pełny tekst - Muzealnictwo
Transkrypt
pełny tekst - Muzealnictwo
Muz., 2015(56): 16-19 Rocznik, eISSN 2391-4815 data przyjęcia – 12.2014 data akceptacji – 01.2015 DOI: 10.5604/04641086.1146574 HISTORIA CERAMIKI UKRAIŃSKIEJ W CZTERECH TOMACH HISTORY OF UKRAINIAN PORCELAIN IN FOUR VOLUMES Olena Kashuba-Volvach Instytut Badań Sztuki Współczesnej Narodowej Akademii Sztuki Ukrainy w Kijowie, Ukraina Abstract: Collectors and researchers have always been in- terested in ceramics, and so a comprehensive publication by art historian Olga Szkolna devoted to Ukrainian porcelain and faience from the 17th century to the beginning of the 21st should be met with elation. The author’s long-term research has been crowned with a three-volume monograph which, together with her first book (O.Szkolna, Kiev artistic porcelain of the 20th century – Ольга Школьна, Київський художній фарфор ХХ століття), creates a complete and impressive elaboration of the evolution of Ukrainian ceramic art. The author has gathered, classified and exhaustively examined the source materials, some of which have never been published before. She has also characterised the specifics of manufacturing, and analysed both the organisational and creative processes. Her research and analyses have resulted in a fairly uniform picture of Ukrainian porcelain and faience. Additional materials are to be found in the volumes: Ukrainian porcelain and faience. History of production. Register of names of leading masters in the field and Ukrainian porcelain and faience. Trademarks of companies in the field. Glossary. All together it forms a specific encyclopedia of ceramics. In volume 2, Ukrainian porcelain and faience. History of production. Register of names of leading masters in the field, the author has recreated the history of porcelain and faience production within the boundaries of modern Ukraine since the 17th century by discussing the activity of workshops functioning within residences, as well as that of magnate manufactories in the country, imperial industries and cottage industry workshops. Another asset of this publication is the index of trademarks and references to forgotten objects, such as a water vessel for the first and second dish, a travel porcelain cup with a stand for a glass, a household item which was a part of a tea set where the tea was put after drinking, a support which stood in the middle of a table with sweets, a glass with holes to brew tea, a utensil to serve seafood, a small pan to serve dishes, etc. This publication notably complements our previous knowledge of the subject. Keywords: Ukraine, porcelain, porcelain manufactory, porcelain trademarks, magnate manufactories. Badacze i kolekcjonerzy ceramiki na Ukrainie nigdy nie narzekali na nadmiar literatury fachowej, toteż wyczerpujące opracowanie historyczki sztuki, dr Olgi Szkolnej, poświę- 16 MUZEALNICTWO 56 cone ukraińskiej ceramice – porcelanie i fajansowi od XVII do początku XXI w., należy powitać z radością. Wieloletnie prace Autorki wnikliwie badającej kolekcje, znaki wytwórni, recenzje analizującej różne aspekty ich produkcji, zostały uwieńczone publikacją trzytomowej monografii. Razem z pierwszą księgą Kijowska porcelana artystyczna ХХ stulecia1 tworzy ona imponujące, kompleksowe opracowanie ewolucji całej tej gałęzi sztuki ukraińskiej. Duże znaczenie w badaniach Olgi Szkolnej ma przede wszystkim przypomnienie dziejów i pogłębienie wiedzy o historycznych osiągnięciach w tej dziedzinie oraz zwrócenie uwagi na otwarcie możliwości odrodzenia ceramiki ukraińskiej w przyszłości. W ciągu ostatnich dziesięcioleci zniszczono znaczącą część przemysłu ceramicznego na Ukrainie, co bardzo silnie wpłynęło na zainteresowanie badaczy tym tematem. Pierwsza część serii Porcelana – fajans Ukrainy ХХ stuleciа: infrastruktura branży, polityka przemysłowa i ekonomiczna, procesy organizacyjno-twórcze2 została poświęcona niezbadanym aspektom tej sztuki. Warto podkreślić, że Autorka musiała się zmagać z niezwykle trudnym materiałem, wymagającym rekonstrukcji i analizy procesów organizacyjno-twórczych, określeniem typów i specyfiki przedsiębiorstw porcelany ukraińskiej i fajansu od połowy XVII w. do pierwszych dwóch dekad naszego stulecia. Autorka zebrała, usystematyzowała i poddała wnikliwej analizie ogromny materiał źródłowy, faktograficzny i artystyczny – w publikacji znalazł się duży zespół dokumentów i fotografii, w znacznej części dotychczas niepublikowanych. Badając produkcję dużych i małych wytwórni Autorka nie tylko scharakteryzowała ich specyfikę, lecz także przeprowadziła klasyfikację zakładów, a także przeanalizowała procesy organizacyjne związane z ich produkcją. Dzięki temu udało się zrekonstruować, w miarę możliwości jednolity, obraz dziejów porcelany ukraińskiej i fajansu, które są nieodłączną częścią historii kultury narodowej. Niemal w każdym rozdziale publikacji Olga Szkolna przedstawia nowatorskie odkrycia i spostrzeżenia, o mniejszej lub większej wadze: w ocenie twórczości malarzy, w odzyskaniu na mapie artystycznej zapomnianych nazw, wreszcie w kształtowaniu u czytelników wizji ewolucyjnego rozwoju tej branży na terenie Ukrainy, w kontekście stylów ogólnoeuropejskich. Jednym z głównych walorów publikacji jest usystematyzowanie faktów historycznych i obiektów zabytkowych w rozdziałach, poświęconych m.in. rozbudowie meżygirskiej szkoły artystyczno-ceramicznej, reorganizacji w latach 1918–1930 całego przemysłu ceramicznego Związku Radzieckiego oraz rekonstrukcji procesów technologicznych. www.muzealnictworocznik.com Autorka precyzyjnie zbadała kolejne etapy rozwoju ukraińskiego przemysłu ceramicznego w ciągu ХX, aż do początku ХХІ wieku – a więc od czasów istnienia państwowych struktur radzieckich do niepodległej Ukrainy. Przedstawiła również przemiany w życiu społeczno-politycznym, które są tłem procesów, wyznaczających kierunki rozwoju ceramiki. Z godną podziwu otwartością Autorka wskazuje realne przyczyny upadku branży po latach ruiny z początku XX w. i rozpadu imperium radzieckiego w latach 90. XX wieku. Odmiennie, niż w innych publikacjach poświęconych temu tematowi, opracowanie Olgi Szkolnej zawiera bogaty i różnorodny materiał uzupełniający, przedstawiony w tomach: Porcelana – fajans Ukrainy. Historia produkcji od połowy ХVІІ do początku XXI wieku. Indeks imion czołowych mistrzów branży 3 i Porcelana – fajans Ukrainy. Handlowe znaki przedsiębiorstw branży. Słownik terminologiczny4. Wszystkie razem – tom drugi i trzeci, jako kontynuacja pierwszego – stanowi swoistą encyklopedię ceramiki, z zachowaniem nieodzownej dla całej serii jednolitości. W każdym tomie znajdziemy rozdziały, które ilustrują oryginalność artystyczną i różnorodność ukraińskiego „białego złota”. Księga druga Porcelana – fajans Ukrainy. Historia produkcji od połowy ХVІІ do początku XXI wieku. Indeks imion czołowych mistrzów branży to rodzaj przewodnika po zaginionych skarbach. Autorka odtworzyła tu historię produkcji porcelany i fajansu w granicach współczesnej Ukrainy, zaczynając od XVII w., omawiając działalność warsztatów funkcjonujących na terenie rezydencji, a także magnackich manufaktur folwarcznych, rządowych zakładów imperialnych i na poły chałupniczych pracowni, zwanych „farfurniami”. Na szczególną uwagę wnikliwego badacza zasługuje usystematyzowany wykaz wybitnych malarzy, rzeźbiarzy i modelarzy od końca XIX do początku XXI wieku. Dzięki niemu kultura ukraińska odzyskała świadomość istnienia plejady artystów, którzy kształtowali jej oblicze w ciągu ostatnich 130 lat. Ten rozdział został zaopatrzony w unikatowe zdjęcia archiwalne, przeważnie już nieistniejących zakładów. Ostatni tom dzieła jest dla czytelnika szczególnie miłą niespodzianką, zawiera bowiem długo oczekiwany obszerny, ilustrowany słownik, zawierający ponad 1500 haseł. Zapotrzebowanie na takie edycje jest ogromne, jako że literatury fachowej w tej dziedzinie zawsze brakowało. W sposób oczywisty podnosi to merytoryczną wartość publikacji. Po publikację sięgną nie tylko czytelnicy ukraińscy, lecz także badacze i kolekcjonerzy europejscy, przede wszyst- MUZEALNICTWO 56 17 kim zaś polscy. Wiele farfurni na ziemiach współczesnej Ukrainy wywodzi się z czasów I Rzeczypospolitej, w tej liczbie zakłady Jana III Sobieskiego w Żółkwi i Glińsku, Prota Potockiego w Czudnowie oraz manufaktura Józefa Czartoryskiego w Korcu. Autorka po raz pierwszy wykorzystała materiały źródłowe polskich zbiorów, przede wszystkim z opracowań Bożeny Kostuch i Anny Szkurłat, które w ostatnich latach badały porcelanę polską w Korcu, Baranówce i Horodnicy. Jako materiał ilustrujący historię zakładów wykorzystano wiele zabytków ze zbiorów muzeów w Bytomiu, Łodzi, Rzeszowie, Kozłówce, Tarnowie, Wrocławiu, Krakowie, Warszawie, ponadto zaś z polskich licytacji prowadzonych w Internecie. Po raz pierwszy przedstawiono mało znaną w Polsce historię zakładów na ziemiach etnicznej Ukrainy. Autorka przeanalizowała i ustaliła daty działalności warsztatów rodu Ilińskich (Romanów i Dowbysz), Jabłonowskich (Biełotyń), Potockich (Emilczyn), Przybylskich (Dowbysz, Korosteń). Olga Szkolna nie stroni od przedstawienia polemicznych problemów, dotyczących polsko-ukraińskiej spuścizny kulturalnej, np. w rozdziale poświęconym założeniu drugiej fabryki w Korcu, po trzecim rozbiorze Polski. Dzięki dogłębnej analizie źródeł Autorka sprecyzowała daty działalności wytwórni fajansów w Sławucie, dotychczas błędnie w polskich źródłach uważanej za utworzoną w końcu XIX w. (por. Maria Starzewska, Maria Jeżewska i in.), wytwórni fajansu Aleksandra Lewickiego w Pacykowie i innych. Nie pominęła wielu zakładów, produkujących przedmioty kultu, w tym judaika: Lubyczy Królewskiej i Potylicza. Nie zabrakło informacji o mało znanych wytwórniach, m.in. w Siedliszczu, Sassowie, Rawie Ruskiej. Dla muzealników szczególnie interesującą lekturą będą zapewne tablice, prezentujące kształtowanie się stylów i form na przestrzeni wielu dekad, a także porównanie ornamentów ukraińskiej ceramiki współczesnej także na ziemiach, które kiedyś wchodziły w skład I Rzeczypospolitej. Olga Szkolna dużo uwagi poświęciła znakom wytwórni znajdujących się na przedstawionym obszarze, w okresie zaborów i w czasach współczesnych. W ciągu ostatnich 20 lat w polskiej literaturze przedmiotu przedstawia się wszystkie znaki handlowe wytwórni, w następującym podziale na kraje pochodzenia: okres przedrewolucyjny – to Polska, porewolucyjny zaś – Rosja. Zdaniem Autorki taki podział nie jest zgodny z prawdą historyczną i pomniejsza znaczenie osiągnięć malarzy ukraińskich w kontekście europejskim. Niektórzy autorzy niemieccy, podobnie jak polscy, zaliczają do polskich osiągnięć działalność drugiego zakładu przemysłowego w Korcu, odnowionego po pożarze w 1797 r. i otwartego ponownie w 1800 r., to znaczy w okresie zaborów. Prawda oczywiście „leży pośrodku” – jak twierdzi Olga Szkolna przyszła pora, na wspólne przejrzenie historii odrębnych ziemi, odszukanie prawdy w dialogu kultur, rozpatrzenie perspektywy połączenia badań naukowych na temat wspólnej przeszłości. Szczególnie wobec faktu, że istnieje pilna potrzeba ujednolicenia nazewnictwa dotyczącego produkcji, stworzenia jednolitych słowników terminologicznych, gdyż obecnie każdy badacz wytwarzane obiekty określa na swój sposób. Zapewne uważnego Czytelnika książek Olgi Szkolnej szczególnie zainteresuje przypomnienie dawnych definicji porcelany i fajansu, określeń wyrobów gotowych, masy, zawodów w tej branży, stylów, ornamentów, typów i motywów dekoracji, takich jak np.: woda do pierwszych i drugich dań, filiżanka podróżna z porcelany z podstawką do szklanki, przedmiot użytku domowego wchodzący w skład zestawu do herbaty, do którego przekładano herbatę po wypiciu, duża podpórka, która stała pośrodku stołu ze słodyczami, styl przechodzący od baroku do klasycyzmu, szklanka z otworkami do zaparzania herbaty, naczynia do podawania owoców morza, malutka patelnia do przygotowania potrawy żuljen, naczynia do podawania puddingu mlecznego, elementy porcelany okrętowej, piezoceramika wykorzystywana w przemyśle rakietowym i wiele innych. Zainteresowani będą mogli porównać znaczenie i budowę sosjerki z innym naczyniem do sosu z uchem oraz wazą do sosu, lub też zestaw do śniadania na jedną osobę z zestawami na dwie lub trzy osoby, specjalne filiżanki do rosołu, czy też formy do pilawu, naczynia do rosołu, wreszcie garnitury: do kawy, herbaty i stołowy. W księdze po raz pierwszy zebrano wszystkie znane marki handlowe, znaki autorskie i sygnatury, co więcej zawiera ona znaki różnych przedsiębiorstw, nie tylko stanowiące bazę dla pokoleń badaczy, lecz także prezentującą nowe możliwości atrybucji i ekspertyzy porcelany ukraińskiej i fajansu. Przy obecnym stanie badań jest to wyczerpująca odpowiedź na potrzeby naukowców, kolekcjonerów, muzealników i rynku antykwarycznego. Po badaniach i publikacjach monograficznych Fainy Petrakowoj, która wysoko ustawiła naukowe standardy w historii sztuki ukraińskiej, Olga Szkolna nie tylko kontynuuje tradycje swojej opiekunki, lecz także wnosi nowatorski, bardzo silny strumień odnowy w badanie i zachowanie pamięci narodowej o ceramice ukraińskiej. Okładki wszystkich trzech ksiąg zdobi wielobarwny druk o ujednoliconym charakterze, zwraca uwagę ornament przedtytułów i graficzny układ całości, tworzący bardzo wysmakowaną pod względem estetycznym i edytorskim, piękną publikację. Księgi Оlgi Szkolnej są bogate treściowo, ciekawe, otwarte na dialog z czytelnikiem i należy się spodziewać, że zdobędą uznanie wśród kolekcjonerów, muzealników, historyków sztuki i wszystkich zainteresowanych, nie tylko na Ukrainie. Streszczenie: Ceramika zawsze interesowała kolek- torki zostały uwieńczone publikacją trzytomowej monografii, która wraz z pierwszą księgą Kijowska porcelana artystyczna XX stulecia tworzą imponujące, kompleksowe opracowanie ewolucji ceramiki ukraińskiej. Autorka zebrała, usystematyzowała i poddała wnikliwej analizie cjonerów i badaczy, toteż należy powitać z radością wyczerpujące opracowanie historyczki sztuki dr Olgi Szkolnej, poświęcone historii ukraińskiej porcelany i fajansu od XVII do początku XXI wieku. Wieloletnie badania Au- 18 MUZEALNICTWO 56 recenzje ogromny materiał źródłowy, w znacznej części dotychczas niepublikowany, scharakteryzowała specyfikę wytwórni, przeanalizowała procesy organizacyjne i twórcze. Efektem badań i analiz jest, w miarę możliwości jednolity, obraz ceramiki ukraińskiej. Bogaty i różnorodny materiał uzupełniający został przedstawiony w tomach: Porcelana – fajans Ukrainy. Historia produkcji od połowy ХVІІ do początku XXI wieku. Indeks imion czołowych mistrzów branży i Porcelana – fajans Ukrainy. Handlowe znaki przedsiębiorstw branży. Słownik terminologiczny. Całość tworzy swoistą encyklopedię ceramiki. W księdze drugiej zawierającej rejestr imion czołowych mistrzów branży autorka odtworzyła historię produkcji porcelany i fajansu w granicach współczesnej Ukrainy od XVII w., omawiając działalność warsztatów funkcjonujących na terenie rezydencji, a także magnackich manufaktur folwarcznych, rządowych zakładów imperialnych i na poły chałupniczych pracowni. Cennym uzupełnieniem jest wykaz znaków wytwórni oraz przywołanie zapomnianych przedmiotów, takich jak np. naczynie do wody do pierwszych i drugich dań, filiżanka podróżna z porcelany z podstawką do szklanki, przedmiot użytku domowego wchodzący w skład zestawu do herbaty, do którego przekładano herbatę po wypiciu, podpórka, która stała pośrodku stołu ze słodyczami, szklanka z otworkami do zaparzania herbaty, naczynie do podawania owoców morza, malutka patelnia do przygotowania potraw itp. Opracowanie jest znakomitym uzupełnieniem naszej dotychczasowej wiedzy na ten temat i należy się spodziewać, że zdobędzie uznanie wśród kolekcjonerów, muzealników, historyków sztuki i wszystkich zainteresowanych, nie tylko na Ukrainie. Słowa kluczowe: Ukraina, porcelana, wytwórnia porcelany, znaki porcelany, magnackie manufaktury. Przypisy 1 Ольга Школьна, Київський художній фарфор ХХ століття, (O. Szkolna, Kijowska porcelana artystyczna ХХ stulecia), К.: День Печати 2011, 400 с., іл. 2 Ольга Школьна, Фарфор – фаянс України ХХ століття: інфраструктура галузі, промислова і економічна політика, організаційно-творчі про- цеси, (O. Szkolna, Porcelana – fajans Ukrainy ХХ stuleciа: infrastruktura branży, polityka przemysłowa i ekonomiczna, procesy organizacyjno-twórcze), К.: Інтертехнологія 2011, Кн. 1, 400 с., іл. 3 Ольга Школьна, Фарфор – фаянс України. Історія виробництв (середина ХVІІ – початок ХХІ століття). Таблиці. Реєстр імен провідних майстрів галузі [у 2 кн.], (O. Szkolna, Porcelana – fajans Ukrainy. Historia produkcji (od połowy ХVІІ do początku XXI wieku). Tablice. Indeks imion czołowych mistrzów branży [w 2 ks.]), К.: День Печати 2013, Кн. 2, Частина 1, 400 с., іл. 4 Ольга Школьна, Фарфор – фаянс України. Торгові знаки підприємств галузі. Термінологічний словник [у 2 кн.], (O. Szkolna , Porcelana – fajans Ukrainy. Handlowe znaki przedsiębiorstw branży. Słownik terminologiczny [w 2 ks.]), К.: День Печати 2014, Кн. 2, Частина 2, 400 с., іл. Dr Olena Kashuba-Volvach Absolwentka Wydziału Historii i Teorii Sztuki w Instytucie Sztuki Narodowej Akademii Sztuk Pięknych i Architektury w Kijowie, stopień doktora historii sztuki uzyskała w Instytucie Badań nad Sztuką, Folklorem i Etnologią im. M.T. Rylskiego; pracuje w Instytucie Badań Sztuki Współczesnej Narodowej Akademii Sztuki Ukrainy w Kijowie; w badaniach skupia się nad historią sztuki ukraińskiej początku XX w., w tym nad ukraińską awangardą i twórczością ukraińskiego malarza Aleksandra Bogomazowa; autorka książek: Олександр Богомазов: Автопортрет (Aleksander Bogomazow. Autoportret), Kijów 2012 i Українська академія мистецтва. Книга 1: Історія заснування. Хронологія подій. Документи (Ukraińska Akademia Sztuk Pięknych. Tom 1: Historia założenia. Kalendarium wydarzeń. Dokumenty), Kijów 2014; e-mail: [email protected] www.muzealnictworocznik.com MUZEALNICTWO 56 19