w okolicy potylicznej. Bruzda wisielcza może
jednak przebiegać w innych zupełnie miejscach i na pierwszy
rzut oka w nietypowy sposób, między innymi ze względu na
znaczenie przyjętej przez samobójcę pozycji ciała. Niestety ani
pozycja podparta, ani nawet leżąca, nie mogą być traktowane
jako jednoznacznie wskazujące na udział osób trzecich. Sporych
trudności dostarcza także jednoznaczne rozstrzygnięcie, czy
bruzda powstała za życia ofiary [12].
Także inne zachowania suicydalne (lub ich pozoracja) wymagać
mogą od lekarza posiadania specjalistycznej wiedzy, umiejętności,
a przede wszystkim wrodzonej lub wyuczonej spostrzegawczości
oraz podejrzliwości wobec przedmiotów i osób znajdujących się
w miejscu zdarzenia. W przypadku zatruć, głównie produktami
leczniczymi, alkoholem lub innego rodzaju substancjami wpływającymi na zmianę stanu świadomości, istotne jest zebranie
(opisanie) obecności konkretnych środków farmaceutycznych,
butelek, pojemników, atrybutów do używania środków narkotycznych, a w przypadku konieczności odsysania, cewnikowania
lub wystąpienia wymiotów – zebranie wydalin i wydzielin, w których znajdować mogą się zarówno ślady obecności wskazanych
substancji lub produkty świadczące o ich przemianie w trakcie
metabolizowania w ludzkim organizmie.
Nawiązując do oceny miejsca zdarzenia, kolejny raz zaakcentować należy konieczność zachowania czujności sytuacji,
w której doszło do próby pozbawienia życia poprzez wdychanie spalin samochodowych, ulatniającego się gazu oraz prób
wywołania wybuchu lub pożaru. Ze względu na możliwość
upozorowania samobójstwa przez sprawcę (sprawców) zachowań przestępczych każda taka sytuacja powinna skutkować
wezwaniem funkcjonariuszy policji.
PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI
I WOLNOŚCI SEKSUALNEJ
Do przestępstwa zgwałcenia dochodzi w Polsce każdego
dnia, prawdziwej liczby przestępstw seksualnych nikt nawet
nie stara się wiarygodnie oszacować, gdyż do jej zdecydowanej
większości, wbrew powszechnej opinii, dochodzi w zaciszu
domostw wśród osób najbliższych. W przypadku przestępstwa
zgwałcenia doświadczenie, wiedza i umiejętności lekarzy, służb
ratunkowych i policjantów muszą być dopełnione wrażliwością,
uwagą, wyczuciem problemu i mechanizmów psychologicznych,
jakie dotyczą ofiary. To, w jaki sposób osoba pokrzywdzona
potraktowana będzie przez pierwszą spotkaną po zdarzeniu
osobę, szczególnie zobowiązaną do udzielenia jej pomocy,
będzie wiele znaczyć dla ofiary w późniejszym czasie. Osoba
skrzywdzona, upokorzona dokonanym na niej przestępstwem,
jest wtedy bardzo wrażliwa i czuje się bezbronna [13]. Należy
pamiętać, że to osoba pokrzywdzona powinna zdecydować,
z kim chce rozmawiać – z kobietą czy mężczyzną. Dzięki temu
może poczuć się pewniej, wiedząc, że ma „kontrolę” nad tym,
102
co się aktualnie dzieje.
Działania lekarza na miejscu zdarzenia polegać powinny przede wszystkim na wykluczeniu obrażeń zagrażających
zdrowiu i życiu. Pomimo ich wagi, przebiegać powinny w taki
sposób, by nie zacierać śladów dokonanego przestępstwa. Bez
względu na położenie, w jakim znajduje się ofiara, nie można
pozwolić na wykonanie czynności higienicznych, gdyż może to
doprowadzić do utraty materiału pozwalającego na identyfikację
i ujęcie sprawcy. Ważne jest także zabezpieczenie odzieży ofiary,
w tym bielizny, na której znajdować się mogą płyny ustrojowe
pochodzące od sprawcy. Także niecharakterystyczne objawy
i ślady na ciele, a jednocześnie nieadekwatny do ujawnionych
śladów wywiad, mogą sugerować przestępstwo, gdyż nie każda
przemoc seksualna musi wiązać się z użyciem siły, stąd czujność
zawsze powinna towarzyszyć badaniu lekarskiemu.
Gwałt oraz molestowanie seksualne od stycznia 2014 roku
jest przestępstwem ściganym z urzędu, czyli nie jest potrzebny
do tego wniosek osoby zgwałconej bądź jej pełnomocnika.
Nieco inaczej wygląda sytuacja prawna w przypadku kontaktów
seksualnych z osobą, która nie ukończyła 15 roku życia. Karze
podlegać będzie nie tylko czyn dokonany wbrew woli poszkodowanej osoby, ale także popełniony za jej zgodą. Do wachlarza
przestępstw przeciw wolności seksualnej w stosunku do osoby
poniżej 15 roku życia należą także: prezentowanie wykonania
czynności seksualnej w celu zaspokojenia seksualnego, produkowanie lub utrwalanie treści pornograficznych, nawiązywanie
kontaktu z małoletnim poniżej lat 15 za pośrednictwem systemu
teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej zmierzające
do spotkania z nią lub złożenie tą drogą propozycji obcowania
płciowego, poddania się lub wykonania innej czynności seksualnej albo udziału w produkowaniu lub utrwalaniu treści
pornograficznych. [1]
MALTRETOWANIE DZIECI I OSÓB STARSZYCH
Czujność i wnikliwość w szczególny sposób powinna dotyczyć
zgłoszeń realizowanych wobec pacjentów z dwóch skrajnych
grup wiekowych – dzieci i osób w wieku sędziwym, gdyż z wielu
powodów to właśnie one często stają się ofiarami przemocy
i innych działań noszących znamiona przestępstwa.
„Zespół dziecka maltretowanego” to termin medyczny o bardzo szerokim znaczeniu pojęciowym, zawierający w swojej
istocie szereg różnych zespołów klinicznych, takich jak: zespół
dziecka potrząsanego, zespół dziecka bitego, zespół dziecka
wykorzystywanego seksualnie czy zespół nadopiekuńczości
[14]. Maltretowanie to, według definicji, zadawanie krzywdy
świadomie, nie przez przypadek. W znakomitej większości
zdarzeń krzywda ta jest wyrządzana przez osoby, na których
ciąży prawny obowiązek opieki i zapewnienia bezpieczeństwa
poszkodowanym [15]. Prowadzone badania i statystki dowodzą,
że między 19 a 33% urazów głowy u dzieci, które nie ukończyły
trzeciego roku życia ma nieprzypadkowe pochodzenie [16].
Warto mieć świadomość, że za blisko 90% zgonów dzieci odpowiedzialne są obrażenia głowy [17].
Dane epidemiologiczne dotyczące „dziecka krzywdzonego” są skąpe i bardzo różne. W większości krajów problem
dotyczy 1-2% dzieci, a śmiertelność wynosi 6−7 zgonów na
100 000 żywych urodzeń. Najczęściej dotyczy on niemowląt
(7−12 miesięcy) płci męskiej [18]. Szacuje się, że w Stanach
Lekarz w obliczu przestępstwa
Zjednoczonych umiera rocznie ponad 4000 dzieci, natomiast
w Polsce zespół dziecka maltretowanego wg ICD-10 rozpoznaje
się tylko w 200 przypadkach rocznie, podczas gdy statystyki
policyjne rejestrują około 60 000 sprawców użycia przemocy
w rodzinie [19]. Według realizowanych na przestrzeni ostatnich
lat badań opinii publicznej około 10–12% dorosłych Polaków
doświadcza lub doświadczało w swoim życiu przemocy ze strony
osób najbliższych, blisko połowa Polaków zna przypadki przemocy fizycznej, ekonomicznej i psychicznej w rodzinie wobec
osób starszych [20].
Przeprowadzając proces badania swoją uwagę skoncentrować należy na: mechanizmie urazu i możliwości wywołania
przez niego potencjalnych obrażeń, wiarygodności i spójności
wywiadu lekarskiego przeprowadzonego z poszkodowanym
i świadkami, stanie emocjonalnym osoby potrzebującej pomocy,
a także (paradoksalnie) nadopiekuńczości w postawie bliskich,
która świadczyć może o zespole „miodowego miesiąca”, gdy
sprawca przemocy obiecuje poprawę, a zastraszona lub uzależniona psychicznie ofiara nie jest w stanie głośno poprosić
o pomoc. W każdym przypadku, gdy wydaje się, że obrażenia
dziecka lub osoby starszej nie odpowiadają mechanizmowi ich
powstawania, należy podejrzewać akt przemocy. Dotyczy to
także sytuacji, gdy pomoc została z niewyjaśnionych przyczyn
wezwana zbyt późno. Wywiad, w którym pojawiają się informacje o wielokrotnych hospitalizacjach i urazach leczonych
w różnych miejscach, również powinien stać się wyraźnym
sygnałem ostrzegawczym. W trakcie badania szczególną uwagę
skoncentrować należy na skórze – obecności blizn, wykwitów,
siniaków, ich lokalizację wielkość i kształt, pamiętając o istotności badania pleców, pośladków i łydek, na których czasami
można znaleźć ślady odzwierciedlające kształtem przedmioty
codziennego użytku. Podobnie czujnym należy być w przypadku
pojawienia się ran oparzeniowych noszących znamiona symetrii
(obu rąk, stóp itp.), które zazwyczaj świadczą o umyślnym zanurzeniu ich w gorącej cieczy [21]. Podczas oglądania badania
należy również zwrócić uwagę na to, czy chory potrafi się sam
sobą zajmować oraz ocenić oznaki zaniedbania.
Wykonując obowiązki zawodowe lekarz powinien pamiętać
również o wynikającym z ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie obowiązku zawiadomienia policji
lub prokuratora o podejrzeniu o popełnieniu ściganego z urzędu
przestępstwa z użyciem przemocy w rodzinie. Poszkodowanym
przysługuje również bezpłatna pomoc, w tym możliwość badania lekarskiego w celu ustalenia przyczyn i rodzaju uszkodzeń
ciała związanych z użyciem przemocy w rodzinie oraz wydania
zaświadczenia lekarskiego w tym przedmiocie [22]. Lekarze,
jako pracownicy ochrony zdrowia są również zobowiązani do
wszczęcia procedury „Niebieskiej Karty” dedykowanej ofiarom
przemocy w celu zapewnienia im bezpieczeństwa i pomocy,
w zakresie wynikającym z przepisów prawa poprzez wypełnienie formularza zawartego w rzeczowym rozporządzeniu
i przesłanie go w terminie 7 dni do przewodniczącego zespołu
interdyscyplinarnego działającego w każdej gminie [23].
WNIOSKI
W codziennej pracy lekarzy, ale i innych osób wykonujących
zawody medyczne zdarzają się sytuacje, w których są świadkami popełnienia przestępstwa i gdy stają przed dylematem, czy
zawiadomić o tym fakcie organa ścigania, czy też informację tę
pozostawić wyłącznie dla siebie. W obliczu kontaktu z osobą
poszkodowaną, po powzięciu informacji lub uzasadnionego
podejrzenia o możliwości popełnienia na miejscu zdarzenia
wobec zaopatrywanego pacjenta, prawidłową decyzją jest powiadomienie o tym fakcie organów ścigania. Kolejnym podjętym
krokiem jest rzetelne opisanie zastanej sytuacji w dokumentacji
medycznej ze zwróceniem uwagi na wszystkie istotne elementy,
zarówno przebiegu zdarzenia, jak i działań własnych, wraz z postawieniem adekwatnej, przemyślanej i wyczerpującej diagnozy
oraz dołożenie wszelkich starań dążących do zabezpieczenia
śladów procesowych.
Niestety duży zakres dobrowolności w tworzeniu i realizowaniu programów kształcenia lekarzy w Polsce sprawia, że
zagadnienia z zakresu medycyny sądowej i współpracy z innymi
podmiotami, służbami, strażami i inspekcjami, traktowane są
w sposób marginalny. Z pewnością warto rozważyć wypracowanie i opublikowanie wytycznych postępowania w przypadku
podejrzenia przestępstwa dla pracowników ochrony zdrowia,
które usuną przynajmniej większość wątpliwości, jakie rodzą
się na miejscu zdarzenia, a które jednocześnie będą logicznym
kompromisem czy łącznikiem pomiędzy przepisami prawnymi
zawartymi w różnych ustawach.
PIŚMIENNICTWO
1. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego, Dz.U. 1997 nr 89 poz.
555.
2. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 03 sierpnia 1962 roku, III K 1044/61, RPEiS IV/63.
3. Wytyczne nr 3 komendanta głównego Policji w sprawie postępowania policjantów na
miejscu zdarzenia z 5 lipca 2007 r.
4. Ślusarz K. Wykonywanie podstawowych czynności na miejscu zdarzenia drogowego.
Słupsk, 2011.
5. Ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza, Dz.U. 1997 nr 28 poz. 152.
6. Ustawa z dnia 8 września 2006 r. o Państwowym Ratownictwie Medycznym, Dz.U. 2006
nr 191 poz. 1410.
7. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, Dz.U. 1974 nr 24 poz. 141.
8. Zespół zadaniowy do spraw opracowania metodologii oględzin miejsc przestępstw
o charakterze terrorystycznym i katastrof oraz identyfikacji ciał. Metodyka oględzin
miejsc przestępstw o charakterze terrorystycznym i katastrof oraz identyfikacji ciał
ofiar. Warszawa, 2012, 43−46.
9. Teresiński G. Biomechanika potrącenia pieszego, program do symulacji wypadków z udziałem
pieszych. Katedra i Zakład Medycyny Sądowej Akademii Medycznej w Lublinie, 2004.
10. Kubler-Ross E. Jak dzieci i ich rodzice radzą sobie ze śmiercią. Poznań, 2007, 10−12.
11. Dane statystyczne Komendy Głównej Policji za rok 2014, www.policja.pl [dostęp z dnia
07.01.2016].
12. Jakliński A. Medycyna sądowa – podręcznik dla studentów medycyny. Warszawa, 1979,
147−149.
13. Tyrakowska M, Wróblewska A. Cierpieć w ciszy, czy publicznie? Postępowanie z ofiarą
zgwałcenia. Kwartalnik Prawno-Kryminalistyczny Szkoły Policji w Pile 2009;1:???
14. Sauvageau A, Bourgault A, Racette S. Cerebral traumatism with a playground rocking
toy mimicking shaken baby syndrome. J Forensic Sci 2008;53:479−482.
15. Bąk P, Pakulski C, Richter B, Wudarska B. Zespół dziecka maltretowanego – opis przypadku.
Anestezjologia i Ratownictwo 2008;2:261−264.
16.Cohen RA, Kaufman RA, Myers PA, Towbin RB. Cranial computed tomography in the
abused child with head injury. AJR Am J Roentgenol 1986;146: 97−102.
17. Graupman P, Winston KR. Nonaccidental head trauma as a cause of childhood death. J
Neurosurg 2006;104(4 Suppl):245−250.
18. Reece RM, Sege R. Childhood head injuries, accidental or inflicted? Arch Pediatr Adolesc
103
Joanna Sowizdraniuk
Med 2000;154:11−15.
19. Wojaczyńska-Stanek K. Lekarz ma obowiązek prawny zgłoszenia faktu maltretowania
dziecka. Puls Medycyny – www.pulsmedycyny.pl [dostęp z dnia 15.03.2014].
20. Jaszczak-Kuźmińska D, Michalska K. Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych.
Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu. Warszawa 2010, 3−6.
21.Campbel JE. International Trauma Life Support. Ratownictwo przedszpitalne w urazach.
Medycyna Praktyczna, Kraków 2015, 309.
22. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Dz.U. 2005 nr
180 poz. 1493.
23. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury„Niebieskiej
Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”. Dz.U. 2011 nr 209 poz. 1245.
Adres do korespondencji
Joanna Sowizdraniuk,
ul. Szpitalna 3, 32-200 Miechów,
e-mail: [email protected]
Nadesłano: 20.02.2016
Zaakceptowano: 10.03.2016
104